Dijkverleggingen in Cortenoever en Voorsterklei - Een ware metamorfose

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

Een ware metamorfose

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

Een ware metamorfose

3

www.dijkverleggingcovo.nl

Colofon © Waterschap Vallei en Veluwe Apeldoorn, januari 2017 Uitgever Waterschap Vallei en Veluwe, Apeldoorn Fotografie - Ad van Lit (Cortenoever), - Evert van de Worp (Voorsterklei en luchtfoto’s), - Erik Peek (Airvideo), - Robin Rehorst (12), Ruben Smit (64), Piet Munsterman (98), Kees Marijnissen (98), projectbureau Waterschap Vallei en Veluwe (diversen) Grafisch ontwerp LONCC Deventer Teksten Esther Pastoors, Karin Rullmann Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de foto’s volgens wettelijke bepalingen te regelen.

Diegenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog wenden tot de uitgever.

4

Inhoud pagina Dijkverleggingen in Cortenoever en Voorsterklei 9 Waterschap Vallei en Veluwe: Samenwerken! 13 Voorbereidende werkzaamheden 29 De dijken 47 Blijvers en wijkers 53 Vergravingen 67 Agrarisch gebruik 73 Gemalen 79 Verkeer 89 Planten en Dieren 97 In de spotlights 105 Waterveiligheid 117 Feiten en cijfers 119 Verantwoording

120

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

5

6

Dijkverleggingen in Cortenoever en Voorsterklei In Cortenoever (Brummen) en Voorsterklei (Voorst) zijn landinwaarts nieuwe waterkerende dijken aangelegd, waardoor de IJssel bij extreem hoogwater meer ruimte krijgt. Delen van het nieuwe buitendijkse gebied zijn afgegraven. De ‘oude’ dijken zijn aan de noord- en zuidkant verlaagd.

Alléén bij extreem hoogwater stromen de gebieden tussen de oude en nieuwe dijk mee en verlagen dan de waterstand in de IJssel. In Cortenoever gaat het om een waterstanddaling van 35 cm, in de Voorsterklei om 29 cm. De ontwerpen zijn gemaakt voor een overstromingsfrequentie van eens per 25 jaar, zodat het landbouwkundig gebruik in beide gebieden kan blijven bestaan.

Dit fotoboek laat zien hoe Cortenoever en Voorsterklei een ware metamorfose ondergingen. Het geeft een imposant beeld van de impact die deze dijkverleggingen hebben gehad op beide gebieden.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

7

8

Ruimte voor de Rivier

I

In de afgelopen eeuwen hebben rivieren steeds minder ruimte gekregen. Ze liggen ingeklemd tussen hogere dijken, waarachter het aantal bewoners flink is toegenomen. Het regent vaker en harder en de bodem achter de dijken is verzakt. Bij een eventuele dijkdoorbraak zijn in het ongunstigste geval zo’n vier miljoen Nederlanders in gevaar.

De regering neemt daarom maatregelen om bewoners van het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen. Om de waterstand omlaag te brengen krijgen de rivieren op 34 plaatsen meer ruimte. Deze maatregelen vormen samen het Rijksprogramma Ruimte voor de Rivier.

Een uniek programma waarin Rijkswaterstaat samen met waterschappen, gemeenten en provincies zorgt voor de veiligheid van miljoenen Nederlanders.

Met als resultaat een veilig én mooi rivierengebied!

Ingrijpend Ruimte voor de Rivier is grootschalig en ingrijpend: in heel Nederland moesten 150 woningen en 40 bedrijven wijken om ruimte te maken voor de rivier. Dat vraagt om weloverwogen keuzes en een zorgvuldige communicatie met de betrokken partijen.

Ga er maar aanstaan!

Rijk en regio hebben binnen Ruimte voor de Rivier de handen ineen geslagen om tot de best mogelijke oplossingen te komen.

De minister van Infrastructuur en Milieu is eindverantwoordelijk, met medeverantwoordelijkheid van de staatssecretaris van Economische Zaken. De projecten zijn vanuit een programmatische aanpak en samenwerking met decentrale overheden en lokale bestuurlijke partners uitgewerkt. Waterschap Vallei en Veluwe stond aan de lat voor de realisatie van de maatregelen bij VeessenWapenveld en bij de dijkverleggingen in Cortenoever en Voorsterklei.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

9

10

Waterschap Vallei en Veluwe:

Samenwerken!

I

Regionale betrokkenheid

In het programma Ruimte voor de Rivier is een belangrijke rol weggelegd voor regionale overheden zoals provincies, gemeenten en waterschappen.

De gedachte hierbij is dat deze overheden in veel gevallen de toekomstige beheerders van de gebieden zijn en veel gebieds- en waterkennis hebben.

Zij kennen de omgeving immers als hun broekzak!

Als verantwoordelijke voor de veiligheid achter de dijken staat het waterschap borg voor de inwoners van het gebied. Door zelf de voorbereiding en uitvoering op zich te nemen ontstaat de optimale garantie voor het bereiken van dit doel.

Het waterschap heeft een projectbureau opgericht dat zich exclusief bezighoudt met de realisatie van de dijkverleggingen. Het projectbureau was tot eind 2016 gevestigd in de Voorsterklei.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

11

C

Luisteren naar weerstand: gebiedsproces

Cortenoever en Voorsterklei zijn cultuurhistorisch waardevolle gebieden. De dijkverleggingen zorgden ervoor dat een aanzienlijk aantal boerderijen en woningen moest wijken. Sommige families moesten na 200 jaar hun vertrouwde omgeving verlaten en dat deed pijn. De dijkverleggingen in Cortenoever en Voorsterklei werden dan ook niet zonder slag of stoot geaccepteerd.

Waterschap Vallei en Veluwe heeft een intensief gebiedsproces opgezet. Alle betrokkenen, ook tegenstanders, zijn gevraagd mee te denken over ‘het ontwerp dat het minste pijn doet’.

Tijdens meerdere - vaak emotionele - sessies hebben betrokkenen hun wensen ingebracht. Die zijn afgewogen tegen wet- en regelgeving, en bestudeerd en besproken met instanties zoals gemeenten Brummen en Voorst, provincie Gelderland, RVO, Rijkswaterstaat en andere bevoegde gezagen. De projectorganisatie van het waterschap heeft zo veel mogelijk wensen ingetekend in het ontwerp. Wanneer wensen niet konden worden ingewilligd, is dat integraal of persoonlijk aan betrokkenen teruggekoppeld.

Dit was een zeer intensief proces (ruim 700 wensen bestuderen, motiveren, terugkoppelen).

12

Op diverse punten hebben we aan de wensen van betrokkenen kunnen voldoen: o.a. behoud van bijzondere bomen op bepaalde plaatsen; geschikte op- en afritten van de dijk; watergangen conform de wensen van agrariërs en een grondruil voor het behoud van de

‘Slechts vernieuwing kan behouden, achter raakt wie stil blijft staan.’

(E. J. Potgieter)

landgoedstatus van Landgoed Beekzicht.

Uiteindelijk ontstond voor zowel Cortenoever als Voorsterklei een ontwerp waarin de betrokken partijen veel van de opgevoerde punten konden terugvinden. Hierbij bleek ook, dat de agrarische functie in beide gebieden grotendeels behouden bleef (Cortenoever: behoud landbouwgebruik 94%, Voorsterklei behoud landbouwgebruik 91%).

Dit gebiedsproces heeft niet geleid tot enthousiasme over, maar wel tot begrip voor de dijkverleggingen. Uiteindelijk zijn er vrij weinig zienswijzen en beroepen ingediend. Bij zienswijzen stond de teller stil op 40, waarvan er 24 geleid hebben tot veranderingen in het ontwerp ten faveure van de indieners.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

13

VO O R S T E R K L E I O N T WE R P 1

LEGENDA RUIMTELIJK ONTWERP

Schaal: 1:5000 100

200

300

400

500 m

‘Tijdens gebiedsavonden werden veel vragen CORTE NOEVE R ONTWE R P 1

LEGENDA RUIMTELIJK ONTWERP

Schaal: 1:5000 100

14

200

300

400

500 m

beantwoord.’

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

15

SESSIE 0

Vraag om medewerking van betrokkenen door middel van de participatieladder (feb 2009).

SESSIE 1

Wensen op tafel: bestuderen en in drie varianten vertalen (sept/okt 2009):

coproduceren

SESSIE 2

Cortenoever:

Breed, Smal, Innovatief

Voorsterklei:

Lang, Kort, Natuurlijk

Terugkoppeling en advies. Input is verwerkt in 2 ontwerpen per gebied (juni 2010): Cortenoever:

Kades buitenom,

Voorsterklei:

Afgesproken dijktracé;

Kades binnendoor

zich laten adviseren

advies geven

Wellenberg maakt plaats Ander dijktracé;

raadplegen

Wellenberg blijft behouden

meedenken, mening geven

Toelichting: waarom kan de ene wens wel en de andere niet worden meegenomen?

Betrokkenen spreken voorkeur uit

zich laten informeren

en waterschap neemt dit over.

informeren

SESSIE 3

Voorkeur detailleren tot definitief ontwerp.

Dit gaat voor vaststelling naar gemeenteraden en ‘Den Haag’ (okt/nov 2010).

16

H

Het agrarische gebruik in zowel Cortenoever als Voorsterklei moest zoveel mogelijk gehandhaafd blijven. Al snel werd duidelijk dat deze bij een jaarlijkse overstroming, zoals in de Pkb in hoofdlijnen was geduid, onder druk kwam te staan. Met advisering van het Lei-instituut en goed overleg met gemeenten Brummen en Voorst en landbouworganisaties is het ontwerp aangepast naar een overstromingsfrequentie van eens per 25 jaar, zodat de agrarische functie volwaardig kan blijven bestaan.

Alle varianten voldeden aan de drie hoofdeisen: voldoende waterstanddaling, behoud landbouw en verbetering ruimtelijke kwaliteit. In elk alternatief waren zowel voor- als nadelen voor de agrarische functie, voor het behoud van het aantal huizen en bedrijven, kosten, gevolgen voor de natuur en het toekomstig beheer.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

17

18

‘Belangen afwegen en wensen opnemen in een ruimtelijk ontwerp is als een mengpaneel in een muziekstudio: met heel veel schuifjes het optimale geluid proberen te vinden. Verander je één schuifje, dan krijg je een ander geluid!’

G

Wensen ingewilligd: agrarische functie behouden

Gevolgen agrarische functie: knap staaltje meedenken!

Het agrarische gebruik in zowel Cortenoever als Voorsterklei moest zoveel mogelijk gehandhaafd blijven. Al snel werd duidelijk dat de agrarische functie in de Voorsterklei bij een jaarlijkse overstroming onder druk kwam te staan.

De agrariërs dachten mee en na diverse reken- en tekensessies is het ontwerp aangepast naar een overstromingsfrequentie van eens per 25 jaar, zodat de agrarische functie volwaardig kan blijven bestaan.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

19

W

Wensen ingewilligd: Bedreiging werd kans

Werk- en Zorgboerderij Cortenoever In Cortenoever is een agrarisch bedrijf veranderd in een Werk- en Zorgboerderij met dagbesteding voor gehandicapten. Op de locatie is het bedrijfsmatig houden van dieren niet langer toegestaan vanwege de kans op overstroming (levende have mag niet met de voeten in het water staan).

De bewoners hebben van een bedreiging een kans gemaakt.

Vader en moeder stopten met de boerderij - zoon en dochter maakten een doorstart op dezelfde locatie met een Werk- en Zorgboerderij.

20

‘De waternap is opgewaardeerd en heet nu Wellenbergweg’

U

Wensen ingewilligd: Omrijden niet nodig

Upgraden oude waternap bleek goede oplossing In de Voorsterklei was het de bedoeling om de Wellenbergweg te verwijderen, waardoor de bewoners aan de huidige dijk via de IJsselstraat en de bestaande dijk naar huis moesten rijden.

Op aangeven van de bewoners is een alternatief gerealiseerd: de oude ‘waternap’ is opgewaardeerd en fungeert nu als toegangsweg richting de bestaande dijk. Zo hoeven de bewoners niet om te rijden.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

21

‘Monument Wellenbergstaete is behouden; enkele schuren en een mestsilo zijn verwijderd.’

22

M

Wensen ingewilligd: Behoud Wellenbergstaete

Monument kon blijven De gemeenteraad van Voorst nam in 2009 een motie aan voor het behoud van het cultuurhistorisch belangrijke pand, De Wellenbergstaete. Dit pand zou in eerste instantie verdwijnen.

In het definitieve plan is de Wellenbergstaete als bestaande woning/bedrijf met nieuwe functiemogelijkheden opgenomen.

H

Q-team beoordeelt ruimtelijke kwaliteit

Het ministerie van Infrastructuur en Milieu is eindverantwoordelijk voor twee doelstellingen van Ruimte voor de Rivier: het verlagen van de waterstand bij extreem hoogwater en het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit. Het eerdere ministerie van VROM heeft voor de doelstelling van ruimtelijke kwaliteit een ‘Q-team’ ingesteld, dat alle maatregelen op landelijk niveau beoordeelt. In het team zit een groot aantal deskundigen op het gebied van landschap en stedenbouw. Voor Cortenoever en Voorsterklei is een positief advies voor de definitieve ontwerpen verstrekt. Dit betekent dat zowel de verplichte waterstanddaling als de doelstelling voor ruimtelijke kwaliteit is gehaald.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

23

B

Uitvoering door de Vries & van de Wiel

Bij de selectie van de uitvoerders speelde niet alleen de prijs een rol. De aanbieders werden uitgedaagd om extra energie te steken in de aandachtsgebieden ‘planning’, ‘hinderbeperking’ en ‘communicatie met de omgeving’. Hiervoor kon elke aanbieder extra punten verdienen. Aannemingsmaatschappij de Vries & van de Wiel heeft de aanbesteding gewonnen en de beide dijkverleggingen uitgevoerd.

De aannemer heeft in beide gebieden bouwwegen en een laad- en losplaats aangelegd om het reguliere verkeer zoveel mogelijk te ontlasten. Materiaal en materieel werden zo veel mogelijk aan- en afgevoerd via het water. Door veel grond te hergebruiken binnen het projectgebied is de hoeveelheid verkeersbewegingen buiten het projectgebied beperkt gebleven.

24

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

25

26

Voorbereidende werkzaamheden

E

Elke aannemer heeft bij projecten als dit vooraf rekening te houden met een aantal belangrijke aandachtspunten. Bijvoorbeeld het broedseizoen van vogels.

Ook moet hij weten welke (bedreigde) planten en dieren in het gebied voorkomen. Wanneer woningen leegstaan is het raadzaam om te voorkomen dat planten en dieren zich daarin gaan vestigen, of dat ze door krakers bezet worden. Woningen kunnen worden gesloopt nadat asbest- en ander onderzoek is gedaan.

Voordat de aannemer met zijn werk start, moet bekend zijn wat de samenstelling van de bodem is: is de grond geschikt om er een dijk mee aan te leggen, of moet grond en zand van elders worden aangevoerd? Zijn er archeologische vondsten of niet-gesprongen explosieven te verwachten?

Voordat de daadwerkelijke uitvoering van de dijkverleggingen plaatsvindt, moet dit soort zaken nauwkeurig in kaart zijn gebracht. Pas dan kan de aannemer – na gunning - direct aan de slag. Op de volgende pagina’s vindt u een overzicht van enkele voorbereidende werkzaamheden.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

27

Verdiepen defensieleiding

28

Plaatsen nieuwe hoogspanningsmast

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

29

30

Verwijderen van woningen

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

31

Verleggen van kabels en leidingen

32

Bodemonderzoek

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

33

34

Munitie

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

35

36

Archeologie

Z

Zowel Cortenoever als Voorsterklei hebben een rijk cultuurhistorisch en archeologisch verleden. De sloop van diverse woningen en boerderijen moest daarom plaatsvinden onder archeologische begeleiding.

In de Voorsterklei zijn enkele bijzondere vondsten gedaan: bij het Gelders Hoofd is een oude hank gevonden.

Naar alle waarschijnlijkheid heeft er vroeger een werf gelegen. In het noorden van de Voorsterklei is een historisch sluisje gevonden.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

37

38

Gasleiding onder IJssel doortrekken

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

39

Laad- en losplaats aanleggen

40

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

41

Aanleggen tijdelijke wegen en ongelijkvloerse kruisingen

42

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

43

44

D

De dijken

Nieuwe dijken

De nieuwe dijken liggen op natuurlijke hoogtes in Cortenoever en Voorsterklei, net zoals de historische dijken in de omgeving. Voor beide dijken is het tracĂŠ zo gekozen dat het zoveel mogelijk op de hoge delen van het gebied ligt, zodat de nieuwe dijk een typische IJsseldijk is. De dijken hebben het karakter van een lage kade of drempel, met het oog op een optimale inpassing in de omgeving.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

45

I

Cortenoever

In Cortenoever varieert de hoogte van de nieuwe dijk van 10,2 tot 10,8 meter boven NAP. De ‘oude’ bestaande dijk is aan beide zijden van de Rioolwaterzuivering verlaagd, zodat er twee drempels zijn ontstaan. Ook in het noorden van Cortenoever is de ‘oude’ dijk verlaagd. Het water stroomt naar verwachting eens in de 25 jaar over de drempels, en dan stroomt Cortenoever mee met de IJssel.

46

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

47

D

Voorsterklei

De hoogte van de nieuwe dijk in Voorsterklei varieert van 9,1 tot 9,5 meter boven NAP. De dijk ligt met een wijde boog om de terp ‘Sinderen’ heen, zodat dit monument duidelijk herkenbaar blijft op een vrij liggende terp. De bermen zijn afgewerkt met flauwe taluds waardoor ze vrijwel onzichtbaar overgaan in het landschap.

In het noordelijke deel (vanaf Sinderen) tot aan het gemaal is geen ruimte voor een brede berm.

Hier is gekozen voor een verticaal kwelscherm om kwelwater te voorkomen. In het noorden en in het zuiden van de Voorsterklei is een instroomopening gemaakt, door de ‘oude’ dijk te verlagen tot drempel.

48

Sinderen

Piping

Kwelscherm in Voorsterklei

Door de waterdruk tegen de dijk probeert het water onder de dijk door te

Een kwelscherm is een verticaal scherm in de grond onder een dijk. Het scherm

kruipen. Als er voldoende ruimte is, vormt de onderkant van de dijk normaal

zorgt ervoor dat er geen gangetjes ontstaan en uitspoeling onmogelijk is.

gesproken een afsluitende laag, zodat het water er niet onderdoor kan

In de Voorsterklei is de ruimte tussen de dijk en de ‘Lage Leiding’ te krap om

sijpelen. Als er (te) weinig ruimte is, kan er een gangetje uitspoelen en is er

een goede berm aan te leggen. Daarom is gekozen voor een kwelscherm.

sprake van piping. De gang wordt steeds groter en brengt uiteindelijk de

Het kwelscherm zit onder de dijk, vanaf de Wellenbergweg tot aan gemaal

stabiliteit van de dijk in gevaar.

Nijenbeek. Het scherm gaat 14 meter diep!

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

49

50

Blijvers en wijkers

B

Bij alle alternatieven die tijdens het ontwerpproces aan de orde kwamen, werd duidelijk dat in beide gebieden meerdere huizen en/of boerderijen moesten worden verwijderd. De ene keer omdat het geplande dijktracé over een huis of boerderij liep, de andere keer omdat een huis of boerderij in het overstromingsgebied lag. Kortom: elk alternatief kende winnaars en verliezers.

Blijven of wijken?

Erven die op het tracé van de dijk lagen, of die bij overstroming in de stroombaan van het water lagen, moesten worden verwijderd. Bebouwing waar bij overstroming meer dan één meter water op de vloer komt, moest ook worden verwijderd.

In de uiteindelijke ontwerpen voor Cortenoever en Voorsterklei zijn elf woningen, zeven (agrarische) bedrijven met bedrijfswoningen, veertien woningen en enkele schuren verwijderd. Drie agrarische bedrijven met woningen hebben een andere functie gekregen. Op de oeverwal tussen de Weg naar ‘t Ganzenei en het landgoed Reuversweerd en nabij de bandijk in Voorsterklei liggen de woningen buiten de stroombaan en op voldoende hoogte zodat ze, op drie na, behouden konden worden.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

51

Cortenoever voor de uitvoering

Cortenoever na de uitvoering (oplossing fam. Beker niet ingetekend)

52

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

53

54

V

Nieuwe boerderijen en woningen

Voor de familie Wijers (Voorsterklei) is in de directe nabijheid een nieuwe terp aangelegd.

Deze nieuwe terp biedt plaats aan een grotere, moderne boerderij met een nieuwe bedrijfsvoering. Omdat de familie ook zelf investeerde, heeft de boerderij met de uitbreiding meer toekomstperspectief. Met het verplaatsen van dit agrarische bedrijf is direct een oplossing gevonden voor het toekomstig beheer van het nieuwe buitendijkse gebied: familie Wijers is de grootste agrarische beheerder.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

55

56

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

57

I

In zowel Cortenoever als in de Voorsterklei staat, na het behalen van de waterstanddaling en de ruimtelijke kwaliteit, het behoud van de agrarische functie bovenaan de prioriteitenlijst. Hierdoor was er geen ruimte om nieuwe woningen te bouwen voor particulieren. De betreffende bewoners hebben buiten de Voorsterklei een oplossing gevonden.

In Cortenoever heeft de familie Beker in de directe omgeving een nieuwe locatie gevonden. Ook deze familie kon hun bedrijf, mede door middel van eigen financiering, uitbreiden.

Familie Wassink kon verhuizen naar een andere agrarische locatie binnen Cortenoever en kreeg daarmee ook uitbreidingsmogelijkheden.

Een paar agrariërs, bijvoorbeeld Willemsen en Goris jr., hebben buiten Cortenoever een andere locatie gevonden.

De familie Van Agtmaal beëindigde hun veehouderij en startte vervolgens een Werk- en Zorgboerderij.

Door de functie van het bedrijf aan te passen kon de familie wel in hun boerderij blijven wonen.

Een agrariër moest afstand doen van de levende have en enkele van zijn dienstwoningen. Familie Breukink heeft op eigen grond binnendijks een nieuwe bestemming gevonden. Diverse bewoners vertrokken uit Cortenoever naar een andere bestemming, een aantal vond binnen Cortenoever een nieuwe locatie.

58

De nieuwbouw van boerderijen Beker en Wijers was belangrijk in de projectplanning. Door goede afstemming tussen de aannemers van de nieuwbouwlocaties en de aannemer die de dijken aanlegde, konden de boerderijen op tijd worden opgeleverd en liep de planning voor de dijkverlegging geen vertraging op.

V

Schadebeperkende maatregelen

Voor de huizen die wel in het nieuwe buitendijkse gebied konden blijven, zijn maatregelen genomen om de schade bij overstroming te beperken. Bij sommige woningen zijn de kelders gevuld met zand (zodat de woning bij overstroming niet gaat drijven), bij andere is de meterkast naar boven verplaatst of zijn de funderingen van de woningen aan de buitenkant voorbereid op overstroming.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

59

60

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

61

62

In de zachte koeienogen spiegelt zich het kleine strand Schipper ik moet overvaren; schipper, naar een groter strand In de zachte koeienogen spiegelt zich voor het laatst een hand Gooit de dromen in het water, afscheid van een kinderland

Iedereen heeft z’n rivier en ik, ik heb de IJssel Langs de groene dorpen stromen glinsterende kinderdromen Iedereen heeft z’n rivier en ik, ik heb de IJssel

Liselore Gerritsen fragment uit haar IJsselgedicht

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

63

64

Vergravingen

I

In zowel Cortenoever als Voorsterklei zijn delen van het maaiveld verlaagd om meer water te kunnen doorlaten bij extreem hoogwater. In het zuiden van de Voorsterklei is relatief diep gegraven (tot 2,5 boven NAP). Daardoor zijn langgerekte waterpartijen (8,3 ha) ontstaan die in de zomer zo’n 40-60 meter breed zijn. In de winter zijn deze zogeheten strangen breder.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

65

66

I

In het zuiden van Cortenoever is 34,2 ha verlaagd, en in het noorden 6,7 ha. De zuidelijke vergraving staat ongeveer drie maanden per jaar onder water. In het noorden is een bestaande laagte verder verdiept, waardoor hier permanent water staat.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

67

68

M

Geohydrologisch onderzoek

Met het geohydrologisch onderzoek is in kaart gebracht wat de effecten van de dijkverlegging zijn op de grondwaterstand. In Cortenoever en Voorsterklei wordt bij overstroming van het nieuwe buitendijkse gebied (gemiddeld eens in de 25 jaar) binnen een contour van ongeveer 1,5 kilometer binnendijks vernatting verwacht als gevolg van hogere waterstanden. In de delen die zijn afgegraven staat in de winter water op het maaiveld, en in de zomer zijn die gebieden juist droger. In en rondom het gebied monitoren peilbuizen de verandering van de grondwaterstand. De peilbuizen zijn ook geplaatst om de hoeveelheid kwel te monitoren. Binnendijks is een kwelgreppel gerealiseerd, om overlast als gevolg van kwel bij overstroming te voorkomen.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

69

70

Agrarisch gebruik

D

De dijkverleggingen hebben grote gevolgen voor de landbouw. In de vergravingsgebieden bleek volledige landbouw niet, maar beperkte landbouw (gras- en hooiland) wel mogelijk. Bovendien stond de locatie van meerdere agrarische bedrijven ter discussie: enkele stonden in de stroming van het water en zouden daar weg moeten.

Bij overstroming is water in de stallen en hieruit voortkomende evacuatie van melkveebedrijven onwenselijk. Bedrijven met levende have die te maken krijgen met een inundatie (overstroming) hebben grotere kans op ziekten en lopen groot risico met voeding en mest. In beide gebieden waren melkveehouderijen gevestigd die dus uit het gebied verplaatst moesten worden. Dit was een grote complexe puzzel.

Een aantal bedrijven heeft hierbij besloten te stoppen; andere hebben buiten het gebied een nieuw bestaan opgebouwd en de families Beker, Breukink, Wassink en Wijers hebben gekozen voor verplaatsing op de nieuwe dijk of op een nieuwe plek binnendijks.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

71

H

Onderzoek naar landbouwkundige gevolgen

Het onderzoek naar de landbouwkundige gevolgen van de dijkverleggingen in Cortenoever en Voorsterklei richtte zich op drie thema’s: • Basisinformatie over de landbouw in het gebied.

• Gebruiksmogelijkheden van de bodem.

• Effecten op landbouw na overstroming.

Uit dit onderzoek kwamen belangrijke conclusies naar voren, die medebepalend waren voor de gevonden oplossingen in Cortenoever en Voorsterklei.

Meerdere agrariërs uit Cortenoever zijn vertrokken naar elders, en bij een enkeling is de gebruiksfunctie aangepast. De gronden die daarmee beschikbaar kwamen zijn herverdeeld aan de blijvende agrariërs.

Enkele agrarische bedrijven zijn verplaatst in de directe omgeving. Achteraf blijkt dat met deze verhuizingen ook uitbreiding mogelijk werd, in tegenstelling tot de oude locaties. Hiermee hebben de bedrijven die in Cortenoever zijn gebleven meer toekomstperspectief. Een mooi voorbeeld hiervan is de familie Beker.

72

D

Een nieuwe terp voor Wijers

De familie Wijers had een boerderij in Voorsterklei die bij overstroming de doorstroming van het water zou beperken. Door een terp tegen de nieuwe dijk aan te leggen kon het bedrijf slechts 200 meter verderop een nieuwe locatie betrekken en met uitbreiding de toekomst zeker stellen.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

73

D

Koe-oversteekplaats

De familie Wijers beheert het grootste deel van het nieuwe buitendijkse gebied in de Voorsterklei.

Het bedrijf heeft ‘vrije-uitloopkoeien’ en door de ligging aan de nieuwe dijk hoeven de koeien niet over te steken als zij naar buiten gaan. Enige uitzondering is de oversteek bij de Wellenbergweg.

Hiervoor is een koe-oversteekplaats aangelegd die ervoor zorgt dat de koeien veilig van weiland naar weiland kunnen lopen.

74

D

Watergangen

De watergangen in Cortenoever en Voorsterklei zijn primair bedoeld voor de landbouw. De waterpartijen hebben auw aopende oevers en het gras loopt door tot in het water. Hiermee worden ze zoveel mogelijk opgenomen in het landschap.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

75

76

Gemalen

D

In beide gebieden zijn in de ‘oude’ waterkerende dijk (nu uitlaatkade) nieuwe gemalen gebouwd om, na overstroming of een overschot aan regenwater, het water uit de nieuwe buitendijkse gebieden te pompen. Omdat de gebieden dan relatief snel weer droog zijn, kunnen de agrariërs hun bedrijfsvoering na overstroming snel hervatten.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

77

Nijenbeek

Feiten en cijfers gemalen Nijenbeek

78

Middelbeek

Bouwjaar

2016

1973

Capaciteit

25 m3 water/min

2x130 + 2x230 m3 water/min

Aantal pompen

1

4

Functie

Bemalen nieuw buitendijks gebied

Bemalen binnendijks gebied

I

Twee gemalen naast elkaar In zowel Cortenoever als in Voorsterklei staan twee gemalen dicht bij elkaar: de gemalen ‘Cortenoever’ en ‘Laag Helbergen’ in Cortenoever en de gemalen ‘Middelbeek’ en ‘Nijenbeek’ in de Voorsterklei.

De ‘oude’ gemalen zorgen voor bemaling van het oorspronkelijke gebied. De bouw van gemalen Nijenbeek en Laag Helbergen was nodig om het

Middelbeek

nieuwe buitendijkse gebied te kunnen bemalen.

In de Voorsterklei liggen beide gemalen in het gebied van Landgoed Beekzicht. De noordpunt van de Voorsterklei is een mooi agrarisch gebied met een hoge natuurwaarde. Fietsers en wandelaars komen er graag. Vandaar dat bij het nieuwe gemaal een ‘gemalenplein’ is aangelegd met bankjes en mooie uitzichtpunten.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

79

Bouw gemaal Nijenbeek in de Voorsterklei

80

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

81

Bouw gemaal Laag Helbergen in Cortenoever

82

O

Bijzonderheden bij de bouw

Onderwaterbeton wordt veel gebruikt in situaties waarbij de bouwput zo klein mogelijk moet worden gehouden, en wanneer bronbemaling niet gewenst is.

Bij de bouw van beide gemalen in Cortenoever en Voorsterklei is een stalen verticale damwand gemaakt, zodat een kuip ontstond. De kuip is dieper uitgegraven dan nodig was voor het gemaal. Een dikke onderwater-betonnen vloer is gestort om de grondwaterdruk van onder te kunnen keren op het moment dat de kuip leeggepompt werd. Op deze wijze was het mogelijk om in een droge bouwput te werken zonder bronbemaling.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

83

84

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

85

86

Verkeer

D

Cortenoever

De Holthuizerweg is doorsneden door de nieuwe dijk. Bovendien is het maaiveld achter de dijk verlaagd waardoor de Holthuizerweg moest worden ingekort; er is nog één woning aan deze weg. Achter de nieuwe dijk heet de weg nu Piepenbeltweg. De Rioolwaterzuivering en de woningen die eerder ook aan de Holthuizerweg lagen, liggen nu dus aan de Piepenbeltweg.

Men komt het buitendijkse Cortenoever nu binnen via de verlaagde (‘oude’) dijk, langs de rioolwaterzuivering. Vervolgens loopt de Piepenbeltweg onveranderd door tot aan de nieuwe dijk in het noorden. Daar gaat de weg over de nieuwe dijk en sluit vervolgens aan op de Cortenoeverseweg. In het nieuwe buitendijkse gebied zijn kavelpaden aangelegd, zodat de agrariërs hun percelen goed kunnen bereiken.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

87

88

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

89

‘Gemeente Brummen heeft een fietspad aangelegd op de ‘oude’ dijk’

‘Fietspad Papenweerd is deels verlicht’

O

Fietspad Papenweerd

Op de nieuwe dijk is fietspad Papenweerd aangelegd; gemotoriseerd verkeer gaat langs de dijk. Hiermee is de verkeersveiligheid voor fietsers verbeterd. Een deel van de nieuwe dijk is verlicht, zodat fietsers over het hele tracé goed zicht hebben en goed gezien worden. Op de ‘oude’ dijk heeft de gemeente Brummen

een fietspad aangelegd, zodat Cortenoever voor recreanten een aantrekkelijk gebied blijft.

90

ďŹ etspad autoverkeer

D

Voorsterklei

De drie woningen langs de oude dijk zijn bereikbaar via een nieuw aangelegde weg die door het midden van het gebied loopt. Deze weg heet Wellenbergweg.

De eerdere Wellenbergweg lag meer zuidelijk en is verwijderd. De weg Voorsterklei is verplaatst in westelijke richting, zodat hij langs de nieuw aangelegde dijk loopt.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

91

ďŹ etspad autoverkeer

92

O

Fietspad Sinderensdijk

Op de nieuwe dijk is fietspad Sinderensdijk aangelegd. Fiets- en gemotoriseerd verkeer zijn van elkaar gescheiden. In het noorden is dit fietspad breder omdat het pad ook een toegang vormt naar de gemalen Middelbeek en Nijenbeek. Op de ‘oude’ dijk is een onderhoudspad aangelegd dat ook toegankelijk is voor wandelaars.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

93

94

Planten en Dieren

I

In Cortenoever en Voorsterklei zijn veel beschermde plant- en diersoorten aanwezig. Vanuit wet- en regelgeving is het verplicht om beschermde soorten in kaart te brengen en compenserende maatregelen te nemen als de leefomgeving van de soort ingrijpend verandert.

Om een voorbeeld te schetsen: voor elk stel huismussen moeten er twee nieuwe nestlocaties worden gezocht. In Cortenoever zijn 150 nesten geteld; er moesten dus 300 nieuwe nestlocaties worden gevonden! Ecologen hebben voor beide gebieden advies uitgebracht over alle soorten en de uitvoering van de maatregelen begeleid. In dit hoofdstuk vindt u een overzicht van activiteiten.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

95

Foto: Piet Munsterman

V

Dieren in Cortenoever

Voor de kamsalamander werd een aantal poelen opgeschoond en met elkaar verbonden, waardoor het leefgebied van dit zeldzame dier zoveel mogelijk in stand is gehouden. Voor het verwijderde ‘roekenbosje’ naast de Rioolwaterzuivering (RWZI) zijn nieuwe bomen geplant in de directe omgeving.

De steenuil kreeg voor de teloorgang van 15 broedlocaties een compensatie van 30 nestkasten op andere locaties. Daarnaast is zorg gedragen voor een leefomgeving die aantrekkelijk is voor prooien van de steenuil, met als treffend voorbeeld de ‘muizenruiter’. De huismussen in het gebied zijn ruim bedeeld met ongeveer 400 alternatieve nestlocaties.

96

Foto: Kees Marijnissen

B

Planten in Cortenoever

Beplanting die in de stroombaan van het water stond, is zoveel mogelijk verwijderd. De openheid van het middengebied neemt daardoor toe, waardoor het contrast met de meer besloten hogere ruggen wordt versterkt. Van de bestaande erfbeplanting zijn waardevolle bomen voor natuur en cultuurlandschap gespaard. De essenlaan oostelijk van de RWZI is in afgeslankte vorm behouden; het aantal bomen werd uitgedund en de haag ertussen is verwijderd.

Ten westen van deze laan is een bomenrij aangeplant die aansluit op de bestaande essenlaan.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

97

D

Dieren in Voorsterklei

De leefomgeving van de das zou veranderen vanwege de dijkverlegging. Daarom is in de omgeving een nieuwe dassenburcht aangelegd. Het duurde even, maar inmiddels is die in gebruik genomen door een dassenfamilie. Voor de huismus en de steenuil zijn –net als in Cortenoever- nieuwe nestlocaties in de directe omgeving van de huidige nesten gezocht.

98

B

Planten in Voorsterklei

Beplanting die bij hoogwater haaks op de stroomrichting zou staan is verwijderd vanwege de belemmering van de doorstroom bij hoogwater. Op enkele plaatsen is een uitzondering gemaakt voor groen met een hoge ecologische waarde. De gronden van landgoed Beekzicht hebben een NSW-status (Natuurschoonwet). De beplanting die hier moest worden verwijderd, is binnen het NSW-gebied gecompenseerd met knotwilgenrijen en beeldbepalende bomen op de hoeken van kavels. In de stroomluwe zone langs de oude dijk zijn meidoorn- en elzensingels aangeplant. De op- en afritten van de dijk worden gemarkeerd met zogenaamde bakenbomen.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

99

O

Gulden Sleutelbloem in de Voorsterklei

Op diverse plaatsen stond de beschermde Gulden Sleutelbloem. Vanwege de dijkverlegging zou een grote populatie sleutelbloemen verloren gaan. Door de plantjes uit te graven en in de directe omgeving terug te planten bleven de leefomstandigheden voor dit plantje nagenoeg hetzelfde.

Leerlingen van basisschool Sjaloom hebben de ecologen geholpen met het succesvol verplaatsen van de sleutelbloemen (groep 7/8, 2013).

100

D

Vogelwerkgroep Zutphen

De Vogelwerkgroep Zutphen heeft zich actief ingezet voor de planten en dieren in Cortenoever en Voorsterklei. Ze heeft bomen geplant, zwaluwentillen geplaatst en kasten voor de steenuil en de huismus gemaakt en opgehangen.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

101

102

Cortenoever en Voorsterklei

in de spotlights

D

In de planfase en tijdens het gebiedsproces (2007 – 2011) werden de ontwikkelingen rond de dijkverleggingen vooral gedeeld met de direct betrokkenen. Pas toen de plannen deďŹ nitief waren en de uitvoering in beide gebieden zichtbaar werd, zijn de dijkverleggingen meer bekend geworden bij het grote publiek. In dit hoofdstuk vindt u een overzicht van activiteiten.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

103

Presentaties en rondleidingen aan meer dan 2000 bezoekers

104

Uitkijkpunten trekken veel bekijks

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

105

Afscheid ’t Halfvasten door Stichting IJsselhoeven (september 2014)

106

OďŹƒciĂŤle start Werk- en Zorgboerderij Cortenoever (januari 2015)

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

107

Werkbezoek minister Schultz (januari 2015)

108

Presentatie ‘Dode Hoek’ aan scholieren uit de Voorsterklei (april 2015)

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

109

Dag van de Bouw in Cortenoever: 600 bezoekers (juni 2015)

110

Dag van de dijk & open huis Wijers: 4000 bezoekers (september 2015)

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

111

Open huis nieuwe boerderij Beker (april 2016)

112

Oplevering: feest voor bewoners (juni 2016)

O

Op 15 juni 2016 vond een symbolische overdracht plaats aan bewoners en agrariĂŤrs. Het Waterschap verrijkte beide gebieden met kunstwerken.

Kunstenares Corrie van de Vendel ontwierp een speciale bank voor bij de afgebroken boerderij ’t Halfvasten. Bij alle banken op de nieuwe dijk staan informatieborden met allerhande info over het gebied. In Voorsterklei heeft Dorine de Soet een schilderij gemaakt van De Schnaauwert, ook een boerderij die vanwege de dijkverlegging moest worden gesloopt. Ook in dit gebied staan informatiepanelen bij de bankjes op de nieuwe dijk. De totstandkoming van de informatiepanelen is een mooi voorbeeld van constructieve samenwerking tussen projectteam en bewoners.

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

113

114

Waterveiligheid

D

De waterveiligheid in Cortenoever en Voorsterklei is gegarandeerd. Nadat de dijken officieel water konden keren (Voorsterklei eind 2015 en Cortenoever maart 2016) konden de ‘oude’ dijken worden verlaagd. Vanaf dit moment kunnen beide gebieden officieel meestromen met de IJssel als er sprake is van extreem hoogwater.

Om goed toezicht te kunnen houden op de waterkeringen in ons land moeten alle beheerders ervan elke vijf jaar hun dijken, sluizen en gemalen toetsen aan de Hydraulische Randvoorwaarden die door het Rijk zijn vastgesteld. Deze toetsing wordt na tussenkomst van de betrokken provincies en het Rijk aangeboden aan de regering. Op basis van de vijfjaarlijkse toetsing wordt het hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) vastgesteld. In het HWBP staat hoe eventuele tekortkomingen aan waterkeringen worden verholpen in een nieuw programma van dijkversterkingsprojecten voor de toekomst.

Naast het volgen van de actuele veiligheid is het anticiperen op eventuele veranderingen in wateraanvoer en/of neerslag belangrijk. De Deltacommissaris informeert de regering elk jaar over de ontwikkeling van de hoogwaterveiligheid en geeft aan welke maatregelen noodzakelijk zijn om ons land ook in de toekomst beschermd te houden tegen overstromingen. In een land als Nederland moeten we continue blijven werken aan waterveiligheid!

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

115

116

Feiten en cijfers Cortenoever

Voorsterklei

PKB-taakstelling waterstanddaling

35 cm

29 cm

Dijkhoogte tov maaiveld

gemiddeld 3 meter

gemiddeld 2,8 meter

Oppervlakte plangebied

312,5 ha

215,5 ha

Voortzetting agrarisch gebruik

249,6 ha (79,9 %)

175,5 ha (81,4 %)

Beperkt agrarisch gebruik

43,8 ha (14,1 %)

20,9 % ha (9,7 %)

Verlies landbouwfunctie

19,1 ha (6,1 %)

19,1 ha (8,9%)

Lengte nieuwe dijk

3270 meter

3070 meter

Lengte verlaagde dijk inlaat

2 stuks: 760 en 860 meter

1100 meter

Lengte verlaagde dijk uitlaat

750 meter

1320 meter

Verlaagd maaiveld

42 ha

23 ha

Afgevoerde grond

600.000 m3

400.000 m3

Budget

67 miljoen euro

45,4 miljoen euro

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

117

Verantwoording

D

De makers van de teksten, foto’s en illustraties zijn - voor zover bekend - in het colofon opgenomen.

Mocht iemand zich tekort gedaan voelen dan kunt u dat melden bij Waterschap Vallei en Veluwe via info@vallei-veluwe.nl.

Dit boek is tot stand gekomen dankzij medewerking van en/of sponsoring door de op deze pagina’s vermelde sponsoren.

Rudy de Groote

Ger Peters

Tijs van Loon

118

Bas Stolte

Gertjan Broekhuis

Kees Luijt

Karin Rullmann

Esther Pastoors

Willem Verstraete

Lilian Gorissen

P6 Project en Proces Maaike Holtkamp en Leo Oude Nijhuis

Evert van de Worp

Saskia Plate

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

119

120

Dijkverleggingen Cortenoever & Voorsterklei

121

Een uitgave van: