Spis rzeczy
Wprowadzenie do Dzieł zebranych Barbary Skargi
odnowicielski. Przedmowa do drugiego wydania
KŁOPOTY INTELEKTU. MIĘDZY COMTE’EM
Kłopoty związane z określeniem faktu. Fakt i jego określenia. Fakt u Claude ,a Bernarda. Fakt jednostkowy i teoria ogólna. Fakt jako kompozycja. Sensualizm i fakt; pierwsze rozszczepienie. Fakt i porządek świata; drugie rozszczepienie. Porządek przyczynowy. Organizacja. Ewolucja i powrót do początków; trzecie rozszczepienie. Szczegółowe zasady metodologiczne. Postępowanie dyskretyczne. Inne cechy myśli pozytywistycznej. Nauka i wartość. Sprzeczności w modelu metodologicznym. Model i rzeczywistość historyczna. Problemy powierzchniowe i zasadnicze
Rozdział II. Abstrakcja i konkret
Rzeczy i zjawiska. Od konkretów do abstrakcji. Abstractus i abstrahens. Heglowskie pojęcie abstrakcji i konkretu. Od abstrakcji
do konkretu. Nauka abstrakcyjna a wiedza racjonalna. Pewność i obiektywność nauki abstrakcyjnej. H. Taine. Konieczność praw naukowych. Dwuznaczność pojęcia analizy. Nauka empiryczna nauką racjonalną. Fakt i pojęcie abstrakcyjne. Definicje generatywne. Błędy w czynności abstrahowania. F. Paulhan. Fakt jako synteza percepcji i idei. Idea a słowo. Idea a wyobrażenie. Subiektywność idei abstrakcyjnych. Fakt, analiza i synteza. Nominalizm. Indukcja jako problem. A. Gratacap. Brochard i krytyka empiryzmu. Prawda jako byt. Paradoks indukcji. Indukcja i tożsamość
Rozdział III. Nieskończoność i liczba
Ciągłość i nieciągłość a operacje dyskretyczne. Przeciwko ciągłości. Ciągłość i ewolucja. Zmiany nagłe i zmiany powolne. Taine i labirynty ciągłości. Materializm i spirytualizm. G. Leibniz. F. Evellin. Nieograniczoność i nieskończoność. Pojęcie i wyobrażenie. Ciągłość jest pozorem. Całość i część. Dwie nicości dają w sumie coś. Krytyka mechanicyzmu. Przeciw próbom ustatycznienia rzeczywistości.
Analiza a fenomenalizm. Evellin wobec Kanta i Leibniza
127
Rozdział IV. Wokół problemu czasu i przestrzeni . . . . . . . . . 169 Ch. Dunan. Myśl i rozum. Aprioryzm czy empiryzm. Własności czasu i przestrzeni. Krytyka prawa przyczynowości. Nauka i filozofia. Radykalizacja zasady względności. Spory na temat czasu i przestrzeni. Czas. P. Tannery. Pozytywizm a koncepcja czasu i przestrzeni. Neokantyzm a „przestrzeń”; Renouvier. H. Poincaré. Świat stary – świat nowy. M. Guyau. Czas uprzestrzenniony. Guyau a Bergson
Rozdział V. W kręgu myślicieli orientacji kantowskiej . . . . . . . 207 Kilka uwag terminologicznych. Przyczyny zwrotu do Kanta. Trzy orientacje kantowskie. Renouvier i fenomenalizm. Fenomen i rzecz. Kategorie. Kategoria osobowości. Renouvier i pozytywizm. Przeświadczenie moralne. Wolność i prawda. Umowa społeczna jako przezwyciężenie relatywizmu. O. Hamelin. Teoria rozwoju nauki oparta na pojęciu kontyngencji. Biranizm kantowski. Refleksja u Birana. Lachelier – sylwetka. Fakty i ich generalizacje. Przez refleksję do egzystencji. Celowość. Wolność jako zasada poznania. Byt idealny. Lachelier i badeńczycy. J. Lagneau. Aktywizm Lagneau.
Stopnie poznania. Rola filozofii. Refleksja w koncepcji Lagneau. Redukcja. Lagneau a fenomenologia. Moralność dwuznaczna. Perspektywy filozofii refleksyjnej. Biranizm kantowski a pozytywizm
Rozdział VI. Porządek świata: stałość i zmienność . . . . . . . . . 267
Dążności petryfikacyjne. „Duch magazyniera”. Pojęcie zmiany. Przykład Delboeufa. Czy prawa nauki są absolutne? Zmienność historii i stałość praw. Konieczność a możliwość. Symptomy przemian w filozofii historii. Cournot, Renan i Guyau. Cournota koncepcja pozytywności. Idee fundamentalne. Rozum i racja. Świat, Natura, Logika. Wyjaśnienia genetyczne a koncepcja prawa przyczynowości. Przypadek. Historia wszechświata. Encyklopedia nauk. Tragedia człowieka. Koncepcje społeczno-polityczne Cournota. Przyszłość ludzkości. Nauki teoretyczne i historyczne. Renan i pozytywiści. Renan i tradycje romantyzmu. Wiedzieć – to być wtajemniczonym w Boga. Panhistoryzm Renana. Prawda jest płynna. Renan – humanista. Czas i wieczność. Rzeczywistość i ideał. Załamywanie się wartości. Świat sub specie artis. Naturalizm i jego przetworzenia. Filozofia życia. Guyau i naturalizm. Pojęcie życia. Guyau wobec finalizmu. Dyskusja z determinizmem. Zasada heteronomii. Świat zmienności i wolności. Przeciw kulturze uniformistycznej
Rozdział VII. W poszukiwaniu godności i wolności ludzkiej . . . 345 Naturalizacja słownictwa. Termin „człowiek”. W obronie podmiotowości. Różne drogi obrony podmiotowości. Lequier: pierwsza droga. Porządek faktów dokonanych i wolność. Cogito. Rozum i wola. Indeterminizm i Bóg. Wolność jako postulat moralny. Miejsce Lequiera w filozofii. Boutroux: druga droga. Boutroux i Kant. Konieczność i kontyngencja. Hierarchia bytów. Prawa nauki. Empiryzm radykalny. Krytyka modelu nauki pozytywnej. Rozum. Kontyngencja i wolność. Człowiek. Kultura i nauka. Boutroux i filozofia pozytywistyczna. Powrót do metafizyki. G. Tarde i trzecia droga. F. Ravaisson i „przyzwyczajenie”. Stałość i konieczność. Teoria „zróżnicowania absolutnego”. Koncepcja człowieka. Fenomenologia posiadania. Kontyngencja w historii. Witalizm a energetyzm. Optymizm Tarde’a. Inwencja i imitacja. Inwencja a możliwość. Matematyka odkrywa sens zdarzeń. Prawo powtarzalności
i jego postacie. Tarde i Durkheim. Tarde i pozytywizm. Unicestwienie podmiotu. Jednostka w społeczności. Społeczeństwo jako osoba. Ku nowej wizji człowieka i kultury
Posłowie .
O klasyfikacjach ówczesnych stanowisk filozoficznych. Próba klasyfikacji. Fin de siècle. Problemy języka. Przebudowa słownictwa.
O kilku progach epistemologicznych. Mechanizmy modyfikacji.
Bezsilność metodologii. Intelekt i świat wartości. Trzy uwagi na zakończenie
Indeks osób
417
444
Wprowadzenie
do Dzieł zebranych Barbary Skargi
Powołana w listopadzie 2011 roku Fundacja na Rzecz Myślenia im. Barbary Skargi za jeden z najważniejszych swych celów statutowych uznała krytyczną edycję dzieł Barbary Skargi. Obranie takiego celu wynikało z poczucia głębokiej wdzięczności i chęci oddania hołdu osobie i dziełu profesor Barbary Skargi przez założycieli Fundacji – jej uczniów i przyjaciół. Nie tylko jednak motywy emocjonalne legły u podstaw tego pomysłu. Barbara Skarga – poprzez swoją niezwykłą osobowość, naznaczoną dramatyczną biografią, i poprzez swoje dzieła, publikowane po powrocie z „nieludzkiej ziemi” od początku lat sześćdziesiątych do śmierci w 2009 roku – wywarła wszak niedający się przecenić wpływ na kształt polskiej filozofii i – szerzej – humanistyki przełomu XX i XXI wieku, a w ostatnich latach, dzięki zaangażowaniu w publiczne dyskusje o charakterze moralno-obywatelskim, również na kształt świadomości zbiorowej Polaków.
Gdy wziąć pod uwagę wyłącznie spuściznę teoretyczną pozostawioną przez Barbarę Skargę, widać wyraźnie, że wielkość tego wpływu można mierzyć zarówno miarą ilościową (zakres zainteresowań), jak i jakościową (oryginalność ujęć, siła oddziaływania). Zainteresowania badawcze Barbary Skargi, znajdujące wyraz w jej publikacjach, koncentrowały się, ewoluując, na kolejnych obszarach problemowych filozofii, a ona sama występo-
wała to w roli historyka filozofii, to w roli historyka idei, to w roli metodologa, to znowu w roli odnowicielki metafizyki czy w roli komentatorki zachodzących zmian cywilizacyjnych. Początkowo prace filozoficzne Barbary Skargi dotyczyły historii polskiego pozytywizmu; następnie naturalnym krokiem było cofnięcie się do źródeł, czyli podjęcie studiów nad filozofią „ojca” pozytywizmu Augusta Comte’a oraz innych reprezentantów tego nurtu (Ernest Renan i Claude Bernard), a także poddanie historycznej i teoretycznej analizie sporów, jakie wybuchły po śmierci mistrza wśród jego francuskich uczniów, dzieląc nieodwołalnie „szkołę” na „ortodoksję” i „rewizję”. Publikacja wyników tych badań przyczyniła się do wyraźnego rozpoznania wśród polskich historyków oryginalnych cech pozytywizmu polskiego, a w odniesieniu do procesów zachodzących w pozytywizmie francuskim była na gruncie polskim zupełną nowością. Taką też nowością były kolejne dzieła Barbary Skargi, będące rezultatem jej badań nad innymi niż pozytywizm nurtami filozofii francuskiej XIX wieku, takimi jak francuski spirytualizm wywodzący się od Maine de Birana, neokrytycyzm, „filozofia refleksyjna” czy filozofia religijna. Badania te w naturalny sposób doprowadziły Barbarę Skargę do filozofii Henríego Bergsona, która na dłużej stała się wyróżnionym obszarem jej analiz. Dzięki tego rodzaju publikacjom Barbara Skarga stała się prawdziwym „ambasadorem” filozofii francuskiej w Polsce, przyczyniając się do wyraźniejszej jej obecności w świadomości teoretycznej filozofów polskich i do intensyfikacji badań nad nią, nie tylko w jej historycznych, lecz także współczesnych postaciach.
Kolejnym obszarem problemowym, który przez kilka lat stanowił pole badań Barbary Skargi, stała się swoista metafilozofia, wyrastająca z jej refleksji nad pracą historyka filozofii czy historyka idei. Tu Barbara Skarga wystąpiła już nie w roli historyka filozofii, lecz jako metodolog badający strukturę i dynamikę zmienności i trwania poszczególnych „formacji intelektualnych”, charakteryzujących życie umysłowe poszczególnych epok. W tych
badaniach Barbara Skarga zbliżyła się – zapewne również dzięki bezpośredniej współpracy i towarzyskim kontaktom – do „warszawskiej szkoły historyków idei”, którą tworzyli tacy badacze, jak Leszek Kołakowski, Bronisław Baczko, Andrzej Walicki, Jerzy Szacki czy Adam Sikora. Wyniki tych badań doceniono również we Francji, publikując przekład dotyczącej tej problematyki książki
Granice historyczności.
Od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku uwaga
Barbary Skargi skupiła się na problematyce o charakterze metafizycznym. Przy czym jej prace z tego zakresu nie są już pracami historyczno-filozoficznymi: badaczka podnosi w nich największe, tradycyjne problemy metafizyki, wychodząc od najbardziej współczesnych projektów filozoficznych (Heidegger, Levinas, Derrida) i konfrontując je z rozwiązaniami wielkich klasyków (Platon, Arystoteles, Leibniz) – by wypracować własne podejście do najważniejszych pytań filozofii, podejście, które uwzględnia główne przeprowadzone dotychczas krytyki metafizyki, od krytyki Kantowskiej, poprzez scjentystyczną, aż po postmodernistyczną. Publikacja tych prac przyczyniła się do wzrostu zainteresowania najbardziej rdzenną problematyką filozoficzną zarówno wśród profesjonalnych filozofów, jak i wśród szerszych kręgów czytelniczych.
Oddziaływanie prac Barbary Skargi na polską humanistykę – niezależnie od oddziaływania jej aktywności publicznej w ostatnich latach i niezależnie od ukształtowania się dzięki prowadzonemu przez nią wiele lat seminarium badawczego grona filozofów średniego i młodszego pokolenia – rozłożone było na prawie pięćdziesiąt lat. Taka długa perspektywa i niedostępność niektórych pozycji z jej spuścizny nie ułatwiają dziś recepcji jej dzieła. Ten właśnie fakt, w połączeniu z głębokim przekonaniem o nieprzemijających wartościach poznawczych prac Barbary Skargi i ich znaczeniu dla filozofii polskiej, był zasadniczym motywem podjęcia edycji Dzieł zebranych. Nie będzie to zwykła reedycja niegdyś opublikowanych prac, lecz opracowane na nowo pod
względem bibliograficznym, technicznym i redakcyjnym wydanie poszczególnych pozycji, każdorazowo poprzedzone wstępem kompetentnego w danej tematyce specjalisty. Rozłożone na kilka lat przedsięwzięcie pozwoli objąć jednolitym spojrzeniem całość dzieła Barbary Skargi i – mamy nadzieję – docenić jego wielki potencjał teoretyczny. Niniejszym oddajemy w ręce Czytelnika kolejny tom tej edycji.
Jacek Migasiński