Een goede wijk om eenzaam te zijn

EEN GOEDE WIJK OM EENZAAM TE ZIJN Een ontwerpend onderzoek naar de relatie tussen ruimte en eenzaamheid

Afstudeerdocumentatie Linda van Os 15 januari 2016

Voorwoord Voor u ligt de Afstudeerdocumentatie van Linda van Os, stedenbouwkundig ontwerper in opleiding aan de Rotterdamse Academie van Bouwkunst. Dit afstudeerproject, een goede wijk om eenzaam te zijn, is een ontwerpend onderzoek naar de relatie tussen ruimte en eenzaamheid. Dit document bevat een samenvatting en een verzameling van de belangrijkste onderdelen van het project.

In dit voorwoord wil ik de leden van mijn afstudeercommissie bedanken voor alle adviezen en vertrouwen mijn project. In het bijzonder wil ik mijn mentor Han Dijk ook bedanken voor alle steun tijdens het afgelopen jaar.

3

Rotterdamse Academie van Bouwkunst Een goede wijk om eenzaam te zijn

Een ontwerpend onderzoek naar de relatie tussen ruimte en eenzaamheid

Afstudeerpresentatie

: Linda van Os

Mentor Externe criticus Toegevoegde criticus Voorzitter

: Han Dijk (Posad spatial strategies) : Yttje Feddes (Feddes/Olthof Landschapsarchitecten) : Endry van Velzen (De Nijl Architecten) : Wouter Veldhuis (Rotterdamse Academie van Bouwkunst)

Afstudeerdatum Locatie

: 15 januari 2015 – 14.00 uur : Auditorium RAVB, Directiekade 23, 3089 JA, Rotterdam

Samenvatting In 2013 kopte de kranten dat vier op de tien Nederlanders zich regelmatig eenzaam voelen en in 2015 dat de helft van de Rotterdamse ouderen zich eenzaam voelen. Eenzaamheid is een gezondheidsprobleem dat voor vele nog een onbespreekbaar thema is, maar in de samenleving is het een groeiend probleem dat vaak wordt onderschat. Eenzaamheid kan ernstige gevolgen hebben. Zo verhoogt het de bloeddruk, het stressniveau en de kans op depressies. Eenzame mensen hebben een hoger risico op overgewicht, slaapstoornissen en te veel alcoholgebruik. Door de stress die eenzaamheid teweeg brengt, functioneert het immuunsysteem slechter. Eenzame mensen overlijden zelfs eerder.

Ruimtelijke ontwerpers zijn vaak betrokken bij maatschappelijke problemen en dragen bij aan de verbetering van de kwaliteit van leven in verschillende vormen. Waar disciplines zoals Sport, Zorg en Welzijn en Jeugdwerken zich gezamenlijk inzetten om eenzaamheid te bestrijden, is de Ruimtelijke ordening echter niet aangehaakt. Juist op dit onderwerp is samenwerking essentieel om op een effectieve manier het probleem te bestrijden. Het publieke domein vervult een verbindende rol en wordt hierdoor niet alleen het schaakbord van de Ruimtelijk ordening, maar ook van andere disciplines. Dit ontwerpend onderzoek is daarom niet alleen een studie naar de wijze hoe ruimtelijke ontwerpen kunnen bijdragen aan eenzaamheidsbestrijding, maar ook een pleidooi om meer met andere vakgebieden samen te werken.

Er bestaan twee verschillende types van eenzaamheid; emotionele1 en sociale eenzaamheid2. Door de aard van de relaties is te stellen dat de sociale vorm ruimtelijk beïnvloedbaar is. Om sociale eenzaamheid te bestrijden is van belang mensen weer te koppelen met de maatschappij en om contact op te zoeken met andere mensen. Dit kan zijn in de eigen omgeving of erbuiten, met bekenden of juist met onbekende anderen. Om de drempel voor dit contact te verlagen zijn er zeven ruimtelijke beïnvloedbare thema’s van belang; bereikbaarheid, ontmoetingsplekken, programma, oriëntatie, lange lijnen, drempelruimte3 en tot slot veiligheid. Wanneer de zeven thema’s worden uitgezet tegenover de verschillende schaalniveaus4 ontstaat er een matrix met opgaves om eenzaamheid te bestrijden. De effectiviteit van de opgave is afhankelijk van de doelgroep of locatie.

Door de matrix toe te passen op de Rotterdamse wijk Groot-IJsselmonde en in het bijzonder de buurt Hordijkerveld ontstaat er een set aan opgaves die eenzaamheid bestrijd. De drie uitwerkingen binnen het onderzoek laten zien dat er veel meekoppelkansen zijn om de publieke ruimtes te verbeteren, sociale cohesie te versterken en daarmee eenzaamheid te verminderen.

De parken en lange lijnen spelen in op de contacten tussen regionale bezoekers en lokale bewoners, hierbij spelen recreatie en sport een rol.

Het woonensemble is representatief voor de dagelijkse woonomgeving. Om de sociale cohesie te versterken speelt het gevoel van eigenaarschap een belangrijke rol. Het verzorgingscluster is een voorbeeld uitwerking voor het samenbrengen van (doel)groepen in één activiteit.

Investeren en ook eigenaarschap van verschillende partijen is essentieel voor het slagen van de kansen in de wijk. Het bestrijden van eenzaamheid is een langdurig proces, maar de opgaves zijn slim over tijd uitvoerbaar. Op korte termijn zijn er met kleine ingrepen in de openbare ruimte kansen om de sociale cohesie in de buurt te versterken. Op de middellange termijn kan vooral gedacht worden aan een koppeling met ondernemers, grotere en vastgoed georiënteerde projecten. De matrix kan ook ingezet worden om randvoorwaarden te stellen voor nieuwbouw projecten op langere termijn.

Eenzaamheid is nooit helemaal te voorkomen of te bestrijden5, maar met de juiste koppeling van maatschappelijke en ruimtelijk factoren ontstaat er een publieke ruimte met hoge kwaliteit. Er ontstaat een goede wijk om eenzaam te zijn.

1.

Vorm van eenzaamheid die wordt veroorzaakt door het gemist van kwalitatieve relaties. Bijvoorbeeld het gemis van een partner, een goede relatie met je broer of het hebben van een hartsvriendin.

2.

Eenzaamheid die veroorzaakt worden voor het gemis van groepsrelaties. Het gevoel om onderdeel te zijn van een groep of de maatschappij. De ontmoetingen zijn vaak laagdrempelig met

geringe verplichtingen.

3.

De drempelruimte vormt de verbinding tussen schaalniveaus en speelt een rol bij overgang tussen eigendomsgrenzen 4.

Voor het onderzoek is gekozen voor de schaalniveaus regio, wijk, buurt, ensemble en woning.

5.

In het onderzoek van Theo van Tilburg en Jenny de Jong Gierveld naar eenzaamheid wordt beschreven dat eenzaamheid nooit helemaal te voorkomen of te bestrijden is, maar met de juiste

koppeling van maatschappelijke en ruimtelijke factoren is onder de tien procent te bereiken.

5

Folder van de campagne “Ik nodig je uit� voor het bestrijden van eenzaamheid tijdens de zomermaanden

Inhouds opgave Samenvatting

4

1. Eenzaamheid als urgent gezondheidsprobleem

6

2. Een ontwerpend onderzoek naar de relatie tussen ruimte en eenzaamheid

Relatie tussen ruimte en eenzaamheid

Testcase: Hordijkerveld

3. Voor nu en de toekomst

16 16 22 38

7

Gezondheid van de Randstedeling

Gezondheid van de Randstedeling Boven de 18 jaar Bron: Epidemiologisch bulletin 2014

0

50.000

100.000

150.000

200.000

Overgewicht/Obesitas

+17% +16%

Risico op angst/depressie 180.000 19.800

Eenzaamheid

+11%

+9%

Hoge bloeddruk

+11%

Artrose Astma of COPD

+12%

Diabetes

+6%

2012

Hartinfarct

+6%

%

Beroerte

+6%

Geschatte toename in 2020 in procenten t.o.v. 2012

1. Eenzaamheid als urgent gezondheidsprobleem In 2013 kopte de kranten dat vier op de tien Nederlanders zich regelmatig eenzaam voelen en in 2015 dat de helft van de Rotterdamse ouderen zich eenzaam voelen. Eenzaamheid is een gezondheidsprobleem dat voor vele nog een onbespreekbaar thema is, maar in de samenleving is het een groeiend probleem, vaak wordt het ook onderschat. Eenzaamheid staat samen met Obesitas en Depressies in de top drie van meest toenemende gezondheidsklachten boven de 18 jaar.

Eenzaamheid kan ernstige gevolgen hebben. Zo verhoogt het de bloeddruk, het stressniveau en de kans op een depressie. Eenzame mensen hebben een hoger risico op overgewicht, slaapstoornissen en te veel alcoholgebruik. Door de stress die eenzaamheid teweeg brengt, functioneert het immuunsysteem slechter. Eenzame mensen overlijden zelfs eerder. Gelukkig komt er steeds meer aandacht voor het probleem, zo is er in Rotterdam het sociale programma ‘voor mekaar’ gestart en was er in het najaar van 2015 de week tegen eenzaamheid.

Belangrijk om te beseffen is dat iedereen wel eens eenzaam is. Wanneer mensen regelmatig en zeer ernstig eenzaam zijn wordt het een probleem.

Deze mensen missen sociale contacten binnen handbereik, maar vooral ook kwalitatieve relaties met andere mensen. Zo kunnen mensen ook binnen een grote groep zich eenzaam voelen doordat zij zich er niet thuis of niet begrepen voelen. In alle vier de grote steden in Nederland is dit probleem aanzienlijk aanwezig waarbij in Rotterdam het probleem het grootste is. Daar is 48% van de inwoners tussen de 19 en 64 jaar regelmatig eenzaam, onder oudere boven de 65 is dit percentage zelfs 53%.

9

Aantal 80+’ers stijgt sterk De doelgroep met het hoogste risico tot eenzaamheid

Bron: http://www.blijfactiefwonen.be/ Aantal 65+ers: 4.6 miljoen

Aantal 80+ers: 1.55 miljoen

Aantal 65+ers 2015: 3.0 miljoen Aantal 65+ers 1990: 1.9 miljoen

Aantal 80+ers 2015: 0.8 miljoen

Levensverwachting Nederlander: 86 jaar

Levensverwachting Nederlander 2010: 83 jaar

Aantal 80+ers 1990: 0.45 miljoen

Gezonde levensjaren 80 jaar

2040

2035

2030

2025

2020

2015

2010

2005

2000

1995

1990

Gezonde levensjaren 2010: 76 jaar

Als er gekeken wordt naar de tendensen en statistieken van de laatste jaren zijn er een aantal zaken die invloed hebben op eenzaamheid. Eerder is genoemd dat het percentage eenzaamheid op dit moment voor oudere nog hoger ligt dan voor de rest van de samenleving. De ouderen zijn te benoemen als risicogroep. Met dit gedachte zijn er een aantal tendensen en ontwikkelingen van de laatste decennia voor dit onderzoek eruit gelicht.

Uit de statistieken van de levensverwachting blijkt dan we steeds ouder worden. Met een levensverwachting van 86 jaar in 2040 neem het aantal ouderen in de samenleving toe. Daarnaast neemt het aantal ouderen in Nederland ook rap toe door het vergrijzen van de babyboomgeneratie.

De schatting is dat er rond 2040 4,6 miljoen 65-plussers en 1.55 miljoen 80-plussers in Nederland zullen zijn. Met steeds meer ouderen neemt de kans op steeds meer eenzaamheid ook toe. Dit zal zeker voor de komende decennia een grote druk leggen op de samenleving.

Er zijn ook een aantal ontwikkelingen in de maatschappij die ook invloed hebben gehad op eenzaamheid. Zo is er in de jaren vijftig de AOW regeling ingevoerd. In eerste instantie een goede ontwikkeling die oudere in hun laatste levensjaren financieel steunt, daarnaast is er ook meer vrije tijd om te genieten van die jaren. Het gevolg is wel dat men veel minder contact heeft met andere mensen en daarmee de eerste tekenen van eenzaamheid op de loer liggen.

In de jaren vijftig was het ook nog gebruikelijk dat de ouderen in huis woonden bij het gezin van ĂŠĂŠn van de kinderen. Langzaam was er een beweging waarbij ouderen in een verzorgingstehuis terecht kwamen. Deze zorg is vandaag de dag nog steeds erg kostbaar. Over de wereld werd nagedacht over verschillende woonvormen. Zo kwamen er speciale aanleunwoningen bij zorgcomplexen, werden er speciale bejaardenoorden gebouwd zoals de gated community Sun City in Amerika en werd de levenloopbestendige woning in het leven geroepen. De vraag is nog altijd op dat deze woonvormen goed aansluiten bij de omgeving of speelt het eenzaamheid juist in de hand?

11

Eenzaamheid

Emotionele eenzaamheid

Sociale eenzaamheid

Gemis van kwalitatieve relaties

Gemis van aantal of groepsrelaties

Ruimtelijk niet beïnvloedbaar

Ruimtelijk beïnvloedbaar

Types van eenzaamheid Om eenzaamheid goed te bestrijden is het belangrijk om te weten dat er twee verschillende types van eenzaamheid bestaan; emotionele en sociale eenzaamheid. Emotionele eenzaamheid wordt veroorzaakt door het gemist van kwalitatieve relaties bijvoorbeeld het gemis van een partner, een goede relatie met je broer of het hebben van een hartsvriendin.

De sociale vorm wordt veroorzaakt door het gemis van een grotere groep mensen, bijvoorbeeld een vereniging, vriendenkring of collega’s om mee te werken. Hier draait het niet zozeer om de diepgaande relatie, maar om de gedeelde activiteit of het groepsgevoel om ergens bij te horen. Daarnaast zijn het ontmoetingen met een lage drempel en geringe verplichtingen en tot op zekere hoogte oppervlakkig. Deze activiteiten zijn veel gekoppeld aan programma en het publieke domein. Hierdoor is te stellen dat sociale eenzaamheid ruimtelijk beïnvloedbaar is.

Om sociale eenzaamheid te bestrijden is van belang mensen weer te koppelen met de maatschappij en om contact op te zoeken met andere mensen. Dit kan zijn in de eigen omgeving of erbuiten, met bekenden of juist met onbekende anderen.

13

Doel

IngrediĂŤnten

Vakgebieden

Speelveld

Opgave

SAMENWERKING

Maatschappelijke factoren

Jeugdwerken Zorg

Bestrijden van eenzaamheid

Sport

Ruimtelijke factoren

Ruimtelijke ordening

Publieke ruimte

Versterken van sociale cohesie

Samenwerking van vakgebieden Het onderzoek ‘Zicht op eenzaamheid’ van Theo van Tilburg en Jenny de Jong-Gierveld beschrijft dat bij een sterke sociale cohesie in een stedelijke omgeving eenzaamheid het minst voor komt. Om dit te bereiken is er een koppeling nodig tussen maatschappelijk en ruimtelijke factoren.

Ruimtelijke ontwerpers zijn vaak betrokken bij maatschappelijke problemen en dragen bij aan de verbetering van de kwaliteit van leven in verschillende vormen. Waar disciplines zoals Sport, Zorg en Welzijn en Jeugdwerken zich gezamenlijk inzetten om eenzaamheid te bestrijden, is de Ruimtelijke ordening echter niet aangehaakt. Juist op dit onderwerp is samenwerking essentieel om op een slimme, efficiënte en vooral effectieve manier het probleem te bestrijden. Het publieke domein wordt hierbij niet alleen het schaakboord van de Ruimtelijk ordening, maar ook van andere disciplines die zich bekommeren om sociale en maatschappelijke problematieken. De ingrepen hoeven ook niet altijd groots en meeslepend te zijn. De kracht is juist om in te grijpen in de dagelijkse woonomgeving, voor de huidige bewoners en voor de toekomst.

Dit ontwerpend onderzoek is daarom niet alleen een studie naar de wijze hoe ruimtelijke ontwerpen kunnen bijdragen aan eenzaamheidsbestrijding, maar ook een pleidooi om meer met andere vakgebieden samen te werken.

15

2. Een ontwerpend onderzoek naar de relatie tussen ruimte en eenzaamheid Om sociale eenzaamheid te bestrijden is het van belang mensen weer te koppelen aan de maatschappij. Hierbij gaat het vooral het contact zoeken met andere mensen. Dit kan zijn met mensen uit de eigen woonomgeving of erbuiten, met bekenden of juist met onbekende mensen. Essentieel is dat de drempel voor het contact laag moet zijn, het moet gemakkelijk zijn om de contacten te leggen. Om deze drempel te verlagen zijn er zeven ruimtelijke beïnvloedbare thema’s die van belang zijn; bereikbaarheid, ontmoetingsplekken, programma, oriëntatie, lange lijnen, drempelruimte en tot slot veiligheid.

Bereikbaarheid

Een goede bereikbaarheid binnen een gebied is een belangrijke basis om contact te maken met andere mensen. Als het lastig is om bekenden te ontmoeten, omdat er een slechte verbinding is met bijvoorbeeld het openbaar vervoer, dan zult je deze mensen minder snel opzoeken. Dit geldt ook voor verenigingen en andere activiteiten, maar ook voor winkels. Bij een goede verbinding is het een stuk gemakkelijker en daarmee de drempel lager om elkaar te ontmoeten. Ruimtelijk moeten deze verbindingen dan aantrekkelijk, toegankelijk en veilig worden vormgegeven.

Ontmoetingsplekken

Ontmoetingsplekken spelen een centrale rol in het bestrijden van eenzaamheid. Daarbij maakt het niet uit of het gaat om een grootschalig park of het pleintje op de hoek van de straat. Het is de plek waar mensen elkaar gepland of ongepland ontmoeten. Een prettige ontmoetingsplek vraagt echter wel wat van de ruimtelijke inrichting. Denk hierbij bijvoorbeeld een bankje, speeltoestellen voor kinderen of elementen die het mogelijk maken bij het water te zitten. Dit hangt sterk af van de context en programma. Daarnaast zijn beslotenheid en een gevoel van geborgenheid ruimtelijk beïnvloedbaar en nodig om een prettige ruimte te maken, zeker voor eenzame mensen.

Programma

Sterk aan ontmoetingsplekken gekoppeld is het thema Programma. De invulling van programma trekt bepaalde mensen aan met dezelfde interesses of achtergrond, denk hierbij aan een sportvereniging, geloofsovertuiging of simpelweg leeftijd en het hebben van een gezin. Dit zorgt ervoor dat de drempel om contact te maken als een stuk lager is dan wanneer dit niet het geval is. Je hebt tenslotte al iets met elkaar gemeen. Ruimtelijk kan gestuurd worden op het programmeren van plekken, maar vaak ook het combineren van programma.

Oriëntatie

De oriëntatie van woningen, buurten en zelfs wijken heeft effect op de sociale structuur van een gebied. Wanneer er sprake geen sprake is van een duidelijk oriëntatie is het vaak onduidelijk wat de structuur is van het publieke domein.

Het publieke domein vormt dan groot tapijt waar onduidelijk is welke ruimtes meer openbaar zijn en welke een besloten karakter hebben. De besloten ruimtes geven een gevoel van geborgenheid die de sociale cohesie versterkt.

Voor eenzame mensen is die geborgenheid dus essentieel om zich prettige te voelen in de buurt.

Lange lijnen met steppingstones

Het thema Lange lijnen speell in op routes die meerder schaalniveau overstijgen. De routes kan bijvoorbeeld natuurgebieden in de regio verbinden. Langs de route zorgen en programma’s en ontmoetingsplekken als steppingstones voor activering van de lange lijn. Door deze routes door de wijk te laten lopen komen bezoekers van de buurt of wijk in contact met de bewoners van het gebied. De lange lijnen functioneren het beste wanneer deze zijn verweven met het kleine netwerken van routes. De steppingstone dragen bij aan het dagelijkse gebruik van de routes door bewoners en op de grotere schaal het recreatieve belang van de route.

Drempelruimte

De Drempelruimte vormt de verbinding tussen schaalniveaus en verzacht de overgang tussen eigendomsgrenzen. Brede stoepen of veranda’s als drempelruimte dicht bij de woning dragen bij aan levendigheid op straat, veiligheid en de bevorderd contact met de buren. Het kan ook een ruimtelijke markering zijn van de overgang in ruimtes. Er ontstaan ongeschreven regels voor bezoekers voor een gebied en tegelijkertijd voor bewoners een beschermend ‘thuisgevoel ’waarbij meer zorg wordt gedragen voor de plek. Bij publieke functies is de drempelruimte van belang om zich open te stellen alle gebruikers, van regionaal tot lokaal.

Veiligheid

Om de drempel voor contact te verlagen is het van belang dat iemand zicht thuis voelt in zijn eigen woonomgeving. Veiligheid speelt hierbij ook een rol.

Ouderen durven soms niet eens naar buiten doordat zij zich sociaal onveilig voelen. Daarnaast trekken veel mensen hoge schuttingen op om hun tuinen af te schermen voor zowel privacy als veiligheid. Het gevolg is dat mensen zich isoleren en afsluiten van de omgeving. Het aantal ogen op de openbare ruimte neemt aanzienlijk af. In combinatie met de sociale cohesie is de sociale veiligheid ruimtelijk te beïnvloeden door plekken en routes overzichtelijker te maken en meer zichtbaarheid vanuit de woning op de publieke ruimtes.

17

Woning

Ensemble

Buurt

Wijk

galerijen, voor- en achtertuinen en stoepen

(speel en kijk) hoven en woonstraten

buurttuinen en pleinen, geledingsstroken en buurtontsluitingen

stadsparken en pleinen, geledingsstroken en hoofdontsluitingen

Regio stad en landschap

Invloeden op de verschillende schaalniveaus De zeven thema’s zijn toepasbaar op verschillende schaalniveaus. Per schaalniveau spelen een aantal publieke ruimtes een centrale rol bij het versterken van de sociale cohesie en daarmee het bestrijden van eenzaamheid.

Voor het onderzoek is gekozen voor 5 verschillende schaalniveaus: regio, wijk, buurt, ensemble en woning.

Het schaalniveau regio wordt beïnvloed door stad en landschap. Vooral infrastructuur en bovenlokale voorzieningen spelen hierbij een rol. In het kader van eenzaamheid is verweving met de omgeving op dit schaalniveau een belangrijk thema. Voor een wijk is het belangrijk aan te haken op de structuren en mee te doen met een groter netwerk. Het dagelijkse leven speelt zich tegenwoordig niet meer bij uitstek af in de in de wijk. Door verschillend en frequent openbaar vervoer in de wijk mogelijk te maken is het gemakkelijker contacten te onderhouden. Ook zijn er functies, verenigingen andere ontmoetingsplekken buiten de wijk die belangrijk zijn om sociale eenzaamheid te verminderen. Het effect werkt ook de andere kant op, door een beter netwerk komen ook mensen sneller op bezoek. Een goede autoverbinding kan hierbij ook een grote rol spelen. Kansen liggen er ook voor het verweven van het langzaamverkeersnetwerk met de wijk. Gekoppeld aan de juiste functies en inrichting van de routes zijn onverwachte ontmoetingen met anderen gebruikelijker. Inzetten op de thema’s Bereikbaarheid en Lange lijnen hebben op dit schaalniveau het grootste effect.

Op wijkniveau spelen er andere factoren een rol, zo wordt de publieke ruimte gestuurd door de werking van de stadsparken en pleinen, parkstroken en hoofdontsluitingen, daarnaast zijn de situering van voorzieningen van belang.

Een stadspark of plein kan een centrale rol spelen. Door de parkcultuur opladen met kleinschalig, meer stedelijke programma’s en tijdelijke evenementen lokt het interactie binnen de wijk uit. Hierbij is het van belang de koppeling te zoeken met de regio en de buurten door de stadspark(en) en pleinen te verweven met lange lijnen van de wijk. Vaak zijn dit loop- en fietsverbindingen. De positie van voorzieningen in het netwerk zijn van belang voor de onverwachte ontmoetingen tussen mensen. Op wijkniveau spelen (Sport)verengingen een centrale rol in het verbinden van mensen. Ook op dit schaalniveau is het thema Lange lijnen van belang, maar spelen de thema’s Ontmoetingsplekken en Programma een centrale rol.

De belangrijkste publieke ruimtes op buurtniveau zijn de buurttuinen en pleinen, geledingsstroken en de buurtontsluitingen. Binnen een buurt spelen inrichting en fijnmazigheid een belangrijke rol. In tegenstelling tot de hele wijk behoord de buurt tot de dagelijkse leefomgeving daardoor is het, het schaalniveau waar het mensen dwingt te kiezen contact en privacy. Juist voor eenzame mensen zijn woonvormen en –omgevingen van belang die een fijnzinnig samenspel bieden tussen privacy en contact. Contact maken met andere mensen wordt dan een keuze, maar niet een barrière. Daarnaast is de inrichting van het publieke domein op dit schaalniveau van belang. Het

zorgt voor een clustering van mensen met dezelfde interesses, die bewust of onbewust contact zoeken. Het verlaagd de drempel voor eenzame bewoners om contact te zoeken doordat zij interesse hebben in de gelijke activiteiten dan wel passief of actief participeren. Ontmoetingsruimte, Oriëntatie, Programma en Drempelruimte zijn belangrijk om op in te zetten om eenzaamheid te bestrijden.

Het schaalniveau van het ensemble wordt gekenmerkt door speel- en kijkhoven en woonstraten. Op dit schaalniveau speel ook de kans om kort interacties uit te lokken door bijvoorbeeld ‘een blokje om’ aantrekkelijk te maken. Bij een goede sociale cohesie kent men misschien niet iedereen van naam wel van gezicht. Dit geeft een zekere gevoel van veiligheid en onderdeel te zijn van een grotere groep mensen. Als er sprake is van een hof, kan het programmeren van het hof helpen om contacten met andere bewoners te versterken. Mocht de sociale cohesie op dit schaalniveau slecht zijn heeft het inzetten op de thema’s Drempelruimte, Oriëntatie en Ontmoetingsplekken het grootste effect.

Tot slot kan er ook ruimtelijk op het schaalniveau van de woning invloed worden geuit op eenzaamheid. In dit domein spelen de galerijen van een flat of de stoep voor de deur een belangrijke rol. Het gebruik van de stoep leidt tot meer en beter contact met de buren. Ook draagt het neerzetten van persoonlijke spullen bij aan een goed functionerende straat met ‘publieke familiariteit’ elkaar ‘van gezicht kennen’ en het kunnen inschatten van de levensstijl van anderen. Bij woningen waar geen persoonlijke eigendommen voor de deur staan, functioneert de stoep slechts als transitiezone. Stoepen die wel zijn ingericht, helpen bewoners om vanuit een veilige omgeving contact maken met buren en voorbijgangers. De ruimtelijk vormgeving van deze overgangszone van privé naar openbaar is essentieel voor het contact.

In het verlengde daarvan heeft de stoep een belangrijke functie in het sociaal functioneren van straten. In het kader van Veiligheid is overzichtelijkheid belangrijk om het contact met buiten eerder op te zoeken. Uit onderzoeken is gebleken dat het type woning invloed heeft op sociale eenzaamheid. Bij flats lijkt het effect het sterkst. Dit komt doordat de galerijen vaak puur als transitieruimtes functioneren. Samen met het hoogte verschil is iemand al snel losgekoppeld van het straatleven. Inzetten op de thema’s Drempelruimte, Veiligheid en Oriëntatie hebben op dit schaalniveau het grootste effect.

19

Opgave matrix Opgave matrix Schalen

Regio

Wijk

Buurt

Ensemble

Woning

Thema’s

• Bereikbaarheid met openbaar vervoer optimaliseren tussen de verschillende wijken in de regio • Hoofdfietsroutes verweven met de buurten

• Verbinden van het toekomstige grote ontwikkelingen en OVknooppunt met de buurten binnen de wijk

• Bushaltes beter positioneren bij voorzieningen en verblijfsplekken • Bereikbaarheid van voorzieningen vergroten door het verbeteren van oversteekplaatsen voor fietsers en voetgangers

• Heldere fietstoegankelijkheid, doorgangen tussen de blokken en naar de groenstrook verduidelijken of verbreden • Oversteekbaarheid voor voetgangers verbeteren

• Voldoende maat voor de stoep om prettig naar de woning te lopen • Achtertuinen goed toegankelijk maken

Ontmoetings plekken

• Regionale groenstructuur verweven met de wijk, de Twee Heuvels een prominentere rol geven als schakel met programma • Het programma van het Stadionpark en het Hart van IJsselmonde inzetten om onmoetingsplaatsen te creëren

• Verblijfsplaatsen met rustpunten creëren op belangrijke knooppunten als schakel tussen de regio, wijk en buurt • Voldoende ruimtes creëren voor de wijk voor onderwachte en vrijblijvende ontmoeting.

• Het Maasstadziekenhuis en scholencluster uitbreiden en verbindingen met de buurten als ontmoetingsplek

• Parkstroken versterken met verblijfsplaatsen met verschillende invullingen

• Kruisingen van wandelroutes combineren met een rustpunt

• Een verblijfsruimte creëren binnen flats hoger dan 4 verdiepingen, deze functioneerd als de huiskamer van het gebouw • Voortuin of stoep uitbreiden als ontmoetingsplek.

• Verblijfsplaatsen opladen met kleinschalige programma, activiteiten, sport en spel of lokale recreatie

• Voorzieningen binnen de buurt clusteren met ouderenvoorzieningen

• Bewust programmeren van hoven of andere binnenterreinen • Voorzieningen toelaten waar er behoefte voor is. De garages in de plint van appartementencomplexen kunnen hierbij van functie veranderen

• Bedrijven aan huis mogelijk maken

Programma

• Aansluiten bij de grote ontwikkelingen van de wijk die regionale invloed hebben (het Stadionpark, Stadion OV knooppunt, het Maasstadziekenhuis en scholencluster en het Hart van IJsselmonde)

• De woonwijk beter oriënteren op de hoofd(park)structuren van de gehele wijk, om zo het gesloten karakter te doorbreken

• Het introverte karakter omkeren, door woningen en voorzieningen een gezicht te geven aan (groene) hoofdstructuren

• Aandacht voor de verbindingen tussen de verschillende functionele delen van de buurt

• Aandacht voor de oriëntatie van de bebouwing t.o.v. hoofd(park) structuren

• Woonkamer oriëntatie aan de voorzijde van de woning • Tuinen moeten goed aansluiten bij de verschijning van de hoven

• Verbinden van regionale recreatiegebieden (de Groene stadsrand, het Eiland van Brienenoord en de Deltapoort) • Stadspark en pleinen verweven met lange lijnen van de regio.

• Overstappunten openbaar vervoer beter faciliteren en bundelen

• Regionale voorzieningen en lokale routes aan elkaar koppelen

• Investeren in goede routes voor hardlopers, fietsers en wanderlaars • Verblijfsruimtes en programma koppelen aan lange verbindingen zoals hardloop-, fiets- of wandelroutes • Het aantal keuze momenten vergroten om een rondje door de buurt of park te lopen

• Het aantal keuze momenten vergroten om een rondje met de hond te lopen

• Meerdere toegangen creëren naar de hoven

• Het openbreken van de wijkranden

• Ontmoetingsplekken programmeren met rustpunten op het vlak tussen de regio, wijk en buurt

• Parkstroken helder begrenzen binnen de buurt

• Woonstraten inrichten met menselijke maat met ruimte voor verblijf, de straat is niet alleen van de auto • Helderen begrenzing tussen semi-publieke ruimtes en openbaar gebied

• Binnen naar buiten brengen, bij diepe voortuinen het ‘front porch’ principe toepassen • Brede galerij aan de hoven voor indirect contact met het maailveld of binnenterrein

• Vergroten van de oversteekbaarheid bij belangrijke knooppunten • Het creëren van vrijliggende fietspaden voor regionale fietsroutes

• Het creëren van overzichtelijke fietsroutes binnen de wijk in het kader van verkeersveilgheid, maar ook sociale veiligheid

• Oversteekbaarheid van wegen naar buurtvoorzieningen vergroten • Het creëren van overzichtelijke hardloop- en wandelroutes binnen de buurt in het kader van verkeersveilgheid, maar ook sociale veiligheid

• Sociale veiligheid en overzicht vergroten door vreemde onoverzichtelijke hoeken te verbeteren of verwijderen

• Extra buffer toepassen tussen straat en woning (front porch)

Bereikbaarheid

Oriëntatie

Lange lijnen steppingstones

Drempelruimte verbinden van schalen

Veiligheid

Opgaves om eenzaamheid te bestrijden Wanneer de zeven thema’s worden uitgezet tegenover de verschillende schaalniveaus ontstaat er een matrix met opgaves om met behulp van ruimtelijk elementen eenzaamheid te bestrijden. De Matrix is een universeel instrument, waarbij bepaalde opgaves een groter effect hebben op het bestrijden van eenzaamheid dan de ander. Dit is afhankelijk van de doelgroep waarop ingezet kan worden of het stedelijke weefsel waar de matrix op wordt toegepast.

Om eenzaamheid onder ouderen te bestrijden is het bijvoorbeeld belangrijk om in te zetten op een goede bereikbaarheid en ingrepen dicht bij de woning zijn effectief. Voor alleenstaande ouders zijn gecombineerde ontmoetingsplekken met programma juist belangrijk.

Het verschil in stedelijke omgeving heeft ook invloed op de effectiviteit van de matrix. De condities voor binnenstedelijke omgevingen zijn tenslotte ook anders dan in bijvoorbeeld Tuinsteden. De effectiviteit van de ingreep speelt dan in op dichtheid, verhoudingen tussen privĂŠ en openbaar en diversiteit van de omgeving. De matrix kan ook ingezet worden om randvoorwaarden op te stellen voor nieuwbouw projecten.

21

Groot-IJsselmonde als sluitstuk van de Wederopbouw periode op Rotterdam-Zuid. Van arbeiders wijk naar een wijk vol senioren.

Originele opzet van de wijk uit 1960 Bewerking kaartbeeld Bron: van Pendrecht tot Ommoord

Testcase Hordijkerveld; Groot-IJsselmonde als sluitstuk van de Wederopbouwperiode in Rotterdam-Zuid Voor het onderzoek is gekozen om de Matrix te testen op de Rotterdamse wijk Groot-IJsselmonde. De wijk is onderdeel van het Stadsdeel IJsselmonde en ligt aan de zuidzijde van de stadsgrens. Groot-IJsselmonde is een naoorlogse Tuinwijk met een introvert karakter, ontworpen in 1956 door Peter van Drimmelen. In de vorm van 6 deelplannen werd de wijk gebouw tussen 1960-1975. Samen met de wijken Pendrecht, Zuidwijk en Lombardijen is Groot-IJsselmonde onderdeel van de Wederopbouwperiode van Rotterdam-Zuid en vormt het sluitstuk van de reeks.

De wijk is opgebouwd met de principes van de Tuinsteden en de sociale ‘Face tot face’ principes. Bij dit principe zijn buurten nooit groter dan het aantal mensen dat je van gezicht kunt herkennen. De combinatie zorgde in het verleden voor een groene en sociale wijk waarbij de buurten een “ons-kentons” sfeer van een dorp ademde. Haven- en industrie arbeiders kregen met hun gezinnen, zoals mijn eigen grootouders, een woning aangewezen in de wijk. De buurten waren ingericht op de maatschappij van die tijd waarbij het gezin in principe de buurt niet uit hoefde. De winkels, scholen en vrienden waren allemaal in de buurt te vinden. De buurten en de gehele wijk had daardoor een vertrouwd en geborgen karakter voor de bewoners.

De maatschappij is echter veranderd en het gezinsleven speelt lang niet altijd af in de buurt waarin gewoond wordt. Ondanks dat de ruimtelijke verschijning van de buurten niet veranderde, veranderde wel het buurtgevoel. De “onskent-ons” sfeer heeft plaats gemaakt voor een introvert en anoniem karakter, waarbij men nauwelijks de buren kent.

Niet alleen de werking van de maatschappij is veranderd, maar ook de samenstelling van de buurten zijn veranderd. Op het moment is zeker een kwart van de inwoners in Groot-IJsselmonde boven de 65 jaar oud. De grote hoeveelheid ouderen en de slechte aansluiting met de buurt zorgt voor een hoge hoeveelheid eenzaamheid. Door de originele opzet en huidige samenstelling van de wijk zorgt ervoor dat Groot-IJsselmonde een goede testcase is voor onderzoek.

23

Bereikbaarheid

Ontmoetingsplekken

Programma

OriĂŤntatie

Lange lijnen

Drempelruimte

Veiligheid

N

Opgave kaart voor de buurt Hordijkerveld is één van de zeven buurten in Groot-IJsselmonde, gelegen aan de zuidzijde van de wijk. Om eenzaamheid te bestrijden in deze buurt is belangrijk goed in te zetten op de rijke hoeveelheid publieke ruimtes.

Wanneer deze goed ingezet worden kan de sociale cohesie versterkt worden en het thuisgevoel van “ons-kent-ons” weer terug brengen in de buurt.

Door de Matrix toe te passen ontstaat er een verzameling van opgaves om eenzaamheid te bestrijden in Hordijkerveld. Enkele opgaves spelen hierbij een centrale rol.

Van grootste belang zijn de opgaves rondom de Lange lijnen in de buurt.

De twee routes op de kaart zijn verweven met verschillende opgaves voor bestaande en nieuwe ontmoetingsplaatsen om de sociale cohesie in de buurt de versterken. Bestaand programma heeft vooral aan de oostzijde van de buurt een grote kans om met elkaar verweven te worden wanneer een nieuwe ontmoetingsplek goed wordt verbonden met een goed ingerichte drempelruimte. Het delen van de ontmoetingsplek zorgt voor een sterkere band onder de bewoners en bezoekers van de buurt, waarmee het gevoel van eenzaamheid wordt verminderd.

De meer centrale Lange lijn speelt voor de buurt een rol dichter bij de woonomgeving dan de oostelijke route. Daardoor zijn de opgaves voor de ontmoetingsplekken daar kleinschaliger en kunnen inspelen op de behoeftes van de aangrenzende bewoners. De opgaves rondom Veiligheid spelen vooral in op de sociale veiligheid. Veel achterkanten bevinden zich aan het park en hebben daardoor een harde en rommelige overgang. De opgave van de Drempelruimte en Oriëntatie zijn hierdoor belangrijk om op te pakken en het park een prettige wandel en verblijfsplek van de maken. De route kruist ook de centrumring waar veel winkels zich concentreren en het wijkgebouw De Dijk ligt. Er ligt hier een opgave om het plein beter te activeren als ontmoetingsplek en het openbaar vervoer hier prettiger op te laten aansluiten.

Tot slot is er een opgave aangegeven rondom het ouderencomplex gelegen aan het water in het noordwestelijke deel van de wijk. Hier wordt vooral de sociale binding tussen de verschillende bewoners in de gebouwen gemist. Daardoor ligt er een opgave rond het thema Drempelruimte en Ontmoetingsplekken. Het toevoegen van extra programma en het verbinden van de van de bewoners aan de Hordijk versterkt deze wens. Bij het uitvoeren van de opgaves wordt ook eenzaamheid in dit cluster verminderd.

25

C. Door het samenbrengen van verschillende bewoners met een activiteit ontstaat er een hecht cluster.

A1. Een lange lijn als regionale route door de wijk die aansluit bij de korte routes door de buurt. Door het delen van programa ontmoeten de mensen elkaar.

B. De dagelijkse woonomgeving wordt verbeterd door helderheid te scheppen over open publieke routes en besloten plekken A2. Een lange lijn als route door de buurt. Nieuw programma zorgt voor activering van het park en meer ontmoeting tussen bewoners.

N

Hordijkerveld kernuitwerkingen Om te tonen hoe de opgaves vorm krijgen in de buurt zijn er voor het onderzoek drie onderdelen uitgewerkt.

A. Parken en lange lijnen De buurt kent twee belangrijke lange lijnen, op regionaal en op buurtniveau.

Op regionaalniveau is de route onderdeel van de verbinding tussen de Deltapoort en het Kralingse Bos. Langs de routes zijn ontmoetingsplekken en programma’s als steppingstones toegevoegd die het contact tussen de regionale bezoekers en lokale bewoners bevorderd. Hierbij spelen recreatie en sport een centrale rol. Er liggen meekoppelkansen met het onderhoud van het park, maar ook met ondernemers, het zorghotel of de samenwerking met jeugdwerken, sport en welzijn.

Op buurtniveau kan het programma het park activeren. Door hier ook woonprogramma aan toe te voegen Georiëntatie op het park ontstaat er meer eigenaarsschap en sociale veiligheid. Beide Lange lijnen zijn sterk verbonden met de andere routes door de buurt. Voor de obntmoeting met andere mensen is het verweven van routes van belang. De verschillende programma’s functioneren als steppingstone en dragen bij aan het dagelijkse gebruik van de routes door bewoners. Tegelijkertijd vervullen ze op een grotere schaal een recreatieve rol.

B. Woonensemble Het woonensemble is representatief voor de dagelijkse woonomgeving in de buurten. Op dit moment is het openbare gebied één groot tapijt waarin nauwelijks onderscheidt in beleving is waar te nemen. Om de sociale cohesie te versterken speelt het gevoel van eigenaarschap een belangrijke rol. Daarnaast liggen er, met de juiste ingrepen in het publieke domein, kansen voor levensloopbestendige ontwikkelingen. Bij het gevoel van eigenaarschap biedt ook de samenwerking met corporaties en aansluiting bij het beleidsprogramma langer thuis kansen.

C. Verzorgingscluster Het verzorgingscluster is een voorbeelduitwerking voor het samenbrengen van (doel) groepen. De publieke ruimte wordt ingezet om een gezamenlijke activiteit te vinden voor de ouderen uit de serviceflat, de nieuwe 55+ woningen en de bewoners aan de Hordijk. Door het toevoegen van een kinderdagverblijf ontstaat er een levendige ontmoetingsplek die niet verplicht tot deelname.

De doelgroepen worden op deze wijze verbonden met de maatschappij.

Er wordt ook ingespeeld op de leegstand in de serviceflat en er kunnen samenwerkingsverbanden gevormd worden met Zorg- en welzijnsinstanties en het beleidskader ‘Buurtbetrokkenheid’.

27

A. Parken en lange lijnen Combinatie met dagelijkse bezigheden n

Activeren plein voor het wijkgebouw De Dijk 1. OntmoetingscafĂŠ waar regionale bezoekers en lokale bewoners elkaar ontmoeten.

2. Activeren van het park met verschillende programma’s Boomgaard met volkstuinen als verbindend element tussen de school en de ouderenzorg

3. Adressen aan het park k

Herkenbare Regionale route van tussen de Deltapoort en het Kralingse bos

N

Observatie huidige situatie

Onherkenbare lange lijn en ontmoetingsplek

Geringe sociale veiligheid

Een introverte oriëntatie naar het park

1. Ontmoetingscafé tegen eenzaamheid Het café op de route vormt een steppingstone op de lange lijn in de regio. Deze ontmoetingsplek vormt een verbinding tussen bezoekers uit de regio en lokale bewoners. De plek is een rustpunt op de lange lijn, maar is ook onderdeel van een kortere route door de buurt. Door de combinatie met het bestaande skatepark is het een plek waar jong en oud samenkomt. Voor ouders met kinderen is het een goede plek om andere mensen te ontmoeten terwijl de kindere spelen op de speelplaats.

Geprogrammeerd rustpunt op de route

Ouders kunnen het café bezoeken terwijl de kinderen spelen op de speelplaats

Leuke bestemming voor een korte wandeling door de buurt

Herkenningspunt op de regionale route

29

2. Parkinrichting tegen eenzaamheid Het park door de buurt vormt een lange lijn die verweven met het langzaamverkeersnetwerk van de buurt. Op dit moment is het park leeg en anoniem, de geborgenheid van een goede buurtpark wordt hier gemist. Het park wordt nu vooral gebruikt als wandelroute en vormt geen ontmoetingsplaats. Door een verbijfsplaats aan het water of speelgelegenheden voor kinderen toe te voegen krijgen de delen herkenning die de anonimiteit doorbreekt.

Speelse manier mensen dichterbij het water brengen

Parkinrichting zorgt voor herkenning van de delen van de buurt.

Speelelementen toevoegen als ontmoetingsplek

3. Adressen aan het park tegen eenzaamheid Opvallend aan het park is ook dat weinig sprake is van sociale veiligheid. Dit komt voornamelijk doordat er veel achterkanten aan het park zijn georiĂŤnteerd. Door nieuwe woningen te oriĂŤnteren met het adres aan het park ontstaat er meer sociale controle en daarmee veiligheid. Daarnaast ontstaat er het gevoel van eigenaarsschap, het park is niet alleen een buurtpark maar ook de voortuin. Door te kiezen voor een kleinschalig, maar gestapeld woonprogramma wordt er ook ingespeeld op het levensloopbestendig maken van de buurt.

Anonimiteit doorbreken door adressen te maken aan het park

Hoger element t.o.v. de omgeving als herkenbare baken

Meer interactie en toeĂŤigening van het park

Veiligheid verbeteren door entrees te maken aan het park

31

B. Woonensemble

1. De bushalte opwaarderen tot goed bereikbare en prettige plek.

3. Buurttuin creĂŤren voor de bewoners rondom als ontmoetingsplaats

Directe verbinding met de dijk

Hof inrichtingen voor meer contact tussen de bewoners rondom

N

Bedrijven mogelijk maken in de plint voor meer levendigheid overdag

2. Veranda’s om de publieke routes te activeren als verlengde van de woonkamer

Observatie huidige situatie

Slechte drempelruimte met weinig sociale veiligheid

Smalle stoep en volle straat zorgt voor een slechte drempelruimte

Matige inrichting voor prettige ontmoetingen

1. OV-parking tegen eenzaamheid De groene openbare ruimte langs de hoofdontsluiting van de buurt zorgt voor een onoverzichtelijke en onveilige situatie. Deze ruimtes kunnen een goede rol vervullen bij het versterken van de bereikbaarheid door het toevoegen van een bushalte. Door deze halte in te vullen met een goede zitplaats vormt de plek ook een rustpunt op de korte wandelroutes door de buurt. Tot slot is de plek aangevuld met speeltoestellen om het wachten voor kinderen leuker te maken en tegelijkertijd een kleinschalige ontmoetingsplek te vormen voor het blok.

Halte beter toegankelijk door het brede voetpad

Bushalte inrichten als een fijne wachtplek, maar ook als rustpunt in de buurt voor ouderen

Veiligheid vergroten door het verwijderen van onoverzichtelijke hoeken en bosjes

33

2. Drempelruimtes tegen eenzaamheid Om de publieke ruimte te verbeteren speelt de drempelruimte van de woning naar de openbare ruimte een belangrijke rol. Door het toevoegen van veranda’s, uitbouwen en balkons ontstaat er meer en gemakkelijker contact. De veranda vormt bijvoorbeeld een verlengde van de woonkamer en ligt op de grens van binnen en buiten. De grasvelden voor het huis worden hierdoor meer gebruikt als voortuinen en door de koppeling met de route als een ontmoetingsplek. De vele ogen op de route zorgen voor meer sociale controle.

Het private (binnen) leven meer naar buiten brengen zorgt voor meer contact met de buurt

De veranda’s en het grasveld zijn als een een verlengde van de de huiskamer

Sociale veiligheid verbeteren door het maken van entrees aan de route

3. Buurttuin tegen eenzaamheid Door het verwijderen van de woningen centraal in het bouwblok ontstaat er ruimte voor een buurttuin en nieuwe woningen. De buurttuin vormt het nieuwe hart van het bouwblok. Door de beschutte ligging vormt tuin een prettige ontmoetingsplek voor de liggende woningen. In tegenstelling tot de meer publieke routes zijn hier vooral achtertuinen aan gelegen en vormt de tuin het verlengde van de achtertuinen. De tuin heeft dan ook een vrij ingericht karakter waar bewoners ook zelf invulling aan kunnen geven. De nieuwe woningen tussen de tuin en de hoofdontsluitingen sluiten aan de levensloopbestendige wens.

Nieuwe woningen beter laten aansluiten bij de huidige vraag

De beschutte tuin is opgezet met bewoners en voelt als een tweede achtertuin

Buurttuin ingericht voor de bewoners rondom als ontmoetingsplaats

35

C. Verzorgingscluster

Observatie huidige situatie

Kansrijke ontmoetingsplaats binnen het beschutte gebied

Verbinding met de bewoners aan de dijk

Geen verbinding naar het gebied vanaf de dijk

1. Eetbare tuin als verbindende activiteit

2. Nieuw kinderdagverblijf om ouderen beter te betrekken bij het dagelijkse leven

N

1. De eetbare tuin tegen eenzaamheid Het parkje centraal in het verzorgingscluster heeft de potentie om een goede ontmoetingsplek te zijn voor de vooral oude bewoners rondom. In een gezamelijke activiteit zoals het onderhouden van een eetbare tuin kunnen de bewoners elkaar ontmoeten en beter leren kennen. Voor de kinderen van het kinderdag verblijf kan het ook een leerzame ervaring zijn zowel sociaal als leren omgaan met eten. Door de beschutte en centrale ligging vormt het een aangename plaats om te verblijven, zonder altijd bezig te zijn met de tuin.

Gezamenlijke activiteit voor ouderen uit de serviceflat, de nieuwe 55+woningen en de bewoners aan de dijk Leerzame activiteit voor de kinderen uit het kinderdagverblijf, die gedeeld wordt met de ouderen

Levendige ontmoetingsplek zonder verplichte deelname

2. Kinderdagverblijf tegen eenzaamheid Het nieuwe kinderdagblijf bevindt zich op de begane grond van de serviceflat. Op dit moment staat dit deel leeg. Door deze invulling krijgt het gebouw en een deel van het binnenterrein een nieuw leven. Veel activiteiten zijn zowel voor kinderen als ouderen leuk om aan deel te nemen. Ouderen blijven hierdoor meer betrokken bij het dagelijkse leven, terwijl kinderen leren omgaan met oude mensen terwijl ze spelen. Ook wanneer oudere niet deelnemen in de activiteiten heeft het een positief effect door te kinderen, maar ook ouders te zien komen gaan.

Zonder verplichting onderdeel zijn van het dagelijkse leven

Gezamelijke activiteiten tussen ouderen en kinderen

Een nieuw leven voor het gebouw en binnenterrein

37

Samenwerkingsmogelijkheden en meekoppelkansen

sport en welzijn

zorg, onderwijs en jeugdwerken

Beleidskader Participatie: Wijkgebouwen

zorg en cultuur instelling

corporatie of ontwikkelaar

jeugdwerken, sport en ontwikkelaar

Beleidskader openbare ruimte: Grootschalig onderhoud park Beleidskader wijkprioriteiten: Verhogen van de sociale cohesie/buurtbetrokkenheid

corporatie of ontwikkelaar

Beleidskader Natuur en Milieu Educatie: Educatieve Tuinen

zorg, onderwijs en jeugdwerken

Beleidskader Participatie: Levensloopbestendige buurt Beleidskader Onderwijs: Gezonde scholen

sport en welzijn

jeugdwerken en cultuur

Selectie van samenwerkingsmogelijkheden op locatie N

Selectie van meekoppelkansen om projecten te combineren

3. Voor nu en de toekomst De drie uitwerkingsgebieden binnen het onderzoek hebben laten zien dat er veel meekoppelkansen zijn om de publieke ruimtes te verbeteren, sociale cohesie te versterken en daarmee eenzaamheid te verminderen. Investeren en ook eigenaarschap van verschillende partijen is essentieel voor het slagen van deze kansen.

Voor de uitwerking van bijvoorbeeld de Parken en Lange lijnen speelt recreatie een grote rol. In combinatie met Sport en Welzijn zijn er goede mogelijkheden om de ontmoetingsplekken in te richten. Niet alleen de Ruimtelijke ordening zal hier dan in investeren, maar ook de andere vakgebieden dragen bij aan het realiseren van het programma. Het café vervult een centrale rol in het netwerk in de buurt. Om deze te realiseren zijn er verschillende mogelijkheden denkbaar. Er kan vanuit een sociaal perspectief geïnvesteerd worden door verschillende partijen vanuit Zorg en Welzijn en door een ondernemer die vanuit economische perspectieven potentie ziet in het ontwikkelen van het café. Ontwikkelingen aan park sluiten daarbij ook aan bij grootschalige onderhoud dat voor het park.

Binnen de buurt zijn er door de opgaves nog veel meer samenwerkingsmogelijkheden denkbaar. Naast de klassieke ontwikkelaars of de corporaties kunnen er met instanties vanuit de Zorg, Welzijn, Cultuur, Onderwijs, Jeugdwerken en ook Sport samenwerkingsverbanden worden opgezocht. De expertise van de instanties zullen daarbij ook bijdragen aan de kwaliteit van de ingrepen. Denk hierbij aan de juiste expertise die nodige om ouderen te faciliteren of welke ingrepen nu echt passen binnen de onderwijsambities. Daarop volgend zijn er vele beleidskaders van de gemeente en het rijk waarop aangesloten kan worden. Of het nu gaat om het beleid om de levensloopbestendigheid van de buurt te bevorderen of de ambitie voor gezonder onderwijs, het is altijd belangrijk voor meer draagvlak te creëren in de buurt en bij de overheid en instanties.

39

Winst over tijd

43% EENZAME BEWONERS

<10%* EENZAME BEWONERS KORTE TERMIJN

MIDDEL-LANGE TERMIJN

LANGERE TERMIJN

publieke ruimte versterken

(grotere) vastgoed georiënteerde projecten

randvoorwaarden nieuwbouw projecten

* In het onderzoek van Theo van Tilburg en Jenny de Jong Gierveld naar eenzaamheid wordt beschreven dat eenzaamheid nooit helemaal te voorkomen of te bestrijden is, maar met de juiste koppeling van sociale en ruimtelijk factoren is onder de tien procent te bereiken.

Het bestrijden van eenzaamheid is een langdurig proces, maar de opgaves zijn slim over tijd uitvoerbaar. Op korte termijn zijn er al met kleine ingrepen in de openbare ruimte kansen om de sociale cohesie in de buurt te versterken.

Denk hierbij aan het invullen van de steppingstones langs de regionale Lange lijn met dagelijkse bezigheden. Het aanpakken van de (nieuwe) bushaltes in de buurt en de brugverbinding vanaf de wijk naar het ouderencluster en de toekomstige eetbare tuin. In de gewone woonomgeving zijn op korte termijn de veranda’s realiseerbaar en verbeteren daarmee al vrij krachtig de sociale structuur van de omgeving.

Op de middellange termijn kan vooral gedacht worden aan een koppeling met ondernemers, grotere en vastgoed georiënteerde projecten. Het ontmoetingscafé is daar één van de voorbeelden van. Ook de invulling van de nieuwe woningen aan het park en het kinderdagverblijf bij het verzorgingscluster kan op middellange termijn worden opgezet.

Bij grotere projecten en vooral bij sloop van bestaande woningen moet gedacht worden aan de langere termijn. Daardoor is bijvoorbeeld de buurttuin in de woonomgeving niet direct realiseerbaar. Tot slot kan de Matrix kan ook ingezet worden om randvoorwaarden op te stellen voor nieuwbouw projecten op de langere termijn. Aan de zuidzijde van de buurt zijn goede ontwikkelingsmogelijkheden. Door de crisis is de huidige plek een weiland, maar op termijn zal ook deze plek mogelijkheden bieden voor nieuwe ontwikkeling die kunnen inspelen op de eenzaamheidsproblematieken.

en ruimtelijke factoren. Deze ruimtelijke factoren wijzen er echter wel op dat de rol van de stedenbouwer in het proces van belang is. Binnen de stedelijke ontwikkeling vervult de stedenbouw een verbindende functie die in het kader van eenzaamheid essentieel is om ook andere partijen aan tafel te krijgen. De uitwerkingen van de opgaves in dit onderzoek zijn dan ook suggesties hoe de ruimte invloed kan hebben en welke partijen betrokken zouden moeten zijn bij het bestrijden van eenzaamheid in een buurt zoals Hordijkerveld.

In het onderzoek van Theo van Tilburg en Jenny de Jong Gierveld naar eenzaamheid wordt beschreven dat eenzaamheid nooit helemaal te voorkomen of te bestrijden is, maar met de juiste koppeling van maatschappelijke en ruimtelijke factoren is onder de tien procent te bereiken.

Dit is percentage is als een stip aan de horizon waar altijd naar gestreefd moet worden, al zal het niet overal altijd haalbaar zijn. Het streven naar dit getal is niet alleen een ambitie die voor eenzaamheid relevant is, goed functionerende publieke ruimtes en een sterke sociale cohesie zijn altijd goed voor een gebied.

Er ontstaat een buurt waar ieder graag thuis komt, er ontstaat een goede wijk om eenzaam te zijn.

Bij iedere tijdsperiode moet goed gekeken worden welke sociale programma’s aansluiten of kunnen bijdragen aan de vormgeving van de projecten. Los van de investering is het ook essentieel voor het slagen van de ingreep. De eetbare tuin in het verzorgingscluster heeft bijvoorbeeld een sociaal programma nodig om het project van de grond te laten komen. Dit geld niet voor alle ingrepen die in het onderzoek zijn beschreven, maar is wel een belangrijke factor om van bewust te zijn. De eenzaamheidsbestrijding is tenslotte alleen goed mogelijk wanneer er sprake is van de juiste koppeling van maatschappelijke

41

Een goede wijk om eenzaam te zijn

Uitvoering

Beleid & Agenda

Samenwerking

Jeugdwerken

Zorg

Sport

Ruimtelijke ordening