Vrijheid 2022

RazziaMarketVrijheidGardenNijmegen RIJK VAN NIJMEGEN PROGRAMMA NAJAAR 2022

Deze krant geeft een beeld van de activiteiten in het najaar in het kader van het regioprogramma Vrijheid Rijk van Nijmegen 2022. Dit programma is een initiatief van de gemeenten Nijmegen en Berg en Dal en is mede mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland. De krant verschijnt in een oplage van 10.000 exemplaren en wordt begin september verspreid via musea, bibliotheken, buurtcentra en scholen in de gemeenten Nijmegen en Berg en Dal. De verhalen in deze krant zijn ook digitaal beschikbaar op www. vrijheidregionijmegen.nl

David,Voorpagina:Elisabeth, Nathan en Sallie Minco College RIJK VAN NIJMEGEN

6 8 4 4 INHOUD

colofon

JongerenVrijheid in gesprek met burgemeester Bruls 4 Taalcafé 4 Wat is vrijheid 6 Leren van het verleden 7 Market WaalcrossingGardenalseerbetoon 8 FAN: 75 jaar vriendschap 9

Het verhaal van Paultje 10 In Berg en Dal is de strijd om de vrijheid nooit ver weg 11 Market Garden in vogelvlucht 13 Plaatsen van herinnering 14/15 RazziaRazziaNijmegen in perspectief 17 Getuigenis van razzia 17/18 november 1942 18 Interview theatermaker Godfried Beumers 19 Indringende expositie ‘Razzia’ 20 Filmprogramma 20 Een Jiddisch sprekend Joods gezin uit Polen 21 JongerenVrijheid staan stil bij (on)vrijheid 22 Festival Grondfest 23 Deel je beeld van de vrijheid 25 Kerst in het hart van de gewone soldaat 26 Agenda en websites 27 19 18 20 22 26 14 3VRIJHEID 2022

Opdrachtgevers: Gemeenten Nijmegen en Berg en Dal (programma Vrijheid) Coördinatie en samenstelling: Ad van Heiningen Teksten: Sanne van den Biesheuvel, Cindy Cloïn, Ad van Heiningen en Bram van Zundert Eindredactie: Hans Morssinkhof Fotografie: Erik van ’t Hullenaar en Theo Peeters, tenzij anders vermeld Beeld voorpagina: Louman & Friso ontwerpbureau Vormgeving en infographics: Louman & Friso ontwerpbureau Drukwerk: BDU Media

VrijheidVRIJHEID 20224

V eel mensen kennen oorlog al leen uit verhalen. Gelukkig maar. Zeker voor jongeren die opgroeien in Nederland is het moeilijk om je een leven in oorlog en onvrijheid voor te stellen. “De geschiede nis kan ons nog altijd veel leren”, zegt burgemeester Hubert Bruls, die benieuwd is of jongeren dat ook zo ervaren. Hij legt de vraag voor aan Hidde (15), Stijn (16) en Dijana (17). Bij Stijn aan tafel wordt er weleens gesproken over de Tweede Wereld oorlog. “Ik besef heel goed dat we nu rustig naar buiten kunnen en niet zomaar worden opgepakt of vermoord.”

Bij het taalcafé in Beuningen gaan nieuwkomers en vrijwilligers met elkaar in gesprek om de Nederlandse taal beter te leren spreken. In een ongedwongen sfeer, ontmoeting is hier minstens zo belangrijk als Nederlands leren. Onlangs stond het thema ‘vrijheid’ op het programma. Een on derwerp dat veel oproept.

‘Je veilig voelen, Praten hetvrijheidoverbijtaalcafé:leerzaamenbijzonder.

“Ik kan alleen maar zeggen dat ik heel blij ben dat ik niet in de oorlog leefde. Wij hebben alles en kunnen doen wat we willen.”

‘Vrijheid is dat je mag zijn wie je bent.’ Op de krijtmuur in het Vrijheidsmuseum in Groes beek is het een vaak voorkomend antwoord op de vraag wat ‘vrijheid’ betekent. ‘Je veilig voe len’, antwoordt een nieuwkomer in het taalcafé op dezelfde vraag. In oktober en november is het tachtig jaar gele den dat ook in Nijmegen de meest extreme vorm van onvrijheid zichtbaar werd: de Jodenvervol ging door de Duitse nationaalsocialisten. Niét te mogen zijn wie je bent, je niét veilig mogen voe len. Na jaren van uitsluiting, vernedering door gevoerd tot het uiterste: razzia’s, deportatie, Devernietiging.grootsterazzia in Nijmegen, van 17 op 18 no vember 1942, nu tachtig jaar geleden, is de aan leiding om hierbij stil te staan. Die nacht werden 196 Joodse medeburgers afgevoerd. De meesten zouden nooit meer terugkeren. In deze krant ook aandacht voor de strijd om de vrijheid, met name in september 1944, toen de geallieerden in onze omgeving de strijd aangin gen met nazi-Duitsland. De historie van onze streek is er door getekend. Een actueel onderwerp, in de oorlogsjaren, maar ook nu: de persvrijheid. Titus Brandsma – groot ste Nijmegenaar aller tijden - werd in 1942 door de Duitsers opgepakt vanwege zijn verzet tegen de publicatie van NSB-advertenties in de Neder landse katholieke kranten. Hij stierf in concen tratiekamp Dachau. In zijn naam maken jongeren nu een krant over de bedreigingen van de pers vrijheid in deze tijd. Het maakt onderdeel uit van een programma over vrijheid, rechtsstaat en de Vrijheidmocratie.is niet vanzelfsprekend, aantasting van de democratie en onvrijheid zijn van alle tijden, net als oorlog en onderdrukking. Vrijheid, onvrijheid, en de strijd om de vrijheid. Daar draait het om in het programma Vrijheid en in deze Vrijheidskrant, die daarvan een uitvloei sel is. De staat van de vrijheid nu, met de Tweede Wereldoorlog als referentiekader. Een vraag aan de lezer: wat betekent vrijheid voor jou? Laat het ons weten: info@vrijheidregio nijmegen.nl Wiel Lenders en Ad van Heiningen, resp. voorzitter en coördina tor van het programma Vrijheid in de regio Nijmegen

toenonvrijheid,Vrijheid,ennu

Hullenaar'tvanErikFoto's:

Vrijheid. Wat betekent dat eigenlijk voor tie ners? Zegt de Tweede Wereldoorlog hen nog iets? En wat verwachten zij van vrijheid in de toekomst? Drie jongeren spreken hierover met de Nijmeegse burgemeester Hubert Bruls.

Hidde heeft met zijn vader veel do cumentaires en films over de oorlog gekeken.

Ook bij Dijana thuis is oorlog een thema dat de aandacht heeft.

“Mijn vader is in de jaren negentig gevlucht uit Bosnië, vanwege oor log die daar toen woedde. Ik ben heel blij dat hij naar Nederland is gevlucht. Want hier kunnen we alles doen en is het goed gere geld. Je kunt naar school en alles worden wat je maar wilt. Hier zijn we vrij.”

Soms moet je stellengrenzen

5VRIJHEID 2022

Je opgesloten voelen, wat is dat ei genlijk? Eén van de vrijwilligers legt uit: “Je kunt opgesloten zijn in de gevangenis, in de cel. Maar je kunt je ook opgesloten voelen in jezelf. Omdat je niet vrij bent of omdat je je ongelukkig voelt.” De mensen om hem heen knikken instemmend. “Opsluiten, opgeslo ten”, oefent één van hen hardop. Bashir was journalist in Syrië, voor dat hij naar Nederland vluchtte. Hij schudt zijn hoofd als hij het thema van deze week hoort. Over vrijheid en onvrijheid kan hij zó veel vertel len. Maar het lukt hem niet om zich te uiten in deze nieuwe taal. “Dat is voor veel mensen lastig”, zegt begeleider Mariette Uijen. “In taalcafés wordt niet over politiek of oorlog gesproken. Dat is voor veel mensen te pijnlijk.”

dat is vrijheid’

Maar er wordt wél gepraat over wat vrijheid voor de nieuwkomers bete kent nu ze in Nederland zijn. Bijna zonder uitzondering voelen ze zich hier vrij, blijkt uit het gesprek. Het wordt in kleine groepjes bij een kop je koffie gevoerd in de Beuningse bi bliotheek. Op kleine kaartjes staan concrete vragen als vertrekpunt voor het gesprek. “Wanneer voel jij je Devrij?”Koerdische jonge moeder Mer we kan dat wel uitleggen. Zij moest met haar man en dochters vluchten uit Turkije, nadat haar man daar was opgepakt. “Je veilig voelen, dat is Je hoeft niet altijd meer welvaart te hebben, het gaat er vooral om hoe je je voelt.

Burgemeester Hubert Bruls in gesprek met Dijana, Stijn en Hidde (v.l.n.r.) over wat vrijheid voor hen betekent.

spanningen.VrijheidinNederland

niet anders kan. “De overheid moet keuzes maken in het belang van ie dereen. Je kunt niet altijd meer vrij heid geven. We leven hier met 17,5 miljoen mensen, dan moet je soms grenzen stellen.” Dat begrijpen de jongeren. Wel vinden ze het belang rijk dat de politici goed uitleggen waarom bepaalde keuzes gemaakt worden en onze vrijheid soms aan banden wordt gelegd. Als het gaat over vrijheid en hoe dit er in de toekomst uit zal zien, leven er wel wat zorgen bij de jongeren. Hidde noemt als belangrijkste aan dachtspunt het klimaat en wat dat mogelijk voor onze vrijheid gaat betekenen. “Er zijn maatregelen no dig om klimaatverandering tegen te gaan en dat beperkt ons in onze vrijheid. We kunnen niet meer zo maar doen wat we willen. Ik maak me daar wel zorgen over. Er is best veel kritiek op de maatregelen en daardoor zie je meer onvrede onder mensen. En er wordt minder goed naar elkaar geluisterd, dus dat zorgt voor spanningen. Dan hoeft het geen oorlog te zijn, maar mensen voelen zich minder vrij.” Hij probeert daarom zelf positief en in gesprek te blijven. Dijana vult hem aan: “Je hoeft niet altijd meer welvaart te hebben, het gaat er voor al om hoe je je voelt. Met minder kun je je net zo goed vrij voelen. Dat zit dan vooral in jezelf.” Bruls is het daarmee van harte eens. “Zolang we met elkaar in gesprek blijven en begrip voor elkaar blijven opbrengen, heb ik er vertrouwen in dat we ons vrij kunnen voelen.”

PeetersTheoFoto:

Taalcafé aan de wandel Bibliotheek Gelderland Zuid heeft in vrijwel al haar vestigingen en zelfs in som mige wijkcentra taalcafés. Tijdens deze bijeenkomst komen mensen die graag Nederlands willen leren spreken bij elkaar. Een groep betrokken vrijwil ligers leidt deze bijeen komsten. De gesprekken kunnen over van alles gaan. Tijdens het programma over Vrijheid krijgen de bezoekers en de vrijwilli gers van de taalcafés de mogelijkheid om een stads wandeling door Nijmegen te doen die over de razzia’s en de plekken die daar relevant bij zijn gaat. Mocht je het hele interview van burgemeester Bruls met Dijana, Stijn en Hidde willen beluisteren, ga dan naar vrijheidregionijmegen.nlwww.

Er wordt minder goed naar elkaar geluisterd, dus dat zorgt voor

Maar of we die vrijheid ook echt zo ervaren? “Misschien waarderen we het niet altijd genoeg”, denkt Dija na. “Het is iets dat we vanzelfspre kend zijn gaan vinden.” Dat herken nen de andere jongeren. Al merk je het natuurlijk wel als je iets van je vrijheid in moet leveren. Kijk bijvoorbeeld naar de coronaperiode. Die valt op geen enkele manier te vergelijken met de geva ren en onvrijheid tijdens een oorlog. Toch was het soms moeilijk om te begrijpen waarom bepaalde maatre gelen nodig waren. Waarom je nie mand mocht zien of de deur niet uit Magmocht.de overheid onze vrijheid wel inperken, vragen de jongeren zich hardop af. Bruls denkt dat het soms

voor mij vrijheid”, zegt zij. Merwe voelt zich in Nederland vrij in bij na alles. Kinderen die naar school kunnen, een huis dat je gezellig kunt maken. Natuurlijk zijn er re gels, en behandel je de ander met respect. “Word jij hier met respect behandeld?”, wil vrijwilliger Els Pe ters graag weten van Merwe. Merwe knikt Bashirinstemmend.voeltzichhet meest vrij als hij een flink eind kan gaan wande len. Anderen noemen uitgaan, dan sen en lekker eten. Want ja, over eten en koken wordt altijd graag ge sproken in het taalcafé. Ook dat is vrijheid!

J e vrij voelen, onafhankelijk zijn of je opgesloten voelen. Het zijn be grippen met grote betekenis, zeker voor mensen die gevlucht zijn uit hun land vanwege oorlog of poli tieke overtuiging. Zij weten maar al te goed hoe het is om je niet vrij te kunnen voelen en niet vrij te zijn. Maar het is nog wat anders om hierover te praten in een taal die je (nog) niet beheerst.

‘The lack of knowledge’

‘Mensen‘Zwart/wit‘De‘Hebzucht’‘Wapens’mensheid’denken’dieteveel macht willen hebben’ ‘Ikke, ikke, ikke en de rest…….’ ‘Opruiing & niet open staan voor anderen’

In de periode september tot en met november richt het regionale programma Vrijheid zich op drie grote thema’s: De herdenking van de operatie Market Garden – de strijd om de vrijheid die hier in september 1944 in alle hevigheid Vrijheidwoedde. versus onvrijheid. Wat is de staat van onze demo cratie en rechtsstaat? Hoe staat het met de persvrijheid in ons land? Hoe kunnen we een bijdrage leveren aan de vrijheid, nu en in de toekomst? Hierover gaat het tijdens Free Future College en het Festival Grondfest. Discriminatie, uitsluiting en onderdrukking. Waartoe deze in extreme vorm kunnen leiden wordt duidelijk tijdens de herdenking van de grote razzia van 17 op 18 november 1942. In Nijmegen werden toen 196 Joodse medeburgers werden opgepakt, op transport gesteld en voor het over grote deel vermoord. Het regioprogramma Vrijheid is bedoeld voor jong en oud, iedereen kan er kennis van nemen én er zijn of haar eigen steentje aan bijdragen. Daarover meer in deze krant en op de bijbehorende website: vrijheidregionijmegen.nl. De laatste is nog in ontwikkeling.

‘Dat je mag zijn wie je bent’ ‘Vrede en rust en geen ruzie’ ‘Niet achterom hoeven kijken’ ‘Beleefd kritisch mogen zijn’ ‘God liefhebben boven alles en de naasten als ‘Keepjezelf’onrocking in the free world’ ‘Oorlog is stom en niet leuk’

D e gemeenten Nijmegen en Berg en Dal haken in op het programma Vrijheid door het te vertalen naar deze regio. Wat is er hier toen gebeurd? Wat zien we daar nu nog van? Welke lessen kunnen we hieruit trekken, voor nu en de toekomst? Niet alleen voor naoorlogse, van oorsprong Nederlandse generaties, maar ook voor nieuwkomers met hun eigen achtergronden en ervaringen.

‘Egocentrische,‘Onverdraagzaamheid’‘Poetin’‘Eigenbelangen’begint’bekrompen mensen die er graag bij willen horen voor zichzelf’

De laatste getuigen van de Tweede Wereldoorlog verdwijnen. Locaties, voorwerpen, verhalen, foto’s en films houden de gebeurtenissen van toen in leven. Met het programma Vrijheid wil de provincie Gelder land de generaties van na de Tweede Wereldoorlog bewust maken van de waarde van vrijheid. Het blijft dan ook belangrijk om het verhaal van die oorlog te blijven vertellen.

‘Stop dictators als Poetin, Erdogan, Hitler’ ‘Een‘Liefde’goed functionerende rechtsstaat’ ‘Praten met de ander’ ‘Leren van het verleden’ ‘Door verantwoordelijkheid te nemen voor de vrijheid van de ander’ ‘Respecteer de soevereiniteit van een land’ ‘Jezelf blijven uitspreken tegen onrecht’

‘Laten‘Onafhankelijkheid’wehetmeegeven aan de toekomst’ ‘Vrijheid is niet vanzelfsprekend’ ‘Leven en laten leven’ ‘Dat je kan doen wat je wil doen’ ‘Je veilig voelen terwijl je anders bent dan ‘Vrijheid‘normaal’stopt waar intimidatie en bedreiging

‘Ben‘Door‘Love‘Vrede’‘Democratie’notwar’bescheidenheid’behulpzaam,tolerant, eerlijk en respectvol’

Watbeschermenvrijheid?isHoewedevrijheid?bedreigtdevrijheid?

voorprogrammaVrijheid,iedereen

Wat is vrijheid? Wat bedreigt de vrijheid? Hoe beschermen we de vrijheid? Het zijn vragen om over na te denken. Het Vrijheidsmuseum in Groesbeek stelt ze aan zijn bezoekers. Zij kunnen hun antwoord noteren op een groot krijtbord. Als dat vol is worden de teksten gefotografeerd en gearchiveerd, om ze vervolgens uit te wissen voor een volgende ronde. Zo heeft het museum inmid dels vele honderden antwoorden gekregen.

Wat

Wat vrijheid?is

Wat opvalt is dat die niet alleen gaan over oorlog en vrede, maar ook over persoonlij ke vrijheden. En dat de bezoekers inhaken op de actualiteit, bijvoorbeeld de oorlog in Oekraïne. Een greep uit de antwoorden van de afgelopen maanden.

Hullenaar'tvanErikFoto:

VrijheidVRIJHEID 20226

B ij alle activiteiten trachten Len ders en zijn team aan te sluiten bij dit nieuwe herdenken. “We pro beren altijd een relatie te leggen tussen de geschiedenis en de actu aliteit, tussen het ‘toen en nu’. We staan niet met de rug naar de toe komst. Daarnaast zoeken we nieuwe ‘eigenaren’ van dit thema. We rich ten ons dus vooral op de jongere en nieuwe generaties. En ook erg be langrijk: laat het publiek participe names, ooggetuigenverslagen, in houdelijke discussies en persoonlij ke “Veelontmoetingen.”historicizijn geneigd niet te willen meewerken aan een ‘Holly wood productie’, het zou te drama tisch worden voorgesteld en geen recht doen aan de waarheid. Maar wij willen juist uitdragen: werk er aan mee en ga er volop in, zodat het historisch klopt en mensen er wat van op steken.” Hij benadrukt nogmaals de nood zaak van educatie en scholing over de Tweede Wereldoorlog. Lenders: “Die oorlog is de grootste huma ne catastrofe uit de geschiedenis. Door het op grootschalige wijze vervolgen en planmatig doden van grote groepen mensen én door de totale verwoesting van staten kun je wel zeggen dat de Tweede We reldoorlog een moreel ijkpunt is. Er lag een na oorlogs legaat, een erfenis. Op de puinhopen ervan is Europa gebouwd, gebaseerd op vrijheid, democratie en rechtsstaat. Je kunt je toch niet voorstellen dat zo’n belangrijk thema verdwijnt.

‘Niet met de rug naar de toekomst staan’

Het Vrijheidsmuseum In Groesbeek en het Infocentrum WO2 Nijmegen zetten dit najaar in op herdenken ‘nieuwe stijl’. kennistoenlatenWielvanprogramma.eendereüniestaaneenexpositiesalsterugkerendeNaastelementenrondleidingen,enfieldtripsinorigineleWilly’sMB,eronderandereeenvanfigurantenuitfilm‘ABridgeTooFar’enVrijheidsmarktophetInsteek:lerenhetverleden.DirecteurLenders:“Wemoetenziendatdeoorlogvanbelangrijkisvoordevannu.”

Hullenaar'tvanErikFoto:

Directeur Wiel Lenders in het nieuwe Vrijheidsmuseum. ren. Maak het tot de hoofdrolspelers van het verhaal.” Het Vrijheidsmuseum in Groesbeek heeft al eerder deze omslag ge maakt, vertelt Lenders. “Het ‘oude’ bevrijdingsmuseum bekeek de oor logstijd vooral vanuit de eigen hero iek en het eigen lijden. Nu brengen we daarnaast het verhaal van andere landen, óók dat van Duitsland. We trekken de context breder, maar ook de tijdslijn. De voor en naoorlogse geschiedenis en de actualiteit zijn minstens zo belangrijk. Opdat we leren van het verleden.” Op de Vrijheidsmarkt ‘nieuwe stijl’ die op 18 september in en rond het Vrijheidsmuseum plaatsvindt, is er ook aandacht voor universele the ma’s als vluchtelingen en mensen rechten. “Daarnaast is er muziek, zijn er rondleidingen en een nieu we kindervrijmarkt, waar kinderen hun kleedje kunnen neerleggen om hun spulletjes te verkopen.” Grate ful Generation Tours verzorgt die dag fieldtrips langs de slagvelden van operatie Market Garden in een authentieke Willy’s MB, de bekende jeep uit de Tweede Wereldoorlog. Even daarvoor, op vrijdag 15 sep tember, vindt er in het Infocentrum WO2 in Nijmegen een reünie plaats van alle figuranten uit de beroem de film ‘A Bridge Too Far’ uit 1977 over Market Garden, het mislukte offensief tegen de Duitse bezetters. Ook hoofdrolspeler Peter Faber zal van de partij zijn. “Film is altijd be langrijk geweest in de beleving van het verleden”, aldus Lenders. “Het geschiedenisbeeld van miljoenen mensen is gebaseerd op films. Zo ook rondom Market Garden. Bij de meesten voor een groot deel bekend door de film ‘A Bridge Too Far’. Dat durf ik wel te beweren.” Het animo voor de reünie is groot, vervolgt de directeur. “Veel figuran ten komen uit de regio.” Naast een ontmoeting tussen de genodigden wordt de gelegenheid aangegrepen om het belang van film in de ge schiedbeleving te benadrukken. “Al les komt die avond aan bod: foto’s die gemaakt zijn tijdens de filmop

NijmegenWO2InfocentrumArchiefFoto:

Voor meer informatie en het activiteitenprogramma: www. vrijheidsmuseum.nl en www. infocentrumwo2.nl.

7VRIJHEID 2022

Leren van het verleden Sjouwen met etalagepoppen tijdens de opnames van ‘A Bridge Too Far’.

Onze taak is het om samen met al die andere organisaties ervoor te zorgen dat hier aandacht voor blijft en dat de nieuwe generaties weet hebben van hoe dit kon gebeuren.

Wij moeten laten zien dat de oorlog van toen belangrijk is voor de ken nis van nu.”

’40-‘45PontoongroupFoto’s: EuropeRouteLiberationFoto:

Al snel lagen er in deze regio tien tallen ‘luisterkeien’ en breidde de Liberation Route zich uit naar an dere delen van ons land. Inmiddels verbindt ze in negen Europese lan den honderden plekken en verhalen langs de route die de geallieerden destijds aflegden.

”Veel mensen kennen het verhaal en de Nijmeegse brug De Oversteek verwijst hiernaar. Maar hoe het er bij zo’n Waalcrossing nu echt aan toeging, is voor veel mensen maar moeilijk te beseffen. Daarom spelen wij die na.” Re enactment is het uitbeelden van historische gebeurtenissen, meestal op de plaats waar deze oorspronke lijk plaatsvonden, door deelnemers in de kostuums of uniformen van die ”Mensentijd. die bot ‘oorlogje spelen’ zeggen, doen me een beetje pijn. Het is ‘levende geschiedenis’, iets wat we neerzetten ter nagedachte nis aan de veteranen. Het is een le vensbepalende gebeurtenis geweest, voor ons en voor hen. Zoveel jon gens zijn nooit meer thuisgekomen, hebben nooit een toekomst gehad.”

Waalcrossing als ultiem eerbetoon

Liberation Route Europe werkt nu aan een Europees netwerk van rou tes, die je wandelend, hikend of fiet send kunt volgen, in het spoor van de geallieerden. In totaal beslaat het netwerk bijna 10.000 kilometer. Om de routes te accentueren en de weg te wijzen, heeft de bekende Ameri kaanse architect Daniel Libeskind de ‘Vectors of Memory’ ontworpen.

Onthulling Vector of Memory bij De Oversteek door burgemeester Bruls, zaterdag 10 september om 15.00 uur.

De Amerikaanse M2 aanvalsboten zijn niet de exemplaren waarin de jonge soldaten in 1944 de Waal op werden gestuurd. ”Om in de woor den van een veteraan te spreken, ‘dat ging in gammele canvasboten’ toen. We hebben er recent een na gebouwd. Die is vaarbaar te maken, maar het zou niet mijn advies zijn daarin de Waal op te gaan. Maar destijds moesten ze.” Terwijl de meesten niet eens kon den zwemmen. ”Die jongens waren doodsbenauwd voor dat water. En er waren niet genoeg peddels, dus met een schep of geweerkolf zijn sommigen gaan peddelen. Te bizar voor woorden.”

H et regionaal bureau voor toeris me Arnhem Nijmegen was destijds de geestelijk vader van de ‘luister keien’. Het wilde de regio als één groot oorlogsgebied presenteren. Op plekken die tijdens de operatie Market Garden in 1944 van beteke nis waren, werden grote veldkeien gelegd met daarop een korte be schrijving van het gebeurde in drie talen: Nederlands, Duits en Engels. Op de borden ook een code, waar mee je via je mobieltje een uitge breider verhaal kunt beluisteren.

De Liberation Route, de route die de geallieerden in 1944-1945 volgden in hun opmars vanuit Engeland richting Berlijn, is een erkend fenomeen. Vanaf 2008 legde de organisatie achter de Liberation Route vele honderden ‘luisterkeien’ op plaatsen die een rol speelden bij de bevrijding van Europa. Nu komen daar ‘vectors’ bij, grote metalen ‘wegwijzers’, om de route extra te markeren. Onlangs is er één geplaatst bij het Vrijheidsmuseum in Groesbeek, op zaterdag 10 september onthult burgemeester Bruls een vector bij DeOversteek.

”D e oversteek, waarbij 48 sol daten het leven lieten, is cruciaal geweest voor de bevrijding van Nijmegen”, weet Dennis Kiekebos, voorzitter van Pontoon ’40 ’45.

De Vector of Memory markeert de route die de geallieerden in 1944 en 1945 aflegden.

Market GardenVRIJHEID 20228

Vector bij De Oversteek

Pas op, spektakel op de Waal op 18 sep tember. Die dag steken leden van re-enact mentgroep Pontoon ’40-’45 in M2-aanvals boten de rivier bij Nijmegen over. Precies op de plek waar 26 boten vol Amerikaanse soldaten dat op 20 september 1944 deden. De Waalcrossing, 78 jaar geleden op klaar lichte dag uitgevoerd, was onderdeel van operatie Market Garden.

Waalcrossing door Pontoon Group ’40-’45, Nijmegen, zondag 18 september 10.00 uur bij brug De Oversteek. Het evenement is goed te volgen vanaf het fietspad over de brug.

NijmegenArchiefRegionaalFotocollectie leveren van geld en goederen. Ook Nijmegen profiteerde daarvan. Met de Marshallhulp kwamen ook de Amerikaanse ideeën deze kant op over stadsplanning, mechanisering en marktbewerking door bedrijven.

Anja Adriaans

D e aankomst van de goederen kreeg veel aandacht in het Poly goonjournaal in de bioscopen. ”Dit was het begin van de wederop bouw van Nijmegen”, karakteriseert Anja Adriaans van Stichting FAN. FAN staat voor Friendship Alba ny Nijmegen. De stichting viert op 18september het 75 jarig bestaan van die vriendschap ”In de harten van de mensen kwam weer hoop. Een schip met enorme kratten vol kleding, ingeblikt voedsel, medicij nen en steigers, was helemaal over de oceaan uit Amerika gekomen.” De inzameling kwam voort uit een grootse actie in Albany. De Ameri kaanse stad hield een heuse Nijme gen week, waarin bewoners werd gevraagd om hulp voor het verwoes te Nijmegen. Gangmaker was gene raal James M. Gavin, afkomstig uit New York, die met de 82e Airborne Division nauw betrokken was bij de bevrijding van Nijmegen tijdens operatie Market Garden. ”Die mannen hadden in Nijmegen veel leed gezien én meegemaakt”, vervolgt Adriaans. Achthonderd Amerikaanse militairen sneuvelden in en rond de stad. ”Bij de eerste herdenking van de bevrijding van Nijmegen, in september 1945, za gen zij met eigen ogen de grote ver woestingen. Toen besloten zij: wij gaan hulp zoeken in Amerika. We moeten de stad helpen. Die komt er anders niet bovenop.” Om de Amerikaanse bevolking warm te maken voor donaties, maakte een Amerikaanse reporter in het stadhuis van Nijmegen een se rie radio uitzendingen. Fragmenten daarvan komen op de jubileumvie ring van stichting FAN in de Ste venskerk op 18 september voorbij. “Deze reporter sprak met Nijmeeg se winkeliers en scholieren over hun ervaringen en noden en zond dat rechtstreeks uit naar Albany. Het is te veel en te mooi materiaal om bij het jubileum alles in één keer te laten horen, maar één of twee uit zendingen geven al een prachtig tijdsbeeld. We zijn hard op zoek naar mensen die willen helpen bij het opsporen van de destijds ge interviewde Nijmegenaren of hun Daarnaastfamilie.” toont FAN in de Ste venskerk een korte film, waarin de verbinding met de actualiteit wordt gelegd. Hierin geven Nijmeegse scholieren die in 2019 op uitwisse ling naar Albany gingen, hun visie op internationale solidariteit. Zoals de Amerikaanse bevolking die 75 jaar geleden toonde met Nijmegen. ”Er zijn mooie parallellen te trek ken met de situatie van nu; met de oorlog in Oekraïne en met bijvoor beeld de Syriërs of Afghanen die hun land zijn ontvlucht. Iedereen kan wat doen, het hoeft niet alle maal groots te zijn. Dát is de bood schap van deze scholieren. Je kunt geld en spullen geven en dat is bei de waardevol. Maar een kaartje, een gesprek of alleen al laten merken dat je iemand wil kennen, kan een groot verschil maken in het leven van de ander.”

Nijmegen had zwaar te lijden onder de Tweede Wereldoorlog. Ruim 2200 Nijmegenaren overleefden de oorlog niet en er vielen duizenden gewonden. Er werden 5000 huizen volledig vernield en 13.000 zwaar beschadigd. De verwoestingen vonden plaats tijdens het bombardement van 22 februari 1944, de gevechten rond de bruggen in september van dat jaar en in periode daarna, toen Nijmegen frontstad was.

RoijdeBirgitFoto:

Net als de mensen uit Albany in 1947, met hun ‘schip van de hoop’. “Dat heeft voor mensen uit bei de steden geleid tot 75 jaar lange vriendschappen. Zoiets moois kan daaruit voorkomen.” De jubileumviering van stichting FAN in de Stevenskerk in Nijme gen begint op 18 september om 15.00 uur en wordt omlijst met zang en muziekoptredens van studenten. Vertegenwoordigers van beide zustersteden én van de 82e Airborne Division zullen spreken. Aanmelden verplicht via info@stichtingfan.nl.

Twee exposities vertellen nu het verhaal van de in puin geschoten Waalstad en de Amerikaanse hulp die Nijmegen kreeg om er weer bo venop te komen. ‘Zóó kwam Nijmegen uit de oorlog’ is de titel van de tentoonstelling van prentbriefkaarten van Jan Op den Camp, die van 2 tot en met 29 sep tember te zien is in bibliotheek De Mariënburg. Ansichtkaarten met ver woestingen als onderwerp. De mees te zijn indertijd uitgegeven door de Nijmeegse ondernemer A.A. van der Borg. Hij had aan de Broerstraat een warenhuis en uitgeverij. Voor de oorlog verkocht hij al ansichtkaar ‘Nijmegen en het Marshallplan’ is het thema van een expositie die tot 9 oktober te zien is in het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis. In juni 1947 kwam de Amerikaanse minis ter van buitenlandse zaken George C. Marshall met een plan voor de wederopbouw van Europese landen na de Tweede Wereldoorlog door het

9VRIJHEID 2022

75 Nijmegen is in juli 1947 lande lijk nieuws. Op een zomerse dag, ruim twee jaar na het einde van de Tweede Wereld oorlog, arriveert aan de Waal kade een enorme hoeveelheid hulpgoederen. 300 ton aan kleding, schoenen, bouwma terialen en vele andere Ameri kaanse producten, aangevoerd door ‘het schip van de hoop’. Ze zijn zorgvuldig bijeenge bracht door de bevolking van Albany, de hoofdstad van de Amerikaanse staat New York.

Een klein gebaar maakt een groot verschil

Help Nijmegen! Adopt a Family, April 13th 30th. The Knickerbocker News 1947, Albany NY. 16A rev. Albany Institute of History & Art Library, ms 002281.

De overblijfselen van het Warenhuis van der Borg ten, waarop te zien is hoe mooi Nij megen was. Tijdens het bombarde ment van 22 februari 1944 werd de winkel van Van der Borg verwoest. Hij ging door met het uitgeven van prentbriefkaarten, nu van puinho pen, kapotgeschoten huizen en stra ten. Na de oorlog opende Van der Borg als eerste een nieuwe winkel.

verwoestingNijmegen: wederopbouwen

AmerikaansevriendschapjaartussenAlbanyenNijmegen

Teun is student bedrijfskunde aan de RU in Nijmegen, Joris afgestu deerd accountant. In hun vrije tijd willen ze de gebeurtenissen van 1944 graag levend houden en de be vrijders eren, van wie er velen het leven lieten, waardoor latere gene raties in vrijheid kunnen leven. Dat doen ze met hun ‘Grateful Genera tion Tours’, rondritten in een Willy Jeep over de voormalige gevechtsterreinen in en rond Groesbeek.

Meer info of aanmelden voor een bijeenkomst om zelfstan dig jong en oud mee te kunnen nemen op tocht? Mail naar wilma www.gratefulgenerationtours.nlgiesbers@hotmail.nl.Voormeerinformatie:

Schoolkinderen luisteren vol aan dacht naar het verhaal van Paultje bij villa Vogelsangh. Market Garden in september 1944 bij Groesbeek. Daar staat ook een replica van het iconische toestel. “Daarnaast leidt de wandeltocht langs de Canadese begraafplaats in Groesbeek, maar ook langs Oorlogs begraafplaats Donsbrüggerheide in Donsbrüggen over de grens. En langs het monument bij Rathaus Kranenburg. Ook daarom willen we zo graag meer Duitse wande laars trekken. We werken hard aan het vergroten van onze bekendheid daar.”

Voor de geoefende én recreatieve wandelaar is er op zondag 18 september de veertiende editie van de Euregio kilometerstandenoverwandelaarshetdingstochtalseersteGroesbeek.VrijheidswandelingMaaralsindsdekeerin2007–toenopvolgervandeBevrijuit1987–zijnvooralNederlandsediedetochtdeverschillendeafvan5totenmet30ondernemen.

ten en herdenkingspunten is een herdenking sámen met Duitsland”, zegt Wouters. ”Toch weten Duit se wandelaars ons maar moeilijk te vinden. Zij wandelen meer in groepsverband, in tegenstelling tot Nederlanders die er veel meer zelf op uit gaan. Ook het lopen over ge markeerde routes kennen de Duit sers niet zo in wandelverband.”

Tours om bevrijdersAmerikaanseteeren

Ook in het herdenkingsweekend van 17 september zijn Teun en Joris van de partij. De belangstelling voor hun tours is inmiddels zo groot dat ze voor heel 2022 zijn volgeboekt.

Market GardenVRIJHEID 202210

De Vrijheidswandeling start op zondag 18 september van verschillende punten: het Vrijheidsmuseum in Groesbeek (5 en 10 kilometer), Café Eten en Drinken in Groesbeek (10, 15, 20, 25 en 30 km) en Tourist Info Center Alter Bahnhof in Kranenburg (20 km). Deelnemers krijgen op vertoon van hun startkaart gratis toegang tot het Vrijheidsmuseum.

Juist deze gemarkeerde punten op de route maken de Vrijheidswande ling zo waardevol. ”Wandelaars ko men onder meer langs Monument 1940 1945 in Berg en Dal, de ‘luis terkeien’ (herdenkingstenen met informatie over Operatie Market Garden) op de Liberation Route, het Generaal Gavin monument en de Waco glider in Groesbeek.” De Waco CG 4 is een Amerikaans militair zweefvliegtuig dat tijdens de Tweede Wereldoorlog veelvuldig is ingezet in Nederland en op an dere plaatsen. Honderden van deze toestellen landden tijdens Operatie

Theo Giesbers kon een speld horen vallen. Op de WOII route ‘Vrijheid is niet vanzelfsprekend’ was de Groesbeekse gids en samensteller van de route met de leerlingen van groep 7 en 8 van basis school Op de Horst aanbe land bij Villa Vogelsangh. Bij het oude huis aan het begin van de Zevenheuve lenweg vertelde Giesbers de kinderen over Paultje. beklijftPaultje

CillessenMarcoFoto:

Teun van Doorn (20 jaar) en Joris Ebbers (27) kregen de passie voor de operatie Market Garden en de Amerikaan se divisies die daar deel van uitmaak ten met de paplepel ingegoten. Hun opa Gerrit woonde vlak bij Klein Amerika, waar de Amerikanen in september 1944 landden. Zijn verhalen maakten diepe indruk op Teun en Joris.

moeten nemen op het scootertje en langs de hele route heeft dat meisje haar moeder alle verhalen nog eens Deverteld.”verhalen van Paultje en vele an deren mogen niet worden vergeten. ”Met de WOII route proberen we de lokale wereldgeschiedenis tastbaar te maken, zodat die voor toekomsti ge generaties niet verloren gaat.”

Het verhaal van

”P aultje was een jongetje van vijf jaar oud. Zijn moeder Elly deed stiekem verzetswerk en werd in 1944 verraden. Maar voor de Duitsers kwa men, had ze gezegd: ‘Paultje, denk eraan, als er iets gebeurt dan ga je naar het huis van tante Nel.’ Dat huis was Villa ”AlsVogelsangh.”jongetje van vijf is Paul tje naar de villa gewandeld. En heeft toen aan tante Nel, Pe tronella, verteld dat er vreem de mannen waren gekomen. ‘Meneren die overal in kijken en mama zegt dat ze mis schien wel met die meneren mee moet.’ Elly is die middag inder daad opgepakt en naar een concen tratiekamp gebracht. Wanneer ik dat vertel aan de kinderen, wordt het Hetmuisstil.”iseen van de vele verhalen op de WOII route, bedoeld voor de hoogste groepen van de basisschool en ouder. Ook leerkrachten kunnen met hun klas de ruim twee uur du rende tocht maken: een route vol verhalen en foto’s langs een kapel, kerkhof, kazerne, bommenbos en een schuilkelder. ”De try out met de kinderen van Op de Horst vond ik heel indrukwek kend”, vervolgt Giesbers. ”Een moe der belde me die avond op en zei ‘god, mijn dochter blééf maar ver tellen.’ Die avond had ze haar mee

T erwijl de Vrijheidswandeling ook over Duits grondgebied voert. Waar blijft de Duitse wandelaar? Mariet Wouters van organisator Stichting Wandelen in Vrijheid zoekt al lan gere tijd naar het antwoord. ”De wandeling langs monumen

GroesbeekVrijheidswandelingpopulair

11VRIJHEID 2022

DalenBergGemeenteFoto:

Wat is voor u de belangrijkste vorm van vrijheid?

WO OverasseltII-wandeling

In 1941 crashte er een Britse bom menwerper op boerderij De Mors Hetheuvel.Overasseltse Broek was tijdens operatie Market Garden in septem ber 1944 een belangrijke landings plek voor geallieerde parachutis ten en gliders. Zij richtten in deze omgeving onder meer een com mandopost en een lazaret in.

gevenVrijheidisvrijheidkrijgen

Wat is voor u dé locatie in uw gemeente als het gaat om de strijd om de vrijheid?

In de gemeente Berg en Dal is de strijd om de vrijheid nooit ver weg. Deze regio speelde een belangrijke rol bij de militaire operaties Market Garden in september 1944 en Veritable (slag om het Reichswald) in het voorjaar van 1945. Het Vrijheidsmuseum, begraafplaatsen, monumen ten en plaquettes herinneren aan deze periode. Drie vragen aan burge meester Mark Slinkman van Berg en Dal over vrijheid.

“Berg en Dal kent veel plekken waar de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog levend worden gehouden. Locaties waar gestreden én geleden is voor onze vrijheid. Van de histo rische massale luchtlandingen tijdens operatie Market Garden tot aan de evacuatie van de bevolking van Millingen, Kekerdom en Leuth en de gevechten aan de frontlinie die in 1944 dwars door onze gemeente liep. Dit en nog veel meer komt samen in ons veelzijdige Vrij heidsmuseum. Daar kan je zien hoe er gestreden is voor onze vrijheid en hoe kwetsbaar die vrijheid is. Een voorbeeld daarvan is hoe subtiel, geleidelijk en haast onopgemerkt vrijheid beetje bij beetje kan verdwijnen.” Welke boodschap heeft u aan de jeugd over vrijheid? “Vrijheid lijkt een gegeven. Iets vanzelfsprekends. Maar kijk naar de wereld om je heen: als we ons er niet met zijn allen actief voor inzetten zijn we onze vrijheid kwijt voordat we er erg in hebben. We leven in een roerige periode, waarbij kritiek (en helaas soms vergezeld door beledigingen en bedreigingen) op afwijkende meningen er haast al is voordat die mening is uitgesproken. Voor jongeren geldt hetzelfde als voor ons allen: het vergt meer moed en lef om kritisch op jezelf te zijn dan op de ander. Zelfkritiek is wat mij betreft een ondergewaar deerde deugd die ons als maatschappij, maar ook als individu, verder helpt. Datzelfde geldt voor begrip voor elkaars standpunten en overtuigingen. Vrijheid geven is vrijheid krijgen.”

De Tweede Wereldoorlog had in Overasselt en Heumen een tamelijk rustig verloop. Toch hebben zich hier in de loop van de oorlogsjaren enkele gebeurtenissen voorge daan, die samen een boeiend verhaal vertellen. Zoals: In de vroege uren van 10 mei 1940 pleegden de Duitsers een verrassingsoverval op de sluisbrug bij Heumen.

Café Van Lin was een verzamelpunt van Duitse soldaten tijdens de be zettingsjaren en geallieerde troepen in het najaar van 1944. Hier trad Josephine Baker op.

“Pas als je vrijheid verdwijnt kan je voelen hoe enorm belangrijk deze is. Dit geldt zeker ook voor je vrijheid van meningsuiting. In ons land is het vanzelfsprekend dat je kan en mag zeggen wat je vindt. Ook als je mening afwijkt van de gangbare mening. Of als je mening in gaat tegen het beleid en standpunten van bijvoorbeeld onze regeringsleiders. Er zijn helaas genoeg voorbeelden van landen waar dat onmogelijk is, omdat dat zeer ernstige gevolgen heeft voor jou en/of je familie. Wat mij betreft is de vrijheid om te zeggen wat je vindt es sentieel. Al betekent dat niet dat je ook alles moet zeggen wat je vindt, bijvoorbeeld door iemand te beledigen of zelfs te bedreigen.”

De bevrijdingsstichtingen in Overasselt en het Erfgoedplatform Heumen hebben een wandeling ontwikkeld langs deze en andere locaties die in de oorlogsjaren een rol speelden. Zie voor meer informatie: nl/wandeling-5.php.www.erfgoedheumen.

blauwzand.nlinfographic:

INTONIJMEGEN.COM

SouthhamptonLonden DoverCalaisBoulogneDuinkerkenRotterdamAmsterdamAntwerpenBrussel NijmegenArnhemEindhovenMaastricht Dieppe Le HavreCaenFalaise Parijs Cherbourg Avranches Rouen Basel Karlsruhe AM. LEGE9eR AM. LEGE3eR AM. LEGE1eR BR. LEGE2eR CAN.LEGE1eR AM. LEGE7eRFR. LEGE1eR ZW LU X. BELGIËNEDERLANDGR OO T BRIT T ANNIË FRANKRIJK DUITSLANDESGFRIED EINIL R AntwerpenGEBIEDUHRSAARGEBIEDAmsterdamLonden NEWBURY AREA 1st Brit A/B Div. US 101st A/B GRANTHAMDiv.AREAUS82ndA/BDiv. LANDNEDER GR OO T BRIT T ANNIË FRANKRIJKBELGIË ZuidelijkNoordelijkerouteeroute WA AL oversteekplaatsinschepings- LENTNoordelijkeopritWaalbrug 504e US PARACHUTISTENREGIMENT Centrale NIJMEGEN D-Day, 6 juni 1944. Geallieerde troepen landen op de stranden van Normandië. Begin september 1944. Ze zijn inmiddels opgerukt tot de Frans-Duitse grens, hebben grote delen van België bevrijd en staan aan de Nederlandse grens. De vraag is hoe door te dringen tot het Ruhrgebied, het economische hart van Duitsland. En daarbij: hoe de Westwall, de Duitse grensverde diging tussen Kleef en de Zwitsers grens, te omzeilen.

Zondag 17 september start Market Garden, één van de grootste lucht landingsoperaties ooit. Die dag en de dagen erna worden zo’n 35.000 Amerikaanse, Britse en Poolse para chutisten met transportvliegtuigen vanuit Engeland overgevlogen naar hun landingsplaatsen ten noorden van Eindhoven en Veghel, bij Over asselt en Groesbeek en op de heidevelden rond Ede en Renkum. De transportvliegtuigen slepen zweef vliegtuigen mee met jeeps, motor voertuigen en ander materiaal. De licht bewapende parachutisten worden geacht de bruggen maxi maal drie dagen in handen te hou den. Dan moeten ze ontzet zijn door het Britse 30ste Legerkorps met zijn tanks en ander zwaar geschut. Dat begint diezelfde zondagmiddag aan zijn opmars vanaf de Belgische

Degrens.eerste dag verloopt voor de geal lieerden relatief goed. De brug over de Maas bij Grave valt vrij snel in Amerikaanse handen, een Brits ba taljon weet de noordelijke oprit van de Rijnbrug bij Arnhem in handen te nemen. Maar er zijn ook tegen slagen. In Brabant blazen Duitse troepen de brug over het Wilhelmi nakanaal op, het kost een dag om die te herstellen. Duitse militairen bereiken de Waalbruggen bij Nij megen juist voor de Amerikanen. De dagen daarna nemen de tegen slagen toe. In Arnhem stuiten de Britten op onverwacht sterke tegen stand van Duitse SS’ers. Die blazen de spoorbrug bij Oosterbeek op en weten te voorkomen dat meer Brit ten de Rijnbrug bij Arnhem berei ken. Bovendien weten ze de Britten terug te dringen tot Oosterbeek en ze daar te omsingelen.

Market Garden in vogelvlucht

In het zuiden loopt de opmars van het grondleger op de smalle we gen ernstige vertraging op omdat kapotgeschoten voertuigen de weg blokkeren. Rond de verkeersbrug bij Nijmegen ontstaat hevige strijd, maar de Duitse troepen houden voorlopig stand. Zo verstrijken er drie Woensdagdagen. 20 september besluiten de Amerikanen met canvasbootjes de Waal ten westen van Nijmegen over te roeien, om de Waalbrug gen via de noordkant in te nemen. De oversteek kost 48 Amerikanen het leven, maar het plan slaagt: de spoorbrug en de verkeersbrug wor den veroverd. Aan het begin van de avond rijden de eerste Britse tanks vanuit Nijmegen de brug op, om vervolgens bij Lent halt te houden.

Diezelfde avond moeten de Brit ten hun strijd om de Arnhemse brug staken. Die is nu weer stevig in Duitse handen. Bij Elst richten Duitse troepen een verdedigingsli nie in, die een verdere opmars van de geallieerden richting Arnhem onmogelijk maakt. In de nacht van 25 op 26 september worden onge veer 2.000 Britten over de Rijn bij Oosterbeek geëvacueerd en naar Nijmegen overgebracht. Daarmee komt Market Garden ten einde. De gevolgen zijn groot. Weliswaar is een deel van Zuid Nederland bevrijd, maar het eigenlijke doel is niet gehaald. De bevolking van Arnhem en omgeving moet eva cueren, de Betuwe wordt door de Duitse bezetters onder water gezet als natuurlijke buffer tegen de geal lieerden. In de winter die volgt ster ven in het westen van het land zo’n 20.000 mensen aan honger en kou.

17-9 18-9 19-9 20-9 SHCIERWALD 23-9 BEL GIË 19-9 Corridor geblokkeerd van 22 tot 23 sept Corridor geblokkeerd van 24 tot 26 septDuitseaanvallenopCorridor 10e SS PANTSERDIVISIE 9e SS PANTSERDIVISIE 17-9 17-9 21-9 17-9 17-9 17-9 17-9 17-9 101e AIRBORNEUSDIVISIE 1e AIRBORNEBRITSEDIVISIE1ePOOLSEPARACHUTISTENBRIGADE 82e AIRBORNUSEDIVISIE 82e AIRBORNUSEDIVISIE 101e AIRBORNEUSDIVISIE 82 US 101e US 2eBRITSELEGER VeUdenghelSchijndelSonSint-Oedenrode Oosterbeek RenkumWeert Neerpelt Leopoldsburg Vught BoxmeerGroesbeekGrave ElstDriel Valkenswaard frontlijnop17september Eindhoven Den Bosch Helmond Arnhem Roermond Ede t Apeldoorn Nijmegen Rijn Li ng e Waal Maas Wilhe l m i n a k a n a al ZuidWilhelmsvaart vernieldebrugDuitsersGeallieerdenluchtlandingbrug 17-9 GardenMarketOperatie 13VRIJHEID 2022 Op 6 juni 1944 landen de geallieerden op de kusten van Normandië.

H et antwoord krijgt de codenaam Market Garden. In een bliksemactie moeten luchtlandingstroepen alle bruggen over rivieren en kanalen tussen de Belgische grens en Arn hem veroveren, operatie Market. Zo moet de weg vrijgemaakt worden voor de opmars van een grondleger met zwaar materieel van de Belgi sche grens richting Zuiderzee (nu IJsselmeer), operatie Garden. Doel is de Duitse troepen in het westen van ons land af te sluiten van hun moederland en de weg vrij te ma ken voor een geallieerde opmars via Arnhem en Oost Nederland richting Duitsland.

In februari 1945 starten de gealli eerden vanuit het tijdens Market Garden bevrijde gebied (het Rijk van Nijmegen) een nieuw offen sief tegen Duitsland, het grote Rijnlandoffensief: the final push to Berlin. De Russen hebben in middels grote delen van het Derde Rijk veroverd. Op 8 mei capituleert nazi Duitsland. Begin september zijn ze opgerukt tot aan de Nederlandse en Duitse grens. Het plan is nu om Duitsland via Nederland binnen te vallen om zo de Westwall, de Duitse verdedigingslinie, te omzeilen.

Operatie Market Garden start 17 september 1944. Vanaf verschillende militaire vliegvelden in Engeland worden meer dan 35.000 militairen overgevlogen naar lan dingsterreinen bij onder meer Arnhem (Oosterbeek), Nijmegen (Groesbeek), Grave en Eindhoven.

Operatie Market Garden in beeld. Er worden luchtlandingstroepen gedropt om de bruggen bij onder meer Eindhoven, Grave, Nijmegen en Arnhem snel te veroveren. Zo moet de route veiliggesteld worden voor de grondtroepen om met hun zwaar materieel op te rukken van de Belgische grens tot aan het IJsselmeer. De situatie op 17 september en de dagen daarna.

Beeld van de Waaloversteek op 20 september. Ameri kanen steken met canvasbootjes de Waal over om de noordelijke opritten van de spoorbrug en de Nijmeegse verkeersbrug veilig te stellen.

Als je in de regio Overasselt, Groesbeek, Nijmegen rondfietst of wandelt, kom je overal herinneringen tegen aan Market Garden, de geallieerde operatie in september 1944 om een militaire doorbraak richting nazi-Duitsland te forceren. Een parachute als kunstwerk of een replica van een zweefvliegtuig op de landingsterreinen van toen, informatiepanelen, bunkers, begraafplaatsen. Er zijn tientallen lieux de mémoire, plaatsen van herinnering. Op deze pagina’s een fotografische impressie van Erik van ’t Hullenaar.

Market herinneringplaatsenGarden,van

De Thompsonbrug over de Maas bij Grave. De Amerikanen wisten de brug op zondag 17 septem ber 1944 vrij makkelijk veilig te stellen, onder leiding van luitenant John. D. Thompson (1917 1988). In september 2004, bij de herdenking zestig jaar later, schonk de weduwe van Thompson zijn naam aan de brug. De felle kleuren zijn van later: ze symbo liseren de overgang van Noord Brabant (rood) naar Gelderland (groen), de regenboogkleuren die ook staan v00r diversiteit.

Het Bevrijdingsmonument aan de Schoonenburgseweg in Overasselt, bestaande uit drie ijzeren parachutes. De tekst op het gedenkteken: ‘Landingsterrein parachutisten en gliders bij de bevrijding van Overasselt op zondag 17 september 1944.’ De parachutisten waren Amerikanen en Polen, hier gedropt om de bruggen bij Grave over de Maas en die bij Heumen over het Maas Waalkanaal in te nemen. Het monument werd in 1985 onthuld. Op de oorlogsbegraafplaats van het Gemenebest aan de Groesbeekseweg in Mook liggen 332 militairen begraven. Het zijn vooral slachtoffers van de operaties Market Garden (september 1944) en Veritable (Rijnlandoffensief, februari 1945). Merendeels zijn het Britten. Ook liggen hier 10 Canadezen, 3 Australiërs, 1 Nieuw Zeelander en 11 Poolse soldaten.

Klein Amerika bij Groesbeek was één van de landingsterreinen tijdens de operatie Market Garden. Hier landden in september 1944 honderden Amerikaanse Waco zweefvliegtuigen. In 2014 werd er één op ware grootte nagebouwd. Militairen van de Amerikaanse 82ste divisie – dezelfde als toen – onthulden het glidermonument.

15VRIJHEID 2022

Het Vrijheidsmuseum ligt in het heuvelachtige landschap tussen Groesbeek en Duitsland. Dit gebied was strijdtoneel tijdens de operaties Market Garden en Veritable. Het gebouw, twaalf meter hoog, heeft een sterke gelijkenis met een enor me parachute. Het Vrijheidsmuseum verving in september 2019 het Nationaal Bevrijdingsmuseum 1944 1945. Voor de deur staat een Sherman tank.

Het Infocentrum WO2 aan de Ridderstraat in Nijmegen geeft de bezoekers informatie over verhalen, evenementen, erfgoed en musea in de regio die te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog. Een interactieve kaart toont het ver loop van de operatie Market Garden. In de Experienceroom valt te beleven wat die oorlog betekende voor Nijmegen en omgeving.

De rivierkazemat bij Lent werd in 1936 door de Nederlandse krijgsmacht gebouwd ter verdediging van de Waalbrug bij een Duitse inval. Op 17 september 1944 waren brug en kazemat in Duitse handen. Onder de brug een springlading om deze te kunnen vernielen, de ontsteker in de kazemat. Op 20 september, toen Britse tanks de Waalbrug opreden richting Lent, werd de brug toch niet opgeblazen. Mogelijk door een haperend ontstekingsmechanisme, mogelijk door een bevel van een Duitse generaal.

De Nijmeegse stadsbrug De Oversteek herinnert aan de Waaloversteek op 20 september 1944. Amerikaanse soldaten staken hier in canvasbootjes de rivier over om de Waalbrug en de spoorbrug vanaf de noordoever te veroveren. Er sneuvelden 48 militairen. Als eerbetoon aan hen is de brug uitgerust met 48 paren lichtmasten, die elke avond bij zonsopgang één voor één worden ontstoken in het tempo van een trage mars. Die wordt hier ook elke avond gehouden: de Sunset March.

De Duitse bezetter bouwde in 1943 drie mitrailleurbunkers op de Nijmeegse Valkhofheuvel. Ze dienden ter verdediging van de Waalbrug. In de strijd om die brug werd hier in sep tember 1944 zwaar gevochten. De Valkhofbunker, nu beperkt opengesteld voor het publiek, is de enig overbleven bunker. De beide andere zijn in 1947 en in 1984 gesloopt.

17VRIJHEID 2022

Het gezin wordt op 23 juni 1943 ver raden, gearresteerd door Nijmeegse politieagenten en overgebracht naar Westerbork. Op 29 juni 1943 wor den de zes op transport gesteld naar Sobibor. Drie dagen later worden de zusjes Sara (17 jaar), Miep (16) en Frieda (14), hun broertje Abraham (11) en hun vader (51) en moeder (48) daar vergast. Monument Naar de eerdergenoemde Kitty de Wijze is in Nijmegen een pleintje genoemd, vlak bij de synagoge aan de Nonnenstraat. Op het pleintje het Joods monument, een beeld van Paul van de Swaaf van een treuren de vrouw, die symbool staat voor alle vermoorde Nijmeegse Joden. Hun namen en die van Joden die in Nijmegen ondergedoken waren zijn vereeuwigd op zeven bronzen pla quettes.

Kitty en Joke worden direct na aan komst in Auschwitz op 15 december 1942 vergast. Ze zijn dan 22 en 20 jaar oud. Tiny sterft op 17 septem ber 1943, 19 jaar oud. Hun ouders, die inmiddels ook zijn opgepakt, worden op dezelfde dag vermoord in de gaskamers van Auschwitz. Vader Levi is dan 58, moeder Lea 48 jaar. Vierde zus Elly wordt eveneens in Auschwitz vermoord, op 12 februari 1943. Haar man Herman op 30 april 1943. Ze zijn dan respectievelijk 23 en 34 jaar oud. De Joodse veehandelaar David Abra ham Glaser (1891) weet met zijn vrouw Esther (1894) en hun vier kinderen aan de razzia’s in Nijme gen te ontsnappen door onder te duiken bij een boer in Herveld. Als er een huiszoeking dreigt, verstop pen ze zich in de velden en weilan den achter de boerderij.

BreslauerRudolfFoto:

Hun moeder Lea en vader Louis worden niet meegenomen, omdat de laatste ernstig ziek is. De volgen de dag worden ze op de trein gezet naar doorgangskamp Westerbork. Van daaruit worden ze op 12 decem ber gedeporteerd naar Auschwitz. Tussen Westerbork en de Duitse grens gooien ze enkele briefkaarten uit de rijdende trein, in de hoop dat die hun ouders zullen bereiken. Ze proberen hun angsten te ver bergen en hun ouders moed in te spreken. Kitty: ‘We zullen steeds ons best doen en flink blijven.’ En Joke: ‘Onze humor krijgen ze er toch niet uit. Die laten we ons door niets ontnemen... Als de reis voorbij is en we zijn weer aan het werk, gaat alles weer best’.

In Europa is al sinds de Oudheid sprake van antisemitisme, Jodenhaat. Adolf Hitler en zijn nationaalsocialisten maken er na hun machtsovername in Duitsland in 1933 in zijn meest extreme vorm gebruik van. 1942 in

Razzia Nijmegen

Trein Westerbork Op 15 juli 1942 vertrekt de eerste trein van Wes terbork naar het concen tratiekamp Auschwitz in Polen. Er zullen tot 13 september 1944 meer dan honderd transporten vol gen, naar Auschwitz of an dere concentratiekampen zoals Theresienstadt, Ber gen Belsen, Buchenwald, Sobibor en Ravensbrück. In totaal worden zo’n 107.000 Joden uit Neder land naar ‘het Oosten’ weg gevoerd. Minstens 102.000 zijn in de concentratiekampen vermoord, bezwe ken, of hebben zich dood gewerkt. Slechts 5.000 van de weggevoerde Neder landse Joden overleven de Holocaust.

perspectiefFoto:Erikvan’tHullenaar

De kinderen Glaser: Abraham en voor hem v.l.n.r. Miep, Frieda en Sara.

NijmegenArchiefRegionaalcollectieFoto:

Z e geven de Joden met de commu nisten de schuld van het verlies van de Eerste Wereldoorlog en de eco nomische crisis die daarop volgde. Al in 1933 wordt het eerste concen tratiekamp in gebruik genomen, om tegenstanders van het regime op te sluiten. Door de Neurenberger wet ten in 1935 worden de Duitse Joden rechteloze burgers, hun onderne mingen worden onteigend. De na zi’s proberen de Joden te dwingen tot emigratie door intimidatie, ge weld, discriminatie en systemati sche uitsluiting. Op 20 januari 1942 besluit de nazitop tijdens de Wannseeconferentie tot een ‘definitieve oplossing voor het Jodenvraagstuk’ (Endlösung der Judenfrage): de systematische uit roeiing van de Europese Joden. Na de Tweede Wereldoorlog blijken er zo’n zes miljoen Europese Joden te zijn vermoord, het merendeel in de vernietigingskampen. Eerste razzia's Op 10 mei 1940, de dag van de Duit se inval, telt Nederland ongeveer 140.000 Joodse inwoners en ruim 20.000 Duits Joodse vluchtelingen. Driekwart jaar daarna, op 22 en 23 februari 1941, houden de Duitsers de eerste razzia’s, in de Amster damse Jodenbuurt. Meer dan 400 mannen worden opgepakt en gede porteerd. In reactie hierop breekt in Amsterdam en omstreken de Febru aristaking uit, die door de bezetter met geweld wordt neergeslagen. Vanaf 2 mei 1942 moeten Joden ver plicht een gele ster met het woord ‘Jood’ dragen, als herkenningsteken. Op 26 juni van dat jaar komt de Duit se bezetter met de boodschap dat Joden voor ‘werkverruiming’ naar Duitsland zullen worden gestuurd: dwangarbeid in de concentratiekam pen. Kamp Westerbork in Drenthe is ingericht als doorgangskamp.

NijmegenArchiefRegionaalFotocollectie

Joden gaan op transport van Westerbork naar Auschwitz.

Razzia's Nijmegen Voor de Tweede Wereldoorlog telt Nijmegen ruim 500 Joden, die op gegaan zijn in de samenleving. In het najaar van 1942 begint hier de systematische jacht op de Joden, on der leiding van de Nijmeegse politie. Grote razzia’s zijn er op 2 oktober en vooral in de nacht van 17 op 18 november, als in één keer 196 Joden worden opgepakt. In april 1943 ver klaart politiecommissaris Van Dijk Nijmegen 'Judenrein' – vrij van Joden. Meer dan 430 Nijmeegse Joden worden gedeporteerd naar de Duit se concentratiekampen, slechts 13 keren levend terug. 71 Nijmeegse Joden weten de oorlog te overleven door onder te duiken.

Familie de Wijze op het Stationsplein in 1940. Van links naar rechts: dochters Tiny en Joke, Herman van Beek (de latere echtgenoot van Elly), moeder Lea, oudste dochter Elly en tante Sara.

Beeld op de Kitty de Wijzeplaats ter nagedachtenis aan de Nijmeegse Joden die omkwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op de achtergrond de plaquettes met de namen.

Onder de Joden die bij de grote raz zia in Nijmegen in de nacht van 17 op 18 november worden opgepakt zijn drie zussen: Kitty (1920), Joke (1922) en Tini (1924) de Wijze.

razzia’sNijmeegsezijnaltijdonderbelichtgebleven” Hullenaar'tvanErikFoto:

H et Nijmeegse Filmhuis Lux sluit aan op het programma rond de her denking van de razzia in november 1942 met twee films en twee docu mentaires die meer duidelijk maken over de context van de gebeurtenis sen in Nijmegen.

‘Razzia’expositieIndringende kunnen zijn dat het een complex ver haal is, zegt curator Van de Schoor. “Er zijn weinig getuigenissen en ‘fout’ en ’niet fout’ lopen hier door elkaar. De politie was erbij betrok ken en ook veel gewone burgers.” De gewelddadigheden uit de oorlogsperiode worden vooral gelinkt aan de aanhangers van de Nationaal So cialistische Beweging (NSB), die met de bezetter samenwerkten, en de Duitse nazi organisaties SD en hij is weggevoerd en vermoord, alleen maar omdat hij Joods was. “Deze foto hebben we vrij recent gekregen van een familielid van de jongen. Gevonden in de fotoboeken op zolder... Wie weet wat er nog meer naar boven komt door de ex Hetpositie.”tentoonstellingsteam wil met de expositie iedereen bereiken. “De oudere generatie, maar ook de jon geren die onbevangen zijn. Het is een verhaal dat verteld moet wor den.”

Ruti Vardi, Willem Oosterbaan, Frank van de Schoor, Frank Eliëns en Cynthia Spence verdiepen zich in het archiefmateriaal voor de expositie. Op de foto ontbreekt werkgroeplid Leo van de Munckhof. Leo van den Munkhof ontbreekt op de foto vanwege vakantie.

Mogelijk komen Herman Teerhofer en Jacqueline de Bruijn naar Nijmegen om hun documentaires toe te lichten.

“De

Bij de expositie verschijnt een boekje van de hand van Leo van den Munkhof en Willem Oosterbaan: ‘Boek houding van een ondergang: de razzia van 17 november 1942 in Nijmegen. Het is een uitgave van de Stichting Stolpersteine Nijmegen.

D eze indringende gebeurtenis staat centraal in de expositie Razzia die vanaf half oktober te zien is in het Huis van de Nijmeegse geschie denis. Curator Frank van de Schoor, auteur Frank Eliëns, de onderzoe kers Willem Oosterbaan en Leo van den Munkhof en Ruti Vardi, coördi nator Open Joodse Huizen Nijme gen, vormen het kernteam achter de Oosterbaan:tentoonstelling.“Het is dit jaar tachtig jaar geleden dat de razzia plaats vond. Er zijn meerdere razzia’s ge weest, maar die van 17 november 1942 is de omvangrijkste. In die nacht werden maar liefst 196 Joden Hetweggevoerd.”boekje‘Rondom Westerbork’ van Fritz Tauber, één van de Nij meegse Joden die in de bewuste nacht werden opgepakt en naar Westerbork gedeporteerd, vormt de rode draad van de expositie. Ook de verhalen en het beeldmateri aal uit het boek ‘Hoe de Joden uit Nijmegen verdwenen’ van auteur en medeorganisator Frank Eliëns komen aan bod. Daarnaast vormt de website www.oorloginnijmegen. nl van onderzoekers Oosterbaan en Van den Munkhof een bron van in Hetformatie.wordt een zogeheten histori sche expositie waar bezoekers via informatiepanelen en foto’s een beeld krijgen van wat er destijds is gebeurd. Oosterbaan: “Het bombar dement op Nijmegen, Market Gar den… die verhalen kent iedereen. De Nijmeegse razzia’s zijn van een andere orde en altijd onderbelicht gebleven. Met deze expositie hopen we een indruk te geven én te maken” De reden dat er weinig aandacht is geweest voor deze zwarte bladzijde uit de Nijmeegse geschiedenis zou

De expositie ‘Razzia 17 november 1942’ (van 14 oktober t/m 11 december in het Huis van de Nijmeegse Geschie denis) gaat over de Jodenvervolging in Nijmegen tijdens de Tweede Wereldoorlog, de razzia(‘s), de georgani seerde roof van de Joodse eigendommen in deze stad. De theatervoorstelling ‘RAZZIA’ (te zien op 17, 18 en 19 november) onder leiding van theatermaker Godfried Beumers zoomt in op de gebeurtennissen tijdens de razzia in die novembernacht.

De film ‘The Pianist’ uit 2002 van re gisseur Roman Polanski vertelt het verhaal van de Joodse pianist Wla dyslaw Szpilman, die in de Tweede Wereldoorlog het Joodse getto van Warschau weet te overleven.

De documentaire ‘Hajo, een Jood se vluchteling’ van Jacqueline de Bruijn gaat over een gevluchte Duitse Joodse jongen die na de Kristallnacht (november 1938) met één van de laatste kindertreinen naar Nederland gaat, waar hij te recht komt in verschillende vluch telingenhuizen. Hajo is dan 14 jaar. Op het eind van zijn leven gaat Hajo Meyer terug naar de huizen waar hij als vluchtelingenkind woonde en herleest hij de brieven die hij aan zijn ouders schreef.

Zij weten de ontmenselijking in de concentratiekampen heel persoon lijk over te brengen.

AUSCHWITZ,onsverhaal

SS, aldus Van de Schoor. “Maar er kan worden vastgesteld dat in eer ste instantie de gemeente Nijmegen en het politiecorps de razzia op geen enkele wijze hebben tegengewerkt. Het was een geautoriseerde en geor ganiseerde gang van zaken.” Sinds eind 1941 beschikte de Nij meegse gemeentepolitie over een interne Politieke Dienst met elf agenten die de specifieke opdracht hadden ‘duchtig’ jacht te maken op Joodse inwoners en onderduikers in Nijmegen en mensen uit het verzet. Van de Schoor: “Vanaf 10 april 1943 waren er in Nijmegen geen Joden meer. Huiveringwekkend.” “Het raakt je. Je hoort er iets over en het is overweldigend, het laat je niet meer los”, aldus de curator. Dat geldt ook voor auteur Eliëns en onderzoekers Oosterbaan en Van den Munkhof. Ze hebben zich jaren verdiept in de verhalen achter de Joden die zijn verdwenen. Eliëns: “En we krijgen nog steeds materiaal binnen.” Hij toont een foto van een lachende scholier achter een lesse naar. Sally Minco is zijn naam. Ook Een klop op de deur, zware voetstappen op de trap. De deur zwaait open. ‘Meekomen!’ wordt er geschreeuwd. Met een koffer in de hand en angstige gedachten in het hoofd worden in de nacht van 17 op 18 november tientallen Nij meegse Joden samengedreven in de toenmalige Gemeentelijke HBS aan de Kronenburgersingel. Ze worden per trein weggevoerd. De meesten zullen nooit meer terugkeren. De expositie ‘Razzia’ in het Huis van de Nijmeegse Geschie denis wordt donderdagmiddag 13 oktober geopend door burge meester Bruls en is te zien tot en met 11 december. Gedurende de expositie is er gelegenheid om onder leiding van een historicus deel te nemen aan een aanvullen de rondwandeling door de stad langs plaatsen van herinnering. De data: 15, 22 en 19 oktober en 5 november, telkens om 14.00 uur. Zie verder: ofwww.vrijheidregionijmegen.nlfilmvoorstellingenexactenijmegen.nl.www.stadswandelingVoormeerinformatieendedataentijdenvandezeziewww.lux-nijmegen.nl.

RazziaVRIJHEID 202218

De recente film ‘Die Wannsee Kon ferenz’ van regisseur Matti Geschon neck is gebaseerd op het verslag van genoemde conferentie in de ochtend van 20 januari 1942. Hoge nazi-offi cieren bespreken onder leiding van Reinhard Heydrich op uiterst zake lijke manier hoe de massamoord op miljoenen Joden in Europa kan wor den georganiseerd.

Films Nijmeegseachtergrondalsrazzia

De documentaire ‘Auschwitz, ons verhaal’ van Herman Teerhofer laat zien welk lot de Joden te wachten stond, nadat ze – zoals in Nijmegen waren opgepakt en via doorgangs kamp Westerbork gedeporteerd naar het concentratiekamp Auschwitz in Polen. Het grote verhaal van dit ver nietigingskamp wordt meeslepend en confronterend verteld door zes mensen die het overleefd hebben.

Een herdenkingssteen op het terras

Julius vond werk bij de Mara thon Zeepfabriek aan de Oude Graafseweg. Nadat deze ophield te bestaan, werd hij in 1941 ingezet bij een werkverschaf fingsproject op Heumensoord.

Bij het leggen van de steen hield Nicky als huidige eigenaresse een korte toespraak. De herdenkings steen voor de vrouwen ligt bijna op het terras van de Blonde Pater. “Het is goed om te blijven herdenken. We hebben ons personeel uitgelegd waarom de steen hier ligt en welk verhaal erachter zit”, vertelt Nicky.

Nicky Maas, eigenaresse van café De Blonde Pater, wist vrijwel niets van de geschiedenis van haar pand. Totdat ze benaderd werd door de stichting Stolpersteine.

“Het is niet zo dat onze gasten er naar vragen, al zou dat eigenlijk wel mooi zijn. Er is oorlog op allerlei plekken in de wereld, zelfs behoor lijk dichtbij. Je hoopt alleen maar dat het nooit weer gebeurt, maar de angst blijft bestaan. De steen helpt om niet te vergeten.”

19VRIJHEID 2022

E xact op deze plek werd de Joodse Helena Egger tijdens de grote razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 uit haar huis gehaald. Zij werd eerst naar Westerbork en vervolgens naar Auschwitz getransporteerd. Daar werd ze in december 1942 ver moord. Ze was toen 86 jaar. “Ik vond het heel indrukwekkend om deze geschiedenis te horen”, vertelt Nicky. Op het moment dat zij het verhaal las over Helena Egger en haar huishoudelijke hulp Hildegard Kroon, keek ze uit het raam. Ze re aliseerde zich dat ze op de plek zat waar Helena’s huis heeft gestaan. “Je probeert je te verplaatsen in hun leven, al is dat eigenlijk niet te doen. Het is zo heftig wat hen is overko Helenamen.” had met haar man Aäron Glaser een juwelierszaak op de hoek van de Houtstraat en Stikke Hezel

PeetersTheoFoto: Stolpersteine, op 10 april gelegd ter nagedachtenis van de familie Vrengel.

Veel van de Joden die sinds de jaren dertig van de vorige eeuw in Nijmegen woonden, waren vluchtelingen. Ze kwamen voornamelijk uit Duitsland, maar ook uit Oostenrijk en Oost Europa, op de vlucht voor de Jodenvervolging door het naziregime. Zo ook het Jiddisch sprekende Joodse gezin Rosenbaum uit Polen, dat zich in september 1939 in Nijmegen vestigde H et gezin bestond uit vader Julius (in 1939 65 jaar oud), moeder Olga (toen 48) en hun kinderen Lina (16), Bernhard (15) en Kurt (11). We weten niet of de Rosenbaums hun land verlieten vanwege de toe nemende Jodenhaat of om te ontkomen aan de armoede door de economische crisis. Wel is bekend dat Julius, van beroep zeepzieder, zich in 1931 in Rot terdam vestigde, twee jaar later werden Olga en de drie kinde ren daar ingeschreven. In 1934 verhuisden ze naar Schiedam, in 1939 naar Nijmegen. Thuis spraken ze Jiddisch, al zal dat steeds meer zijn overvleugeld door het Nederlands.

Lina werkte in een gloeilampen fabriek. Van jongste zoon Kurt is bekend dat hij in augustus 1941 als Joodse leerling van de openbare ulo werd gestuurd. Een overstap naar de Joodse ulo in Arnhem was geen optie, er was geen geld om hem elke dag met de trein heen en weer te laten reizen. In de nacht van 17 op 18 november 1942 werden Julius, Olga, Kurt en Lina bij de grote razzia uit hun huis aan de Beijensestraat gehaald en op de trein gezet naar Westerbork. Al na enkele dagen, op 24 november, moesten ze door naar Auschwitz. Vlak na aankomst werden vader Julius, moeder Olga en zoon Kurt op 27 november naar de gaskamers gestuurd. Ze werden respectievelijk 68, 51 en 14 jaar oud. Lina werd naar een barak gestuurd. Ze schreef een briefje aan de familie Kersten in Nijmegen: Liebste Fam: Kersten. Heute den 25en sind wir gut angekom men und es ghet uns sehr guth. Ich habe nog keine arbeit, aber hoffentlich kriegen wir es bald. Wie ghet es euch? Hoffentlich seit ihr alle gesund. So endige ich mit die besten wünsche und herzliche grüsse und küsse von eurher vreundin. Lies!” Lina rept met geen woord over de verschrikkingen die die ze bij aan komst in het kamp moet hebben gezien en beleefd. Waarschijnlijk is ze door de SS aangezet tot het schrijven van dit geruststellende briefje. Het kwam pas in januari 1943 binnen bij de Joodse Raad in Amsterdam, die het doorstuurde naar Nijmegen. Lina leefde toen al niet meer, ze werd in januari 1943 vermoord, 19 jaar oud. Het huis van het gezin Rosenbaum werd op 4 februari 1943 in opdracht van de Nijmeegse politie leegge haald door een transportbedrijf. Zoon Bernhard was ten tijde van de razzia in Nijmegen naar Am sterdam verhuisd. Hij overleefde de oorlog door onder te duiken. straat. Hij overleed in 1914, zij zet te de zaak voort. Nadat Helena uit huis was gehaald, werd het pand onteigend en kwam er een andere familie wonen. Bij het vergissingsbombardement op Nijmegen in februari 1944 werd het huis verwoest, waarbij de nieuwe bewoners om het leven kwamen.

De Stichting Stolpersteine Nijmegen wil Stolpersteine of ‘struikelstenen’ plaatsen voor Joden en andere Nijmegenaren die in de Tweede Wereldoorlog het slachtoffer werden van het naziregime. Ze worden gelegd in het plaveisel voor de huizen waar de slachtoffers voor het laatst hebben gewoond. Meer dan 450 Nijmeegse Joden zijn in de Duitse vermoord.concentratiekampen S tolpersteine, in het Nederlands ‘struikelstenen’, zijn klinkers van 10 bij 10 centimeter. Aan de boven kant hebben ze een messing plaatje waarin de naam van het slachtoffer, geboortejaar, datum van wegvoe ring en plaats en datum van over lijden zijn gestanst. Je struikelt er niet echt over, maar het zien van de Stolpersteine confronteert je met de misdaad die hier heeft plaatsgevon Opden.zondag 10 april werden in Nij megen de eerste 16 Stolpersteine (struikelstenen) gelegd. Op vrijdag 18 november worden er Stolperstei ne geplaatst aan de Ruisdaelstraat, Beijensstraat, Van Slichtenhorst straat, Mariënburg en Groesbeek seweg, in totaal 27. Daarvan zijn er 19 ter nagedachtenis van de slacht offers van de razzia op 17 en 18 no vember 1942. Onder hen het gezin Rosenbaum. Iedereen kan een aanvraag indie nen voor het leggen van één of meerdere Stolpersteine in Nijme gen: particulieren, verenigingen, scholen en bedrijven. Voor meer informatie: www.stol persteine nijmegen.nl. ‘Een mens is pas vergeten als zijn vergetennaamis’

Nicky Maas bij de Stolpersteine voor De Blonde Pater.

Een Jiddisch sprekend Joods gezin uit Polen

Lina Rosenbaum Het briefje dat Lina schreef vanuit Auschwitz Birkenau. De stempel ‘Z’ wijst erop dat de brief de censuur was gepasseerd.

NijmegenStolpersteineStichtingBosch,PieterFoto:

Later die dag bereikt de trein zijn bestemming, station Hooghalen, bij doorgangskamp Westerbork.

Ik had een zitplaats bij het raam, zodat ik op het perron kon kijken. De ramen moesten gesloten blijven en aan weerszijden van de wagons patrouilleerde politie, in elke wa gon was minstens nog een agent aanwezig, de deuren waren op slot. Op het perron stonden de mensen nieuwsgierig of onverschillig, be schaamd of verheugd te kijken. Een jonge man liep opgewonden langs de wagons op en neer, totdat hij zijn meisje gevonden had, een jong leuk en opgewekt ding die met haar moeder ook opgepakt was.

Fritz Tauber is één van de weinige overlevenden van de razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 in Nijmegen. Hij legt zijn ervaringen van die nacht vast in een boekje. Op deze pagina enige citaten.

In november verschijnt een herdruk van het boek je van Fritz Tauber onder de titel: ‘Maanden van angst en verschrikking’. Het is een uitgave van de Stichting Stolpersteine Nijmegen.

RazziaVRIJHEID 202220

Fritz Tauber, getuigenis van de nacht van 17/18 november 1942

“Nijmegen, 18 november 1942, een stille najaarsnacht, kil en donker. Iedereen is blij thuis te zijn in een verwarmde gezellige kamer, gemak kelijk zittend een goed boek te lezen of met goede vrienden een geani meerd gesprek te voeren. Het laat ste was ook met ons het geval, niets vermoedend wat enkele uren later met ons gebeuren zou. Het was een avond, die zo een bekoorlijke afslui ting van een arbeidsrijke dag vorm de. Opgewekt lieten wij onze gasten uit. Wij waren juist van plan ons ter ruste te begeven, toen plotseling de bel alarmerend en onheilspellend ging. Overstuur kwam een gast te rug, een goede vriendin van mijn vrouw, opgewonden vertellend dat zij op straat zwaarbepakte joden onder politiegeleide gezien had en dat zij te weten gekomen was, dat alle joden die niet in het bezit zijn van een zogenaamde ‘Sperrstempel’ deze nacht opgehaald zouden wor den.”“Wij hadden nog de moed (…) naar bed te gaan. Maar niet voor lange tijd: om kwart over twaalf ging weer de bel. De voordeur werd door de hospita open gedaan en na enige woorden beneden gewis seld te hebben, die voor ons on verstaanbaar waren, hoorden wij zware stappen de trap opkomen. Ik herinner mij met verschrik kelijke duidelijkheid, hoe de voetstappen steeds dichter bij onze slaapkamer kwamen en hoe ik door onder de dekens te kruipen, de adem inhoudend, probeerde het gevreesde ogen blik te vertragen, uit te stellen. Mijn hart klopte in mijn keel, toen zonder meer de slaap kamerdeur geopend werd en het licht aangedraaid werd.

’s Morgens rond een uur of zes wordt de groep afgevoerd naar het station in Nijmegen.

Fritz Tauber (1906 2004) is een Joodse emigrant, die in 1938 vanuit Oostenrijk naar Nederland vlucht vanwege het op komende nazisme. Hij vindt werk als technisch tekenaar bij Smit Transformatoren in Nijmegen. Bij de razzia in de nacht van 17 op 18 november 1942 worden hij en zijn vrouw Helene opgepakt en naar Westerbork gedeporteerd. De directeur van Smit dringt bij de Duitsers aan op zijn vrijla ting: “Zonder Fritz kunnen we geen transformatoren maken.” Met succes, op 21 november worden Fritz en zijn vrouw vrijgelaten. Enige tijd later duiken ze onder in Friesland. Daar schrijft Tauber het boekje ‘Rondom Westerbork’ over de Jodenvervolging, de novemberrazzia in Nijmegen en Wester bork. In Friesland maken de Taubers de bevrijding mee.

Maar daarmee werd ook haar kracht gebroken, ze viel kreunend in de schoot van haar moeder, die het meisje door zacht strelen probeerde te troosten. Zelfs een moeder kan niet de woorden vinden een zo die pe smart te verzachten.“

“Mijn Liefste Wil Net was je weg, kwamen ze ons halen. Twee politieagenten. Het is vreeselijk liefste Wil. Ik zal doorlopend aan je denken, wees mij trouw, dat is de groot ste steun voor mij op ’t oogenblik. Het is vreeselijk. Lieve jongen, denk veel aan mij en bouw je zaak op tot ik weer bij je terug kom, want komen zal ik, al moest ik krupen. Ik schrijf je hier bij een massa menschen, ze zijn allen vannacht opge haald. Zodra je kan schrijf mij terug, ik zal je zoo gauw mogelijk laten weten, waar ik ben. Stuur mij maar van alles, ik zal nog wel schrijven of ’t mag. Oh mijn lieve jongen, hoe zal ik je missen, je dagelijksche komsten bij ons thuis. Liefste Wil, ik smeek je nogmaals denk veel aan mij, ik kom terug, ik zal sterk zijn en sterk jij mij nog meer door mij te schrijven. Schrijf maar je vriendin Wil of zoo iets. Nu mijn allerliefste lieveling heel veel kussen en omhelzingen van je eeuwig liefhebbende meisje Bep. Mijn lieveling vergeet mij niet, duizende kus sen van Bep”. Bep Ligtenstein wordt op 31 januari 1943 vermoord in Auschwitz. Ze is dan 24 jaar.

Het meisje in de trein waarover

“Omstreeks vier uur ’s morgens waren alle slachtoffers verzameld, bijna 200 jonge en oude, arme en rijke, nederige en geziene, bekwame en onbekwame mensen, alle zonder onderscheid in diepe ellende en ver twijfeling.”

Persoonsbewijs van Fritz Tauber, met het stempel J (Jood).

T.Heisen-KoetsmevrouwCollectie:Foto:

“Wij werden in drie personenwa gons opgesloten. Elke deur werd door een agent bewaakt. Uitgeput lieten wij ons op de banken val len, niet wetend wat het doel van onze reis was. Westerbork, Vught, Duitsland of Polen?, niemand wist waarheen. Onopgemerkt was de morgenschemering in een lichte novemberdag overgegaan. Het leven op het station nam zijn gewone gang, mensen kwamen en gingen, treinen arriveerden en ver trokken. Niet één plaats geeft meer de illusie van vrijheid dan een stati on: naar alle richtingen kruipen de spoorstaven, breiden zich uit, ver takken zich, sluiten weer aan elkaar, een spinnenweb geweven van staal, dat de hele wereld over trekt. Op al deze staven rijden de treinen de verte in, de vrijheid tegemoet. Wij stonden op een dood spoor en ook ons leven. “ “Afgeleid door de gesprekken vloog de tijd voorbij en tegen tien uur werden wij van het zijspoor op een hoofdspoor verplaatst. Het doel van onze reis wisten wij nog niet.

Met een ruw “Opstaan en meekomen” werden wij be groet.” Tauber en zijn vrouw wor den overgebracht naar de Gemeentelijke HBS aan de Kronenburgersingel, die als verzamelplaats dient.

“G eruchten deden al lang de ron de dat de provinciesteden jodenvrij gemaakt zouden worden, maar in ons onverwoestbaar optimisme schoven wij de gedachte aan dat feit altijd weer naar de achtergrond.”

Zij konden ten gevolge van de Jo denwetten niet trouwen. Voor onze ogen speelde zich een ontroerend liefdesdrama af. Zij stond binnen bij het gesloten raam en hij buiten op het perron. Vele zoete woorden, beloften van trouw, goede wensen voor de toekomst werden, in de korte tijd die wij nog op het perron stonden, uitgewisseld. Hoe dapper wist zich het meisje te beheersen, dat steeds in de ogen van de jongen staarde, tot de trein langzaam het station verliet.

WesterborkkampHerinneringscentrumCollectieFoto:

Fritz zijnstopthetKoets.geliefde,briefjeschrijfttelijkeinpakt.deOokBepschrijft,TauberheetLigtenstein.zijistijdensrazziaopge-’sNachts,deGemeenHBS,zeeenaanhaarWilVanuitcoupéraamzehetinhanden.

A ls de deur opengaat, voel je zijn levenslust en energie. Godfried Beumers (70) is een echt theater dier. Hij houdt van de Nederlandse taal en van verhalen. In zijn kleurrij ke huis in Nijmegen Oost, waar hij woont met zijn partner Paul, komen verhalen tot leven. Honderden beel den, maskers en poppen staan en hangen aan de muren van de woon kamer en in de gang. Foto’s geven een beeld van zijn theaterverleden als acteur, poppenspeler en schrij Buitenver. op tafel, in de groene stads tuin, ligt hét boek waar hij zich de afgelopen weken dag en nacht in heeft verdiept: ‘Voor Joden verbo denʼ van Frank Eliëns. Het impo sante boekwerk is een nauwgezette uiteenzetting over de razzia en de 196 Nijmeegse Joden die werden opgepakt en weggevoerd. “Deze afschuwelijke gebeurtenis was mij volslagen onbekend. Ik heb het boek in drie dagen helemaal uitge lezen.” Uit het boek steken meerde re gekleurde post its. Markeringen van de verhaallijnen die in de voor stelling ‘Razzia’ terugkomen. “Geel voor persoonlijke uitspraken, roze voor algemene historische feiten, groen voor verordeningen, geboden en verboden, blauw voor alles wat met de Nijmeegse razzia te maken heeft en oranje voor die Joden uit de lijst van 196 van wie een groot ver haal beschreven is.” De mensen, hun verhaal, hun ge zichten. Ze zijn onder zijn huid ge kropen. “Ik werd er af en toe misse lijk van. Van tevoren heb ik mezelf ook afgevraagd: is dit iets waar ik een paar maanden mee kan leven…” Het boekje ‘Rondom Westerbork’ van Fritz Tauber vormt de rode draad van de voorstelling die op 17, 18 en 19 november te zien is in het Stedelijk Gymnasium. Beumers kent het verhaal van Tauber uit zijn hoofd, zo lijkt het. “Het is het meest uitgebreide en eigenlijk enige oog getuigenverslag van wat er in die nacht is gebeurd. En je leert hem echt kennen. Wat ik heel mooi vond is dat Frits nooit op pad ging zonder zijn passerdoos, wat bankbiljetten en moed en vertrouwen. De passer was zijn gereedschap als technisch tekenaar, geld kwam altijd van pas en moed en vertrouwen moest je wel hebben als Jood in de oorlogs Datjaren.”Beumers het Stedelijk Gym heeft gekozen als locatie voor zijn vertelling is geen toeval. “Pal naast deze plek stond destijds de Gemeen telijke HBS. Hier werden de Joden verzameld om de volgende ochtend verder te lopen, via de Stieltjes straat, naar het station. Daar stond een trein klaar, een normale trein die volgens de dienstregeling naar het noorden reed. De mensen in de achterste wagons waren gewone reizigers en hadden geen idee wat er in de voorste, speciaal voor de Jo den vrijgemaakte wagons, gebeurde. Ongelofelijk toch. Dus ja, deze plek moest het zijn. Hoe dichtbij kun je Evenkomen?”ishij stil. Bladert in het boek dat voor hem ligt en legt zijn vin ger op een namenlijst. “Dat goed georganiseerde, dat zorgvuldige, dat lijstjes afvinken. Dat maakt het zo afschuwelijk. Dat is ook een van de verhaallijnen in de voorstelling. Een secretaresse, gespeeld door de jonge Veerle van Horssen, zit achter een typmachine namenlijsten uit te tikken en leest ze hardop voor. Ge woon, even snel. Of alles klopt.” Beumers noemt zich naast een lief hebber van verhalen ook een ’caba ret en liedjesfanaat’. “Ik wilde per se een voorstelling met liedjes erin. Om het luchtiger, maar ook venijni ger te maken. Er moesten minstens een of twee liedjes uit het Joodse vooroorlogse cabaret in. En een paar nummers met giftige taal. Sin ger songwriter Kelvin Klaassen, met

Theatermaker Godfried Beumers verdiept zich in het boek ‘Voor Joden verboden’. wie ik vaker heb gewerkt, brengt het juiste geluid.” Dat Beumers zijn theatercarrière eindigt met deze indringende voor stelling past eigenlijk goed, zegt hij. “Ik kan mezelf niet permitteren om met een leuke, gezellige jubile umvoorstelling te eindigen als dit van me gevraagd wordt. Er was een noodzaak, dit moest ik doen.” meer

21VRIJHEID 2022

tragedie’van‘SporenFietspodcasteen

HullenaarʼtvanErikFoto:Dit jaar zit hij vijftig jaar in het vak. In augustus zou Godfried Beumers voor het laatst op de bühne staan met ‘Noodzaak’, een voorstelling over zijn grote passie: de theatermakerij. Daarna is het klaar, afgelopen. Maar toen kwam die ene vraag. Of hij een stuk wilde maken over de Nijmeegse razzia, de novembernacht in 1942 waarin bijna tweehonderd Joden werden weggevoerd naar Westerbork. Beumers verdiepte zich in het onder werp en kwam er niet meer van los. “Er zijn verhalen die verteld móeten worden en dit moest.”

Voor

V anaf 18 november 2022 is het mogelijk om (kosteloos en op eigen gelegenheid) per fiets meer te weten te komen over de vervolging van Joodse stadgenoten tijdens de Tweede Wereld oorlog. De basis vormt de in februari gepre senteerde fietstocht ‘Sporen van een tragedie: Jodenvervolging Nijmegen’. Speciaal voor deze fietspodcast is een aantal indrukwekkende ver halen samengebracht. Authentiek bronnen materiaal wordt op locaties in én buiten het stadscentrum in de context geplaatst. Uiter aard kunnen geïnteresseerden na het beluis teren van de fietspodcast ook deelnemen aan de uitgebreide fietstocht onder leiding van een historicus.

HullenaarʼtvanErikFoto:

Aanvang:burgersingelStedelijk19derdagsenGodfriedwww.stadswandelingnijmegen.nlinformatie:Voostelling'RAZZIA'doorBeumers,KelvinKlaasenVeerlevanHorssen,don17,vrijdag18enzaterdagnovemberindeaulavanhetGymnasium,Kronen269,Nijmegen.20:00uur.

‘Er zijn verhalen die verteld moeten worden’

VrijheidVRIJHEID 202222

staanJongerenstil (on)vrijheidbij

B ij de eerste editie van dit Gelder se evenement voor jongeren, in fe bruari 2020, reden de bussen af en aan bij Lindenberg Cultuurhuis in Nijmegen. Leerlingen zwermden er door het gebouw voor workshops, om filmpjes of blogs op te nemen, of om plenaire discussiebijeenkom sten bij te wonen. Een Canadese ve teraan uit de Tweede Wereldoorlog, die toevallig jarig was en op Face book meldde dat hij liefst ‘kaartjes ontving’, kreeg honderden kaartjes van de leerlingen als spontane actie. Afgesproken werd om Free Future College het jaar daarop te herha len. Bestemd voor scholen uit heel Gelderland, gefinancierd door de provincie. Corona haalde een streep door de Lindenbergrekening.Cultuurhuis is nu orga nisator en gastheer van de tweede editie, die van maandag 26 tot en met donderdag 29 september wordt gehouden. Het dagprogramma is be doeld voor scholieren uit het voort gezet onderwijs van 12 tot en met 18 jaar. Zij worden met bussen op gehaald en teruggebracht. Daarnaast is er een avondprogramma voor een breder publiek. Daarvoor kunnen belangstellenden zich aanmelden.

Het thema van Free Future College: ‘Het belang van vrijheid ten opzich te van onvrijheid.’ ”Free Future Col lege draagt een steentje bij aan onze vrijheid en democratie. Vrijheid en democratie zijn waarden waaraan we continu moeten blijven werken. Ieder middel dat ingezet wordt om deze waarden zichtbaar te maken en te delen Theatermakershelpt.”

vrijheidmensenrechtendiversiteitmigratieacceptatievanmeningsuitingveiligheidseksuelevrijheideconomischevrijheid

PetersMariekeenGinnekenvanMarjoBoom,denvanJacquelineFoto’s:

“We plaatsen continu vrijheid ten opzichte van onvrijheid. We ver talen de onvrijheid van de Tweede Wereldoorlog naar de huidige tijd, de tijd waarin Oekraïne in oorlog is en mensen uit Syrië en Rusland vluchten. We veroordelen niet, maar willen wel begrijpen en leren. We delen kennis en maken ruimte voor begrip. We bezien onze mach teloosheid en reflecteren op wat we wel kunnen doen.”

Free Future College wordt van maandag 26 tot en met donder dag 29 september gehouden in Lindenberg Cultuurhuis in Nijme gen. Voor meer informatie zie:

College

en docenten werken samen met Nijmeegse culturele en erfgoedinstellingen aan het pro gramma, dat onder meer zal bestaan uit workshops, plenaire sessies met sprekers en culturele activiteiten.

Net als in 2020 wordt het program ma opgebouwd rond acht thema’s die te maken hebben met vrijheid en onvrijheid. Ze komen ook terug in het logo van Free Future College:

Stilstaan bij perioden van onvrijheid en de vrijheid vieren. Dat is de gedachte achter het Free Future College, dat eind september voor de tweede keer in Nijmegen plaatsvindt. Er worden Gelderlanduitmiddelbarehonderdenscholierendeheleprovincieverwacht.

Uit het conceptprogramma: “We grijpen terug op voorbeelden uit het verleden, bezien waar we nu zijn en hoe dat voelt en bespreken wat we willen en waar we van dro men of waar we bang van worden.”

inFreeBeeldenwww.delindenberg.com.vanhetFutureCollegefebruari2021.

Nijmegen stad van de democratie ‘Democratie is werk in uitvoering. Het vraagt om onze betrokkenheid, dus laat je horen!’ Dat is de boodschap van het gratis toegankelijke festival GrondFest, dat op 30 september en 1 oktober plaats vindt in de binnenstad van Nijmegen. Ga in debat met politici, neem een kijkje in de keuken van een kritische jour nalist en denk mee over nieuwe initia tieven. Laat je stem horen over zaken die ertoe doen!

wen in de overheid daalt, er is een cancelcultuur ontstaan waarbin nen

Dit seminar, georganiseerd door Stadswandeling Nijmegen is volgeboekt, in april 2023 is een soortgelijk programma.

A lle middelbare scholen in Nij megen krijgen in het kader van de herdenking van de Jodenvervolging en de razzia van november 1942 de mogelijkheid om mee te doen aan een poëziewedstrijd. Maar voordat de leerlingen hun gedicht insturen wordt er voor gezorgd dat er een goede basis ligt. Stadsdichter Heidi Koren verzorgt workshops in de klas en presenteert het thema: ‘buitenge

23VRIJHEID 2022

B ibliotheek Mariënburg nodigt spoken word artiesten uit om het verhaal van een Joodse jongere die werd opgepakt tijdens de razzia’s in 1942 in Nijmegen te vertalen naar hun eigen woorden en ervaringen.

sloten en uitgesloten’. Hoewel de jongeren het verhaal van de razzia meekrijgen als basis voor hun ge dicht zijn ze helemaal vrij om daar een eigen draai aan te geven. De poëziewedstrijd wordt verzorgd door de openbare bibliotheek Gelderland Zuid en gehouden in het najaar.

middelbarewedstrijdPoëzie-scholen

Aan de hand van actuele thema’s wordt er een inhoudelijk program ma aangeboden waarbij bezoekers deelnemen aan lezingen, debatten en workshops. Het doel is om erva ringen of ideeën te delen, te onder zoeken, verder te brengen en te ontwikkelen, zo dat er steeds meer mensen blijven bou wen aan onze open democratie en samenle ving. Het festival vindt plaats op vrijdag 30 september en zaterdag 1 oktober, van circa 10:30 tot 22:30 uur, op tal van binnenlocaties in de binnenstad van Nijmegen. Van Molenstraatkerk tot Vinylbar, van Lindenberg Cul tuurhuis tot Spiegeltent, van LUX tot jongerenlab, van raadszaal tot moestuin. Naast een inhoudelijk programma is er een randprogram ma ingericht met activiteiten voor jeugd, theater, VR experience en is er in de Nijmeegse horeca volop gastvrije ruimte om elkaar te ont moeten. Het volledige programma staat op www.grondfest.com. GrondFest is een initiatief van de Stichting voor democratie, recht en het vrije woord.

Karmelietenpater Titus Brandsma (1881 1942) was naast hoogleraar aan en rector magnificus van de Katholieke Universiteit Nijmegen werkzaam in de journalistiek. Hij was onder meer hoofdredacteur van het nieuwsblad De Stad Oss en censor bij De Gelderlander. In die hoedanigheid bewaakte hij de katholieke koers van de krant.

overSeminarJodenvervolging

De spoken word bijeenkomst is op 20 november om 16.00 in genoemde bibliotheek. van de stad, waarna rondleidingen en workshops volgen. Ook zijn er gesprekken met nabestaanden van omgekomen Joden. Het programma nodigt jonge mensen uit tot naden ken over thema’s als rechtvaardig heid, democratie en vrijheid, toen én nu.

Scholieren maken Brandsma Courant

Freedomofthespokenword

G rondFest is er voor iedereen die werkt met en voor democratie, maar juist ook voor wie dat (nog) niet doet. Van jong tot oud, van links tot rechts en vanuit alle hoeken van het land. Voor mensen met verschil lende meningen en achtergronden. Wij hebben immers allen een taak/ rol binnen de democratie: als kiezer, als criticaster, als politiek activist, als bestuurders, als ambtenaar, als gevestigde orde en als nieuwkomer. Het festival laat zien dat democratie meer is dan ja en nee, voor en tegen, links en rechts, ru moer in media en eens in de zoveel tijd naar de stembus kendmocratiehetenonderFestivaldirecteurgaan.TeddyVrijmoet:“Welevenineentijdwaarindedemocratischecultuurwereldwijddrukstaatnietiedereenbelangvandevanzelfsprevindt.Hetvertrou

De Tweede Wereldoorlog eindigde 77 jaar geleden, maar onder jongeren leeft die nog steeds. Herdenken vinden ze belangrijk, maar ook het vieren van de vrijheid. Alleen is vrijheid voor iedereen iets anders. Als er één kunstvorm is die jongeren de mogelijkheid geeft zich uit te spreken dan is het wel spoken word!

B ovenbouwleerlingen van diverse scholen nemen op 24 november deel aan een seminar over de impact van de Tweede Wereldoorlog, met in het bijzonder aandacht voor de Joden vervolging in Nijmegen (en regio). Ze komen samen in het centrum

E ind 1941 vaardigden aartsbis schop Jan de Jong en Titus Brands ma een verbod uit aan de rooms ka tholieke dagbladen om advertenties van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) op te nemen. Dat leidde begin 1942 tot de arrestatie van Brandsma door de Duitse be zettingsautoriteiten en zijn dood op 26 juli 1942 in concentratiekamp TijdensDachau. het Free Future College dat van 26 tot en met 29 septem ber in Nijmegen gehouden wordt, staat onder meer de rol van de pers als vierde macht (naast de wetge vende, uitvoerende en rechterlijke macht) op de agenda. Aan de orde komen onder meer de huidige rol van de media, de bedreiging van de persvrijheid en de invloed van nep nieuws. Jongeren gaan ook zelf op pad om verhalen te maken en inter views af te nemen.

diegendeenafgestraftmeningenafwijkendehardwordeneriseenzwijmeerderheidzichnietgezien of gehoord voelt. “ “Toch zijn we met elkaar verantwoordelijk voor het onder houden van onze democratie. Dat betekent dat we met elkaar in ge sprek moeten, naar elkaar luisteren en van elkaar moeten leren. In een democratie mag je je eigen me ning hebben. Dat brengt met zich mee dat er ruimte voor die mening is, zonder dat je er op afgerekend wordt. We hoeven het niet altijd met elkaar eens te zijn. Tegelijker tijd moeten we het wel eens zijn over de basisprincipes van de de mocratie. We bouwen daarom met GrondFest aan een plek om het ge sprek met elkaar te voeren over het hoe en wat van onze democratie.”

Leven in vrijheid is niet van zelfsprekend. Wat betekent de Tweede Wereldoorlog voor jon geren van nu? Welke (geschiede nis)lessen zijn er te leren?

Aan het eind zullen zij een krant maken, onder leiding van journalist Maaike van Helmond. Die krijgt de naam Brandsma Courant, als eerbetoon aan de voorvechter van de persvrijheid, en wordt op 30 september tijdens het festival Grondfest gepresenteerd.

Website over Vrijheid in regio Nijmegen

Naast de thema’s en het program ma vind je op de website achter grondverhalen, interviews, foto’s en Wilvideo’s.jekwijt wat ‘vrijheid’ of ‘onvrij heid’ voor jou betekent? Dat kan op de interactieve vrijheidsmuur.

Programma Vrijheid 2023: ‘Leven met oorlog’

DrentRaphaëlFoto:

nl biedt onder meer een overzicht van de thema’s die de komende maanden onder ‘Vrijheid’ aan de orde komen en de bijbehorende programmaonderdelen:

www.vrijheidregionijmegen.nl

Deel vrijheidvanbeeldjede

Hoe zou jij vrijheid willen verbeelden, jóuw gevoel van vrijheid? Gaat het om zaken als oorlog en vrede, te kunnen zijn wie je bent, of een ander gevoel van vrijheid? Leg jouw idee van vrijheid vast met een foto, in een verhaal, gedicht of lied, zet het op muziek en deel het met anderen via de website www.vrijheidregionijmegen.nl of stuur het ons per mail: info@vrijheidregionijmegen.nl.

Een meisje dat zich vol plezier uitleeft op het springkussen van een vakantiepark in de Betuwe, gefotografeerd tegen een ondergaande zon. Voor de Tielse persfotograaf Raphaël Drent was het één van zijn mooiste foto’s uit het jaar 2021: “Het beeld geeft een gevoel van vrijheid weer, vakantie in eigen land, corona even vergeten.”

• In het voorjaar de herdenking van operatie Veritable, de strijd om het Reichswald in het voorjaar van 1945. De geallieerden verloren hierbij 23.000 manschappen, de Duitsers hadden 38.000 doden te betreuren.

Wat heeft het programma Vrijheid in de regio Nijmegen te bieden? Kun je er zelf ook een bijdrage aan leveren?

• Eén van de programmaonderdelen is Faces to Graves. De grafstenen op de Canadese begraafplaats in Groes beek worden voorzien van foto’s van de soldaten die er begraven liggen.

• Het meiprogramma rond 4 en 5 mei. Het project ‘Leven met oorlog’ in het najaar van 2023. Daarin staat het verhaal centraal van gewone burgers en soldaten in ongewone tijden, zowel toen als nu. De herdenking van de Jodenvervolging in Nijmegen en de razzia in november krijgt waarschijnlijk een vervolg en ook in 2023 wordt stilgestaan bij de operatie Market Garden. Interesse om deel te nemen aan één van de program maonderdelen voor 2023? Stuur dan een mail naar: info@vrijheidregionijmegen.nl. Voor de voorwaarden zie www.vrijheidregionijmegen.nl onder info.

• Vrijheid – onvrijheid, met onder meer het Free Future College en het festival Grondfest, eind sep tember;

• De herdenking van de razzia van 17/18 november 1942 in Nijmegen, tachtig jaar geleden;

Of gewoon je idee kwijt over ‘vrijheid’?

• Een vooruitblik naar de activiteiten in het kader van Vrijheid eind 2022 en in 2023.

Organisaties die belangstelling hebben voor het (regionale) programma Vrijheid of daaraan mee willen doen, kunnen voor achtergrondinformatie en (subsidie)voorwaarden terecht op de nieuwe website. Menu Het regionale programma Vrijheid staat dit najaar in het teken van de operatie Market Garden en de herdenking van de razzia op de Nijmeegse Joden in de nacht van 17 op 18 november 1942. Afgelopen mei waren er de nodige activiteiten op en rond Bevrijdingsdag. In alle gevallen werd of wordt een link gelegd tussen verleden en heden. We blikken niet alleen terug, we vertalen de gebeurtenissen van toen naar het heden en de toekomst. H et regioprogramma Vrijheid 2023 omvat in ieder geval drie onderdelen:

25VRIJHEID 2022

K ijk voor meer informatie op de website vrijheidregionijmegen.nl. Het is een nieuw platform voor alle partijen in de regio Nijmegen die deelnemen aan het programma Vrij heid. De website gaat in september Deonline.website vrijheidregionijmegen.

• Market Garden – strijd om de vrijheid – in de tweede helft van september;

Kerst in het hart van de soldaatgewone

Een half jaar eerder, beelden van overvolle treinen met Duitse solda ten, zingend, lachend en zwaaiend op weg naar het front. Ze verwachten ‘Ein frischer, fröhlicher Krieg’, een korte, sportieve strijd, met een glo rieuze winnaar en een eervolle ver liezer. En dan met kerst weer thuis. Op kerstavond 1914 is die hoop op een snelle, faire oorlog aan beide kanten vervlogen. In de loopgraven is het koud. De soldaten voelen zich eenzaam, schrijven brieven naar huis en heffen kerstliederen aan. De Engelsen en Fransen horen de Duit sers zingen en andersom, zo dicht liggen ze bij elkaar. Dan realiseren ze zich dat ze in beide kampen de zelfde liedjes zingen. Alleen de taal is Opanders.datmoment gaat een witte vlag omhoog in de ene loopgraaf, ge volgd door een gelijk signaal uit het vijandelijke kamp. De soldaten aan het front besluiten spontaan tot een tijdelijk staakt het vuren. Duitsers en Fransen en Engelsen omarmen elkaar, zingen samen kerstliederen, spelen een partijtje voetbal op het niemandsland tussen de linies. Ze wensen elkaar een goede Kerst, wis selen geïmproviseerde cadeautjes uit. Tot het staakt-het-vuren afloopt en de strijd weer begint. De oorlog 1914 1918 kost naar schatting 17 miljoen militairen en burgers het le ven, nog eens circa 22 miljoen men sen raken gewond. Het spontane kerstbestand van 1914 is uniek. Militaire bevelhebbers waakten wel voor een herhaling, al was het maar om muiterij onder hun manschappen te voorkomen. Niet uniek zijn de lotgevallenen van de ‘gewone soldaat’ in oorlogstijd. Vaak jonge mannen, die ver van huis strijden voor een belang dat van ho gerhand bepaald is. Aan het front voelen ze zich angstig en eenzaam, met een ondraaglijke heimwee naar huis (‘I’m dreaming of home’). En

HendriksPeterFoto:Foto:Erikvan'tHullenaarde vrees in die omstandigheden te sneuvelen. Die eenzaamheid raakt beide zijden van het front, hier be staat geen verschil tussen vriend en Hetvijand.isdie gedachte, die de Stichting Groesbeek Airborne Vrienden aan zet tot twee initiatieven rond Kerst mis Sinds2022.een aantal jaren worden op kerstavond kaarsjes aangestoken bij de 2619 graven op de Canadese Erebegraafplaats in Groesbeek. Het idee is om deze ‘Lichtjesavond’ uit te breiden naar de Duitse Oorlogs begraafplaats bij Donsbrüggen. Ook zullen in december twee con certen met koor en symfonieorkest plaatsvinden met als thema ‘Kerst in het hart van de gewone soldaat’, in de Cosmas en Damianuskerk in Groesbeek en de Sankt Johannes Baptistkerk in het nabijgelegen Duitse dorp Wyler. Het is een bekend, maar aangrijpend verhaal uit de Eerste Wereldoorlog. Kerstavond 1914. Aan het Vlaamse front liggen de soldaten vlak bij elkaar, verscholen in hun loopgraven. Aan de ene kant Engelsen en Fransen als bondgenoten, aan de andere kant de Duitsers. Sfeervol beeld van een eerdere Licht jesavond op de Canadese Erebegraaf plaats in Groesbeek. De Canadese Erebegraafplaats in Groesbeek.

VrijheidVRIJHEID 202226

Zaterdag 19 20.00-22.00novemberuur

VRIJHEIDAGENDA

Voorstelling RAZZIA door God fried Beumers, Kelvin Klaassen en Veerle van Horssen over razzia 17/18 november 1942. Nijmegen, Aula Stedelijk Gym, Kronenburgersingelgrondfest.comfreefuturecollege.comsunsetmarch.nlstadswandelingnijmegen.nlstolpersteinestichtingfan.nloorloginnijmegen.nlluxhuisvandenijmeegsegeschiedenis.nlinfocentrumwo2.nlvrijheidsmuseum.nlvrijheidregionijmegen.nlvrijheidgelderland.nl269.nijmegen.nlnijmegen.nl

Expositie ‘Razzia 17/18 novem ber 1942, 196 Joden uit Nijme gen gedeporteerd’. Nijmegen, Huis van de Nijmeegse Ge schiedenis, Mariënburg 26. Donderdag 17 november 20.00-22.00 uur Voorstelling RAZZIA door God fried Beumers, Kelvin Klaassen en Veerle van Horssen over razzia 17/18 november 1942. Nijmegen, Aula Stedelijk Gym, Kronenburgersingel 269. Vrijdag 18 november Tijd: megen.nlwww.stolpersteine-nij Stichting Stolpersteine Nijme gen legt in aanwezigheid van burgemeester Bruls tweede reeks Stolpersteine, onder meer bij locaties vanwaar uit bij de razzia i de nacht van 17 op 18 november 1942 Joodse burgers werden afgevoerd.

Programma onder voorbehoud Voor actuele agendainformatie zie www.vrijheidregionijmegen.nl

Vrijdag 18 20.00-22.00novemberuur

18.30-20.00 uur Officiële herdenking Market Garden bij de Thompsonbrug over de Maas. Grave, Mars en Wijthdijk. 19.45-20.45 uur Officiële herdenking bij het Lt. Foley Monument. Beek, Verbindingsweg. Zondag 18 september 9.30-9.45 uur Officiële herdenking bij het monument ‘Hass Tötet, Liebe Versöhnt'. Kranenburg, Duits land, Kleverstrasse. 8.00-14.00 uur Vrijheidswandeling (acht verschillende afstanden). Groesbeek, Vrijheidsmuseum, Wylerbaan 4. 10.00-17.00 uur WylerbaanGroesbeek,Vrijheidsmarkt.Vrijheidsmuseum,4. 10.00-11.00 uur Waaloversteek met bootjes door Pontoon Group ‘40 ‘45. Nijmegen, bij brug De Over steek. 12.00-13,45 uur Onthulling plaquette voor gevallenen 504e Company E. Erlecom, Erlecomseweg 14a. 15.00-17.00 uur Officiële bijeenkomst stichting Friendship Albany Nijmegen (FAN) ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van deze vriendschapsband. Nijmegen, St. Stevenskerk. 19.00-19.30 uur Herdenking van de vliegtuig crash op 18 september 1944 van de Amerikaanse bommen werper ‘Heaven can wait’. Vijf van de tien bemanningsleden kwamen om het leven. Hom mersum, Duitsland, Vlierweg. Dinsdag 20 september 13.30-15.00 uur Herdenking Waaloversteek 20 september 1944 door onder meer scholieren van basisschool De Oversteek. Burgemeester Bruls aanwezig. Oosterhout, monument Oos terhoutsedijk.

19.30-20:15 uur Speciale Sunset March, ter her denking van de Waaloversteek op 20 september 1944. Nijme gen, brug De Oversteek. Maandag 26 t/m donderdag 29 Heleseptemberdag Free Future College. Program ma voor scholieren (overdag) en breed publiek (’s avonds) over het belang van vrijheid en democratie. Nijmegen, Cul tuurhuis Lindenberg, Ridder straat 23. Vrijdag 30 10.30-22.30septemberuur GrondFest, festival over democratie en samenleving. Nijmegen, diverse locaties binnenstad. Zaterdag 1 10.30-22.30oktoberuur GrondFest, festival over democratie en samenleving. Nijmegen, diverse locaties binnenstad. Donderdag 13 oktober t/m zondag 11 segeschiedenis.nlwww.huisvandenijmeegOpeningstijden:december

Expositie ‘Nijmegen en het Marshallplan’. Nijmegen, Huis van de Nijmeegse Geschiede nis, Mariënburg 26. Vrijdag 2 t/m donderdag 29 Openingstijdenseptember bibliotheek Expositie ‘Zóó kwam Nijme gen uit de oorlog. Nijmegen, bibliotheek Mariënburg, ’. Zaterdag 10 september 15.00-17.00 uur Onthulling vector (marke ringspunt) ter herinnering aan de Waaloversteek van de Amerikanen op 20 september 1944, waarbij 48 soldaten om het leven kwamen. Nijmegen, zuidzijde brug De Oversteek. Donderdag 15 september 19.00-21.45 uur Reünie figuranten uit de film ‘A Bridge too far’, het boek van Cornelius Ryan over operatie Market Garden, dat in 1976 werd verfilmd. Nijmegen, Info centrum WO2, Ridderstraat 27. Vrijdag 16 september 9.30-11.00 uur Herdenkingssprong Parachute Group Holland. Groesbeek, Klein Amerika. Zaterdag 17 september 10.30-12.30 uur Jaarlijkse herdenking operatie Market Garden door Stichting Groesbeek Airborne Vrienden. Groesbeek, Gen. Gavinstraat en Sint Jansberg. 10.00-20.00 uur Nagespeeld kampement uit de Tweede Wereldoorlog. Grave, Mars en Wijthdijk. 14.30-15.00 uur Onthulling plaquette voor Cutis C. Morris, de Ameri kaanse parachutist die hier op 17 september 1944 om het leven kwam omdat zijn pa rachute niet open ging. Velp, Noord Brabant.

Voorstelling RAZZIA door God fried Beumers, Kelvin Klaassen en Veerle van Horssen over razzia 17/18 november 1942. Nijmegen, Aula Stedelijk Gym, Kronenburgersingel 269.

WEBSITES

Van 6 augustus tot zondag 9 geschiedenis.nlwww.huisvandenijmeegseOpeningstijden:oktober

Donderdag 17 t/m zondag 20 Tijden:novemberwww.lux-nijmegen.nl Filmvoorstellingen in het kader van de herdenking van de razzia van 17/18 november 1942. Nijmegen, Filmhuis Lux, Mariënburg 38 39. Zaterdag 24 december Lichtjesavond Canadese Erebegraafplaats Groesbeek.

september t/m december 2022 27VRIJHEID 2022

Pers als 4e macht MET ÖZCAN AKYOL & JORIS GERRITSEN Van God Los MET LALE GÜL & RONIT PALACHE De (on)vrijheden in ons regenboogland MET SPLINTERO.A. CHABOT Vrijheidscollege EVGENIYMET LEVCHENKO maandag 26/09 dinsdag 27/09 woensdag 28/09 donderdag 29/09 26 - 29 FutureFreewww.freefuturecollege.comgratisKijkAanvangLindenbergseptember20.00uurvoormeerinformatieentickets College