(trtr.) medullae spinalis;
2. ANATOMIA UKŁADÓW NARZĄDÓW
I TKANEK
KOŚCI I ICH POŁĄCZENIA
ossa et juncturae; bones and joints
Kości zbudowane są ze zmineralizowanej substancji podstawowej (osseiny) o charakterze organicznym oraz z komórek kości. Zewnętrzna warstwa kości zbudowana jest z istoty zbitej (substantia compacta; compact bone) [2.1] o różnej grubości, a wnętrze kości wypełnione jest istotą gąbczastą (substantia spongiosa; spongy bone) [2.2]. Przestrzeń między beleczkami istoty gąbczastej oraz kanały szpikowe wypełnia szpik kostny (medulla ossium; bone marrow) [2.3]. Z zewnątrz kość pokryta jest łącznotkankową błoną dobrze unerwioną i unaczynioną – okostną (periosteum) [2.4]. Umożliwia ona m.in. gojenie złamań.
Kości ze względu na kształt dzielimy na długie (ossa longa; long bones), płaskie (ossa plana; flat bones), krótkie (ossa breva; short bones) i różnokształtne (ossa multiforme; multiforme bones). Kości pneumatyczne (ossa pneumatica; pneumatic bones) zawierają przestrzenie powietrzne. Wyróżniamy kościec osiowy (skeleton axiale) – czaszkę, kręgosłup, klatkę piersiową – i kościec kończyn (skeleton appendiculare), połączony z osiowym obręczą (cingulum; girdle), odpowiednio barkową i biodrową.
Szpik kostny czerwony, wytwarzający krwinki, znajduje się w szkielecie osiowym i obręczach oraz we wnętrzu końców kości długich, a żółty w pozostałych przestrzeniach.
Kości mogą łączyć się połączeniami ścisłymi (synarthroses): warstwa tkanki łącznej włóknistej pomiędzy kośćmi tworzy więzozrost (syndesmosis), warstwa chrząstki chrząstkozrost (synchondrosis), a warstwa kości kościozrost (synostosis). Połączenia wolne, czyli maziowe, to stawy (articulationes; synovial joints). Staw zbudowany jest ze stałych składników: 1) powierzchni stawowych (facies articulares; articulary surface) [3.1] kości tworzących go, są one pokryte chrząstką szklistą (cartilago hylinoidea; hyaline cartilage) [3.2]; 2) torebki stawowej (capsula articularis; articulary capsulae) [3.3], która łączy kości i zamyka 3) jamę stawową (cavum articulare; joint cavity) [3.4]. Wewnętrzna warstwa maziowa [3.5] torebki stawowej wydziela wodnistą maź (synovia) zmniejszającą tarcie. Zewnętrznie leży warstwa włóknista [3.6]. W zależności od typu stawu mamy do czynienia z występowaniem niestałych składników, takich jak więzadła, łąkotki, krążki, kaletki i inne.
Budowa kości na przykładzie kości długiej – piszczeli
UKŁAD MIĘŚNIOWY
Schemat budowy stawu
systema musculare; muscular system
Zaliczamy tu mięśnie szkieletowe (musculi skeletales; skeletal muscles) zbudowane z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych. Włókna te ułożone są w pęczki [4.1], a te formują brzuśce mięśniowe [4.2] o kształcie wrzecionowatym lub płaskim. Siła skurczu brzuśca poprzez ścięgna (tendo; tendon) [4.3] – wiązki włókien kolagenowych przyczepiające się do kości – co powoduje ruch w stawach [4.4]. Mięśnie mogą być zbudowane z wielu brzuśców (jeden za drugim) lub wielu głów (równolegle położonych). Mięśnie otoczone są tkanką łączną (omięsną; perimysium) [4.5], która wchodzi
pomiędzy pęczki, tworząc łącznotkankowy szkielet mięśnia. Grupy mięśni otoczone są grubszymi błonami łącznotkankowymi – powięziami (fasciae). Mięśnie szkieletowe podlegają kontroli wolicjonalnej przez układ nerwowy somatyczny.
Mięsień serca (myocardium; heart muscle) także zbudowany jest z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych obdarzonych autonomią działania.
Mięśnie gładkie ( musculi glabri ; smooth muscles) podlegają układowi autonomicznemu; znajdujemy je w ścianach naczyń, w gruczołach i w trzewach.
Rycina
Więzadła stawów obojczyka i przekrój czołowy przez staw ramienny prawy, widok od przodu. Po stronie lewej usunięto powierzchnię przednią części kostnych
Staw łokciowy (art. cubiti; elbow joint) jest stawem złożonym z trzech stawów objętych wspólną torebką stawową. Jego składowymi są stawy: ramienno-łokciowy (o typie zawiasowym), ramienno-promieniowy (kulisty) i promieniowo-łokciowy bliższy (obrotowy). Więzadła stawu łokciowego: więzadło poboczne łokciowe (lig. collaterale ulnare; ulnar collateral ligament) i więzadło poboczne promieniowe (lig. collaterale radiale; radial collateral ligament). Ruchy to zginanie i prostowanie oraz ruchy obrotowe: nawracanie (pronatio; pronation) i odwracanie (supinatio; supination).
Staw promieniowo-łokciowy bliższy (art. radioulnaris proximalis; proximal radio-ulnar joint) jest stawem obrotowym. Główkę stawową tworzy obwód stawowy głowy kości promieniowej, panewkę – wcięcie promieniowe kości łokciowej, a uzupełnia ją więzadło pierścieniowate (lig. annulare radii; anular ligament of radius), obejmując obwód stawowy głowy kości promieniowej. Więzadło czworokątne (lig. quadratum; quadrate ligament) jest silnym pasmem ograniczającym ruchy nawracania i odwracania.
Staw promieniowo-łokciowy dalszy (art. radioulnaris distalis; distal radio-ulnar joint) [22.3] tworzy głowa kości łokciowej z jej obwodem stawowym
i wcięcie łokciowe kości promieniowej. Oba stawy promieniowo-łokciowe są sprzężonymi stawami obrotowymi. Umożliwiają nawracanie i odwracanie.
Błona międzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii; interosseous membrane of forearm) [22.1] rozpięta jest między brzegami międzykostnymi. Ku górze kończy się silną struną skośną (chorda obliqua; oblique cord). Błona nie hamuje ruchów obrotowych, a zapobiega podłużnemu przesuwaniu się kości przedramienia. Stanowi też miejsce przyczepu mięśni przedramienia. Staw promieniowo-nadgarstkowy (art. radiocarpalis; wrist joint) łączy kość promieniową z szeregiem bliższym kości nadgarstka. Jest stawem eliptycznym. Panewkę tworzy powierzchnia nadgarstkowa kości promieniowej oraz krążek stawowy, oddzielający koniec dalszy kości łokciowej od kości trójgraniastej. Powierzchnia stawowa nadgarstkowa kości promieniowej ma dwa pola, dla kości łódeczkowatej i księżycowatej. Główka stawowa jest utworzona przez wszystkie kości szeregu bliższego nadgarstka, z wyjątkiem kości grochowatej, połączone w jedną całość więzadłami międzykostnymi. Ruchy: zgięcie i prostowanie, przywiedzenie i odwiedzenie oraz obwodzenie. Staw dwuosiowy.
Staw promieniowo-nadgarstkowy wzmacniają: więzadła poboczne nadgarstka promieniowe i łokciowe [22.4], więzadła dłoniowe [22.6] i grzbie-
towe promieniowo-nadgarstkowe i łokciowo-nadgarstkowe [22.5].
Jama tego stawu jest oddzielona od jamy stawu promieniowo-łokciowego dalszego krążkiem stawowym (chrząstką trójkątną). Uszkodzenia i zwyrodnienia tej struktury są źródłem dolegliwości bólowych.
Staw śródnadgarstkowy (art. mediocarpea; midcarpal joint) [20.14] tworzą oba szeregi kości nadgarstka, pełniąc funkcję zarówno główki, jak i panewki. Połączenia stawowe kości szeregu bliższego nadgarstka łączą kości łódeczkowatą, księżycowatą i trójgraniastą jako stawy międzynadgarstkowe (artart. intercarpeae; intercarpal joints). Poszczególne kości szeregu bliższego i szeregu dalszego łączą więzadła międzynadgarstkowe dłoniowe, grzbietowe i międzykostne. Stawy nadgarstkowo-śródręczne (artart. carpometacarpeae; carpometacarpal joints) łączą kości szeregu dalszego nadgarstka z powierzchniami stawowymi bliższymi kości śródręcza. Trzy stawy międzyśródręczne (artart. intermetacarpeae; intermetacarpal joint) powstają przez połączenie ze sobą podstaw II–V kości śródręcza. Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (art. carpometacarpea pollicis; carpometacarpal joint of thumb) [20.15, 22.7] jest stawem siodełkowatym, umożliwiającym ruch przeciwstawiania (oppositio) kciuka innym palcom i jego odprowadzanie (repositio) oraz zgięcie i prostowanie. Staw dwuosiowy.
Staw śródręczno-paliczkowy kciuka [20.16] jest stawem zawiasowym, podobnym do stawów międzypaliczkowych. Wzmacniają go więzadła poboczne Stawy śródręczno-paliczkowe (artart. matacarpophalangeae; metacarpophalangeal joints) [22.8] pozostałych palców to stawy kuliste, czynnościowo dwuosiowe; ruchy obrotu wokół osi pionowej (bierne).
Stawy międzypaliczkowe ręki (artart. interphalangeae; interphalangeal joints) – jeden dla kciuka i po dwa, bliższy i dalszy, w pozostałych palcach
Układ więzadłowy ręki prawej od strony dłoniowej
– stanowią połączenie głowy kości paliczka bliższego z podstawą dalszego. Torebki stawowe wzmocnione są silnymi więzadłami pobocznymi
to stawy zawiasowe.
Wspólne ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego może być przyczyną zarzucania żółci do trzustki i aktywacji enzymów trzustkowych prowadzących do samostrawienia narządu. Ponieważ przewód żółciowy wspólny biegnie po tylnej powierzchni głowy trzustki, rak głowy trzustki często prowadzi do zamknięcia przewodu i do cholestazy – zastoju żółci i żółtaczki mechanicznej (patrz wyżej).
NACZYNIA TĘTNICZE TRZEW BRZUCHA
Nieparzyste gałęzie aorty zaopatrujące nieparzyste narządy jamy brzusznej to trzy duże tętnice: pień trzewny [164.1], tętnica krezkowa górna [165.1] i tętnica krezkowa dolna [166.1]. Naczynia te cechują się dużą zmiennością rozgałęzień. Pień trzewny (truncus celiacus; coeliac trunk) [164.1] odchodzi tuż pod rozworem aorty i zaopatruje żołądek, śledzionę i częściowo trzustkę, dwunastnicę, wątrobę i przełyk; oddaje: tętnicę żołądkową lewą (a. gastrica sinistra; left gastric artery) [164.2], tętnicę wątrobową wspólną (a. hepatica communis; common hepatic artery) [164.3] oraz tętnicę śledzionową (arteria lienalis; lienal artery) [163.10, 164.4, 167.4]. Ta ostatnia biegnie wzdłuż górnego brzegu trzustki [163.10] wraz z żyłą śledzionową i przez więzadło przeponowo-śledzionowe [154.15] wchodzi do wnęki śledziony. Tętnice żołądkowe krótkie [164.10] odchodzą tutaj i przez więzadło żołądkowo-przeponowe zaopatrują dno żołądka. Także tętnica żołądkowo-sieciowa lewa (a. gastroepiploica sin.; left gastroomental artery) [164.11] odchodzi od tętnicy śledzionowej i przez więzadło żołądkowo-śledzionowe wchodzi na krzywiznę większą żołądka, aby zespolić się w więzadle żołądkowo-okrężniczym z jednoimienną tętnicą prawą.
Gałęzie pnia trzewnego, widok od przodu
Podwiązanie naczyń śledzionowych jest elementem resekcji śledziony. Może wiązać się z uszkodzeniem zaopatrzenia ogona trzustki i zaburzeniami wydzielania insuliny.
Tętnica wątrobowa wspólna oddaje tętnicę żołądkowo-dwunastniczą (a. gastroduodenalis; gastroduodenal artery) [164.5], od której odchodzi tętnica
żołądkowo-sieciowa prawa (a. gastroepiploica dx.; right gastro-omental artery) [164.6], oraz tętnice trzustkowo-dwunastnicze górne [164.7] przednia
Tętnica krezkowa górna i jej rozgałęzienia, widok od przodu. Okrężnica poprzeczna odłożona ku górze, jelito krezkowe (cienkie) przełożone na stronę lewą
i tylna (aa. pancreaticoduodenales sup. ant. et post.; superior anterior and posterior pancreaticoduodenal arteries), które biegną wzdłuż głowy trzustki otoczonej przez dwunastnicę i zespalają się z odpowiednimi gałęziami tętnicy krezkowej górnej (patrz dalej). Drugą gałęzią jest tętnica wątrobowa właściwa (a. hepatica propria; proper hepatic artery) [164.8] zaopatrująca wątrobę, pęcherzyk żółciowy (a. cystica; cystic artery) oraz oddająca tętnicę żołądkową prawą (a. gastrica dextra; right gastric artery) [164.9]. Tętnice żołądkowe prawa i lewa zespalają się wzdłuż krzywizny mniejszej, biegnąc między blaszkami sieci mniejszej.
Tętnica krezkowa górna (a. mesenterica sup.; superior mesenteric artery) [163.11, 165.1, 167.12] odchodzi od aorty poniżej pnia trzewnego i zaopa-
Tętnica krezkowa dolna i jej rozgałęzienia, widok od przodu. Okrężnica poprzeczna odłożona ku górze, jelito krezkowe (cienkie) przełożone na stronę prawą
truje: dolną część dwunastnicy i głowę trzustki (a. pancreaticoduodenalis inf.; inferior pancreaticoduodenal artery) [163.15], jelito czcze i kręte (aa. jejunales et ileales; jejunal and ileal arteries) [165.2], jelito ślepe i wyrostek robaczkowy (a. ileocolica et a. appendicularis; ileocolic artery and appendicular artery) [165.3] oraz okrężnicę wstępującą i poprzeczną (a. colica dextra et a. colica media; right and middle colic artery) (165.4, 165.5, 166.5).
Tętnica krezkowa dolna (a. mesenterica inf.; inferior mesenteric artery) [166.1] odchodzi od aorty poniżej poprzedniej i zaopatruje okrężnicę zstępującą i część poprzecznej (a. colica sin.; left colic artery) [166.2] oraz okrężnicę esowatą (aa. sigmoideae; sigmoid arteries) [166.3] i odbytnicę (a. rectalis sup.; superior rectal artery) [166.4].
MIĘŚNIE UDA
musculi femoris; femoral muscles
GRUPA PRZEDNIA
Mięsień krawiecki (m. sartorius) [215.7, 216.1] – od kolca biodrowego przedniego górnego, wraz ze ścięgnami mięśni smukłego [215.12,216.9] i półścięgnistego [216.7], do gęsiej stopy. Zgina staw biodrowy i kolanowy. Ogranicza trójkąt udowy; wzmacnia ścianę przednią kanału przywodzicieli. Unerwienie: nerw udowy.
Mięsień czworogłowy uda (m. quadriceps femoris): kończy się wspólnym ścięgnem jako więzadło rzepki (lig. patellae; patellar ligament) [216.2, 217.6]. Jest silnym prostownikiem stawu kolanowego. Unerwienie: nerw udowy. Mięsień czworogłowy uda tworzą: 1) mięsień prosty uda (m. rectus femoris) [215.8, 216.5] – od kolca biodrowego przedniego dolnego (oraz bruzdy podpanewkowej – głowa zagięta) do podstawy rzepki; 2) mięsień obszerny boczny (m. vastus lat.) [214.8, 215.9] – rozpoczyna się na krętarzu większym i kresie międzykrętarzowej, wardze bocznej kresy chropawej, biegnie do rzepki i guzowatości piszczeli; 3) mięsień obszerny przyśrodkowy (m. vastus med.) [215.10, 216.4] – biegnie od wargi przyśrodkowej kresy chropawej do rzepki i guzowatości piszczeli; 4) mięsień obszerny pośredni (m. vastus intermedius) [214.9] – od powierzchni przedniej i bocznej trzonu kości udowej do rzepki; 5) mięsień stawowy kolana (m articularis genus) – tworzy najgłębszą warstwę głowy pośredniej mięśnia czworogłowego; od przedniej powierzchni trzonu kości udowej do torebki stawu kolanowego.
Mięśnie obręczy kończyny dolnej i uda strony prawej, widok od przodu
Siła mięśnia czworogłowego uda jest przenoszona przez rzepkę i jej więzadło na piszczel. Części mięśni obszernych niemające przyczepu na rzepce przedłużają się w troczki rzepki, biegnące równolegle po obu stronach więzadła rzepki. Z klinicznego punktu widzenia do pojęcia troczków rzepki włączane są jeszcze włókna poprzeczne, np. więzadła udowo-rzepkowe. Do przodu od rzepki leżą kaletki maziowe przedrzepkowe, a w okolicy guzowatości piszczeli podrzepkowe powierzchowna i głęboka ochraniające przyczep więzadła rzepki. Przy przeciążeniu (np. długotrwała pozycja klęcząca) ulegają zapaleniu i wypełniają się płynem.
GRUPA TYLNA
Mięsień półścięgnisty (m. semitendinosus) [213.3, 214.10, 216.9, 217.3] – od guza kulszowego do kłykcia przyśrodkowego piszczeli w obrębie gęsiej stopy. Zgina goleń, w zgięciu obraca do wewnątrz. Unerwienie: nerw piszczelowy.
Mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus) [213.4, 216.6, 217.2] – od guza kulszowego do tylnej krawędzi kłykcia przyśrodkowego piszczeli; ogranicza dół podkolanowy od strony górno-przyśrodkowej. Prostownik i przywodziciel stawu biodrowego. Zgina goleń i obraca ją do wewnątrz. Unerwienie: nerw piszczelowy.
Mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris) [213.5, 214.11, 217.1] – głowa długa od guza kulszowego, głowa krótka od wargi bocznej kresy chropawej, obie do głowy strzałki. Ogranicza od góry i boku dół podkolanowy. Zgina goleń i rotuje na zewnątrz. Unerwienie: głowa długa – nerw piszczelowy, głowa krótka – nerw strzałkowy wspólny.
GRUPA PRZYŚRODKOWA
Mięsień grzebieniowy (m. pectineus) [215.11] rozpoczyna się na grzebieniu kości łonowej, guzku łonowym i więzadle łonowym górnym, a kończy na kresie grzebieniowej kości udowej. Przywodzi udo, zgina je i nieznacznie obraca na zewnątrz. Unerwienie: gałąź przednia nerwu zasłonowego i nerw udowy.
Mięsień smukły (m gracilis) [215.12, 216.9] biegnie od gałęzi dolnej kości łonowej i gałęzi kości kulszowej, kończy się gęsią stopą poniżej i przyśrodkowo od guzowatości kości piszczelowej. Działając na staw biodrowy, przywodzi, prostuje i obraca na zewnątrz udo; działając na staw kolanowy, zgina kolano. Unerwienie: gałąź przednia nerwu zasłonowego.
Mięsień przywodziciel długi (m adductor longus) [215.13] przebiega od okolicy guzka łonowego do wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Silnie przywodzi i nieco zgina udo. Unerwienie: gałąź przednia nerwu zasłonowego.
Mięsień przywodziciel krótki (m adductor brevis) [223.1] przebiega między gałęzią dolną kości
Mięśnie kolana prawego, widok od strony przyśrodkowej
łonowej a wargą przyśrodkową kresy chropawej kości udowej. Przywodzi udo, obraca na zewnątrz i zgina je. Unerwienie: gałąź przednia nerwu zasłonowego.
Mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) [215.14] rozpoczyna się na gałęzi dolnej kości łonowej, gałęzi i guzie kości kulszowej, a kończy na wardze przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej i ścięgnem [223.9] na guzku przywodzicieli (górna powierzchnia kłykcia przyśrodkowego kości udowej). Unerwienie: gałąź tylna nerwu zasłonowego, część dolna – nerw piszczelowy.
Rozstęp wspólny (lacuna communis; common space) to przestrzeń między kośćmi miednicy i więzadłem pachwinowym [215.18]. Wzmocnienie powięzi biodrowej, łuk biodrowo-łonowy (arcus iliopectineus) [215.16] dzieli go na leżący bocznie rozstęp mięśni (lacuna musculorum; muscular space) (zawiera mięsień biodrowo-lędźwiowy [215.1]) i nerw udowy oraz przyśrodkowo położony rozstęp naczyń (lacuna vasorum; vascular space) [215.19] (tętnica i żyła udowa oraz kanał udowy).