SPIS TREŚCI
1. CHOROBY UKŁADU SERCOWO-NACZYNIOWEGO 9
1.1. Choroby serca 11
1.1.1. Arytmia serca 12
1.1.2. Choroba niedokr wienna serca (choroba wieńcowa) 15
1.1.3. Niewydolność serca 24
1.1.4. Zapalenie osierdzia i wsierdzia 28
1.2. Choroby naczyń krwionośnych 32
1.2.1. Miażdżyca tętnic 33
1.2.2. Poszerzone naczynka krwionośne (tzw. pajączki) 38
1.2.3. Choroby naczyń kończyn dolnych 41
1.2.4. Zaburzenia krążenia mózgowego 64
1.2.5. Żylaki odbytu 73
1.2.6. Żylaki przełyku 78
1.2.7. Tętniaki 82
1.3. Inne choroby i dolegliwości układu
sercowo-naczyniowego 84
1.3.1. Ner wica serca 84
1.3.2. Nadciśnienie tętnicze 88
1.3.3. Niedociśnienie tętnicze 94
1.3.4. Nadciśnienie płucne 102
1.3.5. Naczyniowe powikłania cukrzycy 103
1.3.6. Objaw Raynauda 106
1.3.7. Siniaki i krwiaki 109
1.4. Profilaktyka schorzeń układu sercowo-naczyniowego 112
1.4.1. Środki stosowane w nadwadze i otyłości 114
1.4.2. Środki stosowane przy nadmiarze cholesterolu we krwi 121
1.4.3. Środki stosowane przy nadmiarze
homocysteiny we krwi 131
1.4.4. Stres i roślinne preparaty uspokajające 134
1.4.5. Palenie papierosów i środki stosowane w uzależnieniu od nikotyny 137
1.4.6. Alkohol i postępowanie w uzależnieniu od alkoholu 143
1.4.7. Nienasycone kwasy tłuszczowe 152
1.4.8. Błonnik pokarmowy 159
1.4.9. Antyoksydanty (przeciwutleniacze) 162
1.4.10. Witamina D3 175
1.4.11. Witamina K 176
1.4.12. Dieta śródziemnomorska i dieta DASH 178
2. CHOROBY UKŁADU KRWIOTWÓRCZEGO 181
2.1. Nadkrwistość (czerwienica) 184
2.2. Niedokrwistość (anemia) 189
2.2.1. Niedokrwistość z niedoboru żelaza 191
2.2.2. Niedokrwistość z niedoboru witaminy B12 i kwasu foliowego 197
2.3. Skazy kr wotoczne 200
2.4. Agranulocytoza 206
3. CHOROBY UKŁADU LIMFATYCZNEGO
3.1. Obrzęk limfatyczny
3.2. Zapalenie węzłów chłonnych
3.3. Zapalenie migdałków podniebiennych
3.4. Powiększenie śledziony 225
dla osób z nadciśnieniem tętniczym lub mających prawidłowe ciśnienie krwi:
● Krople nasercowe (Guttae cardiacae; Amara), mieszanina nalewek z: ziela konwalii majowej, kwiatu głogu, korzenia kozłka lekarskiego – dawkowanie: dorośli po 1 ml (30 kropli) 2–3 razy dziennie; UWAGA: ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania i zawartość etanolu nie podawać dzieciom do 18. roku życia,
● Neocardina (Herbapol Wrocław), skład leku jest podobny do podanego dla poprzedniego produktu – dawkowanie: dorośli 1–2 ml (20–40 kropli) 2–3 razy dziennie, młodzież powyżej 12. roku życia ½–1 ml (10–20 kropli) 2–3 razy dziennie; przyjmować po jedzeniu z niewielką ilością płynu;
dla osób z niedociśnieniem:
● Cardiol C (Herbapol Wrocław), zawiera kompozycję nalewek z ziela konwalii majowej, korzenia kozłka lekarskiego, owocu i kwiatu głogu oraz wyciąg z nasion kola z dodatkiem kofeiny – dawkowanie: dorośli 20–40 kropli w kieliszku wody 2–3 razy dziennie po jedzeniu (dopuszczalne jest zwiększenie dawki do 60 kropli jednorazowo), młodzież powyżej 12. roku życia 15–25 kropli 2–3 razy dziennie po jedzeniu; UWAGA: ze względu na dużą zawartość alkoholu nie stosować u dzieci poniżej 12 lat; ponadto lek nie jest zalecany w nadciśnieniu tętniczym,
● Convafort (Herbapol Wrocław), lek dostępny wyłącznie w aptekach, zawiera wyciąg suchy z konwalii majowej – dawkowanie: o ile lekarz nie zaleci inaczej, dorośli i młodzież powyżej 12 lat zwykle 1–2 tabletki drażowane 3 razy dziennie 15 minut przed posiłkiem.
UWAGA!
Preparatów na bazie ziela konwalii majowej nie powinno się stosować w przypadku hipokaliemii (niedoboru potasu), hiperkalcemii (nadmiaru wapnia w organizmie), miażdżycy naczyń wieńcowych, zaburzeń funkcjonowania układu bodźco-przewodzącego serca, takich jak częstoskurcz komorowy, migotanie komór serca. Należy pamiętać, że przedawkowanie może powodować zatrucia.
Do innych powszechnie stosowanych w niewydolności serca surowców zielarskich zalicza się:
ziele serdecznika – 1 czubatą łyżeczkę ziela zmielić na pył, wymieszać z 3 łyżkami stołowymi miodu gryczanego lub rzepakowego; zażyć w ciągu dnia w 3 porcjach; UWAGA: nie należy przekraczać zalecanych dawek, ponieważ wykazano możliwość wystąpienia bólu głowy, krwawień macicznych oraz stanów zapalnych żołądka w przypadku dawek jednorazowych przekraczających 3 g surowca;
kwiat głogu – 1 łyżkę stołową ziół zalać 1 szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut; pić 2–3 razy dziennie po 1 szklance ciepłego naparu między posiłkami.
Dla chorych na niewydolność serca, u których dochodzi do gromadzenia się wody w organizmie i wystąpienia obrzęków, może zajść konieczność przyjmowania leków odwadniających (moczopędnych). Leki te wymagają stałego nadzoru lekarza oraz ścisłej kontroli stanu nawodnienia i gospodarki elektrolitowej organizmu. Zioła mogą stanowić alternatywę w łagodnych stanach początkowych.
W sprzedaży dostępne są gotowe mieszanki o działaniu moczopędnym i przeciwzapalnym, jednak należy pamiętać, aby ich stosowanie skonsultować z lekarzem:
Urosan fix (Herbapol Lublin), lek w postaci ziół do zaparzania w saszetkach zawierający ziele skrzypu, korzeń cykorii podróżnika, liść brzozy oraz liść borówki brusznicy – przeznaczony dla dorosłych i młodzieży powyżej 12 lat; 2 saszetki ziół zalać 1 szklanką wrzącej wody, utrzymywać pod przykryciem przez około 10–15 minut; pić 3 razy na dobę po 1 szklance ciepłego, świeżo przygotowanego naparu przez 2–4 tygodnie;
Zioła Bioaktywne na Drogi Moczowe (Nutricella), zioła sypane zawierające m.in.: liść pokrzywy, ziele skrzypu, kwiat nagietka oraz owoc róży – 1 czubatą łyżeczkę ziół zalać 1 szklanką zimnej wody, odstawić na 15 minut, zagotować, utrzymywać pod przykryciem przez 20 minut; pić 3 razy dziennie po 1 szklance naparu.
W przypadku konieczności ograniczenia ilości przyjmowanych płynów (przeciętnie do 1,5–2 litrów na dobę) warto zastąpić napar z czarnej herbaty:
naparem z kwiatów głogu – 1 łyżkę stołową ziół zalać 1 szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut; pić 2–3 razy dziennie po 1 szklance ciepłego naparu między posiłkami;
naparem rumiankowym – 1 czubatą łyżeczkę ziół zalać 1 szklanką wrzącej wody i odstawić pod przykryciem na 20 minut; po przecedzeniu pić po 1 szklance letniego naparu w ciągu dnia;
sokiem z owoców głogu lub owoców róży dzikiej (EkaMedica) – 2 łyżki stołowe wybranego soku zmieszać z ½ szklanki letniej wody; pić 2–4 razy dziennie.
U osób z chorobami układu krążenia zaleca się spożywanie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 w postaci suplementów diety lub potraw z ryb morskich (zob. podrozdz. 1.4.7).
W celu zachowania prawidłowej pracy serca należy także utrzymywać odpowiednie stężenie potasu i wapnia, a także magnezu i sodu we krwi. W tym miejscu należy zaznaczyć, że leki stosowane w leczeniu niewydolności serca mogą powodować nadmiar potasu we krwi, czyli hiperkaliemię (np. niektóre leki moczopędne czy inhibitory konwertazy angiotensyny), lub niedobór potasu, czyli hipokaliemię (np. niektóre leki moczopędne).
Wyrównanie niedoboru potasu może nastąpić po zastosowaniu odpowiedniej diety lub preparatów będących suplementami diety. Jednak w tym przypadku autorzy zalecają, aby decyzję o dodatkowej suplementacji potasem bezwzględnie konsultować z lekarzem.
UWAGA!
Przyjmowanie zbyt dużej ilości potasu, szczególnie przy zaburzonej funkcji wydalniczej nerek, grozi nadmiernym podwyższeniem stężenia potasu we krwi, co jest stanem groźnym dla zdrowia, a nawet życia.
Do naturalnych bogatych źródeł potasu zalicza się: banany, prawdziwe kakao, gorzką czekoladę, morele suszone, pestki dyni, orzechy arachidowe i włoskie, kaszę gryczaną, brokuły oraz ziemniaki.
W aptekach i sklepach zielarskich dostępne są preparaty zawierające potas:
Potas (Olimp Labs) – zalecane spożycie: 2 tabletki dziennie po posiłku lub inaczej, po konsultacji z lekarzem;
Aspot Cardio+ (S-Lab), kapsułki żelatynowe o przedłużonym uwalnianiu, zawierające oprócz potasu mielone siemię lniane – zalecane spożycie: 2–3 kapsułki dziennie; kapsułkę należy popić wodą;
Kalivit (Farmapol), tabletki zawierające oprócz potasu liofilizowany przecier bananowy – zalecane spożycie: 3 tabletki 2 razy dziennie.
W niewydolności serca należy ograniczyć ilość spożywanej soli kuchennej, którą można zastąpić mieszanką przyprawową Estragonowa przyprawa zamiast soli (Zielarz Polski) zawierającą oprócz estragonu: cebulę, czosnek, goździki, imbir, owoc kopru włoskiego, majeranek, pietruszkę oraz seler.
Konieczna jest również rezygnacja z palenia papierosów. Naturalne metody wspomagające rzucanie palenia tytoniu opisane zostały w podrozdziale 1.4.5.
1.1.4. ZAPALENIE OSIERDZIA I WSIERDZIA
ZAPALENIE OSIERDZIA to proces zapalny przebiegający w obrębie blaszek osierdzia, któremu zazwyczaj towarzyszy gromadzenie się płynu w worku osierdziowym (zob. str. 11). Zapalenie osierdzia (w którym wyróżnia się przebieg ostry, przewlekły bądź nawracający) może mieć charakter infekcyjny lub nieinfekcyjny, choć u około 30% chorych nie udaje się ustalić jego etiologii. Przyczynami zapalenia mogą być: zakażenia wirusowe (np. wirusem grypy), zakażenia bakteryjne (np. prątkiem gruźlicy), twardzina układowa, toczeń rumieniowaty układowy, reumatoidalne zapalenie stawów, sarkoidoza, przebyty zawał serca, niedoczynność tarczycy, zaawansowana niewydolność nerek (tzw. mocznicowe zapalenie osierdzia), urazy mechaniczne lub stany pooperacyjne, reakcja na leki, np. cyklosporynę A.
Osoby, u których stwierdzono jednocześnie zwiększone stężenie homocysteiny i cholesterolu, mogą zastosować, po konsultacji z lekarzem, preparat w kapsułkach LipiForma plus (Apotex), zawierający ekstrakt z czerwonych drożdży z ryżu, w tym monakolinę K, witaminę B6, kwas foliowy, witaminę B12, koenzym Q10, chrom. Sposób użycia: dorośli po 1 kapsułce dziennie. Nie podawać kobietom w ciąży i karmiącym piersią, osobom z czynną chorobą wątroby lub z utrzymującą się zwiększoną aktywnością aminotransferaz w surowicy krwi o niewyjaśnionej etiologii.
W celu utrzymania prawidłowego metabolizmu homocysteiny oprócz witaminy B 6, B 12 i kwasu foliowego niezbędna może się okazać cholina – składnik budulcowy błon lipidowych w organizmie. Dodatkowo cholina przyczynia się do utrzymania prawidłowego metabolizmu tłuszczów. CARDIOslim (Olimp Labs) to preparat w kapsułkach, w którego skład oprócz choliny wchodzą: ekstrakt z czosnku, witamina D, witaminy B 1, B 6, B 12, kwas foliowy, chrom. Zalecane spożycie: 1 kapsułka dziennie, popijając dużą ilością wody. Nie zaleca się stosowania u kobiet w ciąży, karmiących piersią, a diabetycy mogą zażywać preparat po konsultacji z lekarzem.
1.4.4. STRES I ROŚLINNE PREPARATY USPOKAJAJĄCE
Stres – upraszczając – jest reakcją organizmu na działanie bodźca zewnętrznego, czyli dowolnego zdarzenia. Odpowiedź na stres może być zarówno ruchowa (cofnięcie dłoni przed gorącym żelazkiem), jak i emocjonalna (obawa przed publicznym wystąpieniem). Niekiedy reakcje mogą się nakładać, np. stres i ból żołądka przed wyjściem na scenę. W przeważającej większości przypadków „bycie w stresie” oznacza sytuację nieprzyjemną lub trudną dla osoby, która się w niej znalazła. Również odpowiedź organizmu jest najczęściej niekorzystna – uczucie lęku, gonitwa myśli, zaburzenia oddechu, drżenie rąk, przyspieszone bicie serca itd. Stres zbyt silny i długotrwały, który przekracza możliwości adaptacyjne danej osoby, może przyczynić się do rozwoju zaburzeń psychicznych (zaburzenia lękowe, depresja), wystąpienia zespołu stresu pourazowego (jako efekt traumatycznych wydarzeń) oraz – w niektórych przypadkach – nawet do zaburzeń osobowości.
Na podstawie obserwacji prowadzonych na pacjentach stwierdza się związek stresu z rozwojem chorób układu krążenia, takich jak: nadciśnienie tętnicze i choroby serca. W czasie stresu wzrasta poziom adrenaliny, co wywołuje gwałtowny skurcz naczyń krwionośnych, a w konsekwencji wzrost ciśnienia tętniczego. Adrenalina zwiększa siłę skurczu oraz częstość akcji serca, natomiast kortyzol (hormon stresu) nasila proces zlepiania się płytek krwi, co w połączeniu z nadmiernym skurczem naczyń krwionośnych może prowadzić do niedokrwienia mięśnia sercowego. Silny stres może zaburzyć rytm pracy serca, a nawet spowodować jego zawał.
UWAGA! Rzeczywiście obserwuje się przypadki zawału serca podczas sytuacji stresowych (nagłego lęku, zdenerwowania). Jednak sam stres (choć jest bezpośrednią przyczyną) nie wywołuje zawału, najczęściej u podłoża leży miażdżyca naczyń wieńcowych.
Gdy przeżyty stres jest przyczyną silnych zaburzeń emocjonalnych lub psychicznych, czasem konieczna jest wizyta u psychoterapeuty bądź psychiatry. Lekarz może zlecić przyjmowanie leków zmniejszających lęk, ułatwiających zasypianie, poprawiających nastrój i umożliwiających aktywność zawodową.
W terapii nadmiernego napięcia nerwowego, stresu czy poczucia lęku ma zastosowanie wiele preparatów ziołowych. Produkty te zmniejszają napięcie nerwowe, znoszą niekorzystne objawy fizyczne związane ze stresem (np. ból brzucha, bóle głowy, uczucie duszności), ułatwiając tym samym funkcjonowanie i radzenie sobie w sytuacjach wymagających zaangażowania emocjonalnego.
W sprzedaży dostępne są surowce zielarskie i gotowe produkty ziołowe, które mogą być wykorzystane w terapii stresu:
liść melisy – 1 łyżkę stołową liści zalać 1 szklanką wrzącej wody, odstawić pod przykryciem na 20 minut i pić po przecedzeniu 2–3 razy dziennie między posiłkami;
kwiat lawendy – 2 czubate łyżki stołowe kwiatów zalać w termosie ½ litra wrzącej wody i odstawić na ½ godziny; przecedzić i wypić w 2–3 porcjach w ciągu dnia pomiędzy posiłkami;
mieszanka ziołowa do samodzielnego przygotowania
Składniki: Sposób przygotowania:
liść melisy
szyszka chmielu
kwiat rumianku
kwiat lawendy
owoc głogu
1 łyżkę stołową starannie wymieszanych ziół zalać 1 szklanką letniej wody, doprowadzić do wrzenia, gotować na małym ogniu przez ½ minuty i odstawić pod przykryciem na kwadrans. Po przecedzeniu pić w zależności od potrzeb 3–4 razy dziennie po ½ szklanki ciepłego odwaru przed posiłkami.
Relakson (Kawon), mieszanka ziołowa w saszetkach, zawierająca m.in. liść melisy, liść mięty oraz kwiat rumianku – działa nie tylko uspokajająco (przeciwstresowo), lecz także łagodnie rozkurczająco oraz wspomagająco na procesy trawienia; w zależności od nasilenia objawów 1–2 saszetki ziół zalać 1 szklanką wrzącej wody, utrzymywać pod przykryciem przez około kwadrans i pić 2–4 razy dziennie, najlepiej 20–30 minut po posiłku;
Stres (Herbapol Kraków), mieszanka ziołowa w saszetkach (fix) zawierająca liść melisy, cynamon, szyszkę chmielu, owoc głogu, goździki, gałkę muszkatołową – 1 saszetkę herbatki zalać wrzącą wodą (200 ml) i utrzymywać pod przykryciem przez 10 minut; pić świeżo przygotowany napar 2 razy dziennie;
Senospasmina (Herbapol Lublin), lek dostępny bez recepty w postaci syropu zawierający wyciągi z ziela męczennicy, szyszki chmielu, owocu głogu oraz korzenia kozłka lekarskiego –dawkowanie: 3 łyżeczki syropu 2–3 razy na dobę;
Krople walerianowe (Herbapol Kraków), czyli nalewka z korzenia kozłka lekarskiego – dawkowanie leku według zaleceń producenta: młodzież od 12 lat, dorośli i osoby w wieku podeszłym 1 łyżeczka produktu (około 5 ml) do 3 razy dziennie;
Kalms (G.R. Lane Health Products Ltd.), lek dostępny bez recepty o składzie: sproszkowane szyszki chmielu oraz ekstrakty z korzenia kozłka lekarskiego i korzenia goryczki – dawkowanie: po posiłkach 3 razy dziennie 3 tabletki;
Olejek melisowy (Avicenna-Oil), naturalny olejek eteryczny pozyskiwany z melisy lekarskiej – sposób użycia:
● 2–3 krople olejku na ubranie, 1–3 razy dziennie,
● 5–7 kropli olejku do naczynia z ciepłą wodą, 1–2 razy dziennie; naczynie należy postawić w celu odparowania olejków w pomieszczeniu, w którym będzie przebywać osoba pragnąca wyciszyć emocje,
● 8–10 kropli olejku do kąpieli.
Olejek melisowy można zastąpić olejkiem eterycznym z lawendy lub stosować mieszaninę obu olejków.
W aptekach i sklepach zielarskich dostępne są także preparaty zawierające oprócz składników działających uspokajająco surowce zielarskie, które dodatkowo wpływają korzystnie na funkcjonowanie układu krążenia (ziele serdecznika lub owoc głogu):
Tabletki uspokajające (Labofarm), lek zawierający korzeń kozłka lekarskiego, szyszkę chmielu, liść melisy oraz ziele serdecznika – dawkowanie: 3 razy dziennie 2 tabletki, popijając odpowiednią ilością płynu;
kapsułki Nervomix Control (Adamed) o składzie: wyciąg z ziela melisy, wyciąg z kwiatów lawendy, wyciąg z owoców głogu, magnez, witamina B6 – zalecane spożycie: dorośli i młodzież 1 kapsułka 3 razy dziennie; nie należy stosować u kobiet w ciąży i karmiących piersią.
UWAGA!
W celu ułatwienia osobom nieradzącym sobie ze stresem codziennego funkcjonowania można zastosować rośliny lecznicze z grupy tzw. adaptogenów (zob. str. 99). Jednak w przypadku schorzeń układu krążenia, które mają związek z nadmiernym stresem, autorzy odradzają ich stosowanie, gdyż mogą powodować np. wzrost ciśnienia krwi. Zażywanie preparatów z adaptogenami powinno być zawsze skonsultowane z lekarzem.