Մատենագիտություն կուրսային

Մխիթար Սեբաստացի կրթահամալիր Քոլեջ-արհեստների ուսումնական կենտրոն

ԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

Բաժին՝ Գրադարանային գործ Կուրս՝ I Թեմա Ընդհանուր մատենագիտություն Դասախոս` Մարի Գաբանյան Ուսանողուհի՝ Լիլիթ Հարությունյան

Երևան 2017

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ԳԼՈՒԽ 1. Մատենագրություն ..................................................................................................3 1.1. Մատենագետ ......................................................................................................................8 1.2. Մատենագիր .......................................................................................................................9 Գլուխ 2. Մատենագիտություն ................................................................................................10 ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ .......................................................................11

Գլուխ 1. Մատենագրություն

Այն ամենը, ինչ գրի է առնվել մատյանի մեջ, անկախ գրավոր խոսքի տեսակից (գեղարվեստական, ուսումնական, քարոզչական, գիտական և այլն) կոչվում է մատենագրություն: «Մատենագրությունը» հին հունական ծագում ունի: Բառացի նշանակում է «գրքագրություն»: Մոտավորապես Ք. Ա V դարում Հունաստանում «մատենագիր» էին անվանում այն մարդկանց, որոնք արտագրում էին գրքերը: Մատենագրի մասնագիտությունը հին աշխարհում շատ հարգի էր, քանի որ գրքեր գրելու արվեստին, որը գրագիտության ու գեղագրության բարձր մակարդակ ու ընդունակություն էր պահանջում, քչերն էին տիրապետում: Անտիկ աշխարհի փլուզումից հետո «մատենագիր» բառը երկար ժամանակով գործածությունից դուրս եկավ: Նրա մասին նորից հիշեցին գրքի տպագրության հայտնագործությունից հետո և մատենագիր երբեմն սկսեցին անվանել տպագրիչներին: Եվ միայն XVII դարի առաջին կեսերին ֆրանսիացի գիտնականներ Գաբրիել Նոդեն և Լուի Ժակոբը առաջին անգամ իրենց աշխատությունների անվանումներում «մատենագրություն» բառը օգտագործեցին «գրականության ցանկի» իմաստով: Շուտով այն ավելի լայն իմաստ ձեռք բերեց. «գրքագրություն»: Ինչ վերաբերվում է մատենագիտական աշխատություններին, ապա դրանք երկար ժամանակ կրում էին «կատալոգ», «լեքսիկոն», «գույքագրում», «գրանցամատյան», «ինվենտար» անվանումները: Հետագայում «մատենագրություն» տերմինը՝ օգտագործման պատմական երկարաժամկետ պրակտիկայում, վառ արտահայտված բազմիմստություն ձեռք բերեց: Կարելի է առանձնացնել այդ տերմինի գործածվող հինգ առավել որոշակի նշանակությունները՝

«Մատենագրությունը» որպես առանձին մատենագիտական աշխատություն, գրականության մատենագրային ցուցանակ, օրինակ՝ «Ճապոնիայի մատենագրություն», «Աֆղանստանի մատենագրություն» և այլն, կամ արտահայտությունների գրական ցանկ՝ «մատենագրություն գրքի վերջնամասում», «մատենագրություն հոդվածի վերջնամասում» «Մատենագրությունը» որպես մատենագրային աշխատությունների ամբողջություն՝ որևէ նշանակությամբ առանձնացված, օրինակ՝ Ասիական երկրների մատենագրություն (որպես նախորդ կետում նշված և այլ նմանատիպ թեմատիկ գրականության ցանկի ամբողջություն) կամ պարբերական տպագրության մատենագրություն (որպես ամսագրերն ու թերթերը նկարագրող ցանկի ամբողջություն) և այլն: «Մատենագրությունը» որպես գիտություն կամ օժանդակ գիտական կարգ, , որի առարկան ու խնդիրը տարբեր ժամանակներում տարբեր հեղինակների կողմից տարբեր կերպ է մեկնաբանվել «Մատենագրությունը» որպես մատենագրական տեղեկատվության(մատենագրական ուղեցույց) մատենագրական աղբյուրների պատրաստման պրակտիկ կամ գիտագործնական գործունեության և տեղեկատվության սպառողների մատենագրական սպասարկման ոլորտ «Մատենագրությունը» որպես առավել լայն հավաքական հասկացություն, որն իր մեջ է ներառում բոլոր վերը նշվածները և ցանկացած այլ մատենագրական երևույթները Վերջին երկու նշանակությունները (հատկապես չորրորդը) գերիշխում են ժամանակակից մատենագրական պրակտիկայում ու գիտության մեջ: Առաջին երեքը կարելի է արդեն հնացած, արխայիկ համարել: Վերջին 25-30 տարիներին մատենագրային տերմինալոգիայի պետական չափորոշիչների նախապատրաստման ու կիրառման ընթացքում նպատակ ունենալով ապահովել նրա մինշանակությունը, փորձեր են արվել մատենագրության կազմությունից հեռացնել առաջին երեք

նշանակությունները, սակայն ամբողջությամբ դա անել այդպես էլ չհաջողվեց: Տերմինի բազմանշանակությունը օբյեկտիվ փաստարկ է, որի հետ ստիպված ենք հաշվի նստել: Բոլորի կողմից ընդունվեցին սահմանազատումները «մատենագրության» (անկախ նրանից, թե ինչ կոնկրետ բովանդակություն է ներդրվում այդ հասկացության մեջ) ու «Մատենագիտության», որպես մատենագրության գիտություն, միջև: Մատենագրության վերաբերյալ հայացքը, որպես ընդարձակ մատենագիտական կարգ, պատմականորեն առաջացավ առաջին արևմտաևրոպական տեսաբանների աշխատություններում XVIII դարավերջում և XX դարասկզբում, որոնցից են Մ. Դենիսը, Ժ. Ֆ. Նե դը լա Ռոշել, Գ. Գրեգուար, Ա. Գ. Քամյու, Գ. Պենյո, Ֆ. Ա. Էրբերթ և այլք:1 Մատենագրությունը միշտ զբաղվել է առավելապես այն ձևերով, որոնք տվյալ պատմական դարաշրջանում գերիշխող է դարձել և զգալիորեն պակաս ուշադրություն է դարձրել այն ձևերին, որոնք վերացել են կամ նոր են ծագել (բայց երբեք չի բացառել դրանք իր բովանդակությունից): Եվ այդպես կլինի միշտ: Այդ է պատճառը, որ սկզբունքորեն ճիշտ չէ մատենագրության գործունեությունը պատմական որևէ մի անցողիկ ձևի մեջ սահմանափակելը, օրինակ՝ տպագրական ստեղծագործություններ կամ նույնիսկ ձեռագրեր: Մատենագրության կանոնները, բնութագրման միջոցները կարող են փոխվել մատենագրության գործունեության օբյեկտի ձևի փոփոխման հետ մեկտեղ, բայց մատենագրության հասրակական էությունը, այն է՝ փաստաթղթի և մարդու միջև միջնորդ և կապող օղակ, սկզբունքորեն անփոփոխ կմնա: Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ փաստաթղթագրական մոտեցման շրջանակներում մատենագրության փաստաթղթային օբյեկտների կազմության սահմանափակման միայն մի սահմանափակում է ճանաչվում՝ նրանում զետեղված տեղեկատվության

1

Коршунов О. П., Библиографоведение. Общий курс., M. 2000.-3-5 стр.

հասարակական նշանակությունը, որը կոնկրետ պատմական հասկացություն է: Այստեղ չի կարող բաղադրատոմս լինել բոլոր ժամանակներում ու հանգամանքներում կիրառելու համար: Մարդիկ իրենք են փաստաթղթային ֆիքսված տեղեկատվություն ստեղծում և ամեն դեպքում իրենք են որոշում, արդյոք այն բավականաչափ հասարակական հետաքրքրություն իրենից ներկայացնու՞մ է, որպեսզի մատենագրության օբյեկտ դառնա, թե՝ ոչ: Մասնավորապես, գերեզմանաքարերի վրա արված գրերը արդեն վաղուց մատենագրվում են (ոչ բոլորն, իհարկե, այլ միայն նրանք, որոնք ականավոր անհատներին են վերաբերվում և այդպիսով անհերքելի հասարակական նշանակություն են ստանում): Նամականիշներն ու թղթադրամները, եթե չդիտարկենք դրանց իրենց անմիջական նշանակության ու ֆունկցիայի տեսանկյունից, այլ որպես նյութական ու հոգևոր մշակույթի հուշարձաններ, որպես ուսումնասիրության առարկաներ, հավաքածուներ և այդմ, ինչպես նաև հասարակական նշանակության փաստաթղթեր են հանդիսանում: 2 Հայ հին հեղինակները մատենագրություն տերմինը գործածել են հիմնականում հայկական, քաղդեական, հունական, ասորական և այլ մատենագրությունների համար, իսկ հետագայում նկատի են ունեցել գլխավորապես հայ հին և միջնադարյան գրականությունը, հիմնականում ընդգրկելով մինչև XVIII դ. Ստեղծված մատենագրության բոլոր տեսակները` պատմագրություն, իրավունք, քերականություն, բժշկություն, մաթենատիկա, տիեզերագիտություն, տոմարագիտություն, ալքիմիա, գեղարվեստական գրականություն և այլն: Մատենագրական հուշարձանների շարքն են դասվում նաև երկրների, քաղաքների, բույսերի, կենդանիների, թանկագին քարերի, չափ ու կշռի, պետակամ ու եկեղեցական գործիչների անուններ ու Նրանց մասին տվյալներ պարունակող գրավոր նյութերը:

2

Коршунов О. П., Библиографоведение. Общий курс., M. 2000.- 7-8срт.

Հայտնի են համաքրիստոնեական մատենագրության բնագավառին պատկանող հետևյալ մատենագրական ժողովածուները, որոնք հայ մատենագրության մեջ թարգմանաբար թափանցել են հիմնականում հունականի միջոցով. Աստվածաշունչ (բիբլիա), սաղմոսարան (փսալտերիոն), պատարագամատույց (խորհրդատետր, լիտուրգոն, միսսալե), ժամագիրք (հորոլոգիոն), մաշտոց (եվխոլոգիոն), ճաշոց (տոնամակ, տարեգիրք, պրոփետոլոգիոն, ապոստոլոս), հայսմավուրք (մենոլոգիոն, սինաքսարիոն), տոնացույց (տոնացուցակ, պարզատումար, հեմերոլոգիոն, կալենդարում), ճառընտիր (տոնական, հոմիլար, հոմիլարիում), Հարանց վարք (ակտասանկտորում), վկայաբանություն (ակտա մարտիրում), շարակնոց (շարական, էիրմոլոգիոն, ստիխերարիոն, հիմնարիում), գանձարան (կոնդակարիոն), մանրուսում (փսալիտիկոն, ասմատիկոն), քարոզգիրք, կանոնագիրք, աղոթագիրք, տոնապատճառ և այլն: Բացի Աստվածաշնչից և սաղմոսարանից, մյուս ժողովածուներն ընդգրկում են նաև միջնադարյան Հայաստանում ստեղծված երկեր: 3

3

Հայկական Սովետական հանրագիտարան. Հ. 7, Ե.: 1981.-283-284 էջ

1.1.

Մատենագետ

2. Մատենագիտական աշխատանքների մասնագետ` տպագիր և ձեռագիր երկերի վերաբերյալ բանավոր ու գրավոր տեղեկանքներ տվող, մատենագիտական ձեռնարկներ կազմող: Հնում մատենագետի գառուկ մասնագիտություն չկար, մատենագիտական աշխատանք կատարում էին պատմիչները, փիլիսոփաները, բժիկները և այլն, ինչպես, օրինակ, հին ու միջնադարյան Հայաստանում` Մովսես Խորենացին, Հովհաննես Սարկավագը, Կիրակոս Գանձակեցին, Գրիգոր Աբասի որդին, Ամիրդովլաթ Ամասիացին և ուրիշներ: XIX-դ. հայ նշանվոր մասնագետներն են Մ. Մինասյանը, Գ. Զարբհանլայանը, Գ. Տաշյանը, Գ. Լևոնյանը: Ներկայումս մատենագետը հատուկ մասնագիտություն է: Աշխարհի շատ երկրներում կա մատենագիտական միջնակարգ և բարձրագույն կրթություն: ՀՍՍՀ-ում այն իրականացվում է Երևանի Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտում (կուլտուրայի ֆակուլտետ, գրադարանային բաժին) և Էջմիածնի ակումբրագրային տեխնիկումում: 3. Գրքի պատմության, գրադարանային և գրահրատարակչական գործի, մասամբ նաև բնագրագիտության, աղբյուրագիտության մասնագետ, լայն առումով` գրքագետ: Գրքերի գիտակ իմաստով ,ատենագետ տերմինը հայերենում գործածվել է V դարից:4

4

Հայկական Սովետական հանրագիտարան. Հ. 7, Ե.: 1981.-282 էջ

Մատենագիր Մատյան (գիրք) գրող: Հնում մատենագիր էին կոչվում և’ գիրք գրողները, և’ ընդհօրինակողները, հետագայում միայն գրողները: Այժմ մատենագիր ասելով հասկանում ենք անցյալի մեր հեղինակներին` Մովսես Խորենացի, Կորյուն, Դավիթ Անհաղթ, Անանիա Շիրակացի, Ստեփանոս Սյունեցի, Գրիգոր Նարեկացի, Մխիթար Գոշ, Վարդան Այգեկցի և ուրիշներ: 5

5

Հայկական Սովետական հանրագիտարան. Հ. 7, Ե.: 1981.-283 էջ

Գլուխ 2 Մատենագիտություն

Բիբլիոգրաֆիա տպագիր և ձեռագիր երկերի վերաբերյալ տեղեկատվություն: Նպատակն է ընթերցողին կողմնորոշել տարբեր բնագավառների վերաբերող գրքերի, պարբերականների, հոդվածների ու տպագիր այլ երկերի հսկայական զանգվածում: Գիտական ամեն մի ուսումնասիրություն սկսվում է մատենագիտությամբ, որի շնորհիվ ուսումնասիրողն իմանում է, թե նախքան իր աշխատանքը տվյալ հարցի վերաբերյալ ինչ է գրվել: Երբեմն մատենագիտություն են համարվում նաև գրախոսությունները: Մատենագիտական տեղեկատվությունն իրականացվում է բանավոր և գրավոր: Բանավոր տեղեկանքներ տրվում են գլխավորապես գրադարաններում: Գրավոր մատենագիտական տեղեկատվությունն իրականացվում է մատենագիտական ձեռնարկների` գրականության ցանկերի, ուղեցույցների, գրացուցակների, քարտարանների, ինչպես նաև գրականության տեսությունների, մատենագիտական ծանոթությունների (անոտացիաների), բնագրերի համառոտման, պարբերականներում տրվող գրացանկերի և այլ միջոցներով: Մատենագիտական յուրաքանչյուր ձեռնարկ և ձեռնակրների ամբողջությունը նույնպես կոչվում է մատենագիտություն:

Մատենագիտությունը լինելով գրի ու գրականության մշտական ուղեկիցը, սկզբնավովել է հազարամյակներ առաջ` հին արևելյան երկրներում: Պահպանված հնագույն հուշարձաններից են եգիպտական պապիրուսների վիմագիր գրացուցակը` փորագրված Էդֆու քաղաքի (Եգիպտոս) տաճարում (մ.թ.ա. XVIII դ.), Նինվեի (Ասորեստան) գրադարանի սալիկային գրացուցակը (մ.թ.ա. VII դ.), Կալիմաքոսի կազմած Ալեքսանդրիայի գրադարանի գրացուցակը (մ.թ.ա. III-I դդ.), Հին Հունաստանի ու Հռոմի գրադարանների գրացուցակները ևս:

Ռուս մատենագիտությունը սկիզբ է առել X դ., արագորեն զարգացել է XVIII-XX դդ. տպագրության, գրավաճության, գրադարանների արագ աչի հետ: Այն մեծ թափ ստացավ հոմտեմբերյան սոցիալալիստական մեծ հեղափոխությունից հետո: Հայկական մատենագիտության ընդգրկման ոլորտը հայերեն տպագիր ու ձեռագիր երկերն են (ըստ այլ տեսակետի` նաև հայագիտական երկերը բոլոր լեզուներով): Հայկական մատենագիտությունը զարգացման 3 շրջան է ունեցել` Ա. Հին ու միջնադարյան (մինչև XVII դ. վերջերը), բ. Նոր (XVIII դարից մինչև 1920-ը), գ. Սովետական և սփյուռքահայ շրջան (1920-ից սկսած): Հայկական մատենագիտությունը ծագել է հեթանոսական Հայաստանում: Նրա նմուշներից են եղել մեհենական և արքունի գրադարանների գրացուցակները: V դարից սկսած հայկական մատենագիտության մի քանի տեսակներ երևան եկան, որոնցից են սուրբ (աստվածաշնչային կանոնական և եկեղեցու հայրերի), արտաքին (աշխարհիկ գիտություններին նվիրված), նուրբ (գերազանցապես իմաստասիրական), գրքերի ցանկերը, շարականների հեղինակների մատենագիտությունները («Վասն անունոց յօրինացող զշարականաց» և այլն), որպիսիք կազմել են Առաքել Սյունեցին, Գրիգոր Տաթևացին և ուրիշներ: Մովսես Խորենացուց և Ղազար Փարպեցուց սկիզբ է առել հայ պատմական գրականության մատենագիտությունը: Հայ առաջին տպագիր մատենագիտությունը 1710-ին Վենետիկում լույս ընծայած Խաչատուր Էրզրումեցու «Բանք և քարոզք…» գրքում տպագրված գրացուցակն է, որը ներկայացնում է տպագրիչ Ա. Բորտոլիի հայերեն հրատարակությունները: Իրենց հրատարակությունների գրացուցակները հաջորդաբար տպագրվել են Վենետիկի (1810-ից) և վիեննայի (1859-ից) Մխիթարյանները, Կ. Պոլսօ, Էջմիածնի, Երուսաղեմի, Տփղիսի հայ տպարանները, գրադարաններն ու գրախանութները: 6

6

Հայկական Սովետական հանրագիտարան. Հ. 7, Ե.: 1981.-282, 283 էջ

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. Հայկական Սովետական հանրագիտարան, հ. 7, Ե.: 1981.-720 էջ 2. Коршунов О. П., Библиографоведение. Общий курс., M. 2000.-149 с. http://www.lib.tsu.ru/win/metod/Korschunov.pdf 3.