Czy współczesny logopeda powinien wykorzystywać multimedia w terapii logopedycznej?

Mateusz Szurek Uniwersytet Łódzki Czy współczesny logopeda powinien wykorzystywać multimedia w terapii logopedycznej?

Streszczenie Obecnie terapia logopedyczna opiera się najczęściej na tradycyjnych metodach, które w związku z dynamicznym rozwojem mediów tracą coraz bardziej na swojej atrakcyjności. Multimedia już dawno wkroczyły w proces edukacji. Należy zatem zastanowić się, czy logopedzi powinni także poszukiwać nowych, interesujących metod pracy z dzieckiem, wykorzystując podczas zajęć komputery, tablety i inne sprzęty. Celem artykułu jest zaprezentowanie opinii logopedów na temat wprowadzania multimediów do terapii logopedycznej. Własne spostrzeżenia zostały uzupełnione badaniem ankietowym przeprowadzonym wśród studentów logopedii oraz logopedów pracujących w placówkach oświatowych i prywatnych gabinetach logopedycznych.

Słowa kluczowe: logopedia, multimedia w terapii, gry edukacyjne, programy multimedialne

Od kilku lat jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju szeroko pojętych technologii. Oprócz funkcji informacyjnej i rozrywkowej, pełnią one także funkcję edukacyjną, dlatego coraz częściej są wykorzystywane w różnego rodzaju formach kształcenia. Programy i gry multimedialne zyskują również większą popularność w terapii logopedycznej. Logopedia bowiem jest prężnie rozwijającą się nauką, stale poszukującą nowych metod pracy z pacjentem.

Obecnie terapia logopedyczna opiera się najczęściej na tradycyjnych metodach, które w związku z dynamicznym rozwojem mediów tracą coraz bardziej na swojej atrakcyjności.

Dlatego też logopedzi decydują się na wdrażanie nowych metod. Jedną z nich jest praca z wykorzystaniem komputera, tabletu czy telefonu komórkowego. Tego rodzaju innowacje wprowadzane do tradycyjnego procesu terapeutycznego mają za zadanie m.in. uatrakcyjnienie terapii i zachęcenie pacjentów do systematycznej pracy1. Jednym ze sposobów pomagających w osiągnięciu tego celu jest korzystanie z dostępnych na rynku programów komputerowych i aplikacji.

Niewątpliwie proces dydaktyczny w kontakcie z mediami2 powinien zostać poddany dodatkowym badaniom i analizom3. W polskim piśmiennictwie zagadnienia dotyczące multimediów w edukacji przedszkolnej są najczęściej pomijane, a w związku z tym niedostatecznie opisane4. Na rynku obecnych jest coraz więcej multimedialnych programów

E. Lewandowska, Dlaczego warto wykorzystać komputery w rewalidacji dzieci o zaburzonym rozwoju?, [w:] D. Osik, A. Wojnarska (red.), Wspomaganie rozwoju uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 83.

2 Szerzej o specyfice kształcenia multimedialnego można przeczytać w publikacji J. Bednarka Multimedia w kształceniu, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2006.

3 Ż. Kaczmarek, Badanie w działaniu, czyli o diagnostyce medialnego wspomagania poznawania świata przez dzieci, [w:] W. Strykowski, W. Skrzydlewski (red.), Kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2004, s. 271.

4 D. Urbańska-Galanciak, Czy damy radę? O walorach gier edukacyjnych dla dzieci w wieku przedszkolnym, [w:] A. Surdyk, J. Szeja (red.), Kulturotwórcza funkcja gier. Gra jako medium, tekst i rytuał, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2007, s. 221.

1

1

edukacyjno-rozrywkowych dla młodszych użytkowników. Wielofunkcyjność technologii doprowadza do sytuacji, w której proces edukacyjny przestaje być dla dziecka przymusem.

Dorota

Urbańska-Galanciak

dostrzega

wiele

pozytywnych

aspektów

związanych

z zastosowaniem gier komputerowych w terapii: ,,(…) ignorowanie możliwości, jakie otwiera wprowadzenie nowych mediów do procesu edukacji, byłoby wstecznictwem, a wąska, negatywna krytyka wobec nich prowadzi w ślepy zaułek. Dzieci chcą grać i grać powinny. Jest to forma rozrywki taka jak każda inna, a doświadczana w granicach zdrowego rozsądku nie przynosi negatywnych skutków ubocznych, jedynie korzyści”5.

O wykorzystaniu komputera w rewalidacji pisał także Bronisław Siemieniecki.

Opracował on klasyfikację zastosowań komputerów w terapii, która obejmuje kształtowanie umiejętności: i wzrokowych

intelektualnych, oraz

działania

percepcyjno-motorycznych, o charakterze

percepcyjnych

psychoterapeutycznym

słuchowych

i kształtowanie

umiejętności. Jak podkreśla autor, programy komputerowe przyczyniają się do rozwijania zdolności oraz usprawniania funkcji integracji percepcyjno-motorycznych, eliminują zaburzenia. Kształtowanie umiejętności percepcyjnych słuchowych i wzrokowych wpływa m.in. na modelowanie i utrwalanie prawidłowej wymowy, usuwanie zaburzeń głosu, naukę mowy w przypadkach jej braku, niwelowanie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, polepszanie umiejętności gramatycznych, usprawnianie czytania z ekranu, wspomaganie uczenia pracy z komputerem dzieci z zaburzeniami6. W obszarze umiejętności intelektualnych znalazło się kształtowanie różnego typu uzdolnień, eliminowanie zaburzeń w rozwoju intelektualnym, wspieranie rozwoju osób upośledzonych umysłowo, porozumiewanie się z osobami dotkniętymi afazją, autyzmem, udarem mózgu,

zdobywanie wiedzy z danego

obszaru, rozwijanie umiejętności rozumienia tekstów, rysunków, schematów. Programy komputerowe usprawniają dodatkowo procesy uczenia się, np. naukę czytania różnymi metodami: sylabową, głoskową, całościową. Obszar psychoterapeutyczny obejmuje oddziaływania psychoterapeutyczne uspokajające i aktywizujące dziecko do nauki, zachęcanie do nauki, rozszerzanie swojej wiedzy, rozwijanie właściwych postaw wobec siebie i przeciwdziałanie trudnościom w nauce poprzez gry dydaktyczne, ćwiczenia koncentracji uwagi7.

Z

perspektywy

logopedycznej

najważniejszy

obszar

stanowi

kształtowanie

umiejętności percepcyjnych słuchowych i wzrokowych. W terapii nie pomija się jednak

Tamże, s. 222.

B. Siemieniecki, Komputer w diagnostyce i terapii pedagogicznej, Toruń 1999, Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 12.

7 B. Siemieniecki, J. Buczyńska (red.), Komputer w rewalidacji, Toruń 2001, Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 14.

5 6

2

pozostałych obszarów. Oddziaływania logopedyczne, oprócz kształtowania złożonego procesu poznawczego, jakim są myślenie, percepcja i pamięć, mają na celu rozwój funkcji ekspresyjnych, tj. mówienia, pisania, czytania, funkcji konstrukcyjnych oraz praksji.

Siemieniecki zaznaczył, że osoba, która pracuje z wykorzystaniem komputera uczy się według schematu: działanie z komputerem – wynik (zarejestrowany przez komputer) – korekta terapeuty8. Rejestracja wyniku jest niezwykle przydatna w terapii logopedycznej, ponieważ dzięki niej możemy obserwować proces rewalidacji oraz kontrolować postępy pacjenta.

Ingerencja terapeuty potrzebna jest tylko w przypadku błędnego wyniku działania. Kiedy zadanie zostanie wykonane poprawnie, uczeń przechodzi do kolejnego ćwiczenia.

Wykorzystanie sprzętu multimedialnego w gabinecie logopedycznym wiąże się ściśle z wyborem odpowiedniego oprogramowania. Nie powinien być to jednak wybór przypadkowy, w związku z tym przed podjęciem decyzji terapeuta powinien odpowiedzieć sobie na następujące pytania: 1. Jaki jest cel zastosowania wybranej aktywności multimedialnej?

2. W jakim wieku jest pacjent?

3. Czy pacjent jest w normie intelektualnej?

Określenie odpowiedniego celu z uwzględnieniem wieku pacjenta oraz jego poziomu rozwoju intelektualnego pozwoli na dobór stosownego programu multimedialnego czy aplikacji.

ANALIZA I INTERPRETACJA WYNIKÓW BADAŃ Na potrzeby badań dotyczących wykorzystywania multimediów w terapii logopedycznej stworzono ankietę składającą się z dziesięciu pytań. Część z nich dotyczyła informacji na temat ankietowanych, tj. wieku, stażu pracy w zawodzie logopedy, ilości pacjentów, z którymi prowadzona jest terapia. W drugiej części zapytano badanych o zasadność wprowadzenia multimediów do terapii logopedycznej (prosząc jednocześnie o uargumentowanie odpowiedzi), znajomość aplikacji logopedycznych, częstość i czas wykorzystywania multimediów w terapii.

Ankieta składała się sześciu pytań zamkniętych oraz czterech pytań otwartych, w których logopedzi sami wpisywali swoje spostrzeżenia. W badaniu wzięło udział łącznie 38 respondentów. Wśród nich znaleźli się studenci logopedii oraz doświadczeni logopedzi.

Ankietę wypełniły wszystkie osoby, nikt nie pominął żadnej z odpowiedzi. Dokładne dane oraz ich analizę zaprezentowano poniżej.

8

Tamże, s. 19.

3

Tabela 1. Płeć Płeć

Liczba osób

Procent

kobieta

36

95%

mężczyzna

2

5%

Źródło: opracowanie własne

W grupie badanej dominowały kobiety (95%), wśród badanych znalazło się jedynie dwóch mężczyzn (5%) – nie jest to zaskakująca dysproporcja, bowiem zawód logopedy jest zdecydowanie częściej wybierany przez kobiety. W ostatnich latach widoczna jest jednak tendencja, w której na wybór studiów logopedycznych coraz chętniej decydują się również mężczyźni.

Tabela 2. Przedział wiekowy Przedział wiekowy

Liczba osób

Procent

19-24

3

8%

25-30

22

58%

30-35

10

26%

35-45

2

5%

45 i więcej

1

3%

Źródło: opracowanie własne

Wśród badanych przeważali respondenci w przedziale wiekowym 25–30 lat (58%).

Są to osoby, które niedawno ukończyły studia logopedyczne i dopiero rozpoczynają swoją karierę zawodową. Młody wiek może sugerować, że wśród tej grupy będzie dominowało przekonanie o pozytywnych aspektach pracy logopedycznej z wykorzystaniem multimediów.

Tabela 3. Staż pracy w zawodzie logopedy Staż pracy w latach

Liczba osób

Procent

4

10,5%

0-1 lat

1

3%

1-5 lat

5

13%

5-10 lat

23

60,5%

ponad 10 lat

5

13%

student/studentka logopedii

Źródło: opracowanie własne

Większość respondentów posiada kilkuletnie doświadczenie zawodowe. W grupie znalazły się osoby bez praktyki zawodowej (10,5%), które są w trakcie studiów z zakresu logopedii. Ich opinie są jednak równie istotne, ponieważ umożliwiają skonfrontowanie 4

poglądów osób niedoświadczonych oraz terapeutów, którzy w czasie kilku lat pracy zdążyli już zweryfikować skuteczność poszczególnych metod stosowanych w terapii.

Tabela 4. Ilość pacjentów objętych terapią logopedyczną Ilość pacjentów

Liczba osób

Procent

0

4

11%

1-5

0

0%

6-10

5

13%

ponad 10

29

76%

Źródło: opracowanie własne

Znaczna część logopedów prowadzi systematyczną terapię z ponad dziesięcioma pacjentami, a 13% respondentów z 6-10 osobami. Cztery osoby nie prowadzą terapii logopedycznej – są to studenci, którzy obecnie zdobywają tylko doświadczenie podczas praktyk.

Tabela 5. Wiek pacjentów Wiek pacjentów

Liczba osób

Procent

małe dzieci

0

0%

wiek przedszkolny

31

82%

wiek wczesnoszkolny

4

10%

wiek szkolny

2

5%

osoby dorosłe

1

3%

Źródło: opracowanie własne Ankiety celowo zostały przeprowadzone w grupie logopedów pracujących z dziećmi w wieku przedszkolnym. Wśród osób znalazły się jednak i takie, które pracują także z dziećmi w wieku szkolnym oraz osobami dorosłymi. Stanowią one jednak nieznaczną część grupy badanej (18%).

Tabela 6. Czy uważa Pani/Pan, że w gabinecie logopedycznym powinien znajdować się sprzęt multimedialny (komputer/tablet) z grami/aplikacjami logopedycznymi?

Odpowiedź

Liczba osób

Procent

TAK

32

84%

NIE

6

16%

Źródło: opracowanie własne

Ponad trzy czwarte osób (84%) uważa, że logopeda powinien posiadać w swoim gabinecie sprzęt multimedialny, natomiast 16% uznało, że komputer jest zbędnym elementem wyposażenia. Były to osoby, które pracują z dziećmi w wieku wczesnoszkolnym i szkolnym.

5

Tabela 7. Czy uważa Pani/Pan, że w dzisiejszych czasach w terapii logopedycznej logopeda powinien używać multimediów? Proszę uzasadnić swoją odpowiedź.

Odpowiedź

Liczba osób

Procent

TAK

32

84%

NIE

6

16%

Źródło: opracowanie własne Większość logopedów uważa za zasadne używanie multimediów w terapii logopedycznej (84%). Osoby, które udzieliły odpowiedzi twierdzących, w uzasadnieniu podawały, że aplikacje komputerowe trafiają szczególnie do osób, które wychowały się w dobie cyfryzacji. Powoduje to zmniejszenie bariery pokoleniowej, dzięki czemu dziecko bardziej otwiera się i chętniej uczestniczy w terapii – kojarzy ją z przyjemnością i miło spędzonym czasem. Dźwięki w grach, ruszające się elementy pojawiające się na ekranie, kolorowe obrazki, a także różnorodność wykonywanych ćwiczeń przytaczane były jako elementy uatrakcyjniające terapię.

Ankietowani wskazywali także, że multimedia urozmaicają terapię, kształcą oraz pełnią funkcję ogólnorozwojową. Jedna z osób podkreśliła, że trafnie dobrana aplikacja angażuje dziecko emocjonalnie, pomaga mu skupić uwagę na dłużej, stanowi szansę na wykorzystanie skutecznej metody terapii, natomiast tworzenie własnych gier i dzielenie się nimi z innymi dziećmi wyzwala w nim kreatywność i pomaga w świadomej terapii.

Dość zaskakujące było stwierdzenie, że multimedia zajmują mniej miejsca niż standardowe pomoce logopedyczne (baza ćwiczeń znajduje się na dysku). Wskazywano także, że dzięki programom multimedialnym rodzice mogą ćwiczyć w domu z dzieckiem na swoich komputerach (ćwiczenia znajdują się w jednym miejscu).

Dzieci dzięki wprowadzeniu multimediów angażują się w wykonywane zadania.

Wprowadzony w proponowanych aktywnościach multimedialnych element rywalizacji działa na nie mobilizująco w momencie, kiedy osiągają sukces. Wiedząc, że gra edukacyjna będzie nagrodą, pracują chętniej na tradycyjnych materiałach. Pacjenci podczas gry nie odczuwają, że muszą się uczyć – odbierają to jedynie jako dobrą zabawę.

W odpowiedziach odnoszono się także do pacjentów w starszym wieku, ponieważ jeden z logopedów udzielający odpowiedzi pracował z tą grupą osób. Zauważono, że współpraca z pacjentami w sposób klasyczny może nie przynosić oczekiwanych skutków, zaś wykorzystanie technologii pokazuje, że ćwiczenia nie muszą być nudne. Jest to więc doskonała alternatywa dla ćwiczeń tradycyjnych, np. do treningu pamięci, czy koncentracji.

6

Jedna z osób stwierdziła, że największe korzyści z korzystania z takich zasobów może wynieść dziecko z autyzmem, albo dzieci z niepełnosprawnością intelektualną.

Warte podkreślenia jest, że we wszystkich odpowiedziach ankietowani opowiadali się za wprowadzeniem multimediów do terapii tylko w sytuacji, gdy terapeuta jest pewien, że praca na urządzeniu nie wpłynie negatywnie na dziecko.

Wśród ankietowanych 16% opowiedziało się przeciw używaniu multimediów. Jako argumenty wskazali przede wszystkim odejście od tradycyjnych metod, uzależnienie, słabe przygotowanie merytoryczne niektórych aplikacji, zaburzenia uwagi, a także nadmierną stymulację wzrokową.

Jakie zna Pani/Pan gry/aplikacje/programy, które można wykorzystać w terapii logopedycznej?

Aż 32 osoby zadeklarowały znajomość gier, aplikacji, programów komputerowych, które można wykorzystać w terapii logopedycznej. Wśród propozycji wymieniano serwisy internetowe: www.mimowa.pl, www.yummy.pl, www.learnungapps.org, www.ortograffka.pl, www.logofigle.pl. www.printoteka.pl oraz popularne programy multimedialne na komputer: Logopedia, Królik Bystrzak, Gadające obrazki, Dysleksja, Czytam i piszę, AfaSystem, RehaCom. Ankietowani wymienili także aplikacje na tablet i smartfon, takie jak: Orientacja przestrzenna, Alfabet, Szumi Mi, Pierwsze dźwięki.

Tabela 8. Jak często wykorzystuje Pani/Pan zasoby multimedialne w terapii logopedycznej?

Częstość spotkań

Liczba osób

Procent

0

0%

co drugie spotkanie

0

0%

raz na trzy spotkania

32

84%

bardzo rzadko

0

0%

nigdy

6

16%

podczas każdego spotkania

Źródło: opracowanie własne

Wszystkie

osoby,

które

zadeklarowały

posiadanie

sprzętu

multimedialnego

w gabinecie, zgodnie odpowiedziały, że wykorzystują go przeciętnie raz na trzy spotkania.

7

Tabela 9. Ile minut przeznacza Pani/Pan w tradycyjnej terapii logopedycznej na multimedia? (np. gra logopedyczna/aplikacja) Czas

Liczba osób

Procent

do 5 minut

10

26%

5-10 minut

17

45%

połowę terapii

5

13%

0

0%

6

16%

całą terapię opieram na grach i aplikacjach logopedycznych nie korzystam z multimediów podczas terapii Źródło: opracowanie własne

Większość ankietowanych podczas tradycyjnej terapii logopedycznej zazwyczaj przeznacza na multimedia 5-10 minut (45%). Prawie jedna trzecia z nich włącza gry i aplikacje multimedialne na nie więcej niż 5 minut (26%).

WNIOSKI Przeprowadzona ankieta dała nowe spojrzenie na problem włączania multimediów do terapii logopedycznej. Podobne badania przeprowadzone przez Joannę Grubę w 2000 roku9 wykazały, że większość logopedów nie wykorzystuje komputera w terapii (78,38%), a tylko 21,62% ankietowanych posiada komputer w gabinecie. 69% osób wykazywało chęć wykorzystywania sprzętu multimedialnego w terapii, 8,1% nie miało zdania, a 1,35% była przeciwna. Znaczna część

ankietowanych

(91,73%)

nie

znała

żadnych

logopedycznych

programów

komputerowych. 93,75% ankietowanych wyraziło opinię, że komputer ma przyszłość w diagnozie i terapii logopedycznej.

Na przestrzeni kilkunastu lat można dostrzec znaczącą różnicę w postrzeganiu roli multimediów w pracy terapeutycznej. W dużej mierze jest to związane z dynamicznym rozwojem multimediów oraz dostępem do nich, a także ze wzrostem świadomości samych użytkowników. Obecnie większość logopedów wykorzystuje w terapii logopedycznej komputer (84%) oraz tablety i smartfony. Zwiększyła się także znajomość dostępnych gier i

Por. J. Gruba, Opinie logopedów na temat wykorzystania komputera w terapii, [w:] W. Strykowski (red.), III Międzynarodowa Konferencja ,,Media a edukacja”, Oficyna Edukacyjna Wydawnictwa eMPi2 , Poznań 2000, s. 500-508.

9

8

aplikacji logopedycznych – ankietowani logopedzi wymieniali zarówno witryny internetowe, aplikacje na tablety, jak i popularne programy multimedialne na komputer.

Należy podkreślić, że znaczną część ankietowanych stanowiły osoby młode w wieku 25–35 lat. Byli to logopedzi z krótkim doświadczeniem zawodowym (5–10 lat), nieliczni posiadali staż pracy dłuższy niż 10 lat. Stosunkowo młody wiek specjalistów przyczynił się do przychylnego podejścia do nowych metod terapii, jakimi są gry i aplikacje logopedyczne.

Wśród zalet pracy z wykorzystaniem multimediów wskazywano m.in. na zwiększenie zaangażowania w terapię i urozmaicenie jej. Na niewątpliwą przewagę nad tradycyjnymi metodami ma wpływ rozbudzanie zaangażowania emocjonalnego i kreatywności ucznia.

Ważną rolę przypisywano również możliwości ćwiczeń z rodzicem w domu. Dodatkowo prowadzenie terapii logopedycznej z wykorzystaniem nowoczesnych technik stanowi dla młodego pacjenta doskonałą nagrodę i zachętę do dalszej współpracy, co ma pozytywny wpływ na efektywność terapii.

Zauważenie przez respondentów potrzeby wprowadzania tego typu metod u dzieci autystycznych oraz z niepełnosprawnością intelektualną napawa optymizmem. Z obserwacji własnych bowiem wynika, że dzieci te chętnie współpracują z wykorzystaniem sprzętu multimedialnego, który doskonale przyczynia się do podnoszenia efektów terapeutycznych.

Według ankietowanych multimedia nie stanowią głównego elementu terapii, są jedynie jej urozmaiceniem. Stają się w związku z tym wsparciem i nagrodą, nie zagrażając tradycyjnym metodom terapii. Wyważony jest także czas, jaki poświęca się na tego typu aktywności.

Najczęściej przeznacza się na nie do 10 minut przy 45-minutowej bądź godzinnej terapii.

Nie należy zapominać, że wśród grupy badanych znalazły się także osoby negatywnie nastawione do multimediów. Choć wskazywały one na konstruktywne argumenty (m.in. słabe przygotowanie merytoryczne niektórych aplikacji), to

wydaje się, że racjonalne

wykorzystywanie aplikacji jest bezpieczne dla dziecka i nie stanowi żadnego zagrożenia.

Większość ankietowanych wyraziło opinię, że współczesny logopeda powinien wykorzystywać multimedia w terapii logopedycznej. Pozwoli to nie tylko urozmaicić zajęcia, ale także pokonać barierę pokoleniową, która wytwarza się niekiedy pomiędzy terapeutą a młodym pacjentem. Dzieci o wiele bardziej preferują łączenie tradycyjnych metod z nowoczesnymi. Takie połączenie umożliwia szybsze osiągnięcie oczekiwanych efektów w pracy terapeutycznej, a co więcej – pozwala uczynić z terapii świetną zabawę.

Choć multimedia stosowane w terapii logopedycznej mają wiele zalet, to należy raz jeszcze podkreślić, że wskazane jest, aby służyły one jedynie jako wsparcie, a nie substytut tradycyjnych metod. Ważne jest racjonalne wykorzystywanie gier oraz kompetentny dobór 9

odpowiednich aktywności, które przyczynią się przede wszystkim do podniesienia jakości kształcenia i szybszych postępów w pracy terapeutycznej.

Ze znakami czasu się nie walczy – dzisiaj pytanie czy współczesny logopeda powinien wykorzystywać multimedia w terapii logopedycznej? nie jest już aktualne. Należałoby raczej spytać jakich multimediów używa logopeda w terapii logopedycznej? Dzieciom korzystającym z narzędzi dla nich naturalnych (a takim narzędziem są szeroko pojęte technologie), czas podczas terapii upływa zupełnie inaczej. Pacjenci są bardziej zmotywowani, a tym samym rezultaty przychodzą szybciej, co z kolei czyni terapię skuteczniejszą i radośniejszą. A przecież właśnie o to chodzi w pracy logopedy.

BIBLIOGRAFIA Bednarek J., Multimedia w kształceniu, Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe PWN SA. Gruba J., Opinie logopedów na temat wykorzystania komputera w terapii, [w:] Strykowski W. (red.), III Międzynarodowa Konferencja ,,Media a edukacja”, Oficyna Edukacyjna Wydawnictwa eMPi2 , Poznań2000.

Kaczmarek Ż., Badanie w działaniu, czyli o diagnostyce medialnego wspomagania poznawania świata przez dzieci, [w:] Strykowski W., Skrzydlewski W. (red.), Kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2004.

Lewandowska E., Dlaczego warto wykorzystać komputery w rewalidacji dzieci o zaburzonym rozwoju?, [w:] Osik D., Wojnarska A. (red.), Wspomaganie rozwoju uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001.

Urbańska-Galanciak D., Czy damy radę? O walorach gier edukacyjnych dla dzieci w wieku przedszkolnym, [w:] Surdyk A., Szeja J. (red.), Kulturotwórcza funkcja gier. Gra jako medium, tekst i rytuał, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2007.

Siemieniecki B., Komputer w diagnostyce i terapii pedagogicznej, Toruń 1999, Wydawnictwo Adam Marszałek.

Siemieniecki B., Buczyńska J. (red.), Komputer w rewalidacji, Toruń 2001, Wydawnictwo Adam Marszałek.

10