Trzy tłumaczki

Droga Alberta Camusa do polskojęzycznych czytelników była wyboista.

W 1946 roku, bawiąc w Paryżu, Kazimierz Brandys kupił egzemplarz Obcego i przeczytał go w ciągu jednej nocy. Nad ranem zbudził żonę ze słowami: „Kupiliśmy arcydzieło, musisz to przetłumaczyć”. Maria Brandysowa – przekłady podpisywała nazwiskiem panieńskim Zenowicz – na historię oślepionego słońcem mordercy zareagowała równie entuzjastycznie jak jej mąż. Po powrocie do Polski przystąpiła do tłumaczenia.

Rok później we Francji wyszła Dżuma, która od razu stała się przebojem.

Na paryskim stypendium przebywała wówczas Joanna Guze i tym razem to ona, chociaż dopiero poznawała język francuski, zapaliła się do przekładu Camusa. Spóźniła się o włos. Kiedy nadesłała do redakcji „Nowin Literackich” próbkę swego tłumaczenia, tygodnik właśnie drukował fragment Dżumy w debiutanckim przekładzie Marii Kureckiej, która w przyszłości miała zasłynąć jako tłumaczka literatury niemieckojęzycznej, między innymi Doktora Faustusa (przełożonego wspólnie z mężem, Witoldem Wirpszą). Jarosław Iwaszkiewicz, redaktor naczelny „Nowin”, odesłał Guze jej maszynopis, uprzejmie prosząc „o pamięć w innych sprawach”.

Dżuma nie uszła uwagi paryskiej emigracji. Wzbudziła zachwyt Józefa Czapskiego, do jej wydania zapalił się Jerzy Giedroyc. Na pełną edycję nie miał pieniędzy. Fragment – kazanie i śmierć ojca Paneloux – ukazał się w „Kulturze” w pierwszym numerze z 1948 roku, w przekładzie Andrzeja Bobkowskiego.

Tymczasem w Łodzi Maria Zenowicz skończyła tłumaczyć Obcego.

Jeden rozdział wydrukowała „Kuźnica”, a przekład opatrzono komentarzem dobrze oddającym ducha epoki i linię pisma: „Camusowska filozofia osobowości jest produktem gnicia i równocześnie instrumentem zemsty kapitalizmu: skazany na śmierć, pragnie pociągnąć za sobą w niebyt człowieka, burząc jego wewnętrzną jedność psychiczną, autonomię jego świadomości. Dla nas Meursault powinien być ostrzeżeniem jako skrajny objaw kapitalistycznego antyhumanizmu.

Tej koncepcji człowieka powinniśmy przeciwstawić jedynie dzisiaj ważną, jedynie realną – koncepcję człowieka społecznego ” – objaśniał poeta Stanisław Brucz, kierujący wówczas działem przekładów z francuskiego w Czytelniku. Właśnie w tym wydawnictwie miała się niebawem ukazać powieść Camusa.

Do publikacji nie doszło. Kiedy numer „Kuźnicy” z fragmentem Obcego opuszczał drukarnię, urzędniczka z ulicy Mysiej skończyła już recenzję dla swoich pryncypałów. „Cały sens egzystencjalizmu zamknięty jest w tej książce [...]. Człowiek żyje wyłącznie w świecie swych wewnętrznych przeżyć, odczuwaŃ, refleksji, wrażeń tworzących zamknięty krąg” – informowała w punkcie szóstym arkusza cenzorskiego („krótka treść, wzgl. problematyka książki”), by w ós- mym („proponowane ingerencje”) podsunąć: „Do ingerencji nadaje się nie tylko sama książka, ale i cały system filozoficzny wraz z jego twórcami”. W punkcie dziewiątym zapadł wyrok: „Nie wydawać”. (…)

Polityczna i kulturalna odwilż w Polsce połowy lat pięćdziesiątych umożliwiła druk współczesnych zachodnich autorów wcześniej w polszczyźnie nieobecnych lub obecnych śladowo: Becketta, Faulknera, Hemingwaya, a także Camusa.

Nie obeszło się przy tym bez komplikacji. Dżumę zapragnęła opublikować Irena Szymańska, legendarna wydawczyni związana z Czytelnikiem i PIW-em. Szykowała w PIW-ie – gdzie była wówczas redaktorem naczelnym – serię trzydziestu pięciu powieściowych arcydzieł dwudziestego wieku i w tej kolekcji postanowiła umieścić Camusa. Z wydawnictwa Gallimard dostała chłodną odpowiedź, że autor nie życzy sobie figurować w jednej serii z komunistą Louisem Aragonem.

Trudno się dziwić, zważywszy na szykany i obelgi, jakie Camus od kilku lat znosił we Francji. Na Szymańskiej podobna przeszkoda nie robiła wrażenia. Z pomocą dwujęzycznego Jerzego Lisowskiego (na francuski tłumaczył m.in. Iwaszkiewicza i Schulza, na polski Sartre’a i Malraux) zredagowała list, w którym kurtuazyjnie zwróciła autorowi uwagę, że we Francji jego dzieła, tak jak książki Aragona, ukazują się w kolekcji Blanche. Czy Camus chciałby swoich polskich czytelników traktować inaczej niż francuskich? Autor ustąpił. Wtedy okoniem stanęła szefowa Centralnego Urzędu Wydawnictw, dogmatyczna komunistka, która ani myślała zezwolić na druk renegata. Szymańska sforsowała i tę zaporę.

Nie na darmo Antoni Słonimski mawiał o niej, że nawet jako windziarz rządziłaby instytucją, w której pełniłaby tę funkcję.

Tłumaczenie powierzono Joannie Guze. Gdy było gotowe, Camus poprosił wydawcę o maszynopis, a następnie zwrócił się do Józefa Czapskiego – był z nim zaprzyjaźniony – z prośbą o wskazanie polskiego pisarza, który mógłby ocenić przekład i sprawdzić, czy na ostatniej stronie nie wprowadzono żadnych ingerencji. Chodziło mu zapewne o końcowy akapit – mówiący o tym, że bakcyl dżumy nigdy nie umiera – którego symboliczny sens mógłby nie przypaść do gustu cenzorom.

Czapski zaoferował, że sam przejrzy przekład, razem ze swoją siostrą Marią, tłumaczką książek François Mauriaca i Antoine’a de SaintExupéry. Joannie Guze nie szczędził pochwał: Pragnę zaznaczyć, że Pańska tłumaczka to osoba, którą z pewnością byłbym polecił jako tłumaczkę, gdyby mnie Pan zapytał o zdanie. To młoda, zdolna osoba, wykształcona i bardzo odważna, która broniła ludzi prześladowanych w mrocznym okresie historii, tłumaczka Baudelaire’a.

Pewien jestem, że dołożyła wszelkich starań, by jak najlepiej przetłumaczyć Pański tekst, i na ile ją znam, to raczej dałaby się pokroić na kawałki, niż dopuściłaby do najdrobniejszego fałszerstwa.

Następnego dnia w postscriptum do tego samego listu dodał: Przed wysłaniem tego listu razem z siostrą przeczytaliśmy może jakieś 10 stron tłumaczenia. To doskonała polszczyzna, i, co więcej, czuć w niej Pańską „aurę”. Ten sam tekst, czytany ponownie po cichu, wolny jest od górnolotności.

Obiecuję, że w najbliższych dniach będziemy go czytać na głos równolegle z francuskim oryginałem i że następnie prześlemy go Panu.

Czapski, zawsze życzliwy i skory do przysług, nie chciał słyszeć o wynagrodzeniu. Camus przesłał mu w prezencie komplet Prousta z dedykacją, w wydaniu Plejady.

W pierwszej połowie 1957 roku Joanna Guze nawiązuje korespondencję z autorem. Zawiadamia go o planowanej na czerwiec edycji Upadku.

Pisze, że tłumaczy Stan oblężenia – paraboliczną sztukę o narodzinach władzy absolutnej – a po niej zacznie zbiór opowiadań Wygnanie i królestwo. Telewizja chciała wystawić Stan oblężenia w wersji skróconej.

Ona, uważając to za niedopuszczalne, odmówiła oddania przekładu. Czy słusznie?

Camus odpisuje, że słusznie i – być może ujęty jej lojalnością oraz pochwałami Czapskiego – informuje ZAiKS, że w przyszłości chciałby wszystkie swoje książki powierzać Joannie Guze. Nastąpiło oficjalne pasowanie.

Wczesną jesienią tłumaczka przekazuje autorowi dalsze nowiny dotyczące Stanu oblężenia. Sztukę wystawi Krystyna Skuszanka w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie. Guze z entuzjazmem pisze o młodej reżyserce i jej zespole, o brawurze, z jaką wybrali się do przemysłowego miasta, by dla robotniczej widowni grać klasyczny repertuar.

(Kiedy o tym czytam, zaczyna mi się marzyć film fabularny o reżyserce wystawiającej w Nowej Hucie Stan oblężenia: piętrowa opowieść o spotkaniu teatru i totalitaryzmu, coś jak Ostatnie metro François Truffauta, Mefisto Istvána Szabó czy Życie na podsłuchu Floriana Henckla von Donnersmarcka).

List zawiera też wieści o planach przekładowych: Kilka tygodni temu skończyłam przekład Wygnania i królestwa i sądzę, że pora zabrać się do Człowieka zbuntowanego. Jednak mój wydawca uważa, że jest to książka dla elity intelektualnej, która znając języki obce, może ją z łatwością przeczytać po francusku lub angielsku; tak więc trudno mi go będzie przekonać. W oczekiwaniu, aż zmieni zdanie na temat elity intelektualnej w ogóle oraz jej znajomości języków w szczególe, a nade wszystko ufając, że Człowiek zbuntowany jest w takim kraju jak nasz książką nadzwyczajnej wagi – dla czytelniczych elit i nie tylko – korzystam z okazji, by jeden jej rozdział opublikować w „Europie”, nowym czasopiśmie, które zacznie się ukazywać w październiku i bierze sobie za cel przedstawiać polskiej publiczności współczesną myśl zachodnią.

W okresie odwilży zakładano wiele pism, niektóre z nich – „Więź”, „Ekran”, „Dialog” – ukazują się do dziś. Miesięcznik społeczno-kulturalny „Europa” zapragnęła powołać grupa warszawskich intelektualistów: Jerzy Andrzejewski (w roli redaktora naczelnego), Paweł Hertz, Mieczysław Jastrun, Henryk Krzeczkowski, Zygmunt Mycielski, Adam Ważyk, Juliusz Żuławski. Mieli po czterdzieści, czterdzieści kilka lat i kaca po stalinizmie, kiedy to wszyscy – wedle słów Krzeczkowskiego – „flirtowali, względnie przespali się z partią”. Dołączył do nich młodszy o pokolenie Marek Hłasko, głośny świeżym sukcesem Pierwszego kroku w chmurach.

Pismo miało odnowić zerwaną za stalinizmu nić między kulturą polską a zachodnioeuropejską. Fragment Człowieka zbuntowanego pasował na te łamy jak ulał.

Camus odpisał Joannie Guze: Jestem Pani wdzięczny za to, że zechciała Pani łaskawie zająć się Człowiekiem zbuntowanym. Ta książka jest dla mnie ważna z wielu powodów i gdyby mogła dziś ukazać się w Polsce, miałbym, by tak rzec, poczucie spełnionego obowiązku. Pani będę to zawdzięczał i nie zapomnę o tym.

Wysłana z poślizgiem odpowiedź nie zastała adresatki w Warszawie.

Korzystając z otwartych wreszcie granic, Joanna Guze wybrała się –

dziewięć lat po powrocie ze stypendium – w podróż do Paryża. Była tam, kiedy w czwartek 16 października huknęło: Camus dostał Nobla.

Laureata zalała topiel: depesze, telefony, gratulacje, wywiady; przyjaciele, petenci, cmokierzy i zawistnicy. Joanna Guze, zawsze skora pozostać w cieniu, wahała się, czy go niepokoić. Zadzwoniła. Camus zaprosił ją do wydawnictwa Gallimard, gdzie miał swój gabinet.

– To spotkanie jakoś mi potwierdziło jego osobę, bo było pełne życzliwości, dobrej woli i sympatii [...]. Zostało mi na całe życie wspomnienie jego zachowania się, jego rodzaju grzeczności, jego sposobu słuchania [...], bo on był wtedy w ogniu tej nagrody. [...] W moim przekonaniu to był bardzo piękny człowiek – wspominała po latach.

Określenie „piękny człowiek” rezerwowała dla absolutnych faworytów.

– Ja wtedy dużo paliłam. On za każdym razem wstawał, obchodził stół i podawał mi ogień. Bardzo mi się spodobał. Rozmawiał ze mną nie o literaturze, tylko o mnie. Gdzie ja byłam w Rosji? Co ja tam widziałam?

To był mężczyzna od kobiet, to się czuje w jego książkach.

W księgozbiorze Joanny Guze znalazłem Réflexions sur la peine capitale [Rozważania o karze śmierci], wspólne dzieło Camusa i Arthura Koestlera, wydane właśnie w 1957 roku. Na stronie tytułowej widnieje niedatowana dedykacja: à Madame Joanna Guze en très reconnaissant hommage – Albert Camus [Pani Joannie Guze w hołdzie i z ogromną wdzięcznością – Albert Camus]. To z pewnością pamiątka ich jedynego spotkania. Trzymając ją w ręce, pomyślałem, że gdybym złowił złotą rybkę, moje pierwsze życzenie brzmiałoby: rybko, zamień mnie w zapalniczkę albo paczkę gitanesów, przenieś do gabinetu przy rue Sébastien Bottin, daj posłuchać tamtej rozmowy.