Twee minuten 22-02-1944

HERDENKING BOMBARDEMENT NIJMEGEN 1944

TWEE MINUTEN 22-2-1944

Speciale editie Vrijheidskrant, inclusief programma herdenking bombardement

TWEE MINUTEN 22-2-1944

Voorwoord Colofon ‘Twee minuten, 22-2-1944’ is een speciale editie van de Vrijheidskrant ter gelegenheid van de herdenking van het bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944. In de krant historische verhalen, interviews en het complete herdenkingsprogramma.

De krant wordt verspreid bij weekblad De Brug op zaterdag 3 februari en daarnaast via musea, bibliotheken, buurtcentra en scholen.

Deze krant is tevens als bladerkrant beschikbaar op intonijmegen.nl en vrijheidregionijmegen.nl.

Op de laatste website treft u ook de meest actuele agenda.

De herdenking van het bombardement is mogelijk gemaakt door subsidies van de provincie Gelderland en de gemeente Nijmegen in het kader van het programma ’80 jaar Vrijheid’.

Opdrachtgevers Gemeente Nijmegen en stuurgroep ‘Herdenking bombardement 22 februari 1944’ Coördinatie en samenstelling Ad van Heiningen Teksten Cindy Cloïn, Ad van Heiningen en Joost Rosendaal Eindredactie Hans Morssinkhof Fotografie Zie de namen bij de foto’s.

Ontwerp logo 'twee minuten' Studio//0404, Bregje Jaspers Vormgeving Louman & Friso ontwerpbureau Contact Via infocentrumwo2.nl/contact of de mail: welkom@infocentrumwo2.nl

80 jaar geleden, op 22 februari 1944, werd de binnenstad van Nijmegen compleet verwoest. Het bombardement kwam onverwacht en uit onverwachte hoek. Midden op de dag, net nadat het luchtalarm was afgelopen en veel mensen weer uit de schuilkelders kwamen.

6

Nog steeds komen er verhalen naar boven die we nog niet kenden. Verhalen over de vreselijke gebeurtenissen van die dag, maar ook over hoe mensen toch de kracht vonden om door te gaan.

Verhalen die verteld moeten worden voordat ze in de mist van het verleden verdwijnen. Omdat ze vertellen over overleven onder moeilijke omstandigheden en omdat ze - helaas - zeer actueel zijn. Ook in Nijmegen vangen we veel mensen op die op de vlucht zijn voor oorlog in hun thuisland en die hier een nieuw bestaan proberen op te bouwen.

8

Hun verhalen geven ons inzicht in hoe het geweest moet zijn voor onze stadsgenoten al die jaren geleden, toen de stad weer moest worden opgebouwd en levens moesten worden opgepakt. Hun verhalen illustreren ook de waarde van leven in vrede en vrijheid en het belang om deze manier van leven te beschermen. Vrijheid is niet vanzelfsprekend.

Daarom is het belangrijk dat wij aandacht blijven hebben voor de slachtoffers van oorlog en geweld, van toen én van nu. En om dat samen te doen, met alle Nijmegenaren. Alleen door met aandacht, compassie en tolerantie naar de ander te luisteren – of het verhaal zich nu 80 jaar geleden afspeelde of recenter – creëren wij een samenleving waarin iedereen van waarde is.

15

Ik roep u van harte op om mee te doen.

Hubert Bruls, Burgemeester van Nijmegen

19

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

HERDENKING BOMBARDEMENT NIJMEGEN 1944

3

Voorpagina De foto op de voorpagina is genomen op 23 februari 1944. Marie Versteeg (links) en Koos Willems struikelen over het puin van de Pauwelstraat. Linksboven staat de klok van juwelier Van Baal stil op het tijdstip dat de bommen vielen. Foto: RAN De titel ‘Twee minuten’ refereert aan de tijdsduur van het bombardement op 22 februari 1944.

INHOUD Speciale editie Vrijheidskrant, inclusief programma herdenking bombardement

5

5 Bombardement 22 februari 1944 groots herdacht

6 Helena van Pinxteren is op weg naar haar verloofde als de bommen vallen

7 Eén van de grootste tragedies in de 20ste eeuw

11

8 Het drama van

22 februari in beeld

10 Nijmegen voor de oorlog 13 ‘Van je vrienden moet je 't hebben’

14 Bart Janssen verdiept zich

al decennia in het verdriet van Nijmegen

10

15 ‘Je draagt het je leven lang mee’ 16 Gedichten

20

18 Nijmegenaar Sinan Can ziet met eigen ogen wat oorlog aanricht

19 • Wandelen langs de brandgrens • ‘Stilzwijgen was beschamend’

20 Leerlingen stil bij verhalen over de oorlog

21 ‘Kijk eens vaker naar boven’

24

23 ‘Lichtherinneringen’ zetten stad in vuur en vlam

24 Filmer wil bombardement bekendheid geven

25 Expositie over Nijmegen en het bombardement

26 ‘Nooit van gehoord’

30 PROGRAMMA & AGENDA

13

27 Tekening Ernie Bossmann 28 Cultuuragenda 29 Brieven aan de toekomst 30 Programma herdenking Deze krant is ook als bladerkrant beschikbaar op vrijheidregionijmegen.nl en intonijmegen.nl. Hier treft u ook de meest actuele informatie en agenda.

Op de website vrijheidregionijmegen.nl bovendien historische verhalen, achtergrondartikelen en video’s over dit onderwerp.

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Bombardement 22 februari 1944 groots herdacht Twee minuten, niet langer duurde op dinsdagmiddag 22 februari 1944 het Amerikaanse bombardement op Nijmegen. De gevolgen waren desastreus. Er vielen bijna 800 doden, duizenden mensen raakten gewond. Een groot deel van de Nijmeegse binnenstad werd verwoest. De impact van deze tragedie is tot op de dag van vandaag zichtbaar en voelbaar.

Deze maand, 80 jaar later, staat

Donderdag 1 t/m donderdag 29 februari

Nijmegen uitgebreid stil bij het bombardement van 22 februari 1944.

Op het programma staan naast de officiële herdenking op donderdag 22 februari onder meer de Brand­ grenswandeling, een expositie, theater­ voorstellingen en lezingen.

Het meest in het oog springen­ de onderdeel vormen de ‘Licht­ herinneringen’, lichtprojecties op vier gebouwen in de binnenstad.

Expositie ‘Twee minuten, 22 februari 1944’ in Huis van de Nijmeegse Geschiedenis.

Donderdag 1 t/m donderdag 29 februari

Buitenexpositie ‘Twee minuten, 22 februari 1944’ op Plein 1944.

Maandag 19 februari

‘Words on war’, spoken wordvoorstelling in Lindenberg Cultuurhuis.

Officiële herdenking

Woensdag 21 februari, aan de voor­ avond van de officiële herdenking, wordt iedereen opgeroepen deel te nemen aan de Brandgrenswande­ ling en stil te staan bij de dromen die de slachtoffers hadden, voor ze uit het leven werden weggerukt.

De wandeling voert langs de brand­ grens rond het gebied dat door het bombardement getroffen werd, aangegeven met bijna 800 marke­ ringen in het wegdek, één voor elk slachtoffer. Langs de route – deze avond ook gemarkeerd met lichtjes -zingen Nijmeegse koren. De wan­ delaars worden voorafgegaan door atleten met fakkels.

‘Lichtherinneringen’

Woensdagavond 21 februari zullen op vier locaties in het stadscentrum ‘Lichtherinneringen’ te zien zijn.

Dit zijn bewegende lichtprojecties, die herinneren aan het bombarde­ ment. Zo verbeeldt de projectie op de Stevenstoren hoe deze indertijd door één bom geraakt werd en in­ stortte. De ‘Lichtherinneringen’ worden geprojecteerd op de west­ zijde van de Stevenstoren, de voor­ gevel van de Molenstraatkerk, de zijgevel van de Hema en de wanden van de Emaushof bij De Schommel.

Publieksavond met ooggetuigen in het Infocentrum WO2 Nijmegen.

Woensdag 21 februari

‘Het gelegenheidsbombardement’, theater­ voorstelling in Lindenberg Cultuurhuis.

Woensdag 21 en vrijdag 23 februari

Workshop ‘zoeken naar je familiegeschiedenis in WO2’ in het Regionaal Archief Nijmegen.

Woensdag 21 februari

Brandgrenswandeling Nijmeegse binnenstad.

De ‘lichtherinneringen’ zijn tot en met zondag 25 februari te zien, tel­ kens tussen 19.30 en 21.30 uur.

Expositie

De hele maand februari is in het Huis van de Nijmeegse Geschie­ denis een expositie gewijd aan het bombardement van 22 februari 1944: ‘Twee minuten, 22-2-1944’.

De expositie vertelt het verhaal van Nijmegen voor, tijdens en na het bombardement en de impact van het drama op de stad en haar inwoners. Hoe zag het Nijmeegse centrum eruit vóór die fatale dag?

Welke straten en gebouwen wer­ den verwoest? Welke dromen gin­ gen met de slachtoffers voorgoed verloren?

Op Plein 1944 staan in februari vijf trotters – grote informatiezuilen – die ingaan op dezelfde thema’s.

Lindenberg Cultuurhuis, het Gilde Nijmegen, het Regionaal Archief Nijmegen, het Infocentrum WO2,

Woensdag 21 t/m zondag 25 februari ‘Lichtherinneringen’ op Stevenskerk, Molenstraatkerk, Hema en Emaushof.

Donderdag 22 februari Lichtherinnering: de Stevenstoren wordt geraakt door een bom en stort in. Impressie door Jaap van den Elzen. De werkelijke uitvoering kan hiervan afwijken.

en de Radboud Universiteit dragen bij aan het programma met voor­ stellingen, rondleidingen, mini-ex­ posties en lezingen. De regie is in handen van het Stedelijk Comité 4 en 5 mei Nijmegen.

Lichtjes markeren de route van de Brandgrenswandeling.

Foto: Erik van ’t Hullenaar

Brandgrenswandeling

Dinsdag 20 februari

Impressie: Jaap van den Elzen

Donderdag 22 februari 2024 is de officiële herdenking van het bom­ bardement. Die begint om 11.45 uur met een dienst in de Stevens­ kerk, gevolgd door een stille tocht naar het monument De Schommel aan de Marikenstraat. Dit monu­ ment herdenkt de Nijmegenaren die zijn omgekomen bij het bom­ bardement. De herdenking begint om 13.00 uur. Om 13.28, het tijd­ stip de bommen vielen, is er twee minuten stilte.

Donderdagmiddag 22 februari in de Vereeniging om 15.00 uur een voorvertoning van de EO-docu­ mentaire ‘De middag van ’44’. Die wordt ’s avonds om 22.18 uur uit­ gezonden op NPO2.

Agenda herdenking bombardement

Herdenkingsdienst in de Stevenskerk en officiële herdenking bombardement 22 februari 1944 bij monument De Schommel.

Donderdag 22 februari

Voorvertoning en uitzending EO-documentaire ‘De middag van ’44’.

Donderdag 22 t/m zondag 25 februari Rondleidingen het Gilde Nijmegen over het bombardement.

Voor meer informatie over het programma en aanvangstijden zie de pagina’s 23 tot en met 31 of www.vrijheidregio-­ nij­megen.nl

5

6

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Dinsdag 22 februari 1944. In Nijmegen gaat omstreeks 12.30 uur het luchtalarm: een geallieerde luchtarmada trekt over de stad richting Duitsland.

Rond 13.15 uur klinkt het sein veilig. Mensen komen uit hun schuilplaats en gaan weer de straat op. Dan, om 13.28 uur, duiken opnieuw Amerikaanse bommenwerpers op, nu vanuit tegenovergestelde richting. Ze keren terug vanwege een afgebroken missie boven Duitsland en kiezen het Nijmeegse stations­emplacement als gelegen­heidsdoel. Ze laten hun bommen los, een deel komt neer op en rond het station, het merendeel op het stadscentrum.

Helena van Pinxteren is op weg naar haar verloofde als de bommen vallen

‘Een dag die ik mijn leven niet zal vergeten’

Helena van Pixteren (25) uit Den

Eigen foto

Haag is zojuist met de trein aange­ komen in Nijmegen. Ze is op weg naar haar verloofde en zijn familie.

Op het Stationsplein stapt ze in de tram. Even daarna vallen de bom­ men. Ze treft haar verloofde niet thuis en schrijft hem een brief. Een ooggetuigenverslag.

Dinsdag 22 februari ’44 M’n verre liefste Heinzel,

r oud.

en, omstreeks 25 jaa Helena van Pinxter

Vandaag is een dag geweest die ik m’n leven niet zal vergeten. En iedereen in Nijmegen is diep geschokt.

We hebben vanmiddag om ongeveer half twee een vreeselijk bombardement meegemaakt. Ik ben ternauwernood aan de dood ontsnapt.

Toen om kwart over een het signaal veilig was gegeven, ben ik naar de tram gegaan op ’t stationsplein. Toen we in de overvolle tram zaten, die wachtte op stroom, hebben een tien à vijftien bommen in een paar minuten de stad in rouw en asch gelegd.

Toen de eerste donderende slag was gevallen zijn we allemaal plat op de bodem van de tram gaan liggen en heb ik een paar minuten meegemaakt die ik nooit zal vergeten. Voor en achter mij vielen de menschen dood neer.

Het was in één woord afschuwelijk. Steeds zie ik ’t beeld voor mij van bloedende gapende wonden, afgerukte beenen en armen, gespleten schedels en steeds meer lijken.

Toen het afgeloopen was, alle ruiten waren gesprongen, ook in de omtrek ben ik, en daarna ook andere gewonden en gezonden uit ’t raam van de tram gesprongen waar ik eerst goed de ravage zag.

Te veel heb ik in die paar minuten moeten zien om hier neer te pennen, ikzelf had niet één schrammetje. Het gekreun der gewonden drong tot in mijn ziel door. Allerlei gedachten stormden door mijn hoofd. Ik dank God dat ik zoo gespaard mocht blijven.

Het station is getroffen, het Oranjehotel brandde en Victoria, ’t waren een groote vuurzee.

Op verschillende plaatsen in de stad zijn ook bommen gevallen. O nee Heinzlief het is vreeselijk, de stad brand nu helemaal af want er is geen water!! Kan je je voorstellen hoe groot en erg de ramp en ellende is.

Als een halve gek rende ik van de plek des onheils weg steeds verminkte lijken en gewonden tegenkomend.

Bij Truus waren alle ruiten stuk, gelukkig geen gewonde, trouwens van de heele familie niets gewond.

Ik ben nu bij jou thuis en Mientje is met de kinderen naar Berg en Dal. Ook Madelein heeft hetzelfde als ik meegemaakt, maar zij was uit de tram gegaan maar heeft op de straat gelegen.

De Molenstraatkerk is uitgebrand, de toren der St Stevenskerk op de markt is er af.

Clem en Ed hebben de heele middag gewonden en doden vervoerd en schatten nu al 1000 dooden, buiten wat nu met de brand en puin nog verloren gaat. Als je buiten staat is de heele lucht verlicht van de vuurzee en nog steeds brandt het door.

Clem is direct na het eten weer weggegaan.

Arnhem moet ook gebombardeerd zijn en Helmond hoorde ik ook.

Gisteravond om 5 voor tien kreeg ik ineens een schok en was ’t alsof ik jou om hulp hoorde roepen. Ik zit nu in doodsangst en kan maar niet van mij schuiven dat jou iets is gepasseerd. Zou deze brief in je bezit komen? Hoe is het bij jou? Kom toch direct hier want ik heb maar een angstig gevoel dat er nog meer gebeurt.

Steeds gaan we naar buiten en zien we de vuurzee in de verte. We zitten allemaal bijeen en bepraten deze ontzettende catastrofe. Maar we zitten hier nog veilig hoor Heinzelman. Alleen zou ik nu zo graag jouw kalme sterke aanwezigheid bij mij hebben. Ik zal me kalm en flink houden en vertrouwen op onze God. Nu pas voel je hoe klein en onbeduidend we zijn. Nu nog steeds kan ik me niet voorstellen dat ik gespaart mocht blijven.

Laat ons hoog heilig verbond in deze droeve tijd onaantastbaar mooi blijven en onbewust beschermen we elkaar. Deze brief bereikt je hopelijk en wees dan gerust dat we allemaal gezond en veilig zijn.

Vannacht slaap ik hier en als het morgen weer goed is dat we water en gas hebben ben ik weer bij Mientje.

Hartelijke groeten en kussen van Moe, Truus, Ed en allemaal.

Dag mijn eenigste liefste. Ik ben altijd met jou. Wees voorzichtig hoor, dag.

Helena en haar ‘Heinzel’ overleefden de oorlog, trouwden en kregen zes kinderen. Het bestaan van de brief was bij een aantal van hen bekend, maar dochter Eva van Teeseling kreeg hem pas begin dit jaar onder ogen. Zij bracht de brief onder de aandacht van het Infocentrum WO2 Nijmegen.

Eva zegt desgevraagd: “Thuis werd er wel over de oorlog gepraat, en mijn moeder vertelde ook wel over het bombardement, maar altijd nogal onderkoeld. Daardoor heb ik me nooit gerealiseerd hoe erg het geweest is voor haar. Wel kreeg mijn moeder elk jaar op 22 februari een bloemetje van mijn vader.”

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

7

Foto: RAN

Eén van de grootste tragedies in de 20ste eeuw

Zicht op het Stationsplein, vanaf het Oranjehotel, vlak na het bombardement.

De lichamen van de slachtoffers rond de tram zijn nog niet geborgen.

Het bombardement van 22 februari 1944 op Nijmegen behoort met het bombardement op Rotterdam in mei 1940 en de Watersnoodramp van 1953 tot de grootste tragedies van Nederland in de 20ste eeuw, gemeten naar aantallen dodelijke slachtoffers.

Met het bombardement op Rotterdam op 14 mei 1940 dwong nazi-Duitsland Nederland tot capitulatie. Er kwamen 711 inwoners om het leven.

De Watersnoodramp voltrok zich in de nacht van 31 januari op 1 februari 1953, toen in Zeeland de dijken het begaven en de Noordzee vrij spel kreeg. Er kwamen 1836 mensen om.

Foto: RAN

Het Amerikaanse bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944 vergde bijna 800 dodelijke slachtoffers. Het exacte aantal is niet bekend, de website ‘oorlogsdoden Nijmegen 1940-1945’ gaat uit van 773 slachtoffers.

Foto vanuit het deels verwoeste station, op de middag na het bombardement. Links het doorzeefde dubbele tramstel van lijn 1, in het midden het brandende Oranje Hotel.

Rampjaar 1944 Nijmegen kwam tot 1944 de Tweede Wereldoorlog op het eerste gezicht rela­ tief ongeschonden door. De werkelijkheid was anders: uit de Joodse bevolkingsgroep waren bijna 500 Nijmegenaren het slachtoffer van de Holocaust.

Het bombardement van 22 februari 1944 veroorzaakte het grootste aantal slachtoffers op één dag en verwoestte een deel van de binnenstad.

Daarbij bleef het niet in rampjaar 1944. Tijdens de operatie Market Garden en de bevrijding van Nijmegen in september kwamen nog eens honderden mensen om het leven. En in de periode daarna, tot april 1945, toen Nijmegen frontstad was, vielen er nog weer bijna duizend doden.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren ongeveer 2500 Nijmegenaren het leven door oorlogsgeweld, gemiddeld meer dan in enig andere grote stad in Nederland.

Geen vergissing, wel een faux pas Dat de Amerikanen verantwoordelijk waren voor het bombardement van 22 februari 1944 was direct bekend. De Duitse bezetters maakten er uiteraard gretig gebruik van in hun propaganda: ‘Van je vrienden moet je het hebben’.

Maar wisten de Amerikaanse piloten dat ze hun bommen afwierpen boven Nijmegen, in een bevriend land? Was het misschien een vergissings­ bombardement, zagen ze Nijmegen aan voor een Duitse stad, bijvoorbeeld Kleve?

Historicus Joost Rosendaal bracht in 2009 met zijn boek ‘Nijmegen ’44, verwoesting, verdriet en verwerking’ duidelijkheid. De bommenwerpers hadden wel degelijk Nijmegen in het vizier. Hun doel was echter niet de binnenstad maar het stationsemplacement, een voor de nazi’s belangrijk verkeersknooppunt, zo meenden zij. De timing klopte echter niet, de meeste bommen werden te vroeg losgelaten en kwamen neer in de binnenstad. Rosendaal concludeerde: ‘Geen vergissing, wel een faux pas – een misstap.’

8

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Twee minuten. Niet langer duurt op 22 februari 1944 Op 23 februari 1944, de dag na het bombardement, zoekt de 16-jarige scholier Piet Schönberger in de smeulende puin­hopen naar overlevenden.

Met hulp van twee mannen lukt het hem om in de Pauwelstraat twee vrouwen onder een ingestort huis vandaan te halen.

het Amerikaanse bombardement op Nijmegen. De bommenwerpers zijn eerder opgestegen in Engeland.

Doel is Gotha, in het oosten van Duitsland. Daar

De foto's op deze pagina's zijn afkomstig van het Regionaal Archief Nijmegen (RAN).

moeten ze het vliegveld en fabrieken bombarderen, beide belangrijk voor de Duitse oorlogvoering. Maar ze worden teruggeroepen vanwege het slechte weer voor de Engelse kust, waar-

Het drama van 22 februari in beeld

door geen nieuwe formaties kunnen opstijgen.

Op weg naar huis kiezen ze het Nijmeegse stationsemplacement als gelegenheidsdoel voor hun bommen.

Dat is immers een belangrijk knoop­ punt voor het Duitse leger.

Om 13.28 uur laten ze hun lading los: 144 vliegtuigbommen van 500 pond en 426 fragmentatiebommen.

Het grootste deel valt te vroeg en komt neer op het Nijmeegse centrum.

De toren van de Stevenskerk stort in, evenals warenhuizen, winkels, woningen.

Na de bommen volgt het vuur. De binnenstad brandt, het kost de nodige tijd voor de hulpverlening op gang komt en er genoeg bluswater aan­ wezig is. Na de bommen maakt het vuur talloze slachtoffers. Bedolven onder het puin hebben ze geen schijn van kans om eraan te ontsnappen.

Bijna 800 mensen komen om, enkele duizenden raken gewond. Nijmegen verliest zijn stadshart, verandert voorgoed.

De brandweer in actie bij het brandende pand van V&D, direct na het bombardement. Rechts zijn nog drie gevels zichtbaar, met uiterst links de Hema en uiterst rechts (hoek Augustijnenstraat) een café.

De Grote Markt na het bombardement.

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Deze foto is genomen vanaf een pand aan de Jodenberg, mogelijk het voormalige gebouw van De Gelderlander, richting de Stikke Hezelstraat en de verwoeste Stevenskerk. De gehele Houtstraat is verwoest.

Een deel van de dodenlijst van het bombardement van 22 februari 1944, waarop de slachtoffers in alfabetische volgorde genoemd staan, met hun geboortedatum en woonadres.

Panorama van een verwoest gedeelte van het centrum met rechts de kapel van het Carmelklooster aan de Doddendaal en helemaal achter het torentje van het Kolpinghuis (we kijken langs de Bloemerstraat).

Zaterdag 26 februari 1944, Keizer Karelplein. Begrafenisstoet met de slachtoffers van het bombardement op weg naar de Algemene Begraafplaats aan de Graafseweg.

Maart 1944. Mensen wandelen langs het pand van de N.V. Hollandse Manufacturenhandel & C. van der Werff en Co aan de Molenstraat 6, dat bij het bombardement onherstelbaar beschadigd is. Een deel van het puin is geruimd.

9

10

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

fotografie RAN

Op deze foto, gemaakt eind jaren ’30, de Grote Markt kijkend richting de Korte Burchtstraat, met trams, taxi’s, fietskarren en wandelaars. Rechts zijn marktkraampjes te zien. Alleen het uitstekende pand van de V&D wordt bij het bombardement verwoest, de rest blijft behouden.

Nijmegen voor en na de oorlog

Nijmegen is voor de Tweede Wereldoorlog een levendige stad, volop in ontwikkeling.

In 1936 wordt de Waalbrug geopend door koningin Wilhelmina, in aanwezigheid van vele duizenden belangstellenden. De geboorte van prinses Beatrix, op 31 januari 1938, wordt in de stad uitbundig gevierd. Ruim een jaar later opent haar vader, prins Bernhard, het Goffertpark en gelijknamige stadion.

De Waalstad heeft een gezellig

Foto: RAN

winkelcentrum, met zijn vele win­ kels en uitgaansgelegenheden in de straten, steegjes en gasjes rondom de Grote Markt en de Stevenskerk.

Een stadscentrum ook gedomi­ neerd door kerken: de Stevenskerk, de Sint-Augustinuskerk en Domi­ nicuskerk. Kortom, een bruisend stadscentrum, zowel geliefd bij de Nijmegenaren als mensen van bui­ ten.

Een vooroorlogse foto van het station Nijmegen, daterend uit de 19e eeuw. Rechts voor het station zien we een kiosk en in het midden voor de tram een wachthuisje voor de tram.

Het pand van Vroom & Dreesmann aan de Grote Markt, gefotografeerd in 1938.

Bij het bombardement van­22 februari 1944 gaat het in vlammen op.

In de oorlogsjaren gaat het leven er aanvankelijk zijn gewone gang, ondanks de beperkingen. Ook op dinsdagmiddag 22 februari 1944, een koude, maar zonnige dag, is het gezellig druk in de stad. Als rond half één het luchtalarm gaat van­ wege overvliegende Amerikaanse bommenwerpers, zoekt iedereen een schuilplaats. Om die weer te verlaten als drie kwartier later het sein ‘veilig’ wordt gegeven.

Een paar minuten voor half twee laten Amerikaanse vliegers hun bommen vallen. In circa twee mi­ nuten verandert een groot deel van het centrum in puin, de branden die op de bommen volgen, doen de rest. Bijna 800 mensen vinden de dood, de schade is enorm.

Later dat jaar, in september 1944, tijdens de operatie Market Garden en de bevrijding van Nijmegen, wordt er hard gevochten rond het centrum en de Waalbrug. Opnieuw gaan hele straten in vlammen op, de meeste aangestoken door de Duitsers.

Het Nijmeegse stadshart zal nooit meer hetzelfde worden. Na de oor­ log is er vanuit het Rijk alleen geld beschikbaar om de Stevenskerk en het Stadhuis in de oude glorie te herstellen. De Sint-Augustinuskerk en de Sint-Dominicuskerk worden afgebroken en maken, net als gro­ te delen van de binnenstad, plaats voor nieuwbouw. De wederopbouw van het centrum van Nijmegen neemt zo’n 20 jaar in beslag.

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

11

Stadsbeeld uit 1930. Kijk vanuit de Lange Burchtstraat op de Grote Markt en de Stevenskerk.

Valkhofpark

Kelfkensbos verwoest bij bombardement

Modehuis Haspels

Montessori kleuterschool

Vlaams Arsenaal

Augustinuskerk

Waaggebouw

Stevenskerk

Mariënburgkapel

Lange Burchtstraat

V&D

Grote Markt Augustijnenstraat

Augustijnenstraat

Foto: RAN

Stikke Hezelstraat

Houtstraat

Luchtfoto van Nijmegen omstreeks 1930. Het gearceerde deel wordt door het bombardement van 22 februari 1944 grotendeels verwoest.

‘Zóó kwam Nijmegen uit den oorlog!’ Kaart van het Actie-Comité ‘Opbouw Nijmegen’. In rood de straten en panden die totaal verwoest zijn, in rose gearceerd de zwaar beschadigde gebieden. De verwoestingen zijn niet alleen het gevolg van het Amerikaanse bombardement, maar ook van de strijd in september 1944 en de beschietingen in de periode tot april 1945.

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

13

Waarom bombardeerden de geallieerden Nijmegen? Dit vroegen niet alleen de Nijmegenaren, maar ook velen in de rest van Nederland zich af. De nationaalsocialisten zagen hierin een kans om de publieke opinie tegen de geallieerden te keren. Ze gebruikten hierbij alle mogelijke media om de stemming te beïnvloeden.

De eerste berichten waren zake­

lijk en kwamen via de radio op 23 februari. Hilversum liet weten dat bij bombardementen op het oosten van het land zware verliezen onder de bevolking waren geleden. Later die dag zette de Engelstalige pro­ pagandazender in Berlijn de toon: het waren ‘terror-attacks’ gericht op onschuldige burgers. ‘The beau­tiful town of Nymegen has suddenly become a town of ruins, a symbol of the misery of war.’ In de weken die volgden maakte de nationaalsocialistische propaganda gretig gebruik van de ramp. De gruwelijke waarheid werd hierbij misbruikt om de bevolking tegen de geallieerden op te zetten.

Na de radio volgden de kranten.

De berichten in de Provinciale Gel­ dersche en Nijmeegsche Courant, sinds 1941 de enige legale lokale

krant in Nijmegen, waren aanvan­ kelijk sober en zonder commen­ taar. Pas na de massabegrafenis op 26 februari vroeg de krant zich af: ‘Waarom?’ Scherp was nu de toon.

De Britten en Amerikanen maakten geen onderscheid tussen strijders en niet-strijders. Hun handelen kwam voort uit haat en woede, om­ dat ze de oorlog die zij volgens de Duirtsers waren begonnen niet op het slagveld konden winnen.

Met deze toon volgde de Nijmeeg­ se krant het ANP en de andere kranten die de bombardementen ‘een terreuraanval der Angelsak­ sen’ noemden. De waarheid was hierbij ondergeschikt aan het be­ reiken van effect: de Nijmegenaren hadden na het beëindigen van het luchtalarm hun schuilplaatsen ver laten toen zware bommen begon­

Foto's: RAN

‘Van je vrienden moet je ’t hebben!’

Nijmegen, Arnhem en Enschede werden op dezelfde middag gebombardeerd door de boven Duitsland teruggeroepen Amerikaanse vliegers.

De Duitse bezetter en de NSB maakten er gretig gebruik van om tegen de geallieerden te ageren. nen ‘neer te hagelen’. Terwijl zij die hieraan konden ontkomen ‘in radeloze paniek op de vlucht sloe­ gen, werden ze door mitrailleur­ vuur bestookt’, zo beweerden de kranten. De vliegtuigen waren als afleidingsmanoeuvre eerst naar Duitsland gevlogen, maar bombar­ deerden volgens plan; een vergis­ sing was ‘volkomen uitgesloten’,

want dankzij goede instrumenten konden zij immers ook in mist en nevel Berlijn vinden. In spot­ prenten werden de Nederlandse regering in ballingschap en Prins Bernhard met premier Churchill verantwoordelijk gehouden voor het bombardement.

Het bioscoopjournaal sprak zich niet uit over de daders en de reden van het bombardement. De nadruk lag op het verlies van een histori­ sche stad. De muziek, Les Préludes van Franz Liszt, versterkte de dra­ matiek van de nachtelijke beelden van de brandende stad en de smeu­ lende resten de volgende ochtend.

Het Centraal Nederlandsch Foto­ persbureau, sinds 1943 de enige instelling die persfoto’s mocht verspreiden, maakte stills van de film met ondertitels over de ‘AngloAmerikaansche Terreuraanval’.

De propaganda manifesteerde zich ook in het straatbeeld. Een affi­ che toonde vallende bommen met daaronder de mededeling: ‘Van je vrienden moet je ’t hebben!’. Op een ander, van de Nijmeegse NSBkunstenaar Lou Manche, was de Stevenskerk voor en na het bom­ bardement te zien, met de simpele mededeling: ‘Anglo-Amerikaansche oorlogsvoering’.

In april 1944 vond er een koers­ wijziging plaats. De ramp was al vreselijk genoeg en sprak voor zich­

zelf, zo vonden de verantwoordelij­ ken voor de nationaalsocialistische propaganda. Het overdrijven en nadrukkelijk inzetten hiervan zou averechts werken. Een film zon­ der veel commentaar en foto’s van de verwoesting zouden veel beter werken. Het moest vooral niet meer ‘opvallend propagandistisch’ zijn. Hierna was er inderdaad geen nadrukkelijk herkenbare propa­ ganda meer.

Op 20 april 1944, twee maanden na de ramp, vierden enige dui­ zenden nationaalsocialisten in De Vereeniging de verjaardag van de Führer, Adolf Hitler. Rijkscom­ missaris Seyss-Inquart gaf in zijn toespraak zijn visie op het bombar­ dement: “Dat het zuivere terreur­ aanvallen zijn, hebben wij immers in dezen stad zelf beleefd. Er is hier niets van militaire aard te vernieti­ gen. Ik wil niet tegenspreken, als iemand zegt, dat de Amerikaanse eskaders niet absoluut bewust een Nederlandse stad willen vernieti­ gen. Wellicht hebben zij helemaal niet geweten dat het hier een Ne­ derlandse stad betrof, niet omdat de Amerikanen over het algemeen weinig weten, maar omdat zij ook niet de minste behoefte hebben zich vertrouwd te maken met onze Europese toestanden.” Amerika had volgens hem niets in Europa te zoeken.

14

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Bart Janssen verdiept zich al decennia in het verdriet van Nijmegen

Bart Janssen bij de portretten die hij in de loop van 25 jaar verzamelde van alle Nijmeegse oorlogsslachtoffers. De foto’s hangen in een steegje naast de ingang van het stadhuis.

Bart Janssen was amper drie weken oud toen bommen de Nijmeegse binnenstad in luttele minuten verwoestten. “Mijn moeder trok de kinderwagen waar ik in lag in een reflex de juiste kant op.” Hij heeft de afgelopen decennia zo veel mogelijk verhalen van nabestaanden verzameld, gehoord en opgetekend.

vreselijks hebben meegemaakt hier moeilijk over kunnen praten. Zo niet de familie van Bart Janssen (80). Hij was nog een baby toen Nijmegen op 22 februari 1944 even voor half 2 werd getroffen door Amerikaanse bommen. “We waren met de hele familie in de stad, bij mijn opa en oma in de Ziekerstraat, om afscheid te nemen van een tan­ te die het klooster in zou gaan.

Mijn vader zag de vliegtuigen over­ komen en vond het vreemd. Even later werd alles gebombardeerd.”

De gevel sloeg uit het huis van opa en oma, dat later volledig door de vlammen werd verwoest. Wonder boven wonder heeft iedereen van zijn familie het overleefd. Dat was een geluk bij een enorm ongeluk: er vielen die dag bijna 800 dode­ lijke slachtoffers in de Nijmeegse binnenstad.

In de jaren na de oorlog werd er in Janssens familie vaak gesproken over het bombardement. “Mijn oma wist de pijn van de stad goed aan mij over te brengen. Er waren zoveel gezinnen en families getrof­ fen. Toen zij overleed in 1968 kreeg ik een schoenendoos vol met bid­

prentjes, krantenknipsels, rouw­ brieven en andere documentatie over de slachtoffers van het bom­ bardement.”

De pijn die blijft

Bart Janssen was nieuwsgierig.

Maar het ontbrak hem in eerste instantie aan tijd. Dus het duurde even voordat hij, met de schoenen­ doos als vertrekpunt, op zoek ging naar de oorlogsslachtoffers en de nabestaanden. Hij bezocht tal van grafmonumenten en kwam in bin­ nen- en buitenland terecht om met nabestaanden te praten en foto’s van de slachtoffers te achterhalen.

De verhalen van meer dan 400 oog­ getuigen resulteerden in 2005 in het boek ‘De pijn die blijft’. Een indrukwekkend naslagwerk en mo­ nument voor de Nijmegenaren die betrokken raakten bij deze zwarte dag uit de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Zoals dokter Peljak, waar Bart Janssen met zijn moeder op 21 februari nog was geweest.

Een paar minuten voordat de huis­ arts op 22 februari met zijn spreek­ uur zou beginnen, werden huis en praktijk geraakt door een voltreffer.

De dokter, zijn vrouw, vijf van hun

Foto: Eveline van Elk

Je hoort vaker dat mensen die iets

kinderen, de huishoudster en de patiënten in de wachtkamer over­ leefden het niet.

Stad en land

Meer dan 25 jaar was Janssen bijna dagelijks bezig met speurwerk en interviews. “Ik werkte nog, maar in de weekenden reed ik stad en land af om met mensen te praten.” Voor heel wat nabestaanden was het soms de eerste en enige keer dat ze wilden praten over wat ze hadden meegemaakt. Vaak door stom toe­

val waren ze aanwezig of afwezig op een bepaalde plek, en hiermee werd hun lot en dat van hun familie bezegeld.

In 2019 verscheen naast een nieu­ we druk van ‘De pijn die blijft’ een nieuw boek van zijn hand: ‘Het verdriet van Nijmegen’. Daarin schenkt Janssen aandacht aan álle Nijmeegse oorlogsslachtoffers, ook zij die niet omkwamen bij het bom­ bardement, maar tijdens operatie Market Garden en in de ‘granaten­ tijd’, in het verzet of als slachtoffer

Het verhaal van het drieluik Jo Zuidgeest, een oom van Bart Janssen, besloot kort na het bombardement in zijn meubelfabriek een drieluik te maken ter nagedachtenis aan de 24 kinderen die omkwamen bij de Montessorischool in het Nijmeegse centrum. Het dochtertje van oom Jo, Eveline, was 3 jaar oud en zat ook op die school. Maar zij werd die dag wat langer bij opa en oma thuisgehouden.

Zij overleefde hierdoor en uit dankbaarheid, maar ook als eerbetoon aan de kinderen die omkwamen, maakte Jo het drieluik met foto’s van alle omgekomen kinderen.

Dat wil zeggen: 23 kinderen. Het lukte oom Jo niet om van Jopie Gerrits een foto te vinden. Eerst werd het drieluik op de herbouwde school gehangen, maar dat bleek te pijnlijk. Het verdween en lange tijd was niet duidelijk waar het was.

Bart Janssen hoorde pas over het drieluik toen zijn oom Jo er in 1983 over vertelde. Hij besloot op zoek te gaan en wist het drieluik op te sporen. Het werd aan de gemeente Nijmegen geschonken.

Bij de grote herdenking van het bombardement in 2003 sprak Bart Janssen schoolzuster Van Driel.

Zij bleek een foto van Jopie te hebben. Zo werd het drieluik toch nog compleet, met foto’s van alle 24 omgekomen kinderen. Het drieluik is te zien in het stadhuis.

van de Jodenvervolging.

Janssen is blij met wat hij heeft kunnen doen en nog altijd doet.

“Maar ik kan mijn haren soms wel uit mijn hoofd trekken dat ik niet veel eerder ben begonnen. Ik dacht er toen niet bij na, had een druk le­ ven. Maar hoe langer je wacht met het noteren van de verhalen, hoe minder je nog boven tafel kunt krij­ gen. Het wordt nu steeds lastiger.

Want veel mensen die het bom­ bardement bewust hebben meege­ maakt, zijn er niet meer.”

Slachtoffers op begraafplaats Graafseweg Bij de jaarlijkse herdenking van het bombardement op Nijmegen is er veel aandacht voor de begraafplaats aan de Daalseweg. Maar volgens Bart Janssen is er vreemd genoeg veel minder aandacht voor de begraafplaats aan de Graafseweg.

“Terwijl deze direct na het bombardement een heel belangrijke rol speelde. Op 26 februari 1944 zijn hier de eerste honderden slachtoffers begraven.”

Op 26 februari 2024 geeft Bart Janssen een lezing en rondleiding op de begraafplaats, waar hij onder meer vertelt over de massagraven waarin veel slachtoffers liggen (zie agenda pagina 31 voor meer informatie).

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

‘Je draagt het je leven lang mee’ Cor Teunissen verloor als kleuter zijn moeder, twee broertjes en een oom bij het Amerikaanse bombardement van 22 februari 1944. Met zijn zoon, schoondochter en kleinkinderen zorgde hij er in 2020 voor dat de slachtoffers van de ramp herdacht werden tijdens de Nationale Dodenherdenking op 4 mei op de Dam in Amsterdam.

Drieka Teunissen

Tot een jaar of tien geleden heeft Cor Teunissen nauwelijks gespro­ ken over de dramatische gebeurte­ nissen van 22 februari 1944. Nog altijd heeft hij er moeite mee. Maar hij herinnert zich die dag als de dag van gisteren.

“Het was een mooie dinsdag, zon­ nig weer, koud. We woonden in Winssen, mijn vader werkte op de scheepswerf in Deest. Hij was die dag vrij, vanwege het weer. Ik was vier. Samen hebben wij mijn moe­ der en mijn broertjes Frans en Mels naar de bus gebracht. Ze zouden in Nijmegen gaan winkelen. Schaat­ sen kopen voor Frans, omdat hij het goed gedaan had op school, en nieuwe kleren voor Mels, voor zijn eerste Heilige Communie. Op de hoek hebben we ze uitgezwaaid.

Dat was het laatste…”

Er valt een korte stilte. “’s Middags kwam een oom mijn vader waarschuwen: ‘Nijmegen staat in brand.’ Het eerste wat mijn vader zei: ‘Die zien we nooit meer terug!’ Ik hoor het hem nog zeggen. Hij is met zijn zwager Piet Grisel naar Nijmegen gegaan, maar mocht de stad niet in. Toen mijn

Frans Teunissen

moeder en broertjes ’s avonds niet thuiskwamen, stond mijn vader tegen de deurstijl te huilen. Dat beeld vergeet ik nooit meer.”

“Wekenlang is hij in Nijmegen gaan zoeken, elke dag weer. De dagen na de brand is hij in de veilinghal ge­ weest, waar de doden naartoe zijn gebracht. Kijken of hij iemand aan een kledingstuk kon herkennen.

Hij heeft niets gevonden.”

Mogelijk waren moeder Drieka (30 jaar), Frans (9 jaar) en Mels (7 jaar) met hun oom Jan in de Bloemer­ straat aan het winkelen, toen het noodlot toesloeg. Daar zijn veel slachtoffers gevallen en zodanig verbrand, dat velen niet geïdentifi­ ceerd konden worden.

“Mijn vader stond er plotseling al­ leen voor, heeft van niemand hulp gehad. Hij moest werken, ik ben door mijn oma opgevoed. Een lieve vrouw, die me een levenspatroon bijgebracht heeft: respect voor de meisjes, goed luisteren, correct zijn. Mijn vader is jong gestorven, 53 jaar oud. Hij was al een paar jaar ziek, een kwikvergiftiging door de verf waarmee hij moest werken.”

“Mijn oma heeft mij het een en

15

Mels Teunissen

ander verteld over het bombar­ dement, wat er die dag gebeurd was. Ik heb er lang niet over kun­ nen praten. Tot er een jaar of tien geleden iemand langs kwam voor het parochieblad in Winssen. Toen kwam het er in één keer uit. Maar nog altijd heb ik het er moeilijk mee. Zoiets draag je je leven lang mee.”

Heeft hij wrok jegens de Amerika­ nen, die verantwoordelijk waren voor het bombardement? “Nee, het was oorlog. Al snel hoorde ik van iemand uit het vakbonds­ werk dat het bombardement geen vergissing was. Ze moesten het station hebben, en de V&D, daar was de Duitse inlichtingendienst gevestigd. In een oorlog vallen heel veel onschuldige slachtoffers.

‘Nooit meer oorlog’, zei iedereen na 1945. Nou, een paar jaar later voerde Nederland zelf oorlog in Nederlands-Indië. Oorlog stopt niet, het zit in de mens ingebak­ ken. Kijk wat de kinderen moeten meemaken in de oorlogsgebieden van nu: voor hen duurt de oorlog nog 80 jaar voort.”

Kranslegging

Foto: Eveline van Elk

Cor Teunissen met zijn kleindochter Roos.

Cor Teunissen sprak decennialang nauwelijks over de traumatische gebeurtenissen uit zijn jonge jeugd. De laatste jaren begon hij er toch over tegen zijn kinderen en kleinkinderen.

Schoondochter Marleen Hermsen: “Na de oorlog was het ‘niet terugkijken, maar schouders eronder, we moeten door’. Maar naarmate mijn schoonvader ouder werd, zag je toch dat hij over zijn verdriet wilde praten en het verhaal doorgeven, zodat de slachtoffers niet vergeten zouden worden.”

Stukje bij beetje schreven zij en haar kinderen het verhaal van opa Cor op, om hem te helpen dit trauma te verwerken. Daarna was de vraag: wat kunnen we nog meer doen? Dat werd een brief aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei, met het verzoek tijdens de Nationale Dodenherdenking op De Dam aandacht te schenken aan de slacht offers van de Nijmeegse tragedie.

Zij vonden – een beetje tot hun eigen verrassing – een gewillig oor.

Teunissen werd uitgenodigd om samen met kleinzoon Max een krans te komen leggen op 4 mei 2020. Kleindochter Roos zou namens hem spreken tijdens de videoboodschap, die op televisie werd uitgezonden. De kranslegging ging uiteindelijk niet door vanwege de corona-lockdown, alleen koning Willem-Alexander en enkele regeringsleden waren op 4 mei op de Dam. De videoboodschap van Roos namens haar opa was wel te zien. In Nijmegen reageerden die avond veel Nijmegenaren – inclusief burgemeester Bruls – verrast op de aandacht die ’22 februari 1944’ plots kreeg.

Bruls noemde het in De Gelderlander een erkenning – eindelijk – van het leed in zijn stad: “Ontroerend. De herdenking op die lege Dam was sowieso indrukwekkend. En dat er dan ook nog wordt stilgestaan bij het bombardement op Nijmegen. Ja, dat is balsem voor de Nijmeegse ziel.”

Kleindochter Roos nu: “Het was mooi om dit samen met opa te doen.

Hij was heel trots op ons en dankbaar dat hij het verdriet van de Nijmegenaren heeft kunnen delen. Nog steeds heeft hij het er moeilijk mee, maar hij weet dat hij altijd met zijn verhaal bij ons terecht kan.”

Nog elk jaar bezoekt Cor Teunissen met zijn familie op 22 februari de herdenking bij ‘De Schommel’ in Nijmegen, en op 4 mei de dodenherdenking in zijn geboorteplaats Winssen.

De stadspijn verwoord Over het bombardement van 22 februari 1944 zijn vele gedichten geschreven in de loop der jaren. De eerste meteen al, de dag na het drama, en nog steeds.

De eerste gedichten getuigen van de onvoorstelbare gebeurtenis: de dreunende bommen, het rokende puin, de vretende vlammen, het leven in stukken gescheurd. Vaak ook wordt God aangeroepen. In andere staat de Stevens­ toren centraal, of de kleuterschool waar bij het drama 24 kinderen het leven verloren. In recente gedichten gaat het ook over dromen en hoop.

’n Stad heel oud Ligt hoog gebouwd

Op deze pagina’s een selectie. Ze verwoorden de stadspijn die de ramp van 22 februari 1944 veroorzaakte, pijn die tot op de dag van vandaag voelbaar is.

Dromen van hoop beelden dwarrelen denkend aan dromen en hoop een kindertekening achter op mijn vaders printpapier A3 en liggend met geperforeerde randen vol gaatjes

Op d’oevers van de Waal Die langs haar spoelt

ze stoorden mij die randjes

Breedstromend woelt Om pijlers, sterk als staal

en ook de tekening al gauw niet meer naar mijn zin

Gebrom heel ver

krassen, doorhalen, nu opnieuw 22 februari 1944

“Se fliege wèr”

ik ging beelden schrijven met woorden tekenen, verhalen

Is ’t woord op iedere mond

De éen trok een pruillip, die morgen,

Zie daar, daar hoog!

de ander was zacht als een lam.

In wijde boog…

In hun winterjas geborgen

Van afweer dreunt de grond.

vertrokken zij met de tram.

van beelden die hoop droomden dat papier met die randjes en geprinte puntjes in eindeloze reeksen tekens

Plots’ling

Vroeg reeds vangt aan in het leven

gehuil

de eeuwige ommedool

Een doffe zuil

naar wijsheid: wie kan haar geven?

Van springende, splinterende bommen

Zij begint bij de kleuterschool.

brengt mij verder terug

Een brand zonder zin

Van blokken een toren bouwen

verder terug de tijd in, van ijzer op ijzer

Jaagt weg de sneuv’lende drommen.

van woorden het eerste gebed

een rammelende tram

stilzitten, mond dicht houden

op weg naar boven door de Stikke Hezelstraat

het geheim van het alphabet.

in de verte geronk van motoren

werd krassend en piepend uitgespuugd door de printer op onze zolder het mechaniek ratelde, die herinnering

De Steven stort in,

Enkele seconden

van nog meer vliegtuigen, weet ze

sloegen wonden

Maar ze blijven inwendig geloven

in Keizer Karels stad

aan iemand die alles kan

Machtige branden

als hij wil valt er speelgoed van boven

Werkende handen

dáár zijn ze zeker van.

En vragen: “Waarom toch dat?”

gevaarlijke vracht met onbekende bestemming het luchtalarm overstemt nu alles ze haast zich

En ze denken dat als ze groot zijn “Nijmegen brandt!”

eindelijk álles mag;

Ging door het land

ze schrikken niet van het noodsein

De doordringende droevige mare

want het is klaarlichte dag.

En steeg uit de zee

naar onderkelderde veiligheid in haar hoofd hoop op witte wolken fluitenkruid, op vogels die de lente zingen

Van ellende en wee:

Ze zien niet de juffrouw beven

“Wil, Heer, Uw volk sparen!”

ze tellen van één tot tien

dromerig staart ze

Pas als het gebeurt zijn ze even

stof dwarrelt omhoog

als kinderen, die een roofdier zien.

in het spaarzame licht

De oorlog woedt voort, De volk’ren moord

vangt ze beelden met haar potlood

Kent niet God’s eeuwige wet.

In hun winterjas geborgen

gepriegeld in de kantlijn van

Uit deez puinhoop, zo stil,

vertrokken zij met de tram.

haar waardevolle schoolschrift

Stijgt op onze wil:

De één trok een pruillip, die morgen,

“Noviomagum novem surget!”

de ander was zacht als een lam.

Frits Brein, 19 maart 1944, St. Josef

Jan Leyten, 22 februari 1954

want haar zinnen moeten gevonden worden Pauline Jansen, 21 februari 2023

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

17

IN MEMORIAM 22-2-1944 Zilveren slingers het was een stralende dag helder de lucht waaronder ik stroomde tot spreeuwen alles donker kleurden ze aten de zon en ademden stof zilveren slingers braken het glas klapten mantels en vestingen open woest en vurig brulde het hart voordat het viel en tot stilstand kwam toen de rook was opgetrokken hingen dromen in de bomen landden namen op mijn golven ik fluisterde ze en bracht ze naar zee

Wij hebben het allen gezien en gehoord…

De dreunende bommen, Het rokende puin, De vretende vlammen…

Ach, hoe velen zijn hier vermoord…

Hoop is het ding dat schuilt in rozerood in diepblauw in geel schittert in de dichte mist over de rivier op een stille morgen dat piept tussen het spinrag in de velden

En allen deelden in smart en pijn…

De bloedende mensen, Het stervende dier, De brandende bommen…

dat ik soms zie wachten in de vacht van de hond glanzen op de natte koeienneus hangen aan de vleugel van een overvliegende zwaan

Een zee vol tranen is hier te klein…

dat zich verstopt tussen de regels

Het onbegrijpelijke is hen gebeurd…

xxx het komt weer goed,

De schreiende moeder,

ik kom snel terug houd moed

De starende man, De bevende kinderen…

Hoop is het ding dat zuchtend rust zo nu en dan

Het leven ineens in stukken gescheurd…

kwettert kust krabbelt schittert glimt maar meestal onzichtbaar voor je keukenraam zit en wacht

nog altijd fluit ik melodieën die ik die dag ving in de wind glijden mijn druppels langs stalen tranen glinsteren in het ochtendlicht en op mijn oevers valt het blad duwt lente straks weer knoppen open afgedwaalde spreeuwen landen zachtjes in het dons Yildiz Gies, 2023

Dromen 800 zielen 800 dromen teniet in 23 seconden teniet? Nee, zeker niet!

Deze dromen zijn teruggekeerd met de ochtend dauw en hebben gauw hun bestemming gevonden in jou.

Jouw dromen zijn hun dromen Jaag je dromen daarom na Maak je dromen waar Laat die zielen schijnen met hun licht op hun dromen die hun bestemming hebben gevonden in jou.

Gaiane Abrahamian

Wij hebben het allen gezien en gehoord…

tot het weer beter gaat.

De vallende torens, De brekende huizen, De splijtende harten…

Ach God, ze hebben ons allen vermoord!

Hein van Brienen, 23-2-1944

Heidi Koren, stadsdichter Nijmegen 2023

18

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Eigen foto

Nijmegenaar Sinan Can ziet met eigen ogen wat oorlog aanricht Overal blikken van wanhoop

Sinan Can in Afghanistan, 2020.

en verdriet Het zijn de blikken van mensen die elke keer weer zijn aandacht trekken. Blikken van mensen in oorlogsgebieden: wanhoop, ont­ reddering en veel verdriet. Ze ra­ ken hem meer dan de ingestorte gebouwen en verwoeste steden.

Sinan Can ziet als journalist en documentairemaker in conflict­ gebieden met eigen ogen wat oor­ log aanricht. “Hoe pak je de draad weer op als je leven en land in puin liggen? Ook in Nijmegen hebben we dit meegemaakt en dat mogen we echt nooit vergeten.”

“Oorlog is vreselijk. Het brengt het slechtste in mensen naar boven”, aldus Nijmegenaar Sinan Can. Als documentairemaker komt hij met regelmaat in conflictgebieden en landen in oorlog, zoals in Syrië. Hij brengt in zijn programma’s vooral de menselijke verhalen in beeld, omdat die hemzelf het meeste ra­ ken.

Hoewel het al lang geleden is dat ‘zijn’ stad Nijmegen de oorlog aan den lijve ondervond, blijft hij het belangrijk vinden om daar bij stil te staan. Op zijn lagere school in de Nijmeegse wijk Bottendaal kreeg hij les over de Tweede Wereld­ oorlog. Dat fascineerde hem. Ook hoorde hij hier voor het eerst hoe Nijmegen was getroffen. “Ik had leraren voor de klas die het bom­

bardement van dichtbij hadden meegemaakt. Dat maakte zeker in­ druk op me.”

Het was echter pas veel later dat hij zich écht bewust werd van wat Nijmegen was overkomen. “Je wist het, maar ook weer niet. Over het bombardement op Rotterdam hoor de je veel meer, terwijl er in Nij­ megen mogelijk meer slachtoffers zijn gevallen. Maar er werd niet veel over gesproken, er hing een soort taboe omheen. Nijmegen was immers met de vrijheid in het vizier gebombardeerd door de geallieerden. In een paar minuten werden toekomstdromen verwoest en stonden mensen letterlijk op de puinhopen van die mooie, oude stad. En daar kon je de vijand niet de schuld van geven.”

Net als in Aleppo (Syrië) of Mosul (Irak) werden gebouwen en stra­ ten compleet weggevaagd. Can: “In sommige steden in Syrië is zo’n 60 tot 70 procent van de ge­ bouwen verwoest. Bij ons is dat inmiddels bijna 80 jaar geleden.

Maar het gebeurt elders in de we­ reld nog steeds, elke dag weer. De wapens zijn veranderd, misschien nog gemener en intelligenter, en de strategieën zijn anders dan vroeger.

Maar de gevolgen voor de mensen zijn hetzelfde. Hoe moeten we ooit verder, vragen burgers zich af. Wat doe je als er geen toekomst meer

is, als het gevaarlijk is om ergens te blijven, als alles is verwoest? Oor­ log is het allerlelijkste wat er is.”

Hoger doel

In Nijmegen is de oorlog inmiddels bijna 80 jaar geleden. Maar wat er in 1944 gebeurde, heeft de stad voorgoed veranderd. “Ik ben een romanticus. Ik hou van oude ste­ den, van gebouwen met geschie­ denis. Het blijft pijnlijk om te zien hoe de binnenstad van Nijmegen is verwoest”, zegt Can. Oorlog ver­ oorzaakt immens veel leed en pijn.

Maar het zorgt ook voor levens­ kracht en veerkracht. “Mensen wil­ len doorgaan en dat kan gelukkig ook tot mooie dingen leiden.”

Ouderen die de Tweede Wereldoor­ log hebben meegemaakt, hebben volgens Can vaak meer begrip voor andere mensen die geraakt worden door een oorlog. “Mijn hogere doel is dat mensen die op de bank zitten en naar mijn documentaires kijken, wat milder kunnen oordelen over mensen in een conflictgebied. En over de keuzes die ze moeten ma­ ken, zoals hun land ontvluchten.”

Het is belangrijk om niet te verge­ ten, om te blijven herdenken wat een oorlog aanricht, vindt Can. “De mens is vergeetachtig. Weten jongeren die in Nijmegen wonen nog wat hier 80 jaar geleden is ge­ beurd? Dit jaar is er veel aandacht

Sinan Can in Syrië, 2021.

Sinan Can (46 jaar) werkt al jaren in oorlogs- en conflictgebieden. Hij maakt documentaires en series voor BNNVARA, zoals ‘De verloren kinderen van het kalifaat’ en ‘Inside kalifaat’. Eind vorig jaar ontving hij van de Radboud Universiteit de Leon Weckeprijs, een eerbetoon voor ‘kritische en dwarse denkers die een bijdrage leveren aan de publieke discussie over oorlog, vrede en internationale politiek’. Hij heeft onlangs bekendgemaakt dat hij stopt met zijn werk in oorlogsgebieden en dat hij zich gaat richten op andere thema’s.

Foto: Bruce Amende

Wie is Sinan Can?

voor het bombardement, maar ho­ pelijk is dat nog steeds zo als het 81 jaar is geleden, of 90 jaar of 110 jaar. Ook volgende generaties moe­ ten blijven beseffen wat de oorlog heeft aangericht. Daarom hoop ik

dat we blijven herdenken en onze vrijheid vieren. Wat mij betreft worden 4 en 5 mei nationale vrije dagen voor iedereen. Het is té be­ langrijk om niet bij stil te staan.”

Een tweegesprek: Sinan Can en Fons de Poel Sinan Can (46 jaar) en Fons de Poel (68 jaar) zijn beiden geboren in Nijmegen, journalist en documentaire maker. Beiden deden verslag van de verwoestingen en het menselijk leed in oorlogsgebieden.

De Poel reisde eind jaren ’80 langs het wereldnieuws in onder meer het Midden-Oosten en Zuid-Amerika.

Sinan Can maakte afgelopen decennium reportages in onder meer Afghanistan, Saoedi-Arabië en Syrië.

Can en De Poel gaan op zondag 25 februari met elkaar in gesprek over hun ervaringen in oorlogsgebieden.

Datum zondag 25 februari 2024 Tijd Aanvang 15.00 uur, inloop vanaf 14.30 uur Plaats Huis van de Nijmeegse Geschiedenis, Mariënburg 26 Entree gratis. Voor meer informatie en aanmelden: www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

19

Bregje Jaspers met twee van de plaatjes die de brandgrens markeren.

Foto: Eveline van Elk

kijkt, naar de wederopbouwpan­ den. Maar ik wilde het ook op een andere manier zichtbaar maken”, vertelt Jaspers. In 2014 maakte ze een wandelboekje dat de lezer langs de brandgrens voert. Al vrij snel daarna ontstond het idee voor het markeren van de brandgrens met ronde, metalen plaatjes met de namen van de mensen die omkwa­ men. Er zijn bijna 800 slachtoffers gevallen. Voor de nabestaanden is het belangrijk dat zij genoemd wor­ den.

Jaspers: “We hebben met het neer­ leggen van de plaatjes op de lijn van de brandgrens geprobeerd re­ kening te houden met de plek waar iemand is omgekomen, al was dat niet altijd mogelijk. Bij het station zijn bijvoorbeeld veel slachtoffers gevallen, maar daar mochten maar tien plaatjes liggen. De namen van de mensen die daar zijn omgeko­ men, zijn elders in de stad op de brandgrens te vinden.”

De metalen plaatjes langs de brandgrens vormen nu een histo­ risch monument (Brandgrens024), dat de oorlogspijn van de stad laat zien. Het verklaart waarom de stad eruitziet zoals ze er nu uitziet.

Jaspers loopt zelf nog regelmatig langs de route. “Soms verdwijnen er plaat­jes of komen ze los te lig­ gen. Dat herstellen we natuurlijk zo goed mogelijk.”

Bijna 800 metalen plaatjes in het wegdek als historisch monument

Wandelen langs de brandgrens De brandgrens van het bombardement op Nijmegen speelt een belangrijke rol bij de herdenking. Net als de afgelopen jaren. De brandgrens is gemarkeerd met bijna 800 metalen plaatjes met daarop de namen van de slachtoffers.

Bregje Jaspers (38 jaar) nam het initiatief voor deze zichtbare herinnering.

Aan de vooravond van het bom­

bardement waren de inwoners van Nijmegen nog vol toekomstdromen en hoop, een dag later lag de stad in puin en waren veel levens en dro­ men verwoest. “Het is bizar als je erbij stilstaat, het bombardement heeft mij echt gegrepen”, vertelt

Bregje Jaspers. Zij is vormgeefster en vanuit die rol was ze tien jaar geleden betrokken bij een exposi­ tie rondom het bombardement. “Ik zag veel historische foto’s en was geraakt door hoe de stad er vroeger uitzag en wat er is gebeurd. Als ik door de stad liep zag ik die beelden

voor me, terwijl veel mensen deze geschiedenis amper kennen.”

Het bijbehorende boekje staat vol met verhalen over de dramatische dag. Er zijn al meer dan 10.000 exemplaren verspreid, Het project is volledig met donaties tot stand gekomen.

Namen slachtoffers

Daar wilde ze graag iets aan ver­ anderen. “Nijmegen is getekend door de verwoestingen. Je kan het natuurlijk zien als je naar boven

Brandgrenswandeling: zang, moment van hoop Vijf jaar geleden werd voor het eerst de Brandgrenswandeling gehouden. Een idee van Rob Jaspers, om stil te staan bij het leven, de hoop en dromen van de slachtoffers. De Brandgrenswandeling wordt dit jaar weer gehouden, op 21 februari van 19.30 tot 21.00 uur, aan de vooravond van de officiële herdenking. Op diverse plekken langs de route staan koren. Om 21.15 uur is er als afsluiting een samenzang van de deelnemende koren en het publiek op Plein 1944. Iedereen is van harte uitgenodigd deel te nemen aan de Brandgrenswandeling.

Datum woensdag 21 februari Plaats centrum Nijmegen, start Stevenskerk of Molenstraatkerk Tijd 19.00 uur inloop, start om 19.30 uur, tot ongeveer 21.00 uur Entree gratis

Minister Grapperhaus laakt in 2020 optreden overheid

Het Duitse bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940 – 711 doden – en de Watersnoodramp in 1953 in Zeeland – 1836 doden – staan in ons collectieve geheugen gegrift als de grootste catastrofes in het Nederland van de 20ste eeuw. Het Amerikaanse bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944 is nauwelijks bekend, in ieder geval niet buiten Nijmegen. De rijksoverheid wilde na de Tweede Wereldoorlog de Verenigde Staten, onze bevrijders en een bevriende natie, niet voor het hoofd stoten. Dus vond ze het beter om maar over het bombardement te zwijgen.

In 2020 verbrak Ferd Grapper­

haus, op dat moment minister van Justitie en Veiligheid, het stilzwij­ gen tijdens de officiële herdenking van de slachtoffers van het bom­ bardement van 22 februari 1944 bij het monument ‘De Schommel’.

Een deel van zijn toespraak: “Wat als je je zusje moet identifi­ ceren aan haar padvindersriem, in plaats van aan haar blonde krullen?

Of je vrouw aan haar broche, in plaats van aan haar rode appelwan­

gen? Of je vader aan het ivoren oli­ fantje aan zijn zakhorloge, in plaats van aan zijn ongeduldige blik op de klok?

Het bombardement op 22 februari 1944 op uw stad heeft ongelofelijk veel leed met zich meegebracht.

Verdriet om de verloren dierbaren.

Radeloosheid om de verwoesting.

En miskenning door de verzwegen ramp.

De gedetailleerde, tragische oog­ getuigenverslagen die Bart Janssen optekende vonden een weg recht

Foto: Bert Beelen

‘Stilzwijgen was beschamend’

naar mijn hart. In de vele honder­ den persoonlijke getuigenissen ontbreekt iedere vorm van boos­ heid. Dat stemt nederig, want ik weet niet of ik dat zou kunnen op­ brengen. Maar in de herinnering van de ooggetuigen bleven en blij­ ven de geallieerden de bevrijders.

In zekere zin is het bombardement op de oude binnenstad van Nijme­ gen een ieder overkomen.

Maar er is jarenlang door de au­ toriteiten over gezwegen. Door de toenmalige regering in Londen. En

Toenmalig minister Grapperhaus tijdens zijn toespraak bij De Schommel op 22 februari 2020. ook door de latere regeringen, tot in de 21ste eeuw. Ik vind dat be­ schamend. En ik kan het onmoge­ lijk goedpraten.

We herdenken jaarlijks soldaten en verzetsmensen, maar over de zinlo­ ze burgerslachtoffers van dit bom­ bardement is het oorverdovend stil gebleven. Dit is leed dat vergeten is, en dat is volkomen onterecht.

Dat mogen we niet meer toelaten.

Nooit meer zwijgen en verzwijgen, want, in de woorden van Mark Twain: The truth hurts, but silence kills. De waarheid doet pijn, maar zwijgen doodt.

We moeten van het foute bombar­ dement dat we vandaag herdenken proberen iets goeds te leren. Name­

lijk dat bij een oorlog, bij een stre­ ven naar vrede en veiligheid helaas verliezen horen. Soms ook burger­ slachtoffers. Dat is een harde en pijnlijke werkelijkheid, maar laten we daar waardig mee omgaan. Dat zijn we aan de slachtoffers en hun nabestaanden verplicht.

We zijn ook verplicht om uit te dragen hoe de bevolking de stad destijds heeft wederopgebouwd.

Want dat hebben de Nijmegenaren gedaan. Ook al kwam de wederopbouw moeizaam op gang; kijk om u heen. Uw stad bruist. Een te­ ken van hoop voor alle mensen die vandaag de dag in oorlogsgebied leven.”

20

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

fotografie Eveline van Elk

‘Ik wist niet dat hier kinderen zijn doodgegaan’

Leerlingen SSgN stil QUOTES

bij het horen van ver-

“Toevallig hadden we het laatst over die ronde plaatjes met vlammen die we in de stad zagen liggen. We wisten niet dat Nijmegen was gebombardeerd. Nu weten we waar die plaatjes voor staan. Best heftig.”

halen over de oorlog

Kun je je voorstellen dat je naar school gaat en nooit meer thuiskomt? Dat jouw klaslokaal wordt geraakt door een bom?

Of dat jij het overleeft, maar je broertje niet? De leerlingen van de Stedelijke Scholengemeenschap Nijmegen (SSgN) zijn er stil van.

Veel leerlingen uit de derde klas

wonen al hun hele leven in (de buurt van) Nijmegen. Maar als je hen vraagt hoe Nijmegen is ge­ troffen tijdens de Tweede Wereld­ oorlog, moeten ze het antwoord schuldig blijven. Werd er gevoch­ ten, vielen er bommen, en hoeveel slachtoffers waren er? Ze weten het eigenlijk niet.

Rob Jaspers is oud-journalist van De Gelderlander en weet veel van de Nijmeegse geschiedenis. Hij bezoekt verschillende scholen om de verhalen over het bombarde­ ment te vertellen aan de leerlingen.

“Omdat ik wil laten zien wat voor waanzin oorlog is.”

Als je 15 of 16 jaar bent, voelt de oorlog ver weg. Toch zijn de jon­ geren geraakt door de verhalen die Jaspers vertelt. Hoe in twee minuten de Nijmeegse binnenstad werd verwoest en hierbij bijna 800 doden en duizenden gewonden vie­ len. Dat komt wel even binnen.

Hoewel de meeste jongeren best vaak in het centrum komen om te winkelen of wat te eten, is hen niet echt opgevallen dat flinke delen van de stad opnieuw zijn gebouwd.

“Plein ’44 was vroeger geen plein, maar op die plek liepen drie straat­ jes waar de inwoners graag gingen winkelen”, vertelt Jaspers. “Na het bombardement waren die allemaal verwoest.”

Het filmpje met oude straatbeel­ den en het station zoals dat er voor de oorlog uitzag, maakt indruk.

“Nijmegen was zo elegant en chi­ que”, zeggen Elise en Aenea. Ruby is vaker langs het monument van De Schommel gelopen in de Ma­ rikenstraat. “Maar ik kom meest­ al gewoon om te winkelen en heb er mezelf nooit in verdiept, dus ik wist gewoon niet dat hier een school stond waar kinderen zijn doodgegaan.”

Opa en oma waren erbij

Voor Gina ligt dat anders. Haar hele familie komt uit Nijmegen en ze heeft vaker gehoord hoe Nijme­ gen in de oorlog werd getroffen. “Ik geloof dat een broertje en zusje van mijn opa op die school zaten, maar dat ze die dag thuisbleven omdat ze ziek waren. Dat heeft hij wel­ eens verteld. Niet dat mijn opa en oma er heel veel over verteld heb­ ben, want het was niet iets waar ze graag aan terugdachten. Wel heb ik ook allerlei musea over de oorlog bezocht, zoals het Vrijheidsmuseum in Groesbeek. Daardoor weet ik best goed wat er in Nijme­ gen is gebeurd.”

De hele klas luistert een uur lang naar de verhalen van Jaspers. Naar het grote verhaal over de enorme verwoestingen, maar ook naar de kleine anekdotes. Zoals over Cor den Hartog, die vertegenwoor­ diger was in een koekjesfabriek en die dag toevallig voor werk in Nijmegen moest zijn. Hij was een uitstekende voetballer bij Sparta en droomde van een sprong in zijn voetbalcarrière. Maar met de bom­ men werden ook zijn dromen ver­ woest. Hij kwam om op 22 februari 1944.

De leerlingen van de SSgN werken na de les over het bombardement verder aan een project rondom oorlog. Ze ma­ ken een denkbeeldige reis, waarbij ze hun klas­ genoten meenemen in een presentatie waarin geschiedenis, poëzie en literatuur samenkomen.

Ook kunnen ze hun bij­ drage leveren aan de tijd­ capsule, waarin iedereen wordt uitgenodigd om zijn of haar dromen voor de toekomst op te schrij­ ven. Deze tijdcapsule wordt over 45 jaar pas weer geopend.

Leerlingen van het SSgN luisteren aandachtig naar het verhaal van Rob Jaspers.

Zoë en Marieke Gina Ruby Elise Aenea

“Al die kleine straatjes met oude huizen, Nijmegen zag er heel mooi uit voor het bombardement.”

“De verhalen over het bombardement zetten mij wel aan het nadenken over wat er in Nijmegen is gebeurd. Het was heel stil in de klas.”

“Ik wist wel iets over bommen op Nijmegen en dat het een vergissing was. Maar dat het zo erg was, dat wist ik niet.”

“Ik woon zelf in Grave en weet dat daar hevig gevochten is. Het verhaal van Nijmegen kende ik niet. Ik moest denken aan oude mensen die ik ken die de oorlog nog hebben meegemaakt. Of mensen die nu nog steeds oorlog meemaken in andere landen. Daar word je wel even stil van.”

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

21

fotografie Eveline van Elk

WederopbouwHet pand van de Hema aan de Grote Markt, een voorbeeld van de architectuur van de wederopbouw. Het werd in 1958 geopend.

architectuur maakt Nijmegen écht uniek

 

De spits van de Stevenstoren, geen wederopbouw­ architectuur, wel symbool van herrijzend Nijmegen.



Gevelrij aan de Broerstraat, karakteristiek voor de wederopbouwperiode.

‘Kijk eens vaker naar boven!’

Door het bombardement in februari 1944 en de periode waarin Nijmegen frontstad was, zijn er letterlijk grote gaten in de binnenstad geslagen. In september, tijdens Market Garden, staken de Duitsers vele panden in het centrum in brand om tijd te winnen voor de verdediging.

In de ‘granatentijd’ die volgde, deden Duitse projectielen hun verwoestende werk.

Het resultaat na afloop van de oorlog: 90 procent van het centrum is verwoest, Nijmegen moet opnieuw gebouwd worden. Zo ontstaat een prachtige wederopbouwstad, die lang wordt ondergewaardeerd.

Piet Hieltjes

Oude glorie of modern?

Na de bevrijding kwam de weder­ opbouw in het begin maar moei­ lijk op gang vanwege het gebrek aan bouwmaterialen. Ook was er discussie over hoe de Nijmeegse binnenstad eruit zou moeten zien: moest alles in oude glorie worden hersteld of moest er juist een nieu­ we, moderne stad komen?

“Er werd een middenweg geko­ zen, waarbij een paar belangrijke gebouwen zoals het stadhuis en de Stevens­toren werden gerestau­ reerd. Maar verder werd gekozen voor moderne architectuur”, ver­ telt Piet Hieltjes van de Stichting Nijmegen Wederopbouwstad tij­ dens een rondgang door het cen­ trum. “In twintig jaar tijd werd debinnenstad weer volledig her­ bouwd.”

Oog voor detail

Ga eens op een kruising staan in het centrum en kijk een willekeuri­ ge straat in. Bijna overal zie je de wederopbouwpanden.

Kenmer­ kend is de kleinschaligheid van de panden, ontworpen door verschil­ lende architecten. Maar wél met samenhang. “De panden zijn meestal vier verdiepin­ gen hoog, met platte da­ ken, veel verticale lijnen en daklijstoverstekken, balkons en grote ramen”, al­ dus Hieltjes. Bij de bovenwoningen was het uit­ gangspunt licht, lucht en ruimte. Nijmegen werd een moderne stad. Het grote pand van de Hema is een voorbeeld van het mo­ dernisme, met veel glas en aluminium.

Er werd veelal gebruikge­ maakt van beton en mar­ mer, maar ook van bak­ stenen en aluminium. Op het eerst oog lijkt het mis­ schien wat saai en strak.

“Maar er was juist veel oog voor detail, kijk maar eens naar het metselwerk”, zegt

Hieltjes, terwijl hij wijst naar het pand op de hoek van de Burcht­ straat en Grotestraat, waar nu H&M is gevestigd. Ook de elegante balkons laten zien dat er veel aan­ dacht voor detail was.

Wederopbouwkunst

Op veel gevels is kunst terug te vin­ den, wederopbouwkunst. Vaak gaat het om mythologische of Bijbelse voorstellingen in betonnen reliëfs, of een afbeelding die te maken heeft met de oorspronkelijke dienstverle­ ning in het pand. Zo zie je hoe er kleding wordt gemaakt op het pand van WE, eveneens op de hoek van Burchtstraat en Grotestraat. Af en toe staat Hieltjes even stil en blikt terug, zoals onderaan de Burcht­ straat: “Ik vind het prachtig dat je in één oogopslag een paar eeuwen aan bouwstijlen ziet. Van eeuwen­ oud, tot wederopbouw tot meer recente panden.”

Geliefde plek

De Petrus Canisiuskerk in de Molenstraat raakte zwaar beschadigd tij­ dens het bombardement. De gevel werd herbouwd in wederopbouw­

stijl: rechthoekig met betonnen or­ namenten en versieringen. “Je ziet hier ook glas in beton, heel kleur­ rijk en mooi om te zien”, vertelt Hieltjes.

Plein 1944, ook een product van de wederopbouw, was een plek om uit te gaan, waar brede straten naartoe liepen om het verkeer ruim baan te geven. Er waren onder meer drie bioscopen, liveoptredens en een wekelijkse markt. Hieltjes: “Het was een geliefde plek en heel her­ kenbaar als wederopbouwplein.

Wat ik mooi vind, is dat bij de re­ cente nieuwbouw op het plein re­ kening is gehouden met die bijzon­ dere geschiedenis.”

Waardering

De wederopbouwpanden zijn nu zo’n 65 tot 70 jaar oud, ze ademen de historie van Nijmegen. De stad verdient het dan ook om wat va­ ker naar boven te kijken, naar de panden boven de etalages, en te waarderen wat daar te zien is. Hiel­ tjes: “Nijmegen heeft een unieke

De Stadsschouwburg aan het Keizer Karelplein dateert uit 1961: veel licht en ruimte.

binnenstad, die noodgedwongen is ontstaan na de verwoestingen tijdens de oorlog. Daarmee on­ derscheidt Nijmegen zich van ste­ den als Zutphen of Deventer, met eeuwenoude straten en Hollandse huizen. Er is geen tweede Nijme­ gen in Nederland. Daar mogen we trots op zijn.”

Rondlopen Wilt u zelf eens rondlopen met de blik naar boven? Er is een stadswandeling beschikbaar langs de wederopbouwarchitectuur. Deze kunt u vinden bij de Citystore op de Grote Markt of op de website wederopbouwstad.nl. Hier vindt u ook meer informatie en fotomateriaal.

Tentoonstelling Hema In de etalage van de Hema, aan de zijde van de Augustijnenstraat, is nog even een tentoonstelling te zien over de Oude stad. Je ziet hier het Nijmegen van voor de oorlog.

Vanaf 22 februari 2024 is er een tentoonstelling over het bombardement. Later in het jaar en in 2025 zijn er in de Hema-etalage ook nog exposities te zien over de periode dat Nijmegen in de frontlinie lag, de wederopbouw en de moderne stad.

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Iedereen welkom bij Brandgrenswandeling

Wat Nijmegen 80 jaar geleden is overkomen, is belangrijk om te blijven herdenken. Het Stedelijk 4 en 5 mei-comité, Brandgrens024, stichting Nijmegen Blijft in Beeld en diverse gidsen van het Gilde Nijmegen hebben samengewerkt aan deze bijzondere herdenking langs de brandgrens op woensdag 21 februari, aan de vooravond van de dag van het bombardement.

Nijmegenaren waren 80 jaar terug op die avond nog vol toekomstdro­ men, de dag erna was alles weg.

“Iedereen, jong en oud, is uitgeno­ digd om deze avond bij te wonen”, vertelt Maarten de Wit, voorzitter van het Stedelijk 4 en 5 mei-comité en coördinator van de herdenking.

Tussen 19.00 en 19.30 uur kunnen deelnemers die dat willen een licht­ je ophalen bij de Molenstraatkerk.

“Deze kerk is ook zwaar getroffen bij het bombardement. Hier is me­ teen ook het eerste lichtkunstwerk te zien, van honderden lichtjes ach­ ter de pilaren van de voorgevel.”

Van hieruit kan iedereen zich ver­ spreiden langs de route van de brandgrens, die is gemarkeerd met bijna 800 metalen plaat­jes met de namen van de slachtoffers. “Som­ mige mensen kiezen voor een plaa tje met de naam van een familielid, maar dat hoeft niet. Je kunt waar dan ook langs de route stilstaan bij de slachtoffers”, zegt De Wit. Om half acht luiden de klokken van de Stevenskerk. Daarna zullen vier bijzondere ‘lichtherinneringen’ in de stad oplichten. Dit zijn projec­

Maarten de Wit op de Grote Markt, op de achtergrond de Stevenstoren.

Foto: Eveline van Elk

Op donderdag 22 februari herdenkt Nijmegen het bombardement van 22 februari 1944, 80 jaar geleden.

Aan de vooravond hiervan, op woensdag 21 februari, worden de bijna 800 doden en de duizenden gewonden symbolisch in het licht gezet langs de route van de brandgrens. Extra bijzonder dit jaar zijn de speciaal gemaakte ‘lichtherinneringen’. Iedereen is hiervoor uitgenodigd.

‘Lichtherinneringen’ zetten stad in vuur en vlam

23

ties die de geschiedenis zichtbaar maken. Het is de bedoeling dat deelnemers aan de brandgrenswan­ deling in beweging komen en langs de route lopen. Leden van de Nij­ meegse atletiekvereniging rennen langs de brandgrens en op twaalf plekken staan koren, die afwisse­ lend zullen zingen.

De ‘lichtherinneringen’ zijn in de avonden tot en met 25 februari nog te zien tussen 19.30 en 21.30 uur. Wie wil kan op die avonden een lichtje ophalen bij de Molen­ straatkerk en dit plaatsen bij het monument De Schommel aan de Marikenstraat, ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het bom­ bardement.

Brandgrenswandeling Datum woensdag 21 februari Tijd 19.30 tot 21.00 uur, slotzang koren om 21.15 uur op Plein 1944 Locaties centrum stad, start bij Stevenskerk of Molenstraatkerk

Lichtimpressie op de gevel van de Molenstraatkerk.

De werkelijke uitvoering kan hier van afwijken.

‘Met moderne technologie brengen we geschiedenis tot leven’ Hoe zal het straks zijn als op 21 februari bezoekers zien hoe de Stevenskerk instort? Het is gelukkig een projectie en geen werkelijkheid. Indrukwekkend wordt het wel.

Lichtkunstenaars Jaap van den Elzen en Jan Fabel leggen met projection mapping beelden over gebouwen en locaties heen. Zo brengen ze een gebouw tot leven, met licht en geluid. Met vier bijzondere ‘lichtherinneringen’ brengen zij verhalen rondom het bombardement van klein en persoonlijk tot heel groot in beeld.

“De geschiedenis van het bombardement op Nijmegen greep me meteen aan”, vertelt Van den Elzen, die zelf uit Eindhoven komt. “Ik ben me gaan verdiepen en enorm geraakt door de verhalen en de impact die het bombardement heeft gehad op de stad.”

Die geschiedenis wordt via een heel creatief proces in beeld gebracht. “Het is geen geschiedkundige weergave, maar een impressie van wat er is gebeurd. We laten bezoekers de verhalen van die dag beleven. We zetten de Nijmeegse binnenstad letterlijk in een ander licht.”

Eerder maakten zij projecties bij verschillende lichtkunstfestivals, zoals bij Glow in Eindhoven.

“Het bijzondere is dat bij de lichtherinneringen zowel de vorm als de inhoud precies op elkaar zijn afgestemd. Ze versterken elkaar en maken de geschiedenis opnieuw beleefbaar.”

Lichtherinneringen Datum woensdag 21 tot en met zondag 25 februari Tijd van 19.30 tot 21.30 uur Plaats westgevel Stevenstoren, zijgevel Hema, voorgevel Molenstraatkerk, Emaushof

Illustratie: Jaap van Elzen

Waar vindt u de ‘lichtherinneringen’?

Molenstraatkerk hier branden honderden lichtjes achter de pilaren van de voorgevel. De kerk werd zwaar getroffen tijdens het bombardement.

Emaushof in dit steegje tussen de ingang van het stadhuis aan de Korte Nieuwstraat en het monument De Schommel hangen honderden foto’s van Nijmeegse slachtoffers. De lichtherinnering hier is ingetogen, met foto’s en stemmen.

Zijkant Hema Hoe zag Nijmegen eruit voor het bombardement? En wat waren de gevolgen na het

bombardement? Met filmpjes en foto’s van vroeger krijgen bezoekers hier een beeld hoe de stad is geraakt.

Stevenstoren Op de westkant van de toren is een spectaculaire weergave te zien van de impact van het bombardement. Hier wordt in beeld gebracht hoe de toren werd geraakt en later instortte. De iconische en beroemde beelden van toen zijn hier hoor- en zichtbaar.

24

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Programma officiële herdenking 22 februari

De officiële herdenking van het bombardement van 22 februari 1944 is op donderdag 22 februari 2024, precies 80 jaar na dato.

Het programma is voor iedereen toegankelijk.

11.30 Ontvangst in de Stevenskerk 11.45 Herdenkingsdienst 12.45 Stille tocht van de Stevenskerk naar monument De Schommel op het Raadhuishof

13.00 Officiële herdenking en kranslegging

13.28 Twee minuten stilte 13.55 Einde herdenking

Jos de Jager maakt documentaire voor de EO, ‘De middag

Van het bombardement op Nijmegen had hij nog nooit gehoord, moet Jos de Jager eerlijk bekennen. Wel van het bombardement op Rotterdam en de Slag om Arnhem, maar niet van het drama dat zich op 22 februari 1944 afspeelde in Nijmegen. Nu hij zich daar al geruime tijd mee bezighoudt, verbaast hem dat.

Documentairemaker Jos de Jager legt de laatste hand aan zijn documentaire ‘De middag van ‘44’. Die verschijnt donderdagavond 22 fe­ bruari ’s avonds bij de Evangeli­ sche Omroep (EO).

De Jager (41 jaar) groeide op on­ der de rook van Rotterdam, maar woont en werkt al geruime tijd in Hilversum. Afgelopen maanden was hij veel in Nijmegen voor research en gesprekken over het

bombardement. Kennis­ sen en collega’s die hij er over vertelde, kenden deze geschiedenis even­ min.

‘Bombardement van Nijmegen? Nooit van gehoord.’

De Jager hoopt daar nu met zijn documen­ taire verandering in te brengen. Eerder had hij succes met zijn docu­ mentaire ‘De nacht van ‘53’, over de waters­ noodramp in Zeeland, eveneens geproduceerd in opdracht van de EO.

Still uit de documentaire ‘De middag van 1944’.

van 1944’

Filmer wil bombardement bekendheid geven

Jos de Jager doet de research, de interviews, het script en de regie van ‘De middag van ‘44’ allemaal zelf. In Nijmegen kreeg hij onder meer hulp van de ge­ meente – samen met de EO op­ drachtgever –, het Vrijheidsmu­ seum in Groesbeek en historicus

Publieksavond met ooggetuigen Dinsdagavond 20 februari is er in het Infocentrum WO2 Nijmegen een publieksavond met ooggetuigen van het bombardement van 22 februari 1944. Zij zullen vertellen over hun belevenissen in die dagen, de verwerking van de ramp én wat zij mee willen geven aan huidige en toekomstige generaties.

Aan de gesprekken nemen ook deel Joost Rosendaal, historicus aan de Radbouduniversiteit en kenner van de WO2-geschiedenis van Nijmegen, en Annigje de Winter en Sonja Willems, makers van een podcast over het bombardement.

Datum dinsdag 20 februari 2024 Tijd 19.30 aanvang. Vanaf 19.00 uur inloop.

Einde programma: 21.45 uur Plaats Infocentrum WO2 Nijmegen, Ridderstraat 27, Nijmegen Entree gratis. Aanmelding vooraf is vereist en kan t/m 16 februari, via welkom@infocentrumwo2.nl of 024-3974404

Ans Bosgoed-Schellekens maakte als kind het bombardement mee. Haar ouderlijk huis ging in vlammen op, maar het gezin overleefde de ramp.

Joost Rosendaal, verbonden aan de Radboud Universiteit. Een oproep in de lokale media leverde 25 oog­ getuigen op, meer dan hij had ver­ wacht. Met zeven van hen ging hij aan de slag.

De documentairemaker filmde op diverse plaatsen in Nijmegen om het verhaal van die middag in beeld te brengen. In de Stevenstoren, op het dak van de Hema, op het Stationsplein, bij De Schommel, het monu­ ment op de plaats van de kleuter­ school, waar indertijd 24 kinderen de dood vonden. Aangevuld met historische beelden. In de docu­ mentaire wordt het verhaal verteld door Kefah Allush.

Dat verhaal wordt ingekleurd door de interviews met ooggetuigen. De een overleefde het drama bij die school, de ander zat in de tram op het Stationsplein, waar vele doden vielen. Weer een ander was in het ziekenhuis op bezoek bij zijn vader, toen daar de vele gewonden wer­ den binnengebracht en in de gan­ gen gelegd.

Uitzending en voorvertoning De tv-special ‘De middag van ‘44’ van de Evangelische Omroep (EO) wordt donderdagavond 22 februari vanaf 22.18 uur uitgezonden op NPO2.

Diezelfde dag is een publieke voorvertoning in De Vereeniging in Nijmegen. Die begint om 15.00 uur. Na afloop is er een gesprek over wat er gebeurd is en daarna over de effecten van rampen op de mens. Er kunnen maximaal 250 mensen in de zaal. Vooraf aanmelden is verplicht.

De Jager gebruikte rook- en lichtef­ fecten bij de ruīne op het Kelfkens­ bos, om de sfeer van die middag in 1944 op te roepen. Hij interviewde de overlevenden in de nagemaak­ te schuilkelder in het Vrijheidsmuseum in Groesbeek, om hen mee te nemen, terug naar 1944.

Indertijd immers moesten de men­ sen ook vaak naar de schuilkelder.Kort voor het bombardement van 22 februari nog, tot het sein ‘veilig’ werd gegeven. Een kwartier later voltrok zich de ramp.

Het waren indrukwekkende inter­ views, soms ook emotioneel, zegt De Jager: “Wat me opviel is dat de mensen indertijd vooral voor­ uit wilden kijken. Er was geen tijd voor verwerking. Bij een ramp nu staan er meteen allerlei hulpver­ leners klaar om de mensen op te vangen. Toen niet. Het was: ‘Mond dicht houden, we moeten door.’

Dat tijdens de interviews de emo­ ties soms loskwamen is helemaal niet erg, alleen maar begrijpelijk.”

Expositie over Nijmegen voor, tijdens en na het bombardement

25

Afbeelding: Studio//0404, Bregje Jaspers

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Verstoorde, weggevaagde dromen Hoe zag de Nijmeegse binnenstad er voor de oorlog uit? Wat waren de directe gevolgen van het geallieerde bombardement op 22 februari 1944? Welke dromen gingen met de slachtoffers voorgoed verloren? En hoe herinneren overlevenden zich die fatale dag?

Een deel van één van de expositiewanden, in dit geval over het door het bombardement getroffen stadsdeel.

Sientje Stam-Soulier (93 jaar) over het vooroorlogse Nijmegen:

Vragen waarop de expositie ‘Twee

minuten, 22-2-1944’ probeert een antwoord te geven. De twee mi­ nuten refereren aan de tijd die het bombardement op Nijmegen on­ geveer in beslag nam. De impact op de stad en haar inwoners was enorm en is tot op de dag van van­ daag voelbaar.

Aan de hand van foto’s, portretten, plattegronden en citaten schetsen Rob en Bregje Jaspers een beeld van het leven in de stad voor, tij­ dens en na het bombardement.

Een enorme kaart geeft precies het stratenpatroon weer van het Nijmeegse centrum zoals het was, met zijn straten, stegen, winkels en kroegen. Een gedetailleerd beeld van de binnenstad die grotendeels verwoest werd.

In de expositie staan vooral de mensen centraal. Aan de hand van hun portretten en citaten worden de bezoekers door genoemde drie episoden geleid. Enkele voorbeel­ den.

Leo van Stijn (83 jaar) over de dag van het bombardement:

Thérèse Holland (82 jaar) over het leven daarna:

RAN toont stukken over bombardement Aanvullend aan de expositie ‘Twee minuten, 22-2-1944’ in het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis laat het Regionaal Archief Nijmegen in vier vitrines originele archiefstukken zien die betrekking hebben op het bombardement. Het Archief (Mariënburg 27, recht tegenover het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis) is dinsdag t/m vrijdag tussen 11 en 17 uur geopend. U kunt hier ook terecht voor het inzien van archiefmateriaal over de oorlogsperiode.

‘Als kind uit de Benedenstad dwaalde ik graag langs winkeltjes. Zeker verderop in de Lange Hezelstraat.

Hier zaten zeker vier bakkers, een reeks slagers en groenten- en fruitzaken. Nijmegen was voor mij een gemoedelijke stad, ondanks de grote armoede in de Benedenstad. Ik herinner me ook de vele smalle straatjes en steegjes in de oude stad. De Broerstraat was een prachtige straat. Maar vooral vielen me altijd de vele kerktorens op.’

‘Ik mocht die 22e februari thuisblijven, mijn zusje had difterie. Dat heeft mij, ons gered. Onze school werd getroffen, veel vriendjes vonden de dood. De wereld om ons heen was kapot, maar ik zag het als peuter niet.

Het was stomme mazzel dat ik het bombardement overleefd heb. Op het moment dat ik dat ging beseffen, heeft dit mijn verdere leven getekend.’

‘Heel lang had ik geen enkele herinnering aan de oorlog. Ik was toen pas 2 jaar. Bij ons thuis werd later ook nooit over het bombardement gesproken. Vader had zijn vrouw en drie kinderen verloren. Hij hertrouwde later. Het motto thuis was: ‘Niet terugkijken, schouders eronder, voorwaarts kijken, een nieuw leven opbouwen, de stad herstellen’. Ik heb nooit het gevoel gehad dat ik geleden heb onder de oorlog. Pas toen ik zelf kinderen kreeg, stond ik er wel eens bij stil.’

Expositie Plein 1944 Aansluitend op de tentoonstelling ‘Twee minuten, 22-2-1944’ in het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis is op Plein 1944 een buitenexpositie te zien over dit onderwerp. Op vijf grote trotters (informatiezuilen) wordt met foto’s en teksten getoond welke impact het bombardement had op het plein en de omliggende straten. De buitenexpositie is tevens een publiek eerbetoon aan Bart Janssen, die de slachtoffers een gezicht gaf, en Cor Teunissen, die er met zijn familie voor zorgde dat het drama landelijke bekendheid kreeg.

Dromen die verloren gingen

In de expositie ook portretten van slachtoffers en de dromen die zij koesterden voor het noodlot toe­ sloeg.

Cor de Hartog (29 jaar) droom­ de van een carrière als voetballer, Henk de Zwaan (31 jaar) wilde zich verder ontwikkelen als wielrenner.

Maria Erkens (23 jaar) was net een dag tevoren in het huwelijk getre­ den met Leo Jansen. Aan Loeffen (33 jaar) ging naar Nijmegen om een dagje carnaval te vieren, Addy Gerrits (5 jaar) droomde er van vlieger te worden, de stad van bo­ ven te zien.

Wat deed ‘de politiek’ met het Amerikaanse bombardement van 22 februari 1944? De Duitsers en de NSB gebruikten het als propa­ ganda tegen de geallieerden. De Nederlandse overheid zweeg er decennialang over om de Verenig­ de Staten, een bevriende natie, niet voor het hoofd te stoten. Ook dat komt aan bod.

De expositie ‘Twee minuten, 22-21944’ is tot en met 29 februari te zien in het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis, Mariënburg 26, Nij­ megen.

Over de makers

Journalist Rob Jaspers (69 jaar) en zijn dochter Bregje (38 jaar), vormgever, zijn al jaren actief om de herinnering aan het bombarde­ ment en de slachtoffers levend te houden. Bregje is de bedenker van de ‘brandgrens’, bijna 800 meta­ len plaatjes in het wegdek om het getroffen gebied te markeren, op elk plaatje de naam van een slachtoffer. Rob is de initiatiefnemer van de portrettengalerij van de doden in de Emaushof en van de Brand­ grenswandeling op 21 februari, aan de vooravond van de officiële her­ denking.

26

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Bombardement op Nijmegen? Nooit van gehoord…

Ieder kind krijgt het op school met de paplepel ingegoten. Maar het bom­ bardement van Nijmegen, met 20 hectare verwoes­ ting en omstreeks 800 dodelijke slachtoffers net zo verwoestend, blijft vaak onbesproken. De overwinnaar meet haar blunders niet breed uit.

Het waren tenslotte de Amerikanen die onze stad platgooiden.

Bezoekers van onze stad zijn dus vaak onbekend met het bombarde­ ment. Na het zien van de korte film over de verwoestingen in het Info­ centrum WO2 is er vaak een lange stilte. Indrukwekkend. Vaak leggen Foto: Eveline van Elk

Wat weten bezoekers aan Nijmegen van de gebeurtenissen in deze stad in 1944? Hoe reageren ze daar op? Stadsgids Wim Bilo bij Gilde Nijmegen geeft elk jaar vele rondleidingen door de Nijmeegse binnenstad. Hierbij zijn verhaal.

In de stad zijn nauwelijks nog sporen van het oor­ logsgeweld te zien. Alles ziet er nu keurig uit. Ik moet het als stadsgids doen met foto’s. Als ik, waar dan ook, op een plek sta waar een foto van de verwoesting is genomen, kijkt mijn gehoor vaak verbijsterd naar het ver­ schil met nu. Ik denk wel eens dat het goed geweest zou zijn om een klein ge­ deelte van de stad gewoon in puin te laten. Dat zou de naoorlogse generatie enigszins een indruk heb­ ben kunnen geven van de ellende. Had het niet gekund? Ach, veel steden laten wél trots hun Ro­ meinse puinhopen zien…

Bij het monument De Schommel vertel ik over de getroffen bewaar­ school (“Wat is dat meneer?”),

“Overwinnaars zijn de helden.

Zij schrijven ook de geschiedenis.

Dat blijkt eens te meer als ik als stadsgids mensen een rondleiding geef door onze mooie stad. Het bombardement van Rotterdam is alom bekend. Tenslotte was dat de aanleiding voor de capitulatie.

Wim Bilo bij De Schommel. ze een relatie met de tv-beelden van het huidige oorlogs­geweld. Ze realiseren zich bij het zien van ver­ woest Nijmegen ineens veel meer de impact van bombardementen op stad en bevolking.

waar 24 peuters en acjt nonnen de dood vonden. Voor iedereen, maar zeker voor kinderen in het gezel­ schap, is dit een heftig verhaal.

Dat de bomen die er nog staan het bombardement hebben overleefd, maakt het op de een of andere ma­ nier nog indrukwekkender.

De schildjes van de brandgrens met de namen van slachtoffers vindt ie­ dereen een mooi gevonden herin­ nering aan het bombardement. Dat bezoekers van buiten de stad de brandgrens niet kennen is natuur­ lijk niet verwonderlijk, maar vaak blijkt dat er ook veel Nijmegenaren zijn die er geen weet van hebben.

Tot slot de foto’s van de slacht­ offers in het steegje achter het stadhuis. Dat maakt duidelijk dat bommen niet kiezen. Iedereen had willekeurig slachtoffer kunnen worden. Het bombardement vond midden overdag plaats. Kinderen gingen naar school, mensen deden boodschappen of wachtten op de tram. Bezoekers staren naar foto’s van baby’s, kleuters, kinderen, ou­ deren, meisjes, jongens, mannen, vrouwen. Per toeval op de verkeer­ de plek, op een verkeerde tijd.

Dat bombardement van Nijme­ gen vergeten die bezoekers niet meer…”

21 T/M 25 FEBRUARI 2024 Locatiepunt lichtherinneringen 21 t/m 25 februari 2024 21 T/M 25 Route FEBRUARI 2024

4

Doorlopen voor de gehele route Brandgrens 024

Stevenskerk

Locatiepunt lichtherinneringen 22 T/M 25 FEBRUARI 2024

4

212024 T/M 25 FEBRUARI 2024 Route Startpunt 21 t/m 25 februari wandelingen Gilde Nijmegen

11

om 19.30 en 20.30 uur uur

Stevenskerk 12

21 FEBRUARI 2024

Locatiepunt Gilde Nijmegen

Hema

22 T/M 25 FEBRUARI 2024

De Waag

Ema at stra

stra

len

str aa

2

2

Cantus20:00-20:15 Obliquus 19.35-19.50 7 Doolin 20:00-20:15 Saudade 20:00-20:15 8 Oosterburen

stra

at

rk

3

at

3

Nijmeegs Mannenkoor 9 Colourful City Koor 19:40-20:00 19:45-20:10

5

6 7 8 9

Pau Woensdagavond 21 februari wordt de Brandgrenswande- Woensdagavond 21 februari zijn ook de ‘lichtherinnerin6 w lein elstr 2 Koningsp a at bewegende lichtprojecties, die herinnerin3 ling gehouden, tussen 19.30 en 21.00 uur. Iedereen is van gen’ te zien, harte welkom om mee te lopen.

1 Er kan gestart worden bij gen oproepen aan het drama. Ze worden tussen 19.30 en de Stevenskerk en de Molenstraatkerk. Beide zijn2 vanaf 21.30 uur geprojecteerd op in de Stevenstoren (westzijde), le Koningsp 19.00 uur open. De wandeling voert langs een deel van de Hema (zijgevel), de voorgevel van de Molenstraatkerk Mo de brandgrens, die het gebied aangeeft dat op 221febru- en in de Emaushof. len 1 str a atk ari 1944 door het bombardement getroffen werd. Langs Deze ‘lichtherinneringen’ zijn nog te zien op donderdag er k de route verzorgen veertien koren - ruim 200 zangers - 22 tot en met zondag 25 februari, telkens tussen 19.30 en Mo len 1 staan passende liederen. Gidsen van het Gilde Nijmegen 21.30 uur. Het Gilde verzorgt op deze avonden ‘bombarstr aa tke paraat om de wandelaars bij de hand te nemen en te ver- rkdementswandelingen’. Die starten om 19.30 en 20.30 uur tellen over het bombardement. in de Molenstraatkerk en duren ongeveer een uur.

10

t

str aa

len

2

Cantus Obliquus 19.35-19.50 Saudade 20:00-20:15

19:50-20:05

Ex Falso Vocal Group Revolt 20:35-20:50

20:15-20:30 Cantiamo

20:10-20:30 Frappant 3 11 Nijmeegs Vrouwenkoor 20:00-20:15 20:00-20:15 Good Company 4 12 Popkoor Switch 20:30-20:45 20:10-20:30

Melodie 13 Doolin 20:35-20:50 20:00-20:15

14 El Mundo Doolin20:20-20:35 Heese Stemmen 20:00-20:15 20:40-21:00

Oosterburen A AFSLUITING 19:50-20:05 21:00

Nijmeegs Mannenkoor 19:40-20:00 Vocal Group Revolt 20:15-20:30

5

Frappant 20:00-20:15 Good Company 20:30-20:45

6

Melodie 20:00-20:15

Met het lied Samen met jou in deze stad Colourful Koor van een7pianoDoolin onderCity begeleiding en dirigent Hubert Hendriks. 20:00-20:15 19:45-20:10 Ex Falso 8 Oosterburen 20:35-20:50 19:50-20:05 Cantiamo 9 Colourful City Koor 20:10-20:30 19:45-20:10

Ex Falso 20:35-20:50

Popkoor Switch 20:10-20:30

10

Cantiamo 20:10-20:30

13

Doolin 20:35-20:50

11

Nijmeegs Vrouwenkoor 20:00-20:15

14

El Mundo 20:20-20:35 Heese Stemmen 20:40-21:00

12

Popkoor Switch 20:10-20:30

13

Doolin 20:35-20:50

Mo

Mo

Wereldmuziekkoor 19:00-19:15 Paduo Suara Anugerah 19:15-19:30

12

len

str aa t

1

Nijmeegs Vrouwenkoor 20:00-20:15

t

str aa

er

KOREN

Melodie

11

oe m Bl

6

Locatiepunt Gilde Nijmeg

10

of

tke

Mar

oe

Bl

Wereldmuziekkoor 5 Frappant 20:00-20:15 19:00-19:15 Company Paduo Good Suara Anugerah 20:30-20:45 19:15-19:30

5

ush

5

Nijmeegs Mannenkoor 19:40-20:00

1

4

3

Ema

t 1

Mo

Bro ers traa

t

at

Bur cht

Mar

7

1

str aa len Mo

14 6

4

ush lein Koningsp

2

Plein ‘44 tra Brandgrenswandeling het Gilde at Aen rondleidingen

tra

at 5

Ema

t Bro ers traa

rs me oe Bl

14

Pau we ls

rs

of ush

t

at tra

at

iken

Plattegrond: Studio//0404, Bregje Jaspers

t traa

6

tra

of

ts Hou

13

me

stra

Mar

t traa

Pau we ls

7

Plein ‘44 A

Bur cht

2

13

l

4

8

Startpunt wandelingen G om 19.30 en 20.30 uur u

4 Vocal Group Revolt KOREN 21 FEBRUARI 2024 20:15-20:30

14

Plein ‘44 A

daa

3

Mo De S numen t cho mm el

ts Hou

Hema

22 T/M 25 FEBRUARI 2024

Saudade 20:00-20:15

7

3

Cantus Obliquus

Locatiepunt Gilde Nijmegen

2

9

8

12

2

19.35-19.50 21 FEBRUARI 2024

iken

l

at

Mo De S numen t cho mm el

daa

Paduo Suara Anugerah 19:15-19:30

stra

Mo De S numen t cho mm el

10 Hema13

stra a

den

Bro er

Dod

Bur cht

traa t

at

4

9

3

11 12

De Waag

iken s

tstra

Hou

10

Route 21 t/m 25 februar

Doorlopen voor de gehel KOREN Brandgrens 024 Startpunt wandelingen Gilde Nijmegen 1 Wereldmuziekkoor 19:00-19:15 om 19.30 en 20.30 uur uur

8

Stevenskerk

11

den

Doorlopen voor de gehele route Locatiepunt lichtherinner Brandgrens 024

9

3

4

Dod

De Waag

10

A

AFSLUITING 14 El Mundo 20:20-20:35 21:00 Stemmen Met het lied Samen met jou in Heese deze stad 20:40-21:00 onder begeleiding van een piano en dirigent Hubert Hendriks.

A AFSLUITING 21:00 Met het lied Samen met j onder begeleiding van ee en dirigent Hubert Hendr

grijs van stof, grijs vermengd met bloed - alles is grijs * * uit ooggetuige-verslag

Getekend, geknipt, herhaald, gespiegeld en geplakt; stads­tekenaar Ernie Bossmann (her)gebruikt historische Nijmeegse afbeeldingen.

De duistere rookwolk boven benedenstad en brandend stadshart

in een ‘explosieve’ plaat. Acht figuren als poppetjes uit oorlogsstatistieken.

800 doden. 80 jaar later herdenken we op 22 februari het bombardement.

En staan we stil bij oorlog en bij de bommen die nog steeds vallen.

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

foto: Twan de Veer

28

Theatervoorstellingen Lindenberg Cultuurhuis Lindenberg Cultuurhuis haakt met twee voorstellingen in op het herdenkingsprogramma rond het bombardement: ‘Words on War’, een spoken-wordvoorstelling op maandag 19 februari en ‘Gelegenheidsbombardement’, een voorstelling van De Stokerij Schiedam op woensdag 21 februari. foto: De Lindenberg

Anne Rats bij Gelegenheids­ bombardement.

Words on War

Met ‘Words on War’ is het woord aan (word)kunstenaars. Zij nemen het publiek mee naar 22 februari 1944, herdenken wat er 80 jaar ge­ leden gebeurd is en leggen een link naar het heden en de oorlogen van vandaag de dag. Vertellingen over onvrijheid, maar ook over hoop voor onze toekomst.

Kunstenaars die deelnemen aan ‘Words on War’ zijn theatermaker en publiekshistoricus Tijmen Dok­ ter, verhalenverteller Chiem van Straaten, (oud) stadsdichter Heidi Koren en campusdichter Thijs Ker­ sten. Dichter, schrijver en colum­ nist Qader Shafiq sluit de avond af met een vrijheidsoverweging. Dit programma is een productie van Meneer Otis, in samenwerking met Lindenberg Cultuurhuis.

Tijmen Dokter bij Words on War

Songs uit de oorlog

Foto: Brabants Erfgoed

Goede en foute songs, liederen met een verborgen betekenis en liederen die een grote rol hebben gespeeld tijdens de oorlog. Ze komen zaterdag 24 februari aan bod tijdens een muziek­ middag van Nijmegen Klinkt in de Stevenskerk. Het orkest Die Flegel speelt de muziek, de teksten worden toegelicht.

Wat zit er achter ‘Blueberry Hill’, waarom was ‘You Are My Sunshine’ onder solda­ ten zo populair of het on­ genoegen van ouders groot over ‘As Time Goes By’? Wat was de betekenis van Marlè­ ne Dietrich en Judy Garland?

Welke song klonk tijdens de ondergang van de Bismarck?

Er komen liederen uit de kampen aan de orde, onder andere van de Nijmeegse Tante Roosje. Bekende lied­ jes ook die in de oorlog een nieuwe tekst kregen.

“Einmal muß es vorbei sein”; om die woorden werd ‘La Paloma’ door Goebbels verboden.

Wat was de dubbele bodem onder ‘Als Sterren Flonk’rend Aan De He­ mel Staan’?

Datum zaterdag 24 februari 2024 Tijd 15:30 – 16:15 uur optreden in de Zuiderkapel, 16:15-17:00 uur nazit in de Droom Plaats Stevenskerk, Sint Stevenskerkhof 62, NIjmegen Entree gratis.

Voor meer informatie www.nijmegenklinkt.nl

Roosje Glaser

Online zoeken naar familie in de oorlog Online is ontzettend veel infor­ matie over de oorlog en oorlogs­ slachtoffers te vinden. Zoveel, dat u wellicht niet weet waar te be­ ginnen met zoeken. Het Regionaal Archief Nijmegen en de Werkgroep Oorlogsdoden Nijmegen houden daarom op woensdag 21 februari en vrijdag 23 februari een ‘zoek­ hulp’-middag.

Zij laten zien hoe bijvoorbeeld de website Oorlogsdoden Nijmegen, de Historische Atlas en de Digitale Stu­ diezaal u vanuit huis al een stuk wij­ zer kunnen maken over de familie­ geschiedenis in relatie tot de Tweede Wereldoorlog. Begonnen wordt met een algemene presentatie, waarna er tijd is om een-op-een in te gaan op persoonlijke zoekvragen.

Datum woensdag 21 en vrijdag 23 februari 2024 Tijd van 17.00 tot 18.30 uur Plaats Regionaal Archief Nijmegen, Mariënburg 27 Entree gratis. Aanmelding vooraf is vereist via hetarchief@nijmegen.nl (vermeld ook of u op 21 of 23 februari komt) en is er plek voor max. 15 personen per keer.

Datum maandag 19 februari Tijd 20.00 uur aanvang Plaats Lindenberg Cultuurhuis Entree gratis, reserveren is nodig.

Voor meer informatie www.delindenberg.com

Het Gelegenheidsbombardement

‘Het Gelegenheidsbombardement’ is een voorstelling van theater­ groep De Stokerij Schiedam. Actri­ ce Anne Rats combineert de voor haar bekende flarden van het oor­ logsverleden van haar vader met de verhalen van een jonge Nijmeegse vrouw en een jonge Amerikaanse piloot. Hun levens raken elkaar op dramatische en fatale wijze.

Datum woensdag 21 februari Tijd voorstellingen om 15.00 en 20.00 uur Plaats Lindenberg Cultuurhuis Entree voor meer informatie: www.delindenberg.com

Lezingen en herdenkingen Komende weken worden er enkele lezingen gehouden over het bombardement van 22 februari 1944 of, meer in het algemeen, de oorlogsjaren. Een overzicht.

Zondag 18 februari Dominicuskerk, Prof. Molkenboerstraat 7 Nijmegen, 10.30 uur.

Tijdens de zondagsviering wordt aandacht geschonken aan het bombardement en de gevolgen hiervan. Om 11.30 wordt een kleine tentoonstelling geopend door historicus Joost Rosendaal, met herinneringen aan deze tijd.

Zondag 25 februari Huis van de Nijmeegse Geschiedenis, Mariënburg 26 Nijmegen, 15.00 uur (inloop 14.30 uur). Tweegesprek tussen de Nijmeegse journalisten en documentairemakers Fons de Poel en Sinan Can over hun ervaringen in oorlogsgebieden.

Maandag 26 februari Bibliotheek Muntweg, 11.45 uur (inloop 11.15 uur). Bart Janssen vertelt over het bombardement en de begrafenis van de honderden slachtoffers op de begraafplaats aan de Graafseweg. Om 12.45 vertrek naar de begraafplaats voor een kranslegging en rondleiding.

Donderdag 29 februari Huis van de Nijmeegse Geschiedenis, Mariënburg 26 Nijmegen, 19.30 uur. Jan-Julia Zurné, universitair docent politieke geschiedenis aan de Radboud Universiteit, houdt een lezing over alledaagse criminaliteit tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Vrijdag 1 maart Wijkcentrum Hatert, Couwenbergstraat 22 Nijmegen, 14.00 tot 16.00 uur. Lezing door Bart Janssen over het bombardement en de slachtoffers in deze buurt.

Maandag 25 maart Wijkcentrum De Schakel, Archimedesstraat 9 Nijmegen, 14.00 tot 16.00 uur. Lezing door Bart Janssen over het bombardement en de slachtoffers in deze buurt.

Voor actuele informatie over het programma rond de herdenking van het bombardement van 22 februari 1944 zie www.vrijheidregionijmegen.nl of www.intonijmegen.com.

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Nijmegenaren schrijven brieven aan plaats­ genoten in 2069

Toekomstdromen, toen en nu

De slachtoffers van het bombardement van 1944 droomden over de toekomst. De een wilde wielrenner worden, een ander rechter of smid, net als zijn vader. Ze droomden over carnaval, een huwelijk, zeilen in de natuur. Met het drama vervlogen die dromen voorgoed.

Dat bracht Rob Jaspers, die zich

voor de expositie ‘Twee minuten – 22-2-1944’ bezighield met de dro­ men van de slachtoffers toen op de vraag: ‘Waar dromen mensen nu van? Hoe zien ze de toekomst? Wat zijn hun wensen voor een volgende generatie?’

Hij vroeg tientallen Nijmegenaren, jong en oud, bekend en onbekend, hun toekomstdromen op papier te zetten. Niet om die nu te publice­ ren, maar om in een tijdcapsule te stoppen, die pas over 45 jaar geo­ pend wordt. Maar hij mocht er wel

een eerste blik op werpen.

De jeugd hoopt dat de wereld scho­ ner wordt, dat er een einde komt aan de lucht-, bodem- en waterver­ vuiling. Een wereld ook, waarin ze kunnen leven in vrede en vrijheid.

Daarnaast zijn er hun persoonlijke wensen, zoals een doorbraak als voetballer, of een loopbaan als die­ renarts.

Ouderen noteren hun herinnerin­ gen aan de (na)oorlogse jaren en hopen dat Nijmegen zich nog ster­ ker zal manifesteren als de stad van compassie. Dat er een tijd komt zonder cynisme en Nijmegen een

stad blijft waar verschillen worden gevierd. En dat er ook over 45 jaar nog te genieten valt van die pracht­ stad aan de Waal.

Inmiddels heeft Jaspers zo’n 150 toekomstbrieven binnen. Aanle­ veren kan nog tot 22 februari. Op 29 februari worden ze opgeborgen in een verzegelde tijdcapsule. Die is gemaakt door leerlingen van het ROC Technovium en wordt ingemetseld in de kelder van de nieuwbouw aan de Bloemerstraat, Doddendaal. Hier werden bij het bombardement van 22 februari 1944 woonhuizen en winkels weg­ gevaagd, waarbij vele doden vielen.

Pas in februari 2069, bij de 125ste herdenking van dat bombarde­ ment, gaat de capsule weer open en weten we waar de Nijmegena­ ren anno 2024 van droomden.

29

Bekende Nijmegenaren Diverse bekende (oud-)Nijmegenaren hebben hun toekomstdromen op papier gezet om in de tijdcapsule bewaard te worden tot februari 2069. Onder hen schrijvers, dichters, politici, mensen die in het maatschappelijk leven een vooraanstaande rol spelen:

Thomas Verbogt, Annemarie Haverkamp, Steffie van den Oord, Sinan Can, Qader Shafiq, Willem Claassen, Marcel Rözer, Dirk Lotgerink, Leo van Stijn, Toine Heijmans, Djeekop de Dichter, Victor Vroomkoning, Mariët Mensink, Mac van Dinther, Storay Ahmadi, ­Boudewijn Corstiaensen, Hendrik-Jan Derksen, T ­ eddy Vrijmoet, Wouter van Eck, Tessa de Loo, Lisa Wester­ veld, Marijke Synhaeve, Paul Depla, burgemeester­ Hubert Bruls en oud-burgemeester Ed d’Hondt.

Dansen 1991 Bij uitzondering wordt één brief in deze krant openbaar gemaakt. Het gaat om de toekomstdroom van schrijver en dichter Willem Claassen (41 jaar). Dit is zijn verhaal aan de Nijmegenaren van 2069.

ber 2023

Nijmegen, 18 decem Dansen ​​​​​​​

foto: Eveline van Elk

op deze plek k begon, daalde ik stu t di n va n ve rij no, een ordat ik aan het sch bevond zich de Infer r aa D er. ld ke n Zo’n twintig jaar vo ee af naar me niet echt aan, de oddendaal) weleens d. De muziek stond sta (Bloemerstraat - D en nn bi e gs ee jm van de discotheken in de Ni hoe wrang de naam ik nk de van de laatste disco be nu s Pa . het nummer me prima vermaakt een kelder, en naar j bi nd sse pa mensen wel. Ik heb l, he ar de s, vraag ik me ten ees ongetwijfeld na t van 1944 verwee en theek was. Die verw em rd ba m bo t he Of het ook naar van The Trammps.

ik en bier dronk, heb danspasjes maakte e ig nd ha on en t or wa lk bruin vo ik in de Inferno het beschuit en het s, aa ul Op momenten dat ec sp de n aa en oorlog. Ook niet werden uitgekozen nooit gedacht aan de ent boven de kelder em rd ba eid is m ijh bo t vr n he aa or mooie t vlak vo maar goed ook. Het (half en heel) die to ien ch iss M or het n. vo sse t aa he ij M . Al is verkocht, bij bakker precies dat is vrijheid nt wa , en nk de te hoeft dat je er niet over na dan wel te doen. ig om het zo nu en nd ta rs ve n va er ud ho be oord in dit stuk, or de toekomst verw vo en ns we en en ijn drom ord ‘vrede’ op het Het idee is dat ik m lading heeft het wo e elk W . ig er gi ws in ik vooral nieu e rol hebben dieren maar eigenlijk ben ord ‘klimaat’? Welk wo t he erEn m oe t? rd Bl de wo en n kat moment dat dit gelez omdat ik zojuist ee en nk de ik t oe m n. ste ekke n dat laat , zwarte en witte vl de samenleving? Aa mplaar met bruine xe e ­ ht ac zit het met pr n oe Ee H . n. nt ds de overka ui elh straat zag oversteke he ze de al ha t? geen verkeer aan en or de Bloemerstraa Gelukkig kwam er ’s en stadsbussen do to au g no er en jd het verkeer? Ri dens het ikzelf – 41 lentes tij en t rd wo en lez ge t nger mee dan menet meer leven als di aar dromen gaan la De kat zal zeker ni M r. ee m et ni k oo k g te gaan. Deze aarschijnlij van plan om ooit we et schrijven – hoogstw ni jn zi ze en d Zo zal het ngen boven de sta ter werd er gedanst.

La . an sta sen en dieren. Ze ha ge d an br in ze stad raast, me klap gekregen en plek heeft een enor over deze plek en de k oo er p m ra e elk mpen, alleen , hoop ik. W toekomst zonder ra n ee altijd gaan, denk ik k lij ur tu na ik worden. Al wens aal aan staat. er zal weer gedanst uziek je niet helem m de s al ok O . en veel dans maar dansen, heel elen

foto: Gaby Jongen

De nieuwbouw op de hoek van de Bloemerstraat en Doddendaal.

In de kelder wordt de tijdcapsule ingemetseld.

zeerste af.

rleden!

Een groet uit het ve Willem Claassen

30

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

Herdenking bombardement startpunt ’80 jaar Vrijheid’

foto: Jaap van den Elzen

’80 jaar Vrijheid’. Het wordt omarmd door alle Gelderse regio’s: Rijk van Nijmegen, Rivierenland, Arnhem en omgeving, Achterhoek/Liemers en Veluwe.

In het Rijk van Nijmegen hebben de gemeenten Berg en Dal, Beuningen, Druten, Heumen, Nijmegen en Wijchen de handen ineengeslagen om het programma vorm te geven. Naast de herden-

king van het bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944, zal er onder meer teruggeblikt worden op de operatie Market Garden in september 1944 en de frontlinieperiode (oktober 1944/april 1945), waarin deze regio onder vuur lag en een deel van de bevolking moest evacueren, de bevrijding en de wederopbouw. foto: Jaap van den Elzen

In februari 2024 staat Nijmegen uitgebreid stil bij het bombardement van 22 februari 1944. Het vormt de start van het programma ’80 jaar Vrijheid’, dat loopt tot eind augustus 2025. Er zal regelmatig stilgestaan worden bij gebeurtenissen in de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog, 1944 en 1945.

Het programma ’80 jaar Vrijheid’ is niet alleen bedoeld om te herdenken, maar vooral om mensen actief te betrekken bij thema’s als ‘oorlog’ en ‘vrijheid’ - toen en nu - en bij te dragen aan de bewustwording van de waarden van vrijheid en democratie.

De provincie Gelderland is initiatiefnemer van het programma

Impressies van 'lichtherinnering' van Jaap van den Elzen. De werkelijke uitvoering kan hiervan afwijken.

Websites Er zijn de nodige websites waarop informatie te vinden is over het bombardement van 22 februari 1944. Of, meer in het algemeen, over Nijmegen en de Tweede Wereldoorlog. Een selectie, waar ook meer informatie te vinden is over het herdenkingsprogramma in februari 2024.

infocentrumwo2.nl

Het Infocentrum WO2 Nijmegen is een historisch, toeristisch en educatief informatiepunt.

Het geeft de bezoekers aan het Rijk van Nijmegen introductie op de verhalen, historisch erfgoed, evenementen en musea die de regio te bieden heeft als het gaat om de Tweede Wereldoorlog. Op de website van het infocentrum een regionale agenda met alle activiteiten en evenementen in het Rijk van Nijmegen die in het teken staan van de Tweede Wereldoorlog.

4en5mei-nijmegen.nl

De stichting 4 en 5 mei Nijmegen wil stil staan bij de vrijheid door de offers te herdenken die ons de vrijheid gebracht hebben. Zij is nauw betrokken bij de Dodenherdenking op 4 mei en Bevrijdingsdag, 5 mei, maar staat ook nadrukkelijk stil bij andere voor deze regio belangrijke oorlogsgebeurtenissen, zoals het bombardement van 22 februari 1944 en de bevrijding van de regio in september 1944.

bombardementnijmegen.nl

In een 3-delige podcastserie vertellen Annigje de Winter (theatermaker) en Sonja Willems (filmmaker) het verhaal van het bombardement op Nijmegen. Ook zijn er interviews met ooggetuigen in opgenomen. Daarnaast biedt de website lesmateriaal over dit onderwerp.

brandgrens024.nl

Deze website is van Bregje Jaspers, die het initiatief nam om de brandgrens – het gebied waarbinnen het bombardement zijn verwoestende werk deed – aan te geven met bijna 800 plaatjes in het wegdek, elk met de naam van één van de slachtoffers. Op de website een kaart met de brandgrens en namenlijst van de slachtoffers.

Daarnaast gedichten over het bombardement.

regionaalarchiefnijmegen.nl

De website van het Regionaal Archief Nijmegen biedt toegang tot duizenden foto’s, kaarten, affiches, film- en geluidsopnames en krantenartikelen die te maken hebben met Nijmegen en de Tweede Wereldoorlog. Ook over het bombardement van 22 februari 1944. De informatie is opgedeeld in onder meer een beeldbank, film- en geluidarchief en krantenarchief.

oorloginnijmegen.nl

De makers hebben deze website opgezet om belangrijke primaire bronnen over de gebeurtenissen in Nijmegen tijdens de Tweede Wereldoorlog voor een groter publiek te ontsluiten.

De website, die nog in ontwikkeling is, bevat onder meer thematische artikelen, zoals over de Joden­vervolging.

nijmegenblijftinbeeld.nl

De stichting Nijmegen Blijft in Beeld verzamelt, conserveert, activeert, bewerkt en vertoont bewegend beeld over Nijmegen en omstreken. Zij heeft inmiddels één van de grootste collecties historische films over de stad en omgeving. Na bewerking en archivering wordt het filmmateriaal zelf overgedragen aan het Regionaal Archief Nijmegen.

wederopbouwstad.nl

Deze website staat in het teken van de wederopbouw van Nijmegen, die na 1945 zo’n 20 jaar in beslag nam. Na de donkere oorlogsjaren met de spertijd en het gedwongen binnen zitten, was er behoefte aan licht, ruimte en buiten zijn. Op de website tal van voorbeelden van wederopbouwarchitectuur en een bijpassende wandelroute, digitaal en als printbare folder.

oorlogsdodennijmegen.nl

De makers zien deze website als een digitaal monument voor de duizenden mensen die door oorlogshandelingen om het leven zijn gekomen in Nijmegen, omdat ze daar woonden, werkten of tijdelijk verbleven. Daarnaast biedt deze informatie over Nijmegenaren die elders omkwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De website is doorzoekbaar op gebeurtenissen of personen.

vrijheidregionijmegen.nl Deze website biedt toegang tot het programma ’80 jaar Vrijheid’ in het Rijk van Nijmegen. Hier is alle informatie verzameld over het programma rond de herdenking van het bombardement van 22 februari 1944: een actuele agenda, achtergrondverhalen, interviews en service-informatie.

Op deze website ook een digitale versie van deze krant en aanvullende video’s. De website biedt daarnaast meer achtergrond over het programma ’80 jaar Vrijheid’ en de activiteiten en evenementen die in 2024 en 2025 in dat kader georganiseerd worden.

Actuele informatie over het programma rond de herdenking van het bombardement en ‘80 jaar Vrijheid’ is ook te vinden op: intonijmegen.com/80jaarvrijheid

2 MINUTEN 22-2-1944 | VRIJHEID 2024

31

Agenda 1 tot en met 29 februari, expositie Expositie ‘Twee minuten, 22 februari 1944’ over het bombardement van 22 februari 1944, Nijmegen voor de Tweede Wereld­ oorlog, de dag van het bombardement en de nasleep.

Plaats Huis van de Nijmeegse Geschiedenis, Mariënburg 26 Tijd maandag gesloten, zondag en dinsdag 13.00 tot 17.00 uur, overige dagen van 11.00 tot 17.00 uur foto: Eveline van Elk

1 tot en met 29 februari, buitenexpositie Vijf grote informatiezuilen over het bombardement van 22 februari 1944. Beelden van het vooroorlogse Nijmegen, de verwoestingen en de wederopbouw.

Plaats Plein 1944, Nijmegen

Maandag 19 februari, spoken-wordvoorstelling Het monument De Schommel is opgericht ter nagedachtenis aan de bijna 800 slachtoffers van het bombardement van 22 februari 1944. Onder hen 24 kinderen en acht zusters van de kleuterschool die op deze plek stond.

Het monument bevindt zich als een eiland te midden van drie kastanjebomen. Twee daarvan stonden op de voormalige speelplaats, waren ‘getuigen’ van deze dramatische gebeurtenis.

De Schommel aan het Raadhuishof staat centraal bij de officiële herdenking, donderdag 22 februari om 13.00 uur.

Video's Twee minuten

De Nijmeegse liedjesschrijver, zanger en verhalenverteller Dirk-Wim in ’t Hof heeft een korte video gemaakt over het bombardement van 1944, speciaal voor de herdenking komende maand. Die begint met (deels ingekleurde) foto’s en filmmateriaal van het vooroorlogse Nijmegen en gaat dan over in beelden van het bombardement van 22 februari, de branden en verwoesting, het menselijk leed. De video duurt 2 minuten, ongeveer net zo lang als het bombardement indertijd.

Zie: www.vrijheidregionijmegen.nl

‘De middag van ‘44’

Documentairemaker Jos de Jager heeft voor de Evangelische Omroep (EO) een tv-special gemaakt over het bombardement van 22 februari 1944. Daarvoor maakte hij een rondgang langs locaties en panden in Nijmegen die bij het drama een rol speelden, aangevuld met historische beelden. Het verhaal wordt verder ingevuld door enkele ooggetuigen.

‘De middag van ‘44’ wordt donderdag 22 februari uitgezonden op televisie (vanaf 22.18 uur, NPO2).

Polygoonjournaal

Op 22 februari 1944 werd niet alleen Nijmegen gebombardeerd, maar ook Enschede en Arnhem.

De geallieerde vliegers werden boven Duitsland teruggeroepen en zochten in Nederland gelegenheidsdoelen.

De nazi’s waren er als de kippen bij om deze ‘Anglo-Amerikaansche oorlogsvoering’ aan de kaak te stellen. Ze filmden in Nijmegen en Enschede brandende gebouwen en reddingswerkzaamheden. Het filmpje, ongeveer vijf minuten, eindigt met de begrafenisplechtigheid voor de bijna 800 slachtoffers in Nijmegen.

Zie: www.vrijheidregionijmegen.nl

Brandgrenswandeling

De honderden slachtoffers van het bombardement van 22 februari mochten de avond daarvoor nog dromen van een mooie toekomst. ‘Laten we ons die dromen blijven herinneren, als eerbetoon aan de slachtoffers’, is de gedachte achter de Brandgrenswandeling van 21 februari, aan de vooravond van de officiële herdenking. De gemeente Nijmegen liet er een korte video over maken.

Zie: www.vrijheidregionijmegen.nl

Boeken

‘De pijn die blijft’,

Met zijn boek ‘De pijn die blijft. Ooggetuigenverslagen van het bombardement van Nijmegen, 22 februari 1944’, richtte Bart Janssen in 2005 een monument op voor de slachtoffers. Het werd in 2019 opnieuw uitgegeven. In dit boek zijn 400 verslagen van ooggetuigen samengebracht, aangevuld met een namenlijst van de slachtoffers en een inleidende beschouwing over het bombardement.

Uitgeverij Vantilt, 2005 en 2019.

‘Nijmegen ’44’,

Het Amerikaanse bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944 was geen vergissing, maar wel een faux pas. Dat maakt historicus Joost Rosendaal duidelijk in zijn boek ‘Nijmegen ’44, Verwoesting, verdriet en verwerking’.

De catastrofe luidde een rampzalig jaar in. In september 1944 startte operatie Market Garden, werd Nijmegen frontstad en zou dat tot april 1945 blijven. Ook in deze periode vielen er honderden doden en werden vele huizen en andere panden verwoest.

Uitgeverij Vantilt, 2009.

‘Luchtgevaar’,

‘Luchtgevaar’ van A. Korthals Altes is een standaardwerk over de luchtoorlog boven Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zowel de Duitse luchtmacht als de geallieerden voerden bombardementen uit, die duizenden mensen het leven kostten en een enorme schade veroorzaakten.

Uitgeverij Aspekt, laatste editie 2014.

‘Het verdriet van Nijmegen’,

‘Het verdriet van Nijmegen 1940-1945. Slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog’ van Bart Janssen is een vervolg op zijn in 2005 verschenen boek ‘De pijn die blijft’. Nu komen niet alleen de slachtoffers van het bombardement aan de orde, maar ook de doden die vielen door de Jodenvervolging, in de Arbeitseinsatz, tijdens de periode waarin Nijmegen frontstad was, evenals kinderen die na de oorlog met gevonden munitie speelden en verongelukten.

Uitgeverij Vantilt, 2019.

Woordkunstenaars nemen ons mee terug naar februari 1944, herdenken wat er gebeurd is en maken een verbinding met het heden, de oorlogen van vandaag.

Plaats Lindenberg Cultuurhuis Tijd 20.00 uur

Dinsdag 20 februari, publieksavond met ooggetuigen Diverse ooggetuigen van het bombardement vertellen over hun intensieve belevenissen tijdens het bombardement van 1944 en 78,404 de verwerking van de ramp.

Plaats Infocentrum WO2 Nijmegen, Ridderstraat 27 Tijd 19.30 uur, aanmelding vooraf verplicht

Woensdag 21 februari, theatervoorstelling De Stokerij Schiedam speelt de voorstelling ‘Het Gelegenheidsbombardement’.

Plaats Lindenberg Cultuurhuis Tijd 15.00 en 20.00 uur

Woensdag 21 februari, Brandgrenswandeling Brandgrenswandeling langs het gebied dat op 22 februari getroffen werd door het bombardement. Langs de route, voorzien van lichtjes, staan koren opgesteld. De Brandgrenswandeling wordt om 21.15 uur afgesloten met een samenzang op Plein 1944.

Plaats centrum Nijmegen, start Stevenskerk of Molenstraatkerk Tijd vanaf 19.00 uur inloop, start om 19.30 uur, tot ongeveer 21.00 uur

21 t/m 25 februari, ‘Lichtherinneringen’ Op vier plaatsen in het centrum worden met bewegende lichtprojecties herinneringen opgeroepen aan het bombardement: instortende Stevenstoren, branden, stemmen en portretten.

Plaats (westzijde) Stevenstoren, zijgevel Hema, Molenstraatkerk en Emaushof (achter het Stadhuis, bij De Schommel) Tijd 19.30 tot 21.30 uur

Donderdag 22 februari, officiële herdenking Dienst in de Stevenskerk, gevolgd door een stille tocht naar het monument De Schommel, toespraken en kranslegging.

Plaats Stevenskerk en monument De Schommel, Emaushof Tijd 11.45 uur herdenkingsdienst, 13.00 uur officiële herdenking

Donderdag 22 februari, tv-special ‘De middag van ’44’, tv-special van de Evangelische Omroep. ’sAvonds op tv, eerder op de dag voorvertoning in De Vereeniging.

Plaats De Vereeniging Tijd voorvertoning 15.00 uur, aanmelden verplicht. Televisie-uitzending 22.18 uur (NPO2)

22 tot en met 25 februari, rondleidingen Stadsgidsen van het Gilde verzorgen rondleidingen in de binnenstad en vertellen over het bombardement.

Duur: ongeveer een uur.

Plaats binnenstad, start Molenstraatkerk Tijd 19.30 en 20.30 uur

Maandag 26 februari, rondleiding begraafplaats Bart Janssen geeft een lezing over de begraafplaats aan de Graafseweg, waar vele slachtoffers in massagraven liggen, gevolgd door een rondleiding.

Plaatsen en tijden bibliotheek Muntweg, 11.15 uur lezing, begraafplaats Graafseweg, 13.15 uur herdenking en rondleiding.

Voor actuele informatie over het programma rond de herdenking van het bombardement van 22 februari 1944 zie www.vrijheidregionijmegen.nl of www.intonijmegen.com.