Fragment książki „Lekarze w górach. Bohaterowie drugiego planu”

Fragment 1.

SZPITAL NA STOKACH CZO OJU str. 11-18 Pomóż, bo wykorkuję – w wypełnionym ciemnością nocy namiocie słychać zduszony szept. – Musisz mi wyssać powietrze, inaczej zgniecie mi płuco.

O ratunek prosi Marek Roslan, lekarz polskiej wyprawy na ośmiotysięcznik Czo Oju. Jest z nim Krzysztof Paul, który zna się na szkieletach, ale… statków. Z wykształcenia jest inżynierem budowy okrętów. O chirurgii miękkiej czy pulmonologii nie ma bladego pojęcia. Problem w tym, że w obozie II jest jedynym, kt óry może pomóc. Bez ociągania się zapala świeczkę. Jasny krąg oblewa pole operacji, oświetla też pomalowaną na szaro cierpieniem twarz Marka.

Krzysztof wyciąga z apteczki na śpiwór rzeczy, które wymienił Marek.

Zastrzykiem znieczula obszar klatki piersiowej, pod obojczykiem. To proste. Trudności dopiero przed nim. Aby dostać się do jamy opłucnej, musi grubą, długą igłą przebić skórę i opłucną ścienną. Pierwsza próba nieudana. Ręce drżą. Igła trafia na żebro i wyślizguje się z palców.

W namiocie temperatura poniżej zera, a Krzysztof czuje, jak pot szczypie go w oko. Mruga. Ociera czoło wierzchem dłoni, z której chwilę wcześniej zdjął cienką rękawiczkę. Lekko zgiętym palcem wskazującym trze powiekę. Druga próba. Igła tylko na milimetr wbija się w naskórek. *** Cofnijmy się o kilka dni. Jest maj 1985 roku. Kierowana przez Wacława Otrębę wyprawa Trójmiejskiego Klubu Wysokogórskiego na leżący w głównej grani Himalajów Czo Oju (8201 m n.p.m.) przebiega sprawnie. Planowana droga na szczyt ma prowadzić wschodnim żebrem południowej ściany ośmiotysięcznika. Najpierw stromo, trzeba się wspinać 800-metrową, śnieżno-lodową zerwą. Potem plateau, gdzie stanął obóz I. Dalej linia wejścia biegnie łagodniejszym stokiem, aż do grani.

Pogoda dopisuje. Ekipa zgrana. Z czternastu osób dwaj to Amerykanie, którzy mają własne plany. Chcą wejść na pobliski Ngojumba Kang I (7806m n.p.m.). Obozy stają jeden po drugim. Nic a nic nie zwiastuje kłopotów, a to często sygnał, że one są już u wejścia do namiotu.

Wyprawa ma w składzie dwóch lekarzy. Waldemar Kluszczyński jest ordynatorem szpitala w Wejherowie. Marek Roslan, doświadczony wspinacz, to jego podwładny. Urolodzy. Medyczny duet to komfort dla ekspedycji. Jeden w razie problemów może ruszyć w górę z pomocą, nie oglądając się na to, że zostawia bazę.

Niestety, w połowie wyprawy Kluszczyński musi wracać do kraju. Roslan zostaje sam.

To jednak żaden problem. Ale czy na pewno?

14 maja w jednym z wyższych obozów Bogdan Czerniawski, z wykształcenia geograf, w przyszłości biznesmen handlujący sprzętem rybackim, budzi Michała Kochańczyka. Świt właśnie rozjaśnia namiot, z półmroku wypełzają zarysy fantazyjnie powypychanych puchowych śpiworów. Himalaiści chowają w nich wszystko, co powinni ogrzać ciałem, by nie zamarzło na kość: buty, radiostację, apteczkę, termos i drobiazgi, jak czekolady, latarkę, zapasowe baterie do czołówek, aparatów i radiotelefonu. A, jeszcze pojemnik na mocz – nie dość, że pozwala na luksus sikania bez wychodzenia, to jeszcze potem przez chwilę służy za termofor.

W takim napchanym śpiworze drzemie się jak w pralce bębnowej. Próba obrócenia się przemieszcza masę przedmiotów. Ale nikt nic lepszego nie wymyślił, kiedy trzeba funkcjonować w temperaturach, które nocą spadają grubo poniżej zera.

Pod plecy jeszcze zwoje lin, puste plecaki, worki od śpiworów i namiotu, na to karimaty. Wszystko po to, by izolować się od śniegu. Teraz ten cały bajzel wypełza na boki, wywałkowany podczas snu, gdy człowiek wierci się, szukając pozycji, w której można pospać dłużej niż kilkanaście minut. Generalnie według nizinnych standardów jest ciasno, zimno i niewygodnie. To jakby nocować zimą w popsutym małym fiacie 126

na przydrożnym parkingu. Według himalajskich norm to standard dwugwiazdkowego hotelu. Ale Bogdan Czerniawski ma większy problem niż ocena jakości noclegu. − Michał, cholernie pieką mnie oczy.

Faktycznie. Są opuchnięte i zaczerwienione, ale trudno to dokładnie sprawdzić, bo światło latarki sprawia, że diagnozowany błyskawicznie je mruży.

Kochańczyk to doświadczony wspinacz, żeglarz i podróżnik. Natychmiast sięga po apteczkę. Wyciąga floxal stosowany w bakteryjnych zakażeniach oczu. Z dozownika zakrapla koledze lekarstwo do worka spojówkowego. Dawkuje po kropli. Przynajmniej tyle planował, ale popękane do żywego, pokryte stwardniałym naskórkiem opuszki palców nie pozwalają mu na precyzję. W prawe oko wpada strumyczek zimnego płynu i spływa po skroni Bogdana.

Soczyste „kurrrrwa” przebija się przez ścianki namiotu i niesie po ośnieżonym zboczu. Nie pierwszy raz w tym roku echo powtarza to popularne we wspinaczkowym slangu słowo.

Polacy, których pełno co roku w Himalajach, byli tu niedawno. 12 lutego szczyt po finezyjnej, trudnej wspinacze zdobyli zakopiańczycy Maciej Berbeka i Maciej Pawlikowski. Nikt przed nimi nie wszedł tam zimą. Trzy dni później wyczyn powtarzają Jerzy Kukuczka i weteran polskiego himalaizmu Andrzej „Dziadek” Heinrich, zwany przez wszystkich „Zygą”. Gdy podwójni zdobywcy, dowodzeni przez lidera wielu narodowych wypraw Andrzeja Zawadę, sformowali powrotną karawanę, gdańszczanie właśnie wyruszali z domu. Na Wybrzeżu był mroczno-wilgotny i wietrzny marzec 1985 roku.

Teraz są 6000 metrów nad poziomem morza otoczeni bielą śniegu i błękitami lodu. Kochańczyk z waty i bandaża robi kompresy. Takie placki nasączone wywarem z herbaty kładzie na powieki i prosi, by Bogdan leżał spokojnie. Sam zabiera się za rozpalanie palnika. Czas stopić śnieg i przygotować picie. Te kuchenne rewolucje w namiocie zajmą mu co najmniej trzy godziny. Śnieg zamienia się w wodę niezwykle wolno, bo najpierw musi się nagrzać do zera stopni. Trzeba go naprawdę dużo, by wyczarować menażkę płynu. A wrzenie zaczyna się w temperaturze zdecydowanie niższej niż 100 stopni Celsjusza.

Herbata szybko stygnie, można pić bez dmuchania na ukrop. Po powrocie w doliny niektórzy parzą sobie wargi, przyzwyczajeni do „chłodnego” wrzątku.

Na dużej wysokości, przy tak niskim ciśnieniu nie tylko gotowanie, ubieranie czy chodzenie zajmują dużo czasu, ale także myślenie. Na dole można się umyć, zjeść śniadanie i wyjść do pracy, a w tym czasie wspinacz w górnym obozie będzie nadal próbował obuć się i przypiąć raki. − Bądź cierpliwy. Chwilę potrwa, nim lek zadziała – pociesza wciśniętego w ściankę namiotu partnera.

Ale oczy dokuczają Czerniawskiemu coraz bardziej. W końcu przyznaje się, że podczas wielogodzinnej wspinaczki śnieżnym kuluarem nie założył ciemnych okularów.

Nie chciał tracić czasu na wyciąganie ich z wewnętrznej kieszeni plecaka. Na stromym stoku nie znalazł też miejsca na bezpieczną operację sprzętem. A w og óle to sądził, że z trudem przebijające się przez chmury słońce nie zaszkodzi. Tyle wytłumaczeń błędu, który będzie go sporo kosztował. Za szybkie przejście do „dwójki” zapłacił wzrokiem i kilkoma dniami postoju. Wspinanie to nie tylko pojemne płuca, para w mięśniach i odwaga. To głównie taktyka i rozsądek. Im wyżej, im zimniej, tym bardziej liczy się doświadczenie. No i oczywiście odwaga.

Diagnoza może być jedna. To nie banalne zapalenie spojówek, ale śnieżna ślepota – ostre zapalenie rogówki i spojówki oka. Wywołuje je promieniowanie ultrafioletowe. W górach jest ono intensywne, bo rośnie co tysiąc metrów o 8-10 procent. A wzmacnia je od dołu śnieg, który niczym gigantyczna blenda odbija do 80 procent promieni słonecznych. Wiele osób zapomina, że promieniowanie przenika nawet przez gęste chmury i w górach opala nas zawsze, czasem dość intensywnie.

Kłopot z oczami wygląda na poważny, konieczna konsultacja. Trzeba zawiadomić chłopaków na dole, że „dwójka” się zakorkowała, i przegadać z lekarzem, co brać. No i jak długo to potrwa.

Palnik już buzuje blisko wyjścia z namiotu. Kochańczyk delikatnie przesuwa się, by nie wywrócić mało stabilnej menażki z kopą śniegu, wygrzebuje ze śpiwora radiotelefon.

– Halo, baza, halo, baza. Baza! Słyszycie mnie?

Trzask i odzywa się Marek Roslan. Lekarz często kręci się blisko mikrofonu, gdy ludzie są u góry.

– Słyszymy, słyszymy. Co tam?

Po opisie potwierdza diagnozę i zaleca dalsze zakraplanie oczu co sześć godzin, kompresy i pozostanie w zaciemnieniu. − Naciągnij mu czapkę na ślipia i pamiętajcie: „cierpliwość to najlepsze lekarstwo na tę dolegliwość”. Ewentualnie możesz mu dać ibuprofen lub nawet ten silniejszy opioidowy (tramandol), gdyby ci tam z bólu za bardzo kwiczał. Ale poprawę przyniesie tylko czas – dorzuca.

Doktor Roslan nie zamierza przyspieszyć swojego wyjścia z bazy. Więcej nie może zrobić. Jego obecność w górze nie ma najmniejszego znaczenia. Bogdanowi przydałaby się pielęgniarka albo kochająca żona, by potrzymać za rękę, podać picie lub pojemnik na coś odwrotnego. Na razie za pielęgniarkę musi robić Kochańczyk.

Badanie ma sens dopiero po kilkunastu dniach, wtedy też wstępnie będzie można ocenić poziom uszkodzenia rogówki. Najczęściej ślepota mija zupełnie, ale w bardzo poważnych przypadkach, gdy słońce było niezwykle intensywne lub operowało bardzo długo, poszkodowany do końca życia będzie musiał chodzić w ciemnych okularach, by chronić wzrok przed ostrym światłem.

Przykładem jest rządzący wówczas krajem Wojciech Jaruzelski. Trwałego uszkodzenia nabawił się podczas syberyjskiej zsyłki, na początku lat 40. Mimo takich doświadczeń twardo broni narzuconego przez komunistyczną Rosję ustroju. Od 13 grudnia 1981, czyli od dnia, gdy wprowadził stan wojenny, karykatury generała i równocześnie I sekretarza PZPR w charakterystycznych prostokątnych, przyciemnianych okularach pojawiają się na polskich murach, obok napisów „WRON-a skona” (Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego) czy „Telewizja kłamie”.

Rządzących komunistów nikt tu, pod Czo Oju, nie popiera, choćby z powodu utrudnień, jakie stwarzają. Blokują paszporty, wzywają na rozmowy. Poza tym himalaiści to w większości ludzie wykształceni, znają historię, orientują się w sytuacji politycznej na świecie. Widzą, jak żyje się wspinaczom z Zachodu. A przecież na tle rodaków w kraju polscy wspinacze i tak wyciągają dobre pieniądze. Jak mało kto umieją wykorzystać system. Zarabiają, wykonując dla państwowych kombinatów prace wysokościowe. Poza dobrze płatnymi dniówkami przedstawiają kosmiczne kosztorysy zużytego sprzętu. Dyrektorzy płacą bez mrugnięcia, bo na stawianie rusztowań wydaliby więcej i trwałoby to dłużej. Czy wspinacze odpalają dyrektorom „działkę” za wystawione zlecenie? Na to pytanie nikt, nawet dziś, jasno nie odpowiada.

Ci obdarzeni żyłką handlową potrafią też przed wyprawą i po niej wykonać kursy między Nepalem i Indiami, Indiami i Singapurem, by dorobić kilka rocznych pensji na przemycie, na przykład elektroniki.

Po wyprawie, jeszcze w Katmandu, z dobrym przebiciem sprzedają nietknięty, ale często również ten używany sprzęt wyprawowy. Muszą tylko potem napisać protokół o przepadku mienia w lawinie, szczelinie lub w innych dramatycznych okolicznościach. W wąskich, zatłoczonych uliczkach stolicy Nepalu, na naćkanych towarem wystawach można zobaczyć pełno polskich namiotów, śpiworów, puchowych botków, palników.

Do tego z wypraw niemal wszyscy przywożą indyjskie ciuchy dla żon i kochanek, słodycze dla dzieci i wiele trudno dostępnych w kraju towarów do domu. Niektórzy zbijają na tej odzieżowej gałęzi handlu niezły majątek. Hinduski ciuch, afgański kożuch to w kraju krzyk mody i towar deficytowy.

A mimo to do zachodnich wspinaczy Polakom nadal daleko. Gdy oceniają budżety, gdy patrzą na sprzęt i beztroskie, z ich punktu widzenia, podejście „westmenów” (tak w slangu nazywało się turystów z zachodniej Europy, USA, Kanady) do kosztów, zżera ich zazdrość.

Ryszard Gajewski, który rok później poprowadził nową drogę na Czo Oju i jako kierownik dostał zakaz wjazdu do Nepalu za działanie poza opłaconym rejonem, do dziś wspomina, że szef ekipy austriackiej bez wahania wyjął pieniądze z banku i udał się do ministerstwa, by zapłacić 10 tysięcy dolarów kary za podobne przewinienie. W ten sposób anulował pięcioletni zakaz wjazdu. Ale Gajewski nawet o tym nie pomyślał.

10 tysięcy dolarów wpłacone jako kara? Taka suma w formie mandatu nie mieściła mu się w głowie. A poza tym nie miałby jej skąd wziąć.

Polityka jest jednym z tematów w bazie, ale nie za częstym. Każdy swoje wie, co tu gadać, świata się nie zmieni. A jak się bardzo chce, to można wylądować jak Janusz Onyszkiewicz. Świetny wspinacz i działacz „Solidarności” wielokrotnie spotykał się z odmową wydania paszportu i Himalaje widział z rzadka.

Widok z namiotu pozwala uciec myślami od pytań o granice konformizmu, wspomnień szarości i dusznej atmosfery kruszącego się z wolna socjalizmu.

Fragment 2.

Str. 152 - 165 BC – BAW SIĘ I CZEKAJ Obóz u podnóża góry. Często w książkach i na schematach wspinaczkowych dróg oznaczany jako BC – Base Camp, czyli obóz bazowy albo prościej: baza. To miejsce, skąd się wychodzi wspinać i gdzie się wraca, by odpocząć, uzupełnić sprzęt, zmienić ubranie. To miejsce relaksu i oczekiwania.

To centrum dowodzenia. Powinno mieć maksimum komfortu, oczywiście jak na górskie warunki. Prawie zawsze ma kuchnię. Przez lata jednym z rytuałów bazowych było podawanie przez Szerpów porannej herbaty jeszcze do namiotu. „Saab cup of tea”, szanowny panie, herbata – słychać było co rano. Na zmarznięte ciało, zaschnięte gardło było to idealna medycyna.

Bardzo często obóz miał też mesę, gdzie toczy się życie towarzyskie, i zawsze namioty wspinaczy, gdzie indywidualnie lub po dwóch, rzadko gromadniej, śpią, odpoczywają. Stąd też nasze własne rozwinięcie tego skrótu w tytule – „Baw się i Czekaj”.

Czasem jest osobny namiot magazyn, ze sprzętem medycznym i wspinaczkowym, umywalnia – nawet zimą. Choć przy minus 20-30 stopniach na zewnątrz (i 2-3 w rozgrzanym piecykiem namiocie) każda kąpiel wymaga logistycznej finezji, by błyskiem – nim woda nie wystygnie – się umyć. Miłośnicy mydeł w płynie muszą pamiętać, by je wcześniej rozgrzać, trzeba zaplanować rozłożenie ubrań, by ich nie pomoczyć, a z drugiej strony szybko założyć.

Nie wszyscy to lubią i nie wszyscy się kąpią.

Bywa i namiot służący do łączności ze światem i wyższymi obozami. Dziś ten sprzęt jest coraz bardziej zminiaturyzowany i nie zajmuje już wiele miejsca. „Halo, baza, halo, baza, jak słyszycie?” – to najczęściej chyba powtarzany tekst na górskich filmach z wypraw.

Jedni kierownicy wypraw do bazowego luksusu przywiązywali większą wagę, inni mniejszą, zawsze jednak życie w bazie jest nieporównywalnie bardziej komfortowe niż w wyższych obozach.

Baza to też królestwo lekarza. Tu znajdują się zapasy lekarstw, środków opatrunkowych, tu do zdrowia dochodzą chorzy i kontuzjowani wspinacze. Ta „górska przychodnia” w dużym stopniu decyduje o rozstawieniu namiotów.

Do zadań lekarza należy wyznaczenie lub zatwierdzenie miejsca na latryny, na pobór wody, jeśli obok jest jakiś strumień, lub wyznaczenie obszaru, skąd bierze się lód lub śnieg do topienia. To ważne, by dobrze wybrać i oznaczyć teren, tak by w nocy, we mgle ktoś nie pomylił tych dwóch przestrzeni. Pamiętamy wysokogórskie schronisko w Alpach, do którego dotarliśmy po całym dniu wspinaczki, gdzie wokoło w wielu językach obsługa ustawiała tabliczki: „Kolego, koleżanko, nim rozepniesz spodnie, wiedz, że z tego śniegu robimy dla ciebie kawę”.

Aby przybliżyć role i codzienność w bazie podczas wyprawy, zacytujemy nieustannie nas bawiący dialog kierownika ekspedycji Adama Bilczewskiego z lekarzem Januszem Koisarem, który pochodzi z książki opisującej bardzo udaną (na szczyt weszło ośmiu uczestników) wyprawę na Lhotse w 1979 roku: „− Jasiu, co z chorymi? Czy ropnie się rozeszły? − Gdzie tam, w tych temperaturach w ogóle nie chcą się goić. Jutro ich zerżnę i powyczyszczam. − A sraczki? − Bardzo dobre, Stasio osiąga świetne czasy na setkę. Baranek jest gorszy – biega truchcikiem. − Coś im zaaplikował? − Węgiel. − Masz pod ręką? − Myślisz, że jeszcze przyjdą? − Nie, ale ja nie chcę wychodzić. A propos, uzgodniłeś z niemieckim lekarzem „gównopola”? − Tak, jutro pokaże wszystkim, skąd bierzemy wodę i gdzie jest łazienka, a gdzie toaleta. − Podziel jeszcze na męską i damską i zaklej plastrem dziurkę do klucza, aby nie podglądać Małgosi [Kiełkowskiej, jedynej uczestniczki wyprawy – przyp. aut.]. − Adam, z łazienką to nie żarty, trzeba wybudować. − A tak, z ciepłą wodą koniecznie.”

Jak się dowiadujemy, nierówna walka z biegunką nie skończyła się po wyznaczeniu obszarów sanitarnych i trwała przez kolejne dni. Zniecierpliwiony niedyspozycją zespołu kierownik Adam Bilczewski wezwał znów lekarza Janka Koisara i tak wyglądała transkrypcja dialogu dyscyplinującego: „− Zrób coś, bo nam tyłki porozrywa. − Jestem chirurgiem. Mogę wam je pozaszywać. − A masz jakiś lek? − Węgiel? − Odpieprz się! Gdybym teraz strzelił kopytami, można moje zwłoki spalić bez użycia drewna na samym twoim węglu, którym mnie karmisz”.

Jak widać, życie lekarza nie było proste i prócz wielu cech, o których tu staramy się napisać, przydawała się asertywność.

Generalnie dla doktora Jana Koisara to była pracowita wyprawa. Prócz ratowania odmrożonych palców kierownika Adama Bilczewskiego, nogi Walka Nendzy, Szerpów niemieckiej wyprawy, kilku członków zespołu z zatrucia pokarmowego, operowania ropni, których nabawili się wspinacze podczas karawany do bazy, to już na początku u jednego z uczestników (Maćka Kurka) zdiagnozował chorobę nerek i po nieudanej antybiotykowej kuracji musiał go odesłać do Polski. *** Innym ważnym, acz nieoczywistym talentem lekarza była harcerska czujność.

Dlatego rozwinięcie skrótu BC dedykowane lekarzom brzmi: Bądź Czujny.

Podczas polskich wypraw jednym z najpilniej strzeżonych bębnów w bazie musiał być ten, w którym trzymano leki, a dokładniej spirytus, teoretycznie przeznaczony do celów medycznych. W praktyce używany był dużo szerzej.

Dezynfekować z zewnątrz czy od środka Zawsze nadchodzi taki moment, że alkohol przywieziony samolotem w bagażu osobistym się kończy – tę banalną dość prawdę usłyszeliśmy niemal jak objawioną od wielu apostołów polskiego himalaizmu. Mieli sprawdzone sposoby, jak w tak dramatycznie trudnej, ich zdaniem, sytuacji sobie radzić. Podstawowy plan B polegał na dokładnym sprawdzeniu, czy przypadkiem w apteczce wyprawy lekarz nie „zbunkrował” więcej spirytusu.

Nie było lepszego sposobu na bezpieczny przewóz „procentów” przez granice muzułmańskich krajów niż zamknięcie ich w transportowych bębnach oznaczonych jako medyczne. I to jest powód, dla którego piszemy o alkoholu w książce wspominającej górskich lekarzy. Bo co do właściwości czysto leczniczych C2H5OH w górach dyskusja toczy się nieustannie i od lat prowadzone są eksperymenty mające udowodnić jego zbawcze działanie. Ewidentnie był mieszalny, w dowolnym stosunku, z różnymi cieczami, wykorzystywany jako rozpuszczalnik do niektórych lekarstw, nadawał się też do bezpośredniego spożycia. W takich sytuacjach szybko rozgrzewa (choć jest to złudne uczucie ciepła, szybko przyśpiesza wychłodzenie i może prowadzić do hipotermii). Należy do związków łatwo wchłanialnych i w małych ilościach wywołuje stan pobudzenia, zaprzestanie odczuwania zmęczenia i ogólną poprawę nastroju.

Sami równo podzieleni w kwestii zalet i wad nie czujemy się na siłach, by rozstrzygnąć stary jak polskie wyprawy w Himalaje spór: zażywać czy nie, pomaga czy szkodzi, smaczny czy nie, ale „ociec musi”. *** Na każdej ekspedycji doktor próbował chronić baniaki ze spirytusem. I zawsze trwało to kilka dni, nie dłużej, bez szans na ostateczne zwycięstwo.

Podczas wyprawy na Lhotse w 1979 roku Janusz Koisar tak skoncentrował się na pilnowaniu spirytusu przed kolegami, że nie zauważył, jak cały zapas ukradł jeden z pomocników sirdara i uciekł, nie czekając na wypłatę. Uznał płynną walutę za cenniejszą od papierowej gotówki. Pod tym względem była to więc wyprawa tragiczna.

Zabrakło herbatki góralskiej i świętowania urodzin przy mieszance soku ze spirytusem.

Od razu też nadmienimy, że nie ma żadnych podstaw, by w tym wydarzeniu doszukiwać się przyczyn niewątpliwego sportowego sukcesu, jaki odniósł ten zespół wspinaczy abstynentów. Dostarczymy bowiem kilku przykładów na tezę odwrotną, że sukces wsparło picie, i to nie tylko w bazie.

Dramat przytrafił się też uczestnikom wyprawy na K2 w 1982 roku. Ale jakoś sprytnie, choć bez euforii, sobie poradzili. Grzegorz Benke wziął ze szpitala autentycznie skażony spirytus. Doświadczony lekarz himalajskich wypraw na początku kariery nie zdawał sobie sprawy, jak ważny to środek dezynfekujący, nie tylko zewnętrznie. „Tego błędu nikt z nas mu chyba do końca życia nie wybaczy. Spiryt strasznie śmierdział, mimo rozpaczliwych prób naszych naukowców – na przykład Gienka Chrobaka, który był chemikiem – aby go filtrować. Oczywiście trunek został ostatecznie skonsumowany ale – o zgrozo – z niechęcią” – opowiadał w rozmowie z Piotrem Drożdżem Krzysztof Wielicki.

Na tej wyprawie padła jeszcze jedna bariera. Wojciech Wróż przekonał do sponsoringu wyprawy właścicieli jednej z pierwszych firm polonijnych założonej w 1978 roku Inter-Fragrance. Elementem pakietu były wody kolońskie i perfumy, które z trudnych do wytłumaczenia powodów zostały dotransportowane do bazy pod szczytem. Tam, jak oświadczają zgodnie Leszek Cichy i Krzysztof Wielicki, wszystkie flaszeczki, które miały w składzie alkohol, zostały odseparowane i były systematycznie używane w formie wsadu do herbatki. A ta, zamiast miana góralskiej, otrzymała nazwę drogeryjnej.

Alkohol czasem pomagał na swary, cementował zespół, ale mógł też dzielić. Bo jak każde „lekarstwo” źle użyte szkodził. − Z Ryśkiem Gajewskim wynieśliśmy do I obozu na 5400 m n.p.m. trochę spirytusu medycznego, i tam go rozpijaliśmy. Dużo tego nie było, ale dużo nie trzeba na tej wysokości. My piliśmy, a Maciej Pawlikowski darł do góry i co jakiś czas, przyznamy, dość często, wołał przez radiostację, byśmy nie zaczynali bez niego.

Faktycznie przeszedł błyskiem, ale na degustację i tak się nie załapał. Widać jednak szedł za wolno – tak jeden z himalajskich alkoholowych epizodów wspomina Zbyszek Młynarczyk, wschodząca gwiazda polskiego himalaizmu, którego karierę przerwała

niespodziewana emigracja do Niemiec. Po latach pracy dorobił się własnej szkoły przewodnickiej organizującej narciarskie wyjazdy skiturowe i wspinaczkowe.

O „incydencie” podczas zimowej wyprawy na Manaslu Lech Korniszewski opowiadał tak: − Pod turnią Messnera miałem to nieszczęście być trafiony kamieniem z lawiny.

Przeciął mi spodnie, kalesony i skórę, krwawiłem obficie. Musiałem zejść. Pawlikowski na to: − Ja cię samego nie puszczę w dół, nie będziesz sobie tam sam zszywał nogi, bo jeszcze zemdlejesz.

Więc przepakowaliśmy trochę najpilniejszego towaru tym, którzy szli do góry. No i kiedy wreszcie już sobie załatałem tę dziurę w nodze, to nagle Pawlikowski, który miał łączność z idącymi do góry, mówi: − Słuchaj, czy ty im dałeś spirytus? − No, tak. Zapakowałem ładnie i owinąłem dla bezpieczeństwa. − Ja z nimi rozmawiałem, tego spirytusu już nie ma – stwierdził z grobową miną.

I rzeczywiście. Kiedy w radiostacji zgłosił się Andrzej, wiedziałem, że to prawda. „Jest tutaj bardzo fajnie” − zaczął. − Słuchaj, to jest spirytus leczniczy, ewentualnie na noc sylwestrową gdzieś w górach. „No to sylwester o suchym pysku” – usłyszeliśmy i się rozłączyli.

To było najwyżej, o ile mi wiadomo, wypite pół litra spirytusu. Rekord na wysokości około 6100 metrów w obozie I ustanowili Andrzej Osika i Włodek Stoiński.

Oczywiście pili to z herbatą, nie tak żywcem – kończy Korniszewski.

Wyprawa na Czo Oju w 1985 roku pod względem tropienia spirytusu nie różniła się od innych. Zima, więc lekarz schował w bazie aż pół litra, przewidując konieczność zabiegów związanych z odmrożeniami. − Z Maćkiem Pawlikowskim odnaleźliśmy ten spirytus – wspominał Maciej Berbeka. − Był opisany tak, by odstraszać wszystkich, którzy chcieliby się do niego dobrać. Naklejki po polsku i angielsku „krzyczały” wręcz, że to trucizna. Po sprawdzeniu stwierdziliśmy, że kłamią. − Był to nasz, polski, dobry spirytus spożywczy. Niewiele się namyślając, podjęliśmy jedynie słuszną decyzję, że z tego pół litra zrobimy przepalankę. Maciek zabrał się do pracy. Przyglądał się nam kanadyjski lekarz Yves Téssier, który starał się nam wytłumaczyć, jak wielki błąd robimy. My natomiast wyjaśnialiśmy mu, że to polska apteczka, że znamy wyroby i te banialuki na nalepce są właśnie po to, by nas odstraszyć. Zrobiliśmy litr i ćwiartkę, bo takie są przepisy. Przepalanka wyszła świetnie, daliśmy do skosztowania Kanadyjczykom, na szczęście nie chcieli. No to zasiedliśmy z Maćkiem jak Polak z Polakiem i wypiliśmy resztę w jeden wieczór.

Andrzej Zawada, kierownik wyprawy, był wtedy w obozie III. Kanadyjski lekarz łączył się z nim co chwila i z przerażeniem informował go o rozwoju sytuacji oraz nadchodzącej tragedii. Powiedział, że na wysokości 5200 m n.p.m. dwójka jego wspinaczy zabrała truciznę, palili cukier i robili nad tym różne gusła, a teraz piją i są coraz bardziej nadpobudliwi.

Zawada słuchał, nie odpowiadał, aż za którymś łączeniem zadał tylko jedno pytanie: − Who is drinking? [Kto pije?] − Berbeka and Pawlykowsky – usłyszał. − It’s OK. They will be fine – uspokoił [To w porządku nic im nie będzie] I tak było. Następnego dnia z lekko cięższymi głowami podjęliśmy swoje codzienne czynności – kończy opowieść Berbeka.

12 lutego 1985 Berbeka i Pawlikowski stanęli na Czo Oju, zaliczając pierwsze wejście zimowe w historii na ten szczyt, a Berbeka był pierwszym człowiekiem, który zimowy sukces powtarzał na kolejnym ośmiotysięczniku. ***

Jak zdobyć dobry alkohol w państwie muzułmańskim i „nie upodlić się wynalazkami”, Maciej Berbeka dowiedział się na wyprawie zimowej na K2 w 1988 roku i tak to wspominał: − Koledzy, którzy już byli w Islamabadzie wcześniej, znali sposób, jak załatwić tam oficjalny przydział alkoholu. Trzeba było złożyć wniosek w odpowiednim departamencie ministerstwa. Chodziliśmy dwa dni od drzwi do drzwi, zbierając podpisy i pieczątki. Kiedy już udało się przebrnąć tę drogę, dostaliśmy skierowanie do jednego z najlepszych hoteli, gdzie na zapleczu można było zrealizować zezwolenie. Całą grupą udaliśmy się tam zakupić, co kto chciał, jedni piwo, inni butelkę whisky. Pamiętam, że na wniosku trzeba było napisać, że alkohol jest potrzebny do praktyk religijnych. Praktykowaliśmy, ale dosyć krótko, bo było tego nie za dużo. *** Co odważniejsi przemycali też kolorowy alkohol w bagażu. Służył do handlowania, czyli mówiąc wprost – do pokrywania części kosztów sportowego wyczynu. Ale czasem butelki zmieniały swoje przeznaczenie.

O przygodzie związanej z przemytem, która mogła się bardzo źle skończyć, i to dwa razy – na granicy Irańskiej, a potem po spotkaniu z czekającymi w Katmandu kolegami – opowiada Zbigniew Dudrak, uczestnik wypraw w Hindukusz i Himalaje, świetny wspinacz, autor drugiego zimowego klasycznego przejścia ściany Eigeru: − Mimo trwającej już rewolucji Chomeiniego postanowiliśmy jednak zaryzykować i przewieźć ciężarówką sprzęt naszej wyprawy przez Iran. Bo było to o wiele tańsze niż transport samolotowy. Do bagażu prócz rzeczy tak oczywistych jak szpej, namioty, ubrania, żywność, uczestnicy dopakowali alkohol, upychając go w różnych bagażach i schowkach auta z dużą pomysłowością.

Przez Europę i Turcję przejechali bez większych kłopotów, ale zbliżając się do granicy z Iranem, napięcie narastało. Od przygodnych kierowców dowiadywali się, że na ulicach miast i drogach stoją liczne posterunki, a samochody są dokładnie sprawdzane przez strażników rewolucji, czasem co kilkanaście kilometrów – dodaje Dudrak.

Spanikowali i sprzedali wszystko na granicy z Turcją, godząc się na dość skromną przebitkę i wypłatę w tureckich lirach. Przejazd utwierdził ich w przekonaniu, że zrobiliśmy dobrze. − Kontroli było co niemiara, w tym kilka bardzo dokładnych. Kontrolujący nie okazywali wobec nas cienia sympatii, uznając zapewne wspinanie za przejaw zachodniej dekadencji. Gdybyśmy wieźli nielegalny alkohol, nasze zdenerwowanie, które i tak było ogromne, szybko zwróciłoby uwagę kontrolujących i auto zostałoby rozebrane na śrubki – Dudrak nie ma wątpliwości.

Dziś wiadomo, że jedna odkryta butelka oznaczałaby co najmniej powrót do kraju, oczywiście bez auta i jego zawartości, ale najpewniej nie obeszłoby się bez więzienia lub nawet wyroku śmierci, których w tamtym okresie wykonano wiele. − Nasi koledzy nie zrozumieli jednak powagi sytuacji – z nieukrywanym i dziś rozżaleniem wspomina Dudrak. – Uznali nas za łatwo pękających cieniasów i długi czas byli na nas obrażeni, kiedy zamiast butelek wręczyliśmy im odliczone pęczki tureckich lirów.

Piotr Pustelnik urzędujący prezes Polskiego Związku Alpinizmu, rozmawiając z nami, próbował złagodzić trochę alkoholowy klimat budowany przez wspomnienia i opowieści samych zainteresowanych: − To nieustanne raczenie się alkoholem to nadmuchana legenda. Przepalanki, mieszanki czy tak zwana góralska herbatka pojawiały się w bazie i były popularne, bo rozgrzewały, zmniejszały napięcie wywoływane konfliktami i stres związany ze wspinaniem. Ale szybko się to wszystko kończyło, zapasy były zawsze skromne. Potem już była abstynencja.

Na szczęście wymuszona prohibicja nie kończyła polskich wypraw, co – jak wielokrotnie wspominał Artur Hajzer – zdarzyło się Rosjanom. Opowiadał on zawsze

jedną i tę samą historię, jak to rosyjska zimowa ekspedycja na K2, pełna wielkich gwiazd wspinania, odtrąbiła odwrót, gdy pojawiło się dno w dostarczonym do bazy helikopterem pięćsetlitrowym baniaku spirytusu.

Ten odwrót Rosjan to pewnie jednak tylko jedna ze wspinaczkowych miejskich legend. Środowisko wspinaczy miało i ma tysiące historii, które są pożywką do budowania klimatu, ma też wielu utalentowanych gawędziarzy i literatów, dzięki którym potem tak przyjemnie czyta się pełne anegdot, humoru i grozy górskie opowieści.

Coś jednak na linii rosyjscy wspinacze – alkohol musiało być na rzeczy, bo i Anna Czerwińska, wspominając kolegów ze Wschodu pod Lhotse Middle, zaznacza ten wątek: − Darek [Załuski – przyp. aut.], jak chodził tam do nich naładować baterie do kamery, to zawsze wracał chwiejnym krokiem. Rosjanie mają inny standard – sał o, ogórcy, spiryt. To ich przepis na szturm żarcie ułatwiające sprawne ruszenie do góry.

Niemal wszyscy pytani Polacy zastrzegają się, że pili podczas karawany czy w bazie, ale nigdy nie wspinali się na rauszu. − W wysokich górach pije się wódkę inaczej niż na nizinach. Można wypić kieliszek, oczywiście o ile następnego dnia nie idzie się wyżej. Tam nikt nie może sobie pozwolić na kaca – zapewnia doktor Marek Rożniecki.

Przyjmijmy więc tę wersję, a kilka udokumentowanych przypadków testowania alkoholi w górnych obozach uznajmy za wyjątek potwierdzający regułę albo za nieświadome działanie, jak w przypadku opisanym przez Pustelnika: − Któregoś dnia za zgodą Rosjan spaliśmy w jednym z ich namiotów, to było na K2. Sięgnęliśmy po żółtą plastikową butelkę, cytrynkę. Myśleliśmy, że to kwasek, ale gdy dodaliśmy do herbaty, okazało się spirytusem. Nie zostało nic innego jak wypić.

Fragment 3.

Str. 354-364 Zwłoki jak drogowskazy Babu Sherpa z agencji Mountain Tribes, nepalski organizator wyprawy Piotra Morawskiego na Dhaulagiri, pochował Polaka w szczelinie zgodnie z wolą żony zmarłego. Otrzymał za to mandat w wysokości 2000 dolarów z paragrafu mówiącego o karach za zaśmiecanie gór.

Wstrząsające?

Znamy jednak opisy coraz częściej spotykanych zwłok, które odarte z sacrum przynależnego ciałom zmarłych przechodzą w sferę popkulturowego profanum i pełnią – już nawet w przewodnikach – funkcję punktów orientacyjnych podczas wspinaczki.

Tam, wysoko w górach, gdzie szacunek dla życia powinien być największy, bo widać, jak ono jest kruche i ulotne, ciało ludzkie bywa traktowane instrumentalnie jak drogowskaz, znacznik wysokości, element krajobrazu czy tysięcy zdjęć robionych w podejściu lub zejściu. Odarte z tajemnicy śmierci, wystawione na publiczny widok.

Zmarły alpinista, niczym wystawiona na widok publiczny ofiara egzekucji w dawnych wiekach, nie wzbudza emocji przechodzących. Dla wielu nie jest już nawet groźnym memento.

Taką refleksję miał Adam Bielecki po zaskakującym spotkaniu na Kanczendzondze (8598 m n.p.m.): „Na końcu kuluaru zobaczyłem, że coś wystaje spod śniegu. Gdy poszedłem wyżej, zrozumiałem, że to człowiek. Siedział skulony, jakby chciał się ogrzać. Był częściowo przysypany. Po zejściu skontaktowałem się z Eberhardem Jurgalskim, skarbnicą wiedzy o górach wysokich. Przekazałem mu zdjęcia i informacje o lokalizacji ciała. To był japoński himalaista, który zginął kilka lat wcześniej. Jego zamarznięte ciało było jak napomnienie: »Uważaj, co robisz«. Na moment straciłem rytm, ale po chwili po prostu poszedłem dalej. Często myślę o tej sytuacji. Gdybym zobaczył ciało na dole, to przeżycie byłoby pewnie dramatyczne. Na wysokości taka sytuacja jest jednak do zaakceptowania. Dlaczego? Na czym polega różnica? Nie umiem odpowiedzieć,

dlaczego w górach mijamy ciało drugiego człowieka i nie wzbudza to w nas tak silnych emocji, jakie powinno”.

Mount Everest jest chyba najbardziej drastycznym przykładem takiego masowego cmentarzyska pełnego niewykopanych grobów i zwłok czekają cych na pochówek. Na szczyt wiedzie klasyczny szlak pomiędzy ciałami. Podobno na różnych drogach i zboczach Everestu jest ich ponad 100. Na przykład zielone buty to sygnał, że doszło się na wysokość 8400 metrów. Nie są to jednak tylko buty, jest to ciało wspinacza wyglądające, jakby zasnął zmęczony, z tymi zielonkawymi, plastikowymi skorupami na nogach.

Dla wszystkich wspinaczy przez wiele lat wstrząsającym przeżyciem było mijanie na przełęczy południowej Hannelore Schmatz, uczestniczki wyprawy na Everest w 1979 roku. Żona Gerharda Schmatza, kierownika wyprawy, szefowa bazy, weszła na szczyt, lecz – jako że nie była doświadczoną himalaistką – nie zostawiła sobie sił na zejście.

Zmarła wyczerpana, gdy zabrakło tlenu w butli. Jej siedząca sylwetka przez lata była widoczna dla wszystkich wchodzących. Głowa i ramiona najczęściej wystawały ponad śnieżną skorupę. Omiatane przez wiatr. Kaptur i kurtka poruszały się, a wspinacze mieli wrażenie, że Hannelore swymi na wpół otwartymi oczami wodzi za nimi wzrokiem, prosząc błagalnie o pomoc albo o pochowanie. Ale nawet ona spowszedniała, obecna w tysiącach opisów.

Stąd coraz bliższe zmaterializowania plany rządu w Nepalu, który chce narzucić obowiązek zabrania zwłok. W szczególności ma to być adresowane do tych, którzy czerpią ze wspinaczki zyski, są w górach obecni większość roku, czyli do agencji trekkingowych. To o tyle kontrowersyjny pomysł, że pomijając koszt takiej akcji – może ona zdecydowanie przekroczyć sumę, jaką zbiera wspinacz, by podjąć próbę wejścia – może ona zmuszać do podejmowania przez znoszących dużego ryzyka, a to pociągać za sobą kolejne ofiary. Oczywiście jak wszystko w górach, i tu okoliczności się zmieniają. Można sobie wyobrazić, że za kilka lat to dron – do którego jeden-dwóch sprawnych „czyścicieli” podczepi ciało – zniesie zwłoki dowolnie nisko. Narodzi się nowy zawód, który zyska angielsko brzmiącą nazwę „mountainclinera”. I wtedy w górach pozostaną tylko ci, których zakryje lawina, pochłonie przepastna szczelina. I gdzieś za tysiąc lat, jeśli jeszcze istnieć będzie cywilizacja, ktoś odkryje ciało przyszłego Ötzie.

Komu należy się pochówek?

Tak swoje pierwsze spotkanie ze zmaterializowaną pod postacią zwłok górską śmiercią wspomina Piotr Pustelnik. To była wyprawa na Gaszerbrum II. − Na końcu poręczówki, gdzie teren robił się płaski, w śpiworze leżało ciało, a poręczówka przechodziła pod nim. Gdy tam doszedłem, spanikowałem. Tak bardzo, że cofnąłem się kilka metrów, wypiąłem i obszedłem to miejsce bez asekurowania. Wyżej spotkałem kolegów, którzy widząc moje przerażenie, mówią: „Co, też się wbiłeś w trupa?”. Po 20 minutach, gdy się wewnętrznie uspokoiłem, powiedziałem sobie: kurczę skoro panikuję, widząc martwe ciało, a nie jest obrzydliwe ani straszne, to co będzie dalej?

Wróciłem i dobrze się temu facetowi przyjrzałem. Okazało się potem, gdy zdawałem raport z wyprawy w Islamabadzie, że to był lekarz amerykańskiej wyprawy.

Koszmarne przeżycie, porównywalne z tym z 2006 roku z Broad Peaku, gdy znaleźliśmy na ścieżce Markusa Kronthalera. Leżał na plecach, z otwartymi oczami. Ze szczątkami w końcu się oswoiłem, ze śmiercią nigdy – mówi.

Piotr Pustelnik i Peter Hamor odcięli ciało Austriaka z poręczówki, zawinęli w płachtę biwakową i pochowali niecałe 100 metrów od szlaku, okładając kamieniami wydłubanymi z grani.

Rok później brat Marcusa, Georg, zorganizował akcje sprowadzenia zwłok ze stoku. Było to chyba pierwsze ściągnięcie ofiary wspinania z 8000 metrów. Trzech himalaistów i siedmiu tragarzy wysokościowych z Pakistanu po kilkutygodniowej akcji

zniosło, zsunęło, przeciągnęło zwłoki do bazy. Otwarte pytanie, czy ryzyko, na jakie zostali wystawieni, było konieczne.

W jednym z wywiadów [cytujemy za autobiografią Piotra Pustelnika – przyp. aut.] Georg powiedział: „Ciało mojego brata leżało niedaleko drogi na szczyt, wiem, że wielu mogło robić tam zdjęcia. To są rzeczy, których moja rodzina nie może zaakceptować. Moim obowiązkiem było brata ścignąć i skremować”.

Piotr Pustelnik: − Kolegom, którzy zmarli w górach, należy się pochówek, tak uważam. Jeśli można, to ściągamy ciało na dół, a jeśli nie jest to możliwe, bo oblodzone może ważyć nawet 150 kilogramów, to trzeba je pochować na górze. Nie można go pozostawiać na przykład na szlaku, czy nawet poza nim, ale leżące w widoczny sposób. Zawsze można pochować zwłoki, przynajmniej symbolicznie, przykrywając je kamieniami i na przykład śpiworem, czy tak jak my to zrobiliśmy, płachtę biwakową.

Taką potrzebę zorganizowania solennego pożegnania odczuwali wspinacze krakowskiego klubu wysokogórskiego, którzy uczestniczyli w wyprawie na Nanga Parbat w roku 1985. Śmierć w lawinie powszechnie lubianego Piotrka Kalmusa przybiła uczestników ekspedycji. Rytuał działań był nie tylko spełnieniem obowiązku, ale można go też postrzegać jako rodzaj terapii po traumie niespodziewanej śmierci, która rozegrała się na oczach dwóch członków wyprawy.

Kalmus zginął przy przekraczaniu jednej z rynien, po których nieregularnie spływały śnieżne lawiny. Na nieszczęście zerwana wcześniej poręczówka (przeciął ja najpewniej kamień) nie mogła dać asekuracji. Kalmus szedł ostatni, po Mirosławie Gardzielewskim i Tadeuszu Piotrowskim.

Według relacji kolegów, którzy bezpiecznie przeszli nieubezpieczony fragment, był na dnie rynny, gdy niespodziewanie nadeszła większa lawina. Starał się szybko wspiąć na ścianę, ale płynący śnieg podciął go i zabrał ze sobą. Himalaista zatrzymał się na małej wyspie śnieżno-lodowej rozdzielającej dwie rynny i wtedy wielki kawał lodu albo kamienia trafił go w pierś, a doładowany plecak wytrącił z równowagi i zepchnął do drugiej z rynien, którą spadł. Stojący wyżej koledzy jeszcze widzieli, jak rozpaczliwie usiłował czekanem zatrzymać się w wielkiej masie mokrego śniegu, a drugą ręką szarpał pas biodrowy, by uwolnić się od ciężkiego plecaka. Bezskutecznie, biała masa porwała go, wessała i poniosła w dół.

Partnerom, którzy z niczym nieuzasadnioną nadzieją ruszyli na pomoc, udało się po kilku godzinach odnaleźć ciało i odciągnąć je w miejsce, gdzie kolejne lawiny nie sięgały. Przed nocą przeciągnęli jeszcze Kalmusa na skalne żebro. Było już ciemno, gdy zawijali je płachtami biwakowymi. Śmierć kolegi uruchomiła zwyczajny w takich chwilach rytuał dyskusji i głosowania nad tym, czy kontynuować wyprawę. Kierownik krakowskiej wyprawy Paweł Mularz łączył się z kolejnymi obozami, rozmawiał z ludźmi w bazie.

Jak mówi Krzysztof Wielicki, on nie zetknął się z przypadkiem, by wyprawę przerwano, ale sam zawsze w takiej chwili stosuje demokratyczną metodę głosowania.

W 1985 roku decyzja była jednogłośna: wyprawa ma trwać, a zadaniem priorytetowym jest pochowanie kolegi.

Wczesnym rankiem tak, by zdążyć przed ptakami, które na niższych wysokościach okaleczają ciała, ekipa transportowa ruszyła do miejsca, gdzie zwłoki zostawiono. Gdy doszedł zespół z bazy, rozpoczął się transport. Relacja Michała Kochańczyka potwierdza, że było to zajęcie wyczerpujące. Trudne, bo wytyczona droga wiodła przez pionowe fragmenty śnieżno-lodowych ścian. W kluczowym miejscu Mikołaj Czyżewski zwiózł na plecach ciało Piotra kilkaset metrów, aż do podstawy.

Prócz niezwykłej siły pomogło mu perfekcyjne operowanie sprzętem wspinaczkowym, które wyniósł z taternictwa jaskiniowego.

Zwłoki zostały złożone na stole w namiocie bazowym. I tu oddajmy głos Michałowi Kochańczykowi, gdyż jego opis należy do najbardziej wstrząsających: − Po niecałej godzinie poprosił mnie tam lekarz. Jurek [Friediger – przyp. aut.] podszedł ze mną do stołu i pokazując na zniekształcone szczątki, zaczął mi objaśniać: „Nawet gdyby Piotr upadł prosto na stół operacyjny, niestety, nie byłoby żadnych

szans na jego ratunek. Spójrz – Jurek zaczął uciskać kręgosłup – krąg szyjny zmiażdżony. Do tego złamania w kilku miejscach”. Pokazał mi je dokładnie. Nawet ja wiedziałem, że zginął podczas upadku. Potem zastanawiałem się, dlaczego tak szczegółowo objaśniał mi przyczynę śmierci naszego kolegi. Być może chciał mnie, a może także siebie, uspokoić, że Piotrowi już nic nie mogło pomóc.

Przez cały kolejny dzień wszyscy obecni w bazie za pomocą młotków lodowych i haków wykuwali napis na kamieniu wypatrzonym w tujowym zagajniku koło bazy.

Kamień był twardy, więc praca była żmudna.

Najpierw pojawił się krzyż, a potem litery: Piotr Kalmus, Poland, 1.5.1955 – 10.7.1985.

Prócz tego Tadeusz Piotrowski wystrugał okazały drewniany krzyż z daszkiem, który stanął na samym grobie. Zawzięcie pracując, musiał wtedy myśleć o filmowcu Staszku Latalle. Zginął on w 1974 roku na poręczówkach w ścianie Lhotse, a Piotrowski został oskarżony przez niemal całe środowisko o przyczynienie się do tej śmierci. W skrajnie trudnych warunkach zjechał szybciej, zostawiając poczatkującego himalaistę samego. Dziś, z perspektywy czasu, sprawa nie jest tak jednoznaczna i wielu oskarżycieli przyznaje, że byli zbyt ostrzy. Cóż, zbieg kilku okoliczności sprawił, że zadziałały mechanizmy stadnej oceny. Piotrowski oczywiście nie był bez winy, ale wieloletni ostracyzm był zbyt surową karą wobec tego wybitnego wspinacza.

Piotrowski gór nie porzucił, wspinał się w zagranicznych ekipach albo na wyprawach, które sam organizował. Był tam niezwykle ceniony za umiejętności i odporność, Rosjanie nazywali go „połotra czieławieka”. I tylko on wie, jak trudno mu było, gdy spotykał gdzieś w Nepalu lub Tatrach wzrok kolegów lub patrzył, jak kolejne wyprawy narodowe ruszają po niezdobyte zimą szczyty. Oczywiście potępiali go nie wszyscy i z czasem ten środowiskowy bojkot słabł. Dziś jednak już nie poznamy osobiście kulisów niezwykłej kariery jednego z najtwardszych polskich wspinaczy.

Zginął, schodząc z K2, po poprowadzeniu wraz z Jurkiem Kukuczką nowej, niepowtórzonej do dziś drogi. Jego pamięć stara się zachować żona, wydając kolejne pięknie edytowane monografie himalajskich szczytów, na które wchodził.

Jakby dla podkreślenia symboliczności ceremonii łopaty i kilofy do wykopania grobu Kalmusa przynieśli, nieproszeni o to, pasterze z pobliskiej wsi. Przy kopaniu trzeba było się zmieniać jak podczas torowania w głębokim śniegu, gdy walczy się o każdy metr drogi. Ziemia była kamienista i zmrożona, nie chciała łatwo puścić.

Pracujący potrzebowali trzech godzin, czasem pomagał im ktoś miejscowy.

W czasie gdy w bazie szykowano się do pogrzebu, czwórka szturmująca zdobyła szczyt. Podczas połączenia z wierzchołka zaproponowali, by poprowadzoną drogę nazwać imieniem Piotra. Piękna idea nie miała szans powodzenia, gdyż w Himalajach głównie operuje się nazwami krajów lub narodów: droga japońska, wariant polski, droga Basków, albo nazwiskami zdobywców: droga Kukuczki, Messnera.

Uroczystości pogrzebowe zgromadziły wszystkich uczestników wyprawy.

Wspomniano zmarłego i zaapelowano do obecnych o pomoc dla wdowy i córek. Ciało owinięte w płachty biwakowe spoczęło w grobie. − Bezwiednie, niczym automaty, zasypaliśmy mogiłę, uklepaliśmy ziemię w pryzmę. Okryliśmy ją ciasno kamieniami.

Długo jeszcze staliśmy nad grobem, każdy ze swoimi myślami – wspomina Michał Kochańczyk.

Jadwiga Kalmus, mama Piotra, tak wspomina moment, gdy dowiedziała się o śmierci syna: − Listonosz wręczył nam telegram, więc starym zwyczajem poszłam po drobne.

Gdy wróciłam, już go nie było, jakby uciekł. Telegram był po angielsku. Dzwoniliśmy po znajomych, szukaliśmy słownika. W końcu jeden z nauczycieli angielskiego nam przetłumaczył. Wtedy dowiedziałam się, że „avalanche” to lawina. „Jadwiga i Aleksander Kalmus. Z wielkim smutkiem informujemy, że Piotr spadł z lawiną 10 lipca. Ciało zostało odnalezione i pochowane przez członków ekspedycji”.

Dopełnieniem uroczystości była, odprawiona po kilku miesiącach, msza na Rusinowej Polanie.