Magazine Korte Ketens in het Liemers Landschap

Liemers Trots

Lekker lokaal eten van een divers Liemers Landschap

Alsjeblieft!

Dit magazine is een afsluiting van het project Korte Ketens in het Liemers Landschap

Ons streekvoedselverhaal verbindt de ambities van ondernemers en inwoners uit de Liemers

1

INHOUD Voorwoord 5 Frank en Ellen Wilting

6

Christine Köning

10

Streekvoedselverhaal 16 in beeld Streekvoedselverhaal 18 in woord Roy en Maud Tomesen

22

Emiel en Esther Stam

26

Proef de Liemers Arrangementen

30

P.6

Doetinchem

Doesburg

Wehl Giesbeek

‘ONZE KAAS IS

Zeddam Didam Beek

Arnhem

EEN PRODUCT

‘S Heerenbergh Zevenaar

Duiven Westervoort

Duitsland

DAT ZICHZELF IS’

Pannerden

Lobith Tolkamer

P. 10

STREEKVOEDSELVERHAAL IN BEELD

Dit magazine is een initiatief van het project Korte Ketens in het Liemers Landschap

Steeds meer consumenten willen verse, eerlijke producten die dichtbij huis geproduceerd worden. Bij boeren en tuinders groeit de interesse in de regionale afzetmarkt. Binnen het project Korte Ketens in het Liemers Landschap werken consumenten, producenten, bedrijven en gemeenten samen binnen de voedselketen om elkaar te versterken en de streek op de kaart te zetten. Het project helpt consumenten bewust te maken en ondernemers om hun afzet te vergroten.

Mede gefinancierd door:

Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

2

P.16

‘WIJ WILLEN DE KRINGLOOP REGIONAAL SLUITEN’ P.22

P.18

P.30

Een smaakvolle Liemers!

Wat kun jij ermee doen? www.liemerstrots.nl

STREEKVOEDSEL VERHAAL IN WOORD

Scan om te bekijken

3

4

Een passie voor mooie producten Die passie wordt gedeeld door de Liemerse boer die met liefde en overgave zijn producten teelt. Door de horeca-ondernemer die tongstrelende gerechten bereidt met eerlijke ingrediënten van een prima kwaliteit. En door de consument die naar hartenlust geniet van al het lekkere lokale eten uit de Liemers. Die passie willen wij met u delen. Een aantal boeren vertellen u in dit magazine over hun passie voor hun mooie product en over hun waardevolle contact met de klant.

Het bijzondere van de Liemers is de grote diversiteit aan ingrediënten voor onze rijk gedekte tafel. Heerlijke rauwmelkse kaasjes van de koe en de buffel, verschillende soorten paddenstoelen, bijzondere – soms bijna vergeten – groenten en zacht fruit, smaakvolle melkproducten in een modern jasje, vlees van vee dat in de uiterwaarden graast en een mooie wijn of heerlijk sap om de maaltijd mee aan te vullen. Deze en nog veel meer ingrediënten vindt u in de Liemers. Dit komt omdat de Liemerse bodem heel verschillend van samenstelling is. En sommige gewassen gedijen beter op de ene bodem dan op de andere. Het streekvoedselverhaal én de mooie kaart van het Liemerse voedsellandschap, dat u verderop in dit magazine vindt, vertellen u daar veel meer over!

VOORWOORD

De Liemers is nog niet heel bekend in Nederland. Dat is geheel onterecht, want het is een hele interessante streek met een boeiende historie en een aantrekkelijk landschap. Een landschap dat je kunt beleven door er te wandelen, te fietsen, te varen en door er te overnachten op een landgoed, een gezellige B&B of een landelijke camping. Wij verleiden u graag om de Liemers beter te leren kennen. Daarom hebben wij vier fietsarrangementen samengesteld, compleet met tips waar u lekkere producten kunt kopen, waar u de Liemers kunt proeven en waar u ontspannen kunt overnachten.

Al dat moois maakt de Liemers tot een streek waar de inwoners met recht trots op mogen zijn! Samen met collega’s heb ik vijf jaar aan de twee Liemerse projecten ‘Korte Ketens in het Liemers Landschap’ mogen werken. In samenwerking met Liemers Trots, de organisatie van producenten van Liemerse streekproducten, hebben we de Liemers, haar ondernemers en inwoners beter leren kennen en veel warme contacten opgebouwd. Zij hebben met ons het project tot een succes gemaakt. Met enige weemoed sluiten wij dit project af. Dankbaar ben ik voor alles wat we hebben geleerd en hebben mogen ontvangen. Het zijn herinneringen om nooit te vergeten. Ik hoop van harte dat nog veel meer mensen gaan genieten van al het moois en lekkers dat de Liemers te bieden heeft!

Saskia Croes

Projectleider Korte Ketens in het Liemers Landschap

5

GROENTE- EN FRUITKWEKERS FRANK EN ELLEN WILTING RICHTEN ZICH OP NICHE-PRODUCTEN De jaren geleden ingezette focus op niche-producten als frambozen, raapstelen, vlezige stamslaboon en andijvie is kwekers Frank en Ellen Wilting op het lijf geschreven. Geen grootschaligheid en bulkgewassen, maar juist de keuze voor kleinere, luxere teelten. ‘Dit maakt dat we contact hebben met klanten en afnemers én ook nog zelf tussen de gewassen kunnen staan. En dat is een prachtige combinatie.’

6

Een dorpsgenoot wandelt met haar twee kleinkinderen de kas binnen, de plek waar Frank en Ellen op zaterdagochtend en woensdagmiddag hun groenten en fruit verkopen. Buiten hebben de kinderen zich vergaapt aan de grote aardbei aan de weg. ‘Hierbinnen vindt iets heel moois plaats’, luidt de uitnodigende tekst op de voorzijde van de kas. Ook al kunnen de kinderen de uitnodigende tekst nog niet lezen, nieuwsgierigheid wekt het grote bord zonder twijfel op. Eenmaal binnen kijken de kinderen hun ogen uit bij het zien van de bakjes met daarin de felgekleurde aardbeien en frambozen.

Oma rekent de doosjes aardbeien en frambozen af en belooft hun bij thuiskomst een overheerlijk beschuitje met aardbeien. Huppelend lopen ze naar buiten.

inmiddels kassen op 1,2 ha en in Groessen huren ze 0,7 ha ‘koude kas’, een kas zonder kunstmatige warmte. Met hulp van enkele medewerkers en schooljeugd verzetten Frank en Ellen het werk in de kassen.

Trots zijn ze op de teelt van hoogwaardige en smaakvolle producten, waarbij de kwaliteit van de producten boven kwantiteit staat. Jaren geleden was dat nog anders. Heel bewust kozen ze er vanaf 2010 voor om niet de kant van schaalvergroting en dus grootschalige teelt op te gaan. Het betekende een afscheid van bulkgewassen als tomaten, paprika en komkommer, en tegelijkertijd een keuze voor onder andere frambozen en aardbeien. Frank: ‘Wij waren niet gelukkig geworden van een groot bedrijf met meer dan 5 ha kassen en veel personeel. Wat ook meespeelde, is dat we op deze locatie ‘vast’ zitten. Uitbreiden in oppervlakte kan hier niet. Als we wilden groeien, moesten we verhuizen. De kinderen waren in die tijd nog klein en omdat we echte dorpsmensen zijn, wilden we dat absoluut niet.

Toen de huurlocatie in Groessen op ons pad kwam, besloten we daar voor te gaan en de weg in te slaan naar niche-markten.’

Frank Wilting zwaait de klanten lachend uit. Hij geniet van de blije gezichtjes en de vrolijkheid die het bezoekje met zich meebrengt. ‘Dat is het mooie aan de huisverkoop. Een praatje, de gezelligheid. En ik vertel heel graag over de producten en hoe wij werken. Een bezoekje aan de kas is geen enkel probleem.’

Afscheid van bulkgewassen

Frank en Ellen zijn telers in hart en nieren. Als vierde generatie is Frank dit jaar al 25 jaar actief op de ruim honderd jaar oude kwekerij in Loo. In het verleden nam de omgeving GroessenLoo een belangrijke functie in in de groente- en fruitvoorziening voor de regio, maar ook landelijk.

In 1996 nam hij het bedrijf over van zijn ouders.

Toen al sloeg hij de weg in naar kassenteelt in plaats van volledig op de volle grond te werken. De weersafhankelijkheid die daarmee gepaard gaat, vond hij te risicovol. Op hun eigen locatie staan

Combinatie warme en koude kas

Ze begonnen in eerste instantie met de teelt van de vlezige stamslaboon. Daarvan staat in Nederland zo’n 4 ha. Het is een lange, dikke boon met een volle smaak. Een echte high-classgroente dus.

Het was een kunst om deze exclusieve teelt onder de knie krijgen. ‘Is het credo bij komkommerteelt water, water en nog eens water, bonen moet je een soort van verwaarlozen. Als je ‘m verwent krijg je

‘RECHTSTREEKS CONTACT MET ONZE KLANTEN VINDEN WE FANTASTISCH’

7

‘HET IS GEEN KLEI, GEEN ZAND, MAAR EEN LEMIGE KLEIGROND’

veel blad en geen boon’, vat Frank samen.

Juist door de combinatie van de warme en koude kas, lukte het om de teelt tot een succes te maken.

Frank legt uit hoe die combinatie werkt. ‘We starten met de oogst in de warme kas vanaf half april tot begin juni. Daarna gaat de oogst verder in de koude kas op de andere locatie. Dit maakt dat we de bonen bijna het jaar rond kunnen telen. Ik vind het een relaxte teelt. En doordat we veel aandacht besteden aan de presentatie van de boon, kunnen we doorgaans rekenen op een hoge uitbetaalprijs op de veiling. We presenteren de bonen netjes recht in de kistjes. Daarmee proberen we een meerwaarde met het product te neer te zetten.’

is perfect, vindt Frank. ‘Het is geen klei, geen zand, maar een lemige kleigrond. De grond is vruchtbaar en door de nabijheid van de Rijn is de waterstand doorgaans goed. Een prima teeltbodem dus. Dat heeft zeker meegespeeld bij onze afweging om de kassen op de locatie in Groessen te gaan huren.’

Met een andere niche-teelt, de frambozen, startten Frank en Ellen in 2014. Daarvan groeit in Nederland ook maar zo’n 30 tot 35 ha onder glas.

Ze starten in de verwarmde kas, daarna volgt de oogst in de koude kas en in de herfst keren ze weer terug naar de verwarmde kas. Hierdoor kunnen ze bijna het jaar rond frambozen leveren.

Niet alle frambozen groeien dus volledig in de kas. Frank is er heilig van overtuigd dat dat tot smaakverschil leidt, in gunstige zin voor de frambozen die op de Liemerse bodem groeien.

‘Je proeft dat de framboos op natuurlijke wijze gegroeid is in een natuurlijke omgeving. De framboos groeit als het mooi weer is, hij groeit rustiger en dat geeft een zoete, hardere smaak met meer bite. In de warme kas haal je de frambozenplant uit zijn natuur en creëren we een

Vruchtbare grond

Raapstelen teelt Wilting gedeeltelijk op contract.

Ook bij deze teelt is de combinatie tussen de verwarmde en koude kas op de andere locatie een uitkomst. De bodem is hierbij een cruciaal onderdeel van de teelt. Als de start van de teelt niet in de verwarmde kas zou kunnen, was het onmogelijk om zo vroeg al met de typische voorjaarsgroente te starten, erkent Frank. De grondsoort in de koude kas

8

groeiklimaat. Ook die frambozen zijn heerlijk, maar het verschil is er. In de koude kas telen we met moeder natuur. De smaak komt uit de bodem en uit onder andere temperatuur, en hoeveelheid daglicht.

En dat geeft een andere smaak.’

dat een goed gevoel. Frank: ‘Die respons, dat is geweldig. Vanuit de veiling hoor ik doorgaans nooit iets terug, behalve als er iets niet goed is. Als ik hier klanten ontvang, kan ik ze vertellen hoe wij werken en waarom. We creëren een stukje beleving en laten zien wat we doen. Dat rechtstreekse contact vinden wij beiden fantastisch.’

Hoewel Frank geniet van deze specifieke teelt, is het er wel eentje waarover nog veel onbekend is.

‘We weten bijvoorbeeld nog steeds niet wanneer je kunt oogsten. De ene keer is dat op 1 september en dan weer een paar weken later. We weten nog te weinig over het meest gunstige klimaat, de grondslag, de plantdichtheid en welke voeding bij welk stadium past. Er leven nog heel veel vragen rondom de teelt van frambozen. In een studiegroep met andere frambozentelers proberen we steeds meer te weten te komen en van elkaar te leren. Dat is leuk en leerzaam tegelijk.’ Toch past dit pionierswerk hem wel. ‘Dan komt écht je groene vinger-gevoel om de hoek kijken en dat is de uitdaging. Tomaten en komkommers doen doorgaans precies wat je wilt, maar bij frambozen ligt dat net iets gecompliceerder.’

De negativiteit die over de sector uitgestort wordt is jammer en volkomen onterecht, vinden Frank en Ellen.

Ze doen dan ook al jaren mee aan het drukbezochte evenement Kom in de Kas, waarbij glastuinders door heel Nederland hun kassen openstellen voor publiek.

Vorig jaar en ook dit jaar gooide corona roet in het eten en ging het evenement niet door, maar Frank hoopt dat de editie van 2022 wél weer plaats kan vinden. ‘We willen mensen graag de ervaring en beleving meegeven over de glastuinbouw en onze producten en op die manier de meerwaarde van onze producten tot waarde proberen te brengen.

Wij werken schoon en netjes en leveren veilige producten. Wat de mensen hier kopen, is vers en smaakt zoals wij vinden dat het hoort. Dan verkopen we pas écht onze groenten en fruit op de manier waar we ons best voor hebben gedaan. Als de producten naar de veiling gaan, duurt het langer voordat ze bij de consument in huis zijn. Dat is zonde, maar het is inherent aan ons vak en aan de noodzakelijke logistiek.’

Ervaring en beleving

De vele tientallen klanten die in hun winkel de producten komen kopen, geven Frank en Ellen veel voldoening. Als ze van klanten terug horen hoe lekker de aardbeien of frambozen waren, geeft

De producten van Frank en Ellen gaan voor het grootste deel richting de veiling in Zaltbommel, maar zijn ook te koop bij landwinkels, lokale supermarkten en horeca. Sinds een paar jaar neemt ook Wilfred van Manen van Wima Freshfood in Duiven de verse producten bij hen af om ze bij restaurants en retail af te zetten. Frank: ‘Ik kan zelf niet voor een paar bakjes frambozen naar restaurants in de regio rijden. Deze tussenpartij is daarvoor de uitkomst, vinden we.’

Dat de tendens naar het consumeren van lokale producten groeit, sluit goed aan bij de insteek van ons als kwekers, vindt Frank. ‘De rechtstreekse contacten en gesprekken staan dichtbij ons en zijn een aangenaam verlengstuk van ons bedrijf. En ondertussen weten we de weg binnen de nichemarkten van onze producten. Zo past alles heel mooi in elkaar.’

9

Kijk op onze website www.boerderijkoning.nl

CHRISTINE KÖNING UIT ZEVENAAR MAAKT ONDERSCHEIDENDE KAASJES MET KARAKTER Päölke, Allemansvriend, Petemoei, Kleintje Köning, Witte van Köning en Kameraadje zijn enkele van de mooie namen die Christine Köning uit Zevenaar haar zachte kazen gaf. Op het etiket van ieder kaasje staat naast het kenmerkende logo een eigen foto.

Dit toont het authentieke en onderscheidende karakter van de Liemerse kaasjes. De namen en etiketten wekken interesse, herkenning én scheppen een band. Een band met de Zevenaarse boerderij, het landschap en de streek.

10

Het is altijd even wennen voor de koeien als ze na maanden op stal te hebben gestaan de benen weer mogen strekken in de wei en de hele dag vers gras mogen grazen. Maar niet alleen de koeien moeten omschakelen. Ook in de kaasmakerij van Christine Köning in Zevenaar is het even wennen aan de ‘andere’ melk als de staldeuren weer open gaan.

‘Door het verse gras in de koe stremt de kaas anders. De gehaltes in de melk veranderen, de vetten zijn zachter bijvoorbeeld. En daarmee zijn de textuur en de smaak van de kaas ook anders’, zet de kaasmaakster uiteen.

Welke schimmels komen aan bod tijdens het rijpingsproces? Hoeveel stremsel gebruiken we, wat is het moment van stremmen en wat is de temperatuur? De basis is de bodem waarop de koeien grazen. Die geeft het specifieke karakter aan de melk’, zet een enthousiaste Christine uiteen.

Volgens kaaskenners geeft veengrond in bijvoorbeeld het Groene Hart de kaas uiteindelijk een zuurtje mee. Dit kommengebied in het Duivense Broek met de rivierklei op de bodem en zand op een meter diepte, zorgt voor een romige, volle smaak en een intense smaakbeleving, luidt het oordeel. In Nederland won Christine in 2018 tijdens de Cum Laude Award de eerste drie plaatsen met haar kazen. Bij een Duitse keuring werden haar kaasjes beloond met een innovatieprijs. Ze is aangesloten bij ‘Liemers Trots’ en Vereniging Streekproducten Achterhoek, waarbij meerdere producenten van streekproducten uit Achterhoek en Liemers zich hebben aangesloten. ‘Ik vind het belangrijk om samen op te trekken en van andere streekproducenten te leren en elkaar te inspireren.’

Christine zelf vindt het lastig om de smaak van haar kazen te omschrijven en te duiden, want de acht kaasjes hebben ieder een specifieke smaak en bijbehorende kenmerken. ‘Als ik iemand hoor zeggen dat hij het kan proeven dat het een kaasje van ons is, doet me dat goed, want dat is exact wat ik nastreef: het maken van een product dat zichzelf is. Niets meer en niets minder.’

Maar het is juist die vertaalslag van de bodem en het gras naar de melk en de kaas wat Christine zo enthousiast maakt over het zelf kaas maken.

Die combinatie van factoren in dit stukje Liemers landschap maakt de kazen van Köning tot de kazen van Köning. ‘Melk is een heel bijzondere grondstof.

Melk is niet zomaar melk, het heeft heel veel identiteiten. Het is een fantastisch product om mee te werken, vanwege de uiteenlopende smaakpaletten die je ermee kunt bereiken.’

De weilanden op zware rivierklei waar de koeien van melkveebedrijf Köning grazen en waar het tot aan de Tweede Wereldoorlog in de winter regelmatig onder water stond, geven de melk karakter mee, is haar overtuiging. In de omgeving van het melkveebedrijf overheerst grasland. De kleigrond maakt andere teelten lastig.

Eigenheid in identiteit

Intense smaakbeleving

Het bedrijf Köning omvat naast de melkveehouderij met 250 koeien ook een akkerbouw- en varkenstak.

Het bedrijf wordt geleid door zes personen: naast Christine zijn dat Wim, Joris, Aafke, Gerard en Fien.

‘Meerdere aspecten spelen een rol om tot de uiteindelijke smaak van de kazen te komen. Wat krijgt een koe bijgevoerd naast gras en kuilvoer?

‘ONZE KAZEN ZIJN EEN SPECIFIEK PRODUCT MET EEN VERHAAL (UIT DE STREEK)’ 11

‘NIET IEDEREEN HOEFT ONZE KAASJES LEKKER TE VINDEN. DAT IS LEUK, UITDAGEND EN SPANNEND TEGELIJK’ Christine is de drijvende kracht achter de kaasmakerij.

Iedere week maakt ze samen met een parttime medewerker en twee scholieren ruim duizend kaasjes van zo’n 1.400 liter melk. Alles gebeurt handmatig en met oog en aandacht voor details.

Heel bewust koos Christine zeven jaar geleden, toen ze de kaasmakerij startte, voor het maken van het hogere segment zachte kazen en voor het rauwmelks werken. ‘Harde kazen hebben in Nederland al behoorlijk voet aan de grond. Zachte rauwmelkse kazen zijn wat onbekender. Dat sprak mij aan. Door rauwmelks te werken kan ik spelen met technieken en echt inzetten op de eigenheid, de eigen identiteit van de kaas. Het vraagt veel geduld, maar alleen op die manier komen de smaken tot hun recht. Ik houd wel van een onderscheidend kaasje.

Dat is leuk, uitdagend en spannend tegelijk. Niet iedereen hoeft onze kaasjes lekker te vinden.’

De namen die ze haar kaasjes geeft, zijn tekenent voor hun eigenheid en de binding met de streek.

Zo is het lactische kaasje Päölke een ode aan de steenuil, een vaste bezoeker van boerderij Köning.

Päölke is Liemers dialect voor weidepaaltje, de rustplaats van de steenuil. ‘Het dier hoort bij de plek

waar we wonen, leven en werken. Deze kaas laat zien hoe trots wij zijn op de mooie natuur om ons heen’, verklaart Christine.

Smaken uit de streek

Vanuit de melkstal, letterlijk enkele meters verderop, stroomt de warme melk direct via een leiding de kaasmakerij in. Dat is hét kenmerk van rauwe melk: de verwerking van de melk vindt zonder verhitting plaats en de melk wordt direct na het melken opgevangen en verwerkt. Bij deze manier van kaasmaken komen extra strenge kwaliteitseisen

‘Onze kaas is een product dat zichzelf is

12

kijken. Dat blijkt Christine dus goed onder de knie te hebben, want ook al staat het rauwmelks kaas maken onder druk, het Zevenaarse bedrijf mag ondanks de strenge eisen de kaas ‘gewoon’ blijven maken. Het kaasmaak-vak maakte Christine zich eigen door het volgen van diverse cursussen. Regelmatig schakelt ze haar proefpanel in voor het beoordelen van nieuwe kaasjes of smaken.

Het is puur vakmanschap wat Christine en haar medewerkers in de kaasmakerij uitoefenen. De kazen rijpen in losse koelkasten af, zodat het heel specifiek instellen van de temperatuur per kaassoort mogelijk is.

Een medewerker is bezig met het zouten van de kleine kaasjes. Ook het handmatig keren en de ontwikkeling van de korst vergen veel aandacht. ‘Ik zoek regelmatig naar vernieuwing met technieken of smaken’, vertelt Christine, terwijl ze de deur van één van de koelingen opent om te laten zien dat de kaasjes op een stromatje liggen. ‘Dit doen we voor een nóg betere rijping en verbetering van de smaak.’

Uit de koeling haalt ze een kaasje. ‘Ik ben nu bezig om een kaas met witte wijn te maken, samen met wijn van Wijngoed Montferland. Ik maak graag producten gebaseerd op smaken uit de streek en de tijd van het jaar.’

‘IK ZOEK REGELMATIG

Zo wordt het pittige halfharde kaasje ‘Kameraadje’ verfijnd met appelcider van een cidermakerij uit Elst. Op de verpakking staan een kat en een kalf, die elkaar aandachtig bestuderen. Christine legt uit: ‘Deze kaas staat voor vriendschap, die we hebben afgebeeld als vriendschap tussen het kalf en de kleine kat. Op veel boerderijen hebben deze twee dieren een hechte band met elkaar. De kaas staat ook voor vriendschap tussen de kok en de kaasmaker; de eerste geeft de laatste moed om door te gaan en nieuwe smaken op te zoeken. En vriendschap tussen zachte witschimmelkazen en appelcider; een mooie combinatie naast elkaar, maar bij deze kaas ook mét elkaar.’

NAAR VERNIEUWING MET TECHNIEKEN OF SMAKEN’ Band met afnemers

De kazen van Köning vinden hun weg door het hele land en gaan zelfs naar Denemarken. Afnemers zijn kaasspeciaalzaken, boerderijwinkels en delicatessenwinkels. Ook koks van toprestaurants en proeflokalen maken dankbaar en gretig gebruik van de kazen uit Zevenaar. Waren dat tot een tijdje terug voornamelijk Randstedelijke klanten, ook afnemers in De Liemers en Achterhoek weten de kazen steeds meer te waarderen. Een winkel aan huis ziet Christine niet zitten. Hetzelfde geldt voor het leveren aan groothandels of supermarkten. Het liefst houdt ze het kleinschalig en bouwt ze een band op met haar afnemers, de echte kaasliefhebbers, die heel goed weten waarover ze het hebben. ‘Met onze kaasjes werken we niet aan een korte keten, maar een verkorte keten. Ik verkoop niet rechtstreeks aan de klant, maar wel zonder tussenkomst van een supermarkt bijvoorbeeld. Ik wil zelf aan de kaasbak blijven staan, dat is mijn grote passie. De vraag naar de kaasjes is groot, alleen kan ik dit gat niet vullen.

Maar veel groter worden is niet onze ambitie. Onze kazen zijn een heel specifiek product met een verhaal.

Een echt streekproduct, dankzij het landschap en de grondsoort van de Liemers. Daar zijn wij trots op, want dat geeft onze kazen bestaansrecht.’

13

Weids, nat komgebied

Rivier landschap

14

Zand landschap

Oeverwallen De kaart van het streekvoedselverhaal verbeeldt het verband tussen de bodem, de landschapstypen, het landbouwbedrijf en de producten die verbouwd worden.

Dankzij de verschillende bodems die de Liemers rijk is, is de teelt aan gewassen divers en het aantal ingrediënten om lekker lokaal te eten groot.

15

STREEK VOEDSEL VERHAAL

Ons streekvoedselverhaal verbindt de ambities van ondernemers en inwoners uit de Liemers

In het weidse, natte komgebied verwerken we melk tot heerlijke kazen.

in beeld

Doesburg

Wehl Giesbeek Arnhem Didam

Zevenaar

Duiven Westervoort

Pannerden

Op de goede gronden van de oeverwallen stimuleren we groente- en fruitteelt.

De variatie van de variatie vanvan de de DeDevariatie Liemerse bodem komt Liemerse bodem komt terug in een breed bodem komt terugLiemerse in een breed palet palet aan goed verkrijgbare producten terug een breed palet. aan goedinverkrijgbare aan goed verkrijgbare producten. producten.

Alle partijen in de Alle partijen insamen de Liemers partijen in de LiemersAlle bouwen bouwen samen aan een stevige, bouwen samen aanLiemers een stevige, eerlijke eerlijke voedselketen. aan een stevige, eerlijke voedselketen. voedselketen.

16

Als producent van een Door het kop Als producent van een Liemers product Als producent van een Door het Liemers product draag ik Liemerse produc draag ik bij aan biodiversiteit en een product draag Liemerse pro bij Liemers aan biodiversiteit en ik ik als consum mooi landschap. bij aan biodiversiteit en ik als cons een mooi landschap. aan een vi een mooi landschap. aan ee aantrekkelijk la aantrekkeli

In het gevarieerde zandlandschap verbinden we de dierlijke en plantaardige productie door het sluiten van kringlopen.

Doetinchem

Etten Ulft Gendringen Zeddam

Beek

‘S Heerenbergh

Duitsland

Lobith Tolkamer

In de Liemers kopen van verbinden we het fiets-en ducten draag wandelnetwerk met ument bij Door het kopen van Liemerse producten voedselverhalen. de Liemers n vitaal, pen van draag Liemerse ik alsIn consument bij aan een verbinden we het fiets-en kten landschap. draag vitaal, aantrekkelijk landschap. wandelnetwerk met ment bij Liemerse voedselverhalen. taal,

Met een mooi leven langs de rivier geven runderen en schapen ons goed vlees en heerlijke zuivel.

Vanuit de horeca en andere vrijtijdseconomie dragen we volop bij aan In de Liemers verbinden we het de bekendheid het Vanuit de horeca en fietsen wandelnetwerk met van Liemerse lokale product. andere vrijtijdseconomie voedselverhalen. dragen we volop bij aan de bekendheid 17 van het lokale product.

Vanuit de horeca en andere vrijtijdseconomie dragen we volop bij aan de bekendheid het Stremler) lokale product.

(Poster:van Josine

STREEK VOEDSEL VERHAAL

in woord

Ons streekvoedsel­verhaal verbindt de ambities van ondernemers en inwoners uit de Liemers Met dit streekvoedselverhaal laten we als voedselorganisatie zien waar we met z’n allen in de Liemers voor staan. De voedselorganisatie is Liemers Trots, bestaande uit producenten van streekproducten in de Liemers. We richten ons op een gezonde voedselproductie in een veerkrachtig Liemers landschap. Door deze gezamenlijke missie staan we samen sterk, bieden we een prachtig palet aan Liemerse producten en zorgen we voor elkaar en voor een gebied waar we trots op zijn!

RECEPTEN

De bijbehorende kaart vertelt ons streekvoedsel­ verhaal. Het is een verbeelding van een aantal recepten voor de nabije toekomst. Het verbindt ambities van partijen in de Liemerse korte keten.

Het is geen statische kaart, maar een document dat zich in de loop van de tijd verder zal ontwikkelen.

Er kunnen recepten bijkomen en afgaan. Het is een stimulans voor een beweging die de afgelopen jaren is ingezet en waar we met steeds meer mensen vorm aan willen geven.

De variatie van de Liemerse bodem komt terug in een breed palet aan goed verkrijgbare producten.

Vraag aan een willekeurige inwoner of bezoeker van de Liemers wat kenmerkend is voor de streek en je hoort: ‘variatie’, ‘afwisseling’, ‘alles is er’. Van rivier tot bos en alles er tussenin. Dat komt doordat er zoveel variatie is in de bodem, en dat komt weer door het spel van rivieren en door de ijstijd. Je vindt grofweg vier dominante bodemsoorten in de Liemers, namelijk rivierklei langs de rivieren, komklei in het laagste deel, zavelige oeverwallen parallel aan de rivieren en dekzandgronden rondom de berg van het Montferland.

De recepten hebben altijd een basis in de zgn.

Gouden Regels. Deze regels worden onderschreven door alle partijen die bij willen dragen aan een gezonde voedselproductie in een veerkrachtig Liemers landschap.

18

Die verschillende bodems lenen zich voor verschillende vormen van landbouw en brengen verschillende producten voort. Het mooie van de Liemers is dat je eigenlijk het hele pakket aan verse producten kunt verbouwen, van dierlijke producten als vlees, zuivel en eieren tot plantaardige producten als groente, aardappels en fruit. Samen werken wij aan het verbreden van dit pakket en aan een goede bereikbaarheid en verkrijgbaarheid voor de consument. Deze consumenten komen zowel uit de Liemers als uit de dichtbevolkte omgeving van Arnhem en Nijmegen en uit de Duitse buursteden.

We zorgen voor een effectieve distributie die aansluit bij de behoeften van de consument.

Met alle partijen samen bouwen we aan een stevige, eerlijke voedselketen.

Iedereen die meer lokaal wil produceren en consumeren heeft baat bij een zo kort mogelijke keten. Het mooie van een korte keten is dat je beter afspraken met elkaar kunt maken over kosten en profijt. Dit begint met het kennen van elkaars verhaal, elkaars afwegingen, risico’s en kansen. In tegenstelling tot een anonieme wereldmarktpartij heb je allemaal belang bij een gezonde, regionale economie. Een voedselketen waarin de boer of tuinder de kans heeft om met een duurzame bedrijfsvoering een goede boterham te verdienen, waarin een verwerker de kans heeft om mooie producten te maken van die verse producten en waarin de consument verzekerd is van vers en gezond voedsel tegen een eerlijke prijs. In de Liemers zijn er al een heel aantal agrariërs, verwerkers, detailhandel en horecaondernemers die hier vorm aan geven. Liemers Trots doet er alles aan om deze beweging uit te laten groeien tot een factor van belang.

een andere wijn levert dan de ‘terroir’ van de Rioja, of, dichterbij huis tegenwoordig, van Montferland.

Een levende, vruchtbare bodem is de basis van elk goed product. En het mooie is, als de bodem levend en vruchtbaar is, groeien er al snel meer soorten planten die met meer bloemen meer insecten en daarmee meer vogels aantrekken. Zo draag ik door mijn bedrijfsvoering bij aan biodiversiteit. Samen met betrokken burgers werk ik ook graag aan de aanleg van streekeigen landschapselementen zoals hagen, poelen, bosjes en bloemrijke akkerranden. Een mooi landschap is namelijk een geweldig visitekaartje voor mijn bedrijf en mijn producten.

Door het kopen van Liemerse producten draag ik als consument bij aan een vitaal, aantrekkelijk landschap.

‘Geef ons heden ons dagelijks brood’. Wie kent het niet? Elke dag voeden we ons zelf. Het liefst met goed en gezond voedsel. De waarde daarvan wordt steeds duidelijker. Bij een gezonde leefstijl hoort gezond voedsel. De keuze voor lokaal voedsel ligt daarbij voor de hand, omdat het vers is én van het seizoen. Dat het voedsel weinig kilometers hoeft af te leggen is bovendien goed voor het klimaat.

Maar het is ook goed omdat ik daarmee kies voor

Als producent van een Liemers product draag ik bij aan biodiversiteit en een mooi landschap.

Als boer of tuinder in de Liemers ben ik me er van bewust dat de kwaliteit van mijn streekproduct gebaat is bij een gezonde bodem, een rijke biodiversiteit en een mooi landschap. De ‘Liemerse Boiem’ is te proeven in een goed en smaakvol product, net zoals de ‘terroir’ van de Bourgogne

19

de bedrijven die drager zijn van het landschap om ons heen. Als wij kiezen voor hun producten, kunnen zij zorgen voor een biodivers en aantrekkelijk landschap. Ik eet mijn uitzicht!

Gouden regels voor de Liemerse voedselorganisatie Op dit moment wordt de Liemerse voedsel­ organisatie belichaamd door Liemers Trots. In de toekomst is het wellicht een bredere coalitie waaraan ook overheden en andere publieke en private partijen meedoen. Liemers Trots wil bijdragen aan de ontwikkeling van een divers voedsellandschap in de Liemers. Ze heeft daarvoor een missie en een strategie die de drie pijlers van duurzaamheid bestrijken, namelijk people, planet, profit (ook wel de 3 P’s genoemd). Het gaat hierbij om het

In de Liemers verbinden we het fiets- en wandelnetwerk met Liemerse voedselverhalen.

De Liemers is een enorm geliefd gebied voor wandelaars en fietsers. Er zijn routes te kust en te keur. Door deze routes te verbinden aan onze missie om een divers voedsellandschap te ontwikkelen, slaan we meerdere vliegen in een klap. We laten mensen kennis maken met Liemerse bedrijven en Liemerse producten door het vertellen van voedselverhalen. In die verhalen wordt ook over de verbinding van de bedrijven met de bodem, de natuur, historie, hedendaagse cultuur en het landschap verteld. Zo ontstaat er steeds meer bewustzijn bij mensen over het belang van een gezonde agrarische sector.

aarde

Als horecaondernemers dragen we volop bij aan de bekendheid van het lokale product.

Wat is er mooier dan te koken met producten uit je eigen streek van producenten die je zelf kent? Met een heerlijke maaltijd serveren wij ook voedselverhalen. Dat maakt een avondje uit nóg leuker. Bovendien onderscheiden we onszelf hiermee in de markt. Door samen te werken met elkaar, met de lokale producenten en andere partijen in de Liemerse voedselketen, lukt het ons beter om een effectieve manier van bestelling en belevering te organiseren.

Want dat is vaak een behoorlijke uitdaging.

duurzaam

mensen

profijt

verbinden van mensen, de aarde en profijt rondom de productie en consumptie van voedsel.

Onderstaande gouden regels zijn te lezen als een intentie, een richting-aangever voor Liemerse partijen die ook bij willen dragen aan een divers voedsellandschap in de Liemers.1 Ze zijn zo geformuleerd zodat ze een samenhang van de drie P’s vormen. Want juist in de samenhang ontstaat de duurzaamheid! Er zijn altijd ‘wij’-intenties, omdat de kracht van een groep groter is dan een individu, maar er zijn ook ‘ik’-intenties, want ieders persoonlijke keuze doet er ook toe.

1

20

Ontstaan tijdens het project Korte Ketens in het Liemers Landschap

Gouden regels

Door voedsel verbinden wij mensen aan elkaar, aan het Liemerse landschap en aan de streekcultuur.

• Wij verbinden producenten, vrijetijdsondernemers, verwerkers, retail en consumenten beter met elkaar.

• Onder andere door middel van educatie verbinden wij Liemerse producten aan gezondheid en aan plekken en verhalen uit onze streek.

• Wij zorgen ervoor dat Liemerse producten gemakkelijk te vinden zijn.

• Ik ben me bewust van wat ik eet en kies bewust voor voedsel uit de streek.

We werken met de korte voedselketen aan een biodivers landschap, een gezonde bodem en lagere CO2-uitstoot.

• Wij erkennen dat de landbouw een belangrijke drager is van het Liemerse landschap.

• Wij laten zien hoe we bijdragen aan belangrijke thema’s zoals biodiversiteit, bodemvruchtbaarheid, klimaat.

• Door het kopen van Liemerse producten draag ik bij aan een vitaal en aantrekkelijk Liemers landschap.

• Ik koop het liefst van een korte keten zodat er minder transport en op- en overslagruimte nodig is.

Wij werken aan een eerlijke prijs van het Liemerse product voor elke schakel in de keten.

• Wij zien voedsel als aanjager van een gezonde lokale economie.

• Ik betaal een eerlijke prijs (rechtstreeks) aan de producent.

• Ik koop graag lekkere en kwalitatief goede producten waarmee ik de boeren uit de buurt steun.

• Ik eet het liefst bij restaurants die met streekproducten werken, zodat ik indirect de boeren uit de buurt steun.

Doe je mee ? handtekening

datum

21

PLUIMVEEHOUDERS ROY EN MAUD TOMESEN HECHTEN AAN BINDING MET REGIONALE AFNEMERS EN CONSUMENT Eieren van Tomesen zijn een begrip in de regio. De gevulde eierdoosjes liggen prominent in supermarktschappen en bij boerderijwinkels en het Tomesenbezorgbusje rijdt wekelijks tientallen adressen langs om de eieren af te leveren, waaronder zorginstellingen, cateraars en restaurants in de Achterhoek en de Liemers. Ook vinden de eieren in de eierautomaten op hun locaties in Doetinchem en Kilder gretig aftrek bij duizenden bezoekers per maand. Eigenaren Roy en Maud hechten sterk aan binding met de regio en met hun klanten.

22

Eieren van Tomesen zijn een begrip in de regio.

De gevulde eierdoosjes liggen prominent in supermarktschappen en bij boerderijwinkels en het Tomesen-bezorgbusje rijdt wekelijks tientallen adressen langs om de eieren af te leveren, waaronder zorginstellingen, cateraars en restaurants in de Achterhoek en de Liemers. Ook vinden de eieren in de eierautomaten op hun locaties in Doetinchem en Kilder gretig aftrek bij duizenden bezoekers per maand. Eigenaren Roy en Maud hechten sterk aan binding met de regio en met hun klanten.

ziet met daarop de aansprekende tekst ‘Hier komt kakelverse Achterhoekse energie vandaan’ en ‘Dit is niet zomaar een pluimveebedrijf.’ Het straalt de trots op hun bedrijf én hun duurzame insteek uit.

Voor de markt uit ondernemen

Roy en Maud Tomesen houden 140.000 leghennen op twee bedrijven: één in Doetinchem en één aan de andere kant van de snelweg, in het nabijgelegen Kilder. Samen met medewerkers en weekendhulpen verzetten ze al het werk. ‘We zijn een familiebedrijf en onze medewerkers zijn voor ons erg belangrijk.

Door samen de verantwoordelijkheid te dragen voor de bedrijfsvoering, hebben we ook samen plezier en voldoening, is onze gedachte. Zo drinken we ’s morgens altijd samen koffie. Dat is een vast gegeven en het houdt de lijntjes kort.’

‘Het winkelend publiek woont in onze achtertuin’, grapt Maud Tomesen, doelend op de bewoners van de Doetinchemse wijk Dichteren, op steenworp afstand van hun bedrijf. Leuk detail is dat het boerenbedrijf jaren geleden op de plek stond waar nu de woningen staan. Hun huidige locatie ligt op steenworp afstand van de nieuwbouwwijk en mede door deze gunstige ligging kan de eierautomaat wekelijks rekenen op vele honderden klanten.

Niet alleen de nabijheid van de Doetinchemse wijk heeft een positieve uitwerking op hun naamsbekendheid en afzet, ook de aangrenzende A18 bij het uitloopgedeelte voor de kippen maakt dat hun bedrijf onmiskenbaar in het oog springt bij passanten. De loslopende kippen en pluimveestallen van Tomesen zijn nauwelijks te missen voor wegverkeer van Varsseveld naar Doetinchem of andersom. Een groter en opvallender visitekaartje van hun bedrijf zou je je niet kunnen wensen. Helemaal niet als je op de zijkant van de met zonnepanelen bedekte stal het metersgrote spandoek van Roy en Maud met hun kinderen Job (11) en Huub (9)

Rond 1920 begon het bedrijf als gemengd bedrijf. In de loop van de jaren werd het merendeel van de takken afgestoten en bleef het houden van leghennen over.

Op de thuislocatie in Doetinchem houden ze nu 50.000 traditionele scharrelkippen, 30.000 hennen volgens het Beter Leven 1 ster keurmerk met overdekte uitloop en 20.000 hennen volgens het Beter Leven 2 sterren keurmerk met vrije uitloop. Op de tweede locatie in Kilder bouwden ze drie jaar geleden een varkensbedrijf om tot een legpluimveebedrijf waar 40.000 hennen volgens het Beter Leven 1 ster keurmerk worden gehouden.

In 2018 bouwden ze één van hun volièrestallen om van scharrelhuisvesting naar vrije uitloop. Daarvoor

‘WIJ WILLEN DE KRINGLOOP REGIONAAL SLUITEN’

23

‘WE STREVEN NAAR ZO MIN MOGELIJK TRANSPORT, UITSTOOT EN DUS EEN LAGE

Volg Tomesen Pluimveehouderij ook op facebook!

CO2-FOODPRINT.‘

Korte productieketens en regionale samenwerking

is in Doetinchem een terrein van 10 hectare grasland ingezaaid. Deze keuze om over te schakelen naar vrije uitloop was omdat de marktvraag veranderde.

Het gevolg was dat er 30.000 minder hennen gehouden kon worden.

Als alle stallen bezet zijn, worden er wekelijks bijna 1 miljoen eieren geraapt. Hiervan zetten de pluimveehouders 15 procent, 150.000 eieren dus, regionaal af. Roy en Maud zoeken continu naar nieuwe regionale samenwerkingen en korte productieketens. En dan gaat het niet alleen om de afnemers van hun eieren, waarvan Tomesen er inmiddels ruim tachtig heeft.

Maud: ‘Het past bij ons om voor de markt uit te ondernemen. Zo waren we in 2011 al van de kooihuisvesting af, terwijl dat in Nederland nog niet officieel verboden was. Maar omdat we toen ook zagen dat de markt zich in die richting bewoog, hebben we die richting op geanticipeerd en geïnvesteerd. Het is de kunst om die toegevoegde waarde in de prijs voor onze eieren terug te verdienen.’

Zo krijgen de legkippen geen sojaschroot, maar zonnebloemenschroot gevoerd. ‘We vervangen soja in het rantsoen door eiwitrijke producten van Europese bodem. Om de transportkilometers zo laag mogelijk te houden, nemen we het voer af van een voerbedrijf uit de regio. Ook het restbrood van bakker Paul Berntsen uit Didam wordt verwerkt tot kippenvoer’, vertelt Maud. Het Doetinchemse bedrijf droogt de kippenmest. Op een mestverwerkingsbedrijf in Brabant wordt de gedroogde mest tot korrels geperst, die de hele wereld over gaan. Een deel van de korrels komt in zakken terug voor bemesting van tuinen in de regio.

Door de dreiging van vogelgriep is de vrije uitloop sinds oktober niet in gebruik. Maud: ‘Het is jammer, maar begrijpelijk. Nederland is hét fourageergebied van trekvogels en dit vergroot de kans op vogelgriep.

Vogelgriep is als Russisch roulette, maar we hebben het er voor nu mee te doen. We hebben geluk dat Albert Heijn, waar we de vrije uitloop-eieren aan leveren, ons wel de vrije uitlooptoeslag uitbetaalt, ondanks dat de kippen nu binnen zitten.’

24

Transparantie door kijkstallen

Niet alleen staat duurzaam ondernemen centraal, ook het zoveel mogelijk behouden van energie en middelen in de regio is een belangrijk speerpunt van de familie Tomesen. Zonnepanelen op de staldaken leveren alle benodigde energie voor de bedrijfsvoering. De jonge hennen komen van broederij Ter Heerdt in Zevenaar. Maud: ‘We streven naar zo min mogelijk transport, uitstoot en dus een lage CO2-footprint. We produceren dan wel op grote schaal eieren, maar we kunnen dat op veel andere manieren compenseren. Voor onze kinderen en voor de toekomst van onze planeet vinden we aandacht voor het milieu erg belangrijk.’

De consument betrekken bij hun bedrijfsvoering doen ze door hun bedrijf toegankelijk te maken voor geïnteresseerden. Op beide locaties zijn de kippen te zien vanuit kijkstallen. ‘Wij zijn transparant richting de consument. Onze deuren staan open voor iedereen die geïnteresseerd is in onze manier van kippen houden. De zichtruimtes zijn op afspraak te bezoeken. We vinden het leuk om te vertellen en te laten zien wat we doen. Door de intensivering van de sector en de groeiende vrees voor ziekte-insleep zijn pluimveestallen in de loop van de tijd geslotener geworden. Dat is begrijpelijk, maar wel jammer’, vindt Maud. ‘Wij willen juist graag laten zien hoe onze kippen leven en hoe een stal er aan de binnenkant uitziet. Vanuit de kijkstal kunnen ze zien dat de kippen zelf hun dag kunnen plannen, dat er volop en onbeperkt eten en drinken is, dat ze naar hartelust kunnen pikken en op de zitstokken kunnen zitten. Weet en vertel wat je eet, dat willen we meegeven.’

Uitgelegde hen als kwaliteitsvlees

Een ander onderdeel van hun duurzame bedrijfsvoering is dat de pluimveehouders met diverse partijen uit de regio aan de slag zijn om hun uitgelegde leghennen te verwerken tot duurzame kipsnacks als hamburgers, grillworst, bitterballen en kroketten voor de Nederlandse markt. Maud: ‘Kippen die geen eieren meer leggen, zijn geen afvalproduct, integendeel. Je kunt er nog zoveel meer mee. Wij verkopen onze uitgelegde hennen als soepkip bijvoorbeeld. Wij willen graag dat uitgelegde leghennen een betere bestemming krijgen.

Nu wordt het vlees vaak als afval beschouwd, terwijl het kwaliteitsvlees is. Het vlees verdwijnt nu vaak in kipnuggets of gaat naar Rusland of Afrika. Dat is onnodig. Helaas is er veel onwetendheid en weet de consument niet altijd het verschil tussen een vleeskip en een legkip. Wij verkopen daarom producten van eigen leghennen en vertellen graag hoe het zit.’

Natuur-inclusief boeren

Onlangs sloten de pluimveehouders zich aan bij de Caring Farmers, een groep boeren die natuurinclusieve kringlooplandbouw als de toekomst ziet. Iedereen die duurzamer wil boeren, kan zich aansluiten. Een biologische of een bedrijfsvoering die volledig kringloopproof is, is geen must. ‘Wij schuren tegen een biologische bedrijfsvoering aan, we spuiten bijvoorbeeld al jaren niet, maar we streven er niet naar’, licht Maud toe. Wel bracht Caring Farmers hen op het idee om fruitbomen te planten in de kippen-uitloop. ‘Natuur-inclusief boeren past ons wel. We hebben een natuurlijke haag ingeplant en dit voorjaar 150 fruitbomen geplant. Zo willen we een ‘biodiversiteitsparadijs’ creëren voor kippen en bijen.

Bijen houden is een hobby van mij, net als de enkele Brandrode runderen en schapen die we hebben. Het vlees verkopen we zelf of zetten we af in de regio.’

Hun insteek naar duurzaamheid, aandacht voor milieu en dierwelzijn sluit goed aan bij Caring Farmers. ‘Caring betekent zorgen, zorgen voor de omgeving, de dieren en voor de aarde’, licht Maud toe. ‘Wij willen de wereld goed achterlaten voor onze kinderen en de kringloop regionaal sluiten. En daarom koesteren we het prachtige en waardevolle Achterhoekse en Liemerse landschap waarop wij ons bedrijf hebben.’

25

EMIEL EN ESTHER STAM UIT SPIJK VAN ZUIVELBOERDERIJ HOF ZUM WALDE ZUIVELEN MET OOG VOOR DIER EN NATUUR Het voorjaar is nog jong, maar de 130 melkkoeien van Emiel en Esther Stam in Spijk lopen al dag en nacht in de wei. Althans, die mogelijkheid hebben ze. De koeien hebben namelijk zelf de keuze om de stal in te gaan of een portie vers gras in de wei op te halen. Een groot deel van het grasland is kruidenrijk. De klaversoorten, wilde peen, weegbree, luzerne en esparcette zijn niet alleen goed voor de diergezondheid, de klaversoorten komen de smaak van de op het bedrijf gemaakte zuivelproducten ten goede, is hun overtuiging.

26

‘Zuivelboerderij Hof zum Walde’ staat te lezen op het bord, aan het begin van de weg naar de boerderij in Spijk van Emiel en Esther Stam en hun kinderen Frederique (9) en Julian (6). De Duitse naam van de boerderijwinkel verraadt een interessante geschiedenis. De boerderij en het woonhuis, in 1914 na brand herbouwd in Jugenstil-stijl, stammen uit de zestiende eeuw en hoorden tot het jaar 1812 bij Duitsland. Door grenscorrecties behoorde de boerderij daarna tot Nederlands grondgebied. Emiel is de derde generatie op het bedrijf.

in kruidenrijk grasland zijn de basis voor de zuivelproducten met een unieke smaak.

Kroon op het werk waren de prijzen tijdens de Cum Laude Awards Zuivel en Zachte Kaas in 2020.

Tijdens de wedstrijd, jaarlijks georganiseerd door De bond van Boerderij en Zuivelbereiders, beoordeelde de jury hun hangop en kwark met brons en de karnemelk met een gouden award. Hardloper bij uitstek is kefir, waarmee ze in 2018 begonnen. Kefir zit tussen yoghurt en karnemelk in, is als drinkyoghurt met koolzuur en een tikkeltje alcohol. Kefir heeft een sterke prikkeling en is mede daardoor goed voor de darmflora.

Genietend kijkt hij naar de grazende koeien in de wei, op de plek waar in vroeger jaren de Rijn stroomde. Nu komt de rivier Nederland binnen op steenworp afstand, ten zuiden van het dorpje Spijk.

De voormalige bedding van de rivier is nog goed zichtbaar. De grond ligt lager en loopt als een brede strook door het weiland. Rond het jaar 1900 is de kleilaag verwijderd voor de productie van bakstenen in de steenfabrieken die het gebied toen nog rijk was.

Hun zuivelproducten blijven niet onopgemerkt, want steeds meer klanten weten de weg naar de Spijkse winkel te vinden. Hun afwisselende en regelmatige posts op Facebook dragen daar sterk aan bij, want die vergroten niet alleen hun naamsbekendheid. Ook nieuwe producten brengen ze in eerste instantie op deze manier aan de man. Een bericht op Facebook zorgt bijna altijd voor bestellingen en reacties in de winkel, is hun ervaring.

Het beeld is als een ansichtkaart: grazende koeien in de voorjaarszon, met op de achtergrond het welbekende Duitse kerkje op de Eltenberg. Tot na de herfst lopen de koeien in de wei. Omdat in de stal drie melkrobots staan, bepalen de koeien wanneer ze gemolken willen worden. Naast het melken, is ook het voeren van kuilvoer, mais, perspulp en krachtvoer met een voerrobot automatisch geregeld.

Kruidenrijk grasland

Emiel hurkt en maakt ruimte tussen de grassprieten.

Hij laat zien dat de klavers en enkele andere kruiden langzaam beginnen te groeien. ‘Het nóg meer genieten als je in de zomer door het weiland loopt.

Het zoemt en vliegt hier dan volop. Je ruikt de kruiden en de kleuren zijn prachtig. Vlinders en insecten zijn druk in de weer tussen de bloeiende kruiden.

En niet onbelangrijk: de koeien vinden het heerlijk.

Ze verkiezen het kruidenrijke grasland boven het ‘normale’ grasland’, vertelt de trotse melkveehouder.

Sinds 2018 zaait Emiel op 30 ha van in totaal 67

Zuivel met een unieke smaak

De binding met het dynamische Liemerse landschap maken het bedrijf en de zuivelproducten van Esther en Emiel tot iets unieks: hun koeien die grazen

‘KRUIDENRIJK GRASLAND IS DÉ SLEUTEL VOOR DE UNIEKE SMAAK VAN ONZE ZUIVEL’

27

vol dan grasland. We hebben de afgelopen jaren wel moeten beregenen. Mede daardoor kwamen de kruiden goed op en hielden we de grasgroei voor de weidegang in stand. Ook hebben we meer organische stof in de bodem, laten de grondmonsters zien. Kruiden in het grasland is een kwestie van goed managen, maar het past ons zo goed, dat we er naartoe willen om het volledige grasareaal kruidenrijk te maken.’

Zuiveltak is geen neventak

Wat Emiel en Esther ook goed past, is de tweeënhalf jaar geleden gestarte zuiveltak. Wat begon met het mondjesmaat zuivelen en verkopen van eigen vla en yoghurt, is inmiddels uitgegroeid tot een volwaardige en uitgebreide boerderijwinkel met een breed assortiment. De eerste zelfgemaakte yoghurt en vla vielen direct in de smaak. Niet alleen het aanbod van hun eigen zuivelproducten bouwden ze uit, ook de verschillende producten uit de regio groeiden, zodat een uitbreiding in winkeloppervlakte geen overbodige luxe was. In het najaar van 2020 openden ze een vergrote winkel. Hof zum Walde is een ware mini-supermarkt, maar dan met een authentieke sfeer. In mooie kasten, stellingen en tafels staan de talrijke producten uit de streek en andere delicatessen netjes en aantrekkelijk gepresenteerd.

De klinkervloer en het balkenplafond met sfeervolle verlichting maken het geheel tot een sfeervolle winkel.

Kazen, jam, vlees, bakproducten, wijn, fruitsappen, noten en chocola staan mooi uitgestald. In de vriezers liggen verschillende vleessoorten uit de streek en in de koelcellen prijken de zuivelproducten van eigen makelij: Hof zum Walde-kwark, -melk, -karnemelk, -vla, -griesmeel, -hangop, -mascarpone en kefir.

Het zelf zuivelen en verkopen lijkt Emiel en Esther op

Kijk op onze website

www.zuivelboerderijhofzumwalde.nl

ha grasland kruiden in. Dat is niet alleen omdat de kruiden bijen en insecten aantrekken en dus een plus zijn voor de biodiversiteit. De voordelen raken meer aspecten van de bedrijfsvoering. Emiel legt uit: ‘De wilde bloemen en grassen hebben ieder hun specifieke kenmerken en voedingsstoffen. Dit zorgt ervoor dat de koeien een natuurlijke en evenwichtige voeding krijgen met voldoende mineralen en spoorelementen. Dit resulteert in gezonde koeien en gezonde melk. Dit krijgen we ook echt terug van klanten. Onze zuivelproducten zijn smaakvoller, lekkerder, zeggen ze. Dit komt mede door het aandeel onverzadigde vetzuren in de melk.’

De huiver voor een dalende melkproductie, verminderde diergezondheid of mindere voederwaarde is dan ook ongegrond, is zijn ervaring.

Bovendien gedijen de kruiden door het grasland extra goed door de goede pH-waarden in de bodem.

ducten zijn Onze zuivelpro erder. Dat k k le n e r, e ll o v smaak rzadigde e v n o e d r o o d komt mede melk vetzuren in de

Ander groot voordeel is dat de weilanden minder open stukken hebben door de kruiden, omdat onkruiden minder kans krijgen. ‘We passen minimale bespuiting toe in het grasland en letten goed op het juiste spuitmoment. Omdat de kruiden dieper wortelen, houden ze het bij droogte beter en langer

28

het lijf geschreven. Van een neventak is allang geen sprake meer, want de tijd die ze besteden aan het zuivelen, de inkoop en het werk in de winkel, en de omzet die daarmee gepaard gaat, laten zien dat de zuivelboerderij inmiddels een compleet bedrijf is naast de melkveetak.

klanten ook. Maar daarvoor hoeven we geen biologische stempel te hebben. Zolang de klant naar onze winkel blijft komen, zijn wij tevreden. Het gaat erom dat onze zuivellijn bestaat uit producten met een verhaal, we zijn onderscheidend. En groot voordeel is dat een groot deel van de boodschappen hier te koop ‘DE MEESTE KRUIDEN is met producten uit de regio.

Daar hechten wij sterk aan.

IN HET GRAS DOEN We willen in onze winkel HET GOED OP kwalitatieve producten uit de streek verkopen met een eigen KALKRIJKE BODEM. smaak en verhaal.’

Het is Esther die het zuivelen onder de knie heeft, ermee experimenteert en uitbouwt. Voor beiden is het contact met de klanten, hen op weg helpen en adviseren over product, cadeautje of geschenkpakket, keer op keer DAAR HEBBEN WE DE Dromen een genot. Klanten ontvangen KRUIDEN DAN OOK Het neerzetten van een uniek op hun bedrijf en ze met een eigen zuivelconcept is de grote glimlach zien vertrekken geeft OP GESELECTEERD’ droom van Esther en Emiel. veel voldoening. ‘Het is het stukje Ook daarmee zijn ze al een beleving waarnaar mensen die flink eind op de goede weg. De kwaliteit blijft daarbij hier komen op zoek zijn. Corona leverde ons een een belangrijke pijler, net als de onderscheidende serieuze omzetstijging op. We hebben veel Duitse klanten. Zij zijn, nog meer dan Nederlanders, op zoek smaak. De smaak van hun zuivel laten ervaren door het organiseren van proeverijen staat dan ook hoog naar kwalitatief goede producten, geproduceerd op hun wensenlijst. Het plan is om de ruimte boven de met aandacht voor dier, natuur en milieu. En dat winkel om te toveren tot ontvangstruimte voor onder zien en vinden ze hier. En niet onbelangrijk: ze zijn andere de proeverijen. Dromen doen ze ook over het bereid daar extra voor te betalen’, vertelt Esther. ‘Veel voet aan de grond krijgen bij een online supermarkt klanten denken dat we biologisch zijn. Dat is niet zo, als Picnic en het hogere segment horeca. ‘We hebben al zitten we er wel dichtbij. De krachtvoergift aan de iets heel moois in handen op deze mooie en unieke koeien is laag, we gebruiken minimaal antibiotica en plek in de Liemers. Heel graag spreiden we met onze weinig kunstmest. Wij zien biologisch boeren niet als onderscheidende zuivellijn onze vleugels verder uit.’ toegevoegde waarde. We vinden het prijsverschil met gangbaar te groot. Natuurlijk, diervriendelijk en duurzaam boeren vinden we belangrijk én onze

‘Wij gaan voor 100% kruidenrijk grasland’ 29

PROEF

de Liemers

Om een heerlijk diner op je bord te (laten) toveren, hoef je de Liemers echt niet uit. Het landschap van de Liemers is zo divers dat er voor elk product wel een prachtig en ideaal plekje te vinden is. In het noorden vind je natte komgebieden: hier kunnen koeien heerlijk grazen in grote groene weides vol vers gras en heerlijk geurende kruiden. In het oosten vind je vooral zandgebieden en dat is uitstekend voor een gemend bedrijf. In het zuiden kun je uren struinen langs de bedding van de rivier en in het westen vind je de perfecte plekjes om het allerlekkerste fruit te laten groeien. Om je op weg te helpen, stelden we vier arrangementen samen zodat je zelf De Liemers kunt ontdekken, ervaren en proeven.

STREEKGENOTEN & AMBASSADEURS VAN LIEMERS TROTS

1 LANGS DE

ROUTE

DYKHOEVE

8

Polderdijk 75 Herwen

23

De wijze waarop er op de Dykhoeve geboerd wordt, is uniek in Nederland. Hier worden runderen en varkens bij elkaar op het land gehouden en eten zij zoveel mogelijk voedergewassen van datzelfde land. Doel hiervan is de natuurlijke weerstand van de dieren hoog houden en inzetten op dierenwelzijn en duurzaamheid. In de boerderijwinkel verkopen ze vlees van hun eigen dieren en hebben ze het assortiment aangevuld met streekproducten van collega- boeren.

Spijkerweg 3 Spijk

BEGIN - EINDPUNT

20

5

ZUIVELBOERDERIJ HOF ZUM WALDE

rivier

FIETSKNOOPPUNTEN

17

Emiel en Esther Stam runnen een melkveebedrijf in Spijk, vlak langs de Rijn. Emiel zorgt voor de koeien en Esther zorgt voor de allerlekkerste zelfgemaakte zuivelproducten.

Deze koopt u in de boerderij­ winkel en als u daar toch bent; ze hebben een heel breed assortiment aan andere streekproducten.

28

22 25

39

10 5 31 29 40 6

17

8 GRUTTERIJ-MOLEN DE HOOP | 22 RESTAURANT THOEN EN THANS | 23 SOCIAL FOODS | 28 HOLLEMAN VLEES | 29 LANDGOED DE HOUBERG | 31 VINKENHORST ANGUS BEEF FARM & MORE | 39 DE RIJNSTANGEN 40 ‘T GELDERS EILAND

NATUURKOEIEN Renbaan 52 Aerdt

10

Als je door de omgeving fietst, dan kom je al snel de koeien van Natuurkoeien tegen.

Natuurkoeien is gespecialiseerd in de productie van duurzaam rundvlees en combineert dat met natuurbeheer.

Uit eten

START EN EINDE: EUROPAKADE IN TOLKAMER 30

96

81

89

55

1

35

Spijksedijk 2 Spijk 22

Kerkweg 10 Zevenaar

34

FRUITTEELTBEDRIJF F. VAN SCHIP ’s-Gravenwaard 1 Tolkamer

25

7

2

30

6

Lidy en Ferdinand telen op een milieu­vriendelijke manier appels en peren. Deze zijn het hele jaar verkrijgbaar in hun winkel.

Overnachten

VILLA COPERA

THOEN & THANS

LANGS DE RIVIER (35 KM)

B&B DE RAAYHOF

Pannerdense Waard 14 Pannerden DE TOLKAMER

Europakade 10 Tolkamer 30

Liemers

ROUTE

2

ZAND PLUIMVEEHOUDERIJ TOMESEN

11

Kilderseweg 41 Doetinchem

De kippen op ons bedrijf lopen los in hun stal en kunnen naar hartenlust pikken, een stofbad nemen en overdag lekker chillen. Een groot aantal kippen heeft een overdekte uitloop of kan naar buiten. We ontvangen gasten op afspraak voor rondleidingen. Onze nieuwe uitgebreide automatenwinkel is dagelijks geopend van 8.00 tot 20.00 voor kakelverse eieren en andere fijne streekproducten.

37

WIJNGOED MONTFERLAND

16

Munsterweg 4 Gendringen

In de heuvels van Montferland en op de Wals in Gendringen zijn op 4 hectare twee wijngaarden aangelegd. Hier groeien de heerlijkste druiven waar wij onze prachtige wijnen mee maken. Wij zijn geopend van woensdag t/m zaterdag van 10.00 tot 18.00. Er zijn ook rondleidingen en wijnproeverijen te boeken.

37 PARTYCENTRUM DE DEEL

TUINDERIJ GESTHUIZEN

13

De Hogenend 85 Didam

Wij zijn een vollegronds-tuinderij met daarnaast een boerderijwinkel. Hier verkopen wij onze eigen groenten en streekproducten. Wij telen aardbeien, aardappelen en verschillende soorten groenten. In het voorjaar verkopen we perkgoed en later in het seizoen pompoenen, kalebassen en winterviolen. In de maanden april-oktober hebben we boerderij-ijs. Kom eens kijken in de winkel of maak een afspraak voor een rondleiding.

Uit eten

HOTEL MONTFERLAND

Langeboomsestraat 5 Vethuizen

Montferland 1 Zeddam

24

Smallestraat 33 Didam in Plok, Dijksestraat 52 6942 GD Didam

START EN EINDE: HOTEL MONTFERLAND, MONTFERLAND 1 ZEDDAM 76

79

77

78

82

62

BAKKERIJ PAUL BERNSTEN Kerkstraat 36 Didam

Overnachten

HAVEZATHE CARPE DIEM

STEAK’M

LIEMERS ZAND (35 KM) 84

82

81

80

85

1

Al 30 jaar hebben we met veel plezier deze bakkerij en verkopen we elke dag de lekkerste producten. Kwaliteit en service is voor ons normaal. We hebben heerlijk belegde broodjes bijvoorbeeld de ‘Diems gezond’. We kunnen er veel over zeggen, maar stap gewoon even af als u langs fietst en kom binnen….

KASTEEL HUIS BERGH

Hof van Bergh 8 ‘s-Heerenberg

31

76

3 TUSSEN LIEMERSE

ROUTE

appels en peren

TUSSEN LIEMERSE APPELS EN PEREN (36 KM) START EN EINDE: BABBORGAPLEIN BABBERICH 35

28

33

89

88

65

64

63

61

89

60

59

58

57

56

53

54

55

1

35

LANDGOED HUIS SEVENAER

9

Wittenburgstraat 11 Zevenaar

GROENTE- EN FRUIT KWEKERIJ WILTING

7

Husselarijstraat 29 Loo

36

Kwekerij Wilting heeft zich de afgelopen jaren toegelegd op het telen van niche producten. De producten die wij telen zijn raapstelen, andijvie, vlezige stamslaboon, aardbeien en frambozen.

Ons specialisme is het telen van hoogwaardige en smaakvolle producten.

Bij ons staat kwaliteit boven kwantiteit.

18

De biologische kasteelboerderij van landgoed Huis Sevenaer heeft een historische moestuin waar wekelijks groenten worden verkocht. Naast groenten zijn er ook fruit, kruiden, sap, noten en bloemen verkrijgbaar. Het aanbod verschilt per week, want de productie volgt de seizoenen. Veel groenten zijn ’s ochtends geoogst, verser kan het niet!

38 9

12

19

7

3

14

34

20

8

22

23

39

SLAGERIJ EN WORSTMAKERIJ GERRITSCHEN

12 10 5

Didamsestraat 3 Zevenaar

Slagerij Gerritschen is een echt ambachtelijk bedrijf waar kwaliteit en smaak van vlees en vleeswaren hoog in het vaandel staan. De volledige verwerking van zowel rund- als varkensvlees vindt plaats in eigen slagerij/ worstmakerij.

19

Markt 25 (Wittenburgstraat) Zevenaar BRASSERIE EEN MOOIE DAG

Remigiusplein 17 Duiven

GRUTTERIJ-MOLEN DE HOOP

DE GROENE SCHUUR

8

3

Lijkweg 9B Groessen

Babberichseweg 35 Oud-Zevenaar

Uit eten EETLOKAAL

5 DYKHOEVE HERWEN | 10 NATUURKOEIEN | 14 VAN TILBURG HORTENSIA | 19 EET-LOKAAL CAFÉ RESTAURANT & ZALEN | 20 MOBIELE EETHEID | 22 RESTAURANT EN ZALEN THOEN & THANS | 23 SOCIAL FOODS | 25 ‘T CENTRUM REIJMER | 34 DE WELLINGHOEVE | 36 PARTYCENTRUM DE DEEL | 38 PROEF DE LIEMERS | 39 DE RIJNSTRANGEN |

Een modern molenbedrijf met een rijke historie. Ons assortiment wordt voor het grootste gedeelte op de molenstenen gemalen en verwerkt tot brood-, cake-, koek-, taartmixen en geschenken.

De Groene Schuur is een belevingsbedrijf met een kwekerij, streekwinkel en kookstudio. Er worden (tropische en vergeten) groenten, pompoenen en pepers verbouwd. In de streekwinkel zijn diverse groenten en fruit verkrijgbaar en diverse huisgemaakte producten en streekproducten. In de kassen is de kookstudio gevestigd waar workshops gegeven worden. Deze kunt u combineren met een excursie of een andere leuke activiteit.

18

Overnachten 32 32

LANDGOED HALSAF

Beekseweg 2 Babberich

VAN DER VALK

Impuls 2 Duiven

Natte

ROUTE

4

VOETEN IN DE LIEMERS

NATTE VOETEN IN DE LIEMERS (32 KM) START EN EINDE: PARKEERPLAATS BANDIJK LATHUM 98

26

24

38

37

43

94

95

93

98

36

35

36

37

39

41

33 35 41

32

4

15

21

ZENZ DOESBURG

26 41

Markt 11A Doesburg

Een bijzondere cadeauwinkel vol handgemaakte verzorgings­­producten, zeep, streekdelicatessen en kunst.

Een plek waar met liefde wordt gewerkt met 100% natuurlijke producten.

DE KAASTOBBE Kosterstraat 11 Duiven

21 PROEFLOKAAL DUIVEN | 26 BOERDERIJ KÖNING | 32 B&B EN WELNESS DE WAALHOEVE | 33 C-PAPER | 35 HET BOEREN HOEKJE

4

We zijn Henk en Danielle Vuulink en we runnen ons melkveebedrijf met eigen kaasmakerij in het mooie Duuvese Broek. Op ambachtelijke wijze maar in een modern jasje maken wij hier onze kazen. Door geen conserveringsmiddelen, kleurstoffen of E-nummers te gebruiken onderscheiden wij ons met onze heerlijke kazen.

Gewone Goudse maar ook allerlei kruidenkazen liggen op de plank. Kom gerust eens proeven.

WATERBUFFELBOERDERIJ ARNS

15

Kortslag 2 Zevenaar

Onze buffelboerderij is een echt familiebedrijf. Alle buffelmelk en vlees verwerken we zelf. Van de melk maken we o.a. buffelmozzarella, yoghurt en bufaletta. Ook het vlees verwerken we zelf tot buffelgehakt, buffelburger, biefstuk en saucijzen. Al onze producten zijn in de Buffelshop te verkrijgen. Nieuwsgierig?

Wees welkom, de koffie staat klaar. De Buffelshop is elke vrijdag en zaterdag geopend van 10-16 uur.

Uit eten

PROEFLOKAAL DUIVEN

Impact 71 Duiven

21

Overnachten DE WAALHOEVE

Ganzepoelweg 7 Angerlo

DE KOMMENSAAL

DE VEERSTAL

Koestraat 1 Lathum

Marsweg 12 Lathum

33

DIT IS DE ACTUELE LIJST VAN STREEKGENOTEN / AMBASSADEURS EN PRODUCENTEN VAN LIEMERS TROTS (MEDIO 2021)

BOERDERIJWINKELS BAKKERIJ PAUL BERNTSEN

Kerkstraat 36, 6941 AH Didam Telefoon: 0316-221452 E-mailadres: info@brood-shop.nl FB: /broodshopnl BOERDERIJ BLOM

Oude Maatsestraat 14A, 6941 SB Didam Telefoon: +31 6 295 923 32 info@boerderijblom.nl FB: boerderijblom DE GROENE SCHUUR

Lijkweg 9-B 6923CA Groessen Telefoon: 0316-330718 www.degroeneschuur.nl FB: /degroeneschuur DE KAASTOBBE

Kosterstraat 11 6921RM Duiven Telefoon: 06-55 59 81 36 www.dekaastobbe.nl FB: /Kaastobbe DE KLAVER

Bingerdenseweg 17, 6986CE Angerlo Tel. 06-25593774 www.deklaver.com - deklaver@rumaweb.nl FB: /klaverbloem DYKHOEVE HERWEN

Polderdijk 75 6914 KK Herwen Telefoon: 06-10350122 www.dykhoeve.nl/boerderijwinkel-herwen info@dykhoeve.nl FB:/Dykhoeve FRUITBEDRIJF F. VAN SCHIP

s-Gravenwaard 1 6916KB Tolkamer Telefoon 06-50 53 82 18 vanschipsmeenk@hetnet.nl FB: /Fruitteeltbedrijf-F-van-Schip GROENTE & FRUITWEKERIJ WILTING

TUINDERIJ GESTHUIZEN

de Hogenend 85 6942 ND Didam www.tuinderijgesthuizen.nl Telefoon: 0316-22 18 21 FB:/Tuinderij-Gesthuizen-151274624997315 VAN TILBURG HORTENSIA’S

Zandweg 3 923 BW Groessen Telefoon: 06-53 37 45 23 FB:/kwekerij.vantilburg WATERBUFFELBOERDERIJ ARNS

Kortslag 2 6903PG Zevenaar www.buffelboerderijzevenaar.nl FB:/Waterbuffelboerderij-Arns-zevenaar Telefoon: 0316 33 43 69 WIJNGOED MONTFERLAND

Munsterweg 4 7081HJ Gendringen www.wijngoedmontferland.nl Telefoon: 0315-38 62 80 FB:/WijngoedMontferland ZUIVELBOERDERIJ HUF ZUM WALDE

Spijkerweg 3, 6917 BH Spijk Telefoon: 06-51 90 51 35 www.zuivelboerderijhofzumwalde.nl FB:/ Zuivelboerderij-Hof-zum-Walde

HORECA

BRASSERIE EEN MOOIE DAG

Remigiusplein 17 6921 BL Duiven Telefoon: 0316 - 25 35 46 www.brasserieeenmooiedag.nl FB:/ brasserieeenmooiedag EET-LOKAAL, CAFE, RESTAURANT & ZALEN

Markt 25 (verlenging, Wittenburgstraat, 6901 AH Zevenaar Telefoon: 0316-24 24 09 www.eet-lokaal.com INSTA:/eetlokaalzevenaar MOBIELE EETHEID

Husselarijstraat 29 6924AJ Loo Telefoonnummer: 06-51 92 47 66 FB:/frank.wilting.5

Babberichseweg 33c 6905 JR Zevenaar www.eetheid.nl Telefoon: 0315-38 62 80 FB:/MobieleEetheid

GRUTTERIJ-MOLEN DE HOOP

RESTAURANT ZAAL THOEN & THANS

Babberichseweg 35 6905 JR Oud-Zevenaar Telefoon: 0316-523 526 info@molendehoop.com FB:/Grutterij-Molen-de-Hoop-OudZevenaar-754239018035502/ LANDGOED HUIS SEVENAER

Achter de andreaskerk in het centrum van Zevenaar Telefoonnummer: 06-53 40 12 30 www.huissevenaer.nl FB:/landgoedhuissevenaer NATUURKOEIEN

Renbaan 52, 6913 KL Aerdt Telefoon: 06-50 49 45 40 www.natuurkoeien.nl FB: /www.facebook.com/Natuurkoeien PLUIMVEEHOUDERIJ TOMESEN

Kilderseweg 41, 7007 GJ Doetinchem Telefoon: 06-12 24 84 50 FB:/Tomesen-Pluimveehouderij SLAGERIJ-WORSTMAKERIJ GERRITSCHEN

Didamsestraat 3, 6901 HA Zevenaar Telefoon: 0316-523519 info@slagerijgerritschen.nl FB:/SlagerijGerritschen/

Kerkweg 10 6905 AW Zevenaar Telefoon: 0316-74 55 77 www.thoen-thans.nl FB:/ ThoenThans SOCIAL FOODS

Kerkweg 2 6905AW Zevenaar Telefoon: 06-53 21 46 42 info@socialfoods.nl FB:/proeflokaalduiven PLOK

Dijksestraat 52 6942 GD Didam Telefoon: 0316 22 60 58 E-mailadres: info@plok.nl FB:/plokdidam PROEFLOKAAL DUIVEN

Impact 71 6921RZ Duiven Telefoonnummer: 06-51 00 17 73 info@proeflokaalduiven.nl FB:/proeflokaalduiven

PRODUCENTEN

Onderstaande producenten zijn niet te bezoeken.

HIPPEKOEIEN

Heesweg 1 6942 NG Didam Telefoon: 06-19 95 93 88 www.hippekoeien.nl FB:/ HippeKoeien-Melkveebedrijf-de-Fuik MAATSCHAP KÖNING

Oude Steeg 7, 6903 PB Zevenaar Telefoon: 06-20 42 90 52 www.boerderijkoning.nl FB:/boerderijkoning HOLLEMAN VLEES

Veldhuizenseweg 8 6909 DK Babberich Telefoon: 06-83 09 61 91 www.vbholleman.nl FB:/kitty.holleman.3 LIEMERS LAM

Roodwilligenstraat 1, 6921 PK Duiven Meer info, bel 06-52 39 19 62 LANDGOED DE HOUBERG

Zwartesluis 4A, 6915 AX Lobith Telefoon: 06-29 44 47 68 www.houberg.nl FB:/dehouberg VINKENHORST ANGUS BEEF FARM & MORE

Ossenwaard 9, 6914 KB Herwen www.vinkenhorst.nl E-mail: sloot-vinkenhorst@agroweb.nl Telefoon: 0316-542572

AMBASSADEURS BROUWERIJ HOOTCH

Binnenweg 11 6916 AS Tolkamer Telefoon: 06-22764940 info@brouwerijhootch.nl FB:/BrouwerijHootch INSTA:/hootchbrouwerij C-PAPER

Ooipoortstraat 21 6981 DS Doesburg Telefoon: 06-14 00 47 62 secretariaat@c-paper.nl FB:/cpaperpapierschepper LIEMERS FIETSEN

Ploenstraat 11 6921 PM Duiven www.liemersfietsen.nl FB:/liemersfietsen.nl Telefoon: 0316-26 13 37 PARTYCENTRUM DE DEEL

Didamseweg 13 7037 DH Beek Gem Montferland Telefoon: 0316-53 12 13 www.partycentrumdedeel.nl FB:/Partycentrum-De-Deel PROEF DE LIEMERS

Prins Mauritsstraat 19 6904 CS Zevenaar Telefoon: 06-23 25 23 95 www.proefdeliemers.nl FB:/proefdeliemers ’T GELDERS EILAND

’T CENTRUM REIJMER

Dorpstraat 78 6909 AN Babberich Telefoon: 0316-24 72 13 www.centrumreijmer.nl FB:/CentrumReijmer

34

Eltenseweg 1, 6915 KA Lobith Telefoon: 06-53 51 61 77 www.gelderseiland.com FB:/biowinkeltgelderseiland

COLOFON

ZENZ DOESBURG

Markt 11a 6981 CJ Doesburg Telefoon: 06-43 47 74 59 www.zenzdoesburg.nl FB:/zenzdoesburg

Project Korte Ketens in het Liemers Landschap

B&B EN CAMPINGS

Alle ondernemers in de Liemerse Korte Ketens zijn de dragers van het project

DE RIJNSTRANGEN, CAMPING

Beuningsestraat 4 6913 KH Aerdt Telefoon: 0316- 371941 info@derijnstrangen.nl FB:/DeRijnstrangen

Projectleider Saskia Croes

DE WAALHOEVE B&B EN WELLNESS

Met veel dank aan degene die dit project tot een succes gemaakt hebben: Arda van Helsdingen Karina Hendriks Ankie de Jong Juul Smeets Marie Baartmans Saskia Verkade Karolien Hupkes Manon Naterop Mascha Scharenborg Tessa Massop

Ganzepoelweg 7 6986 CM Angerlo Telefoon: 06-47 990 954 www.dewaalhoeve.nl Info@dewaalhoeve.nl FB:/DeWaalhoeve.nl HET BOEREN HOEKJE

Roggestraat 4, 6981 BK Doesburg www.hetboerenhoekje.nl Volg ons op Facebook: www.facebook.com/HetBoeren-Hoekje-100263521514616 Telefoon: 06-50 45 06 31 DE WELLINGHOEVE, CAMPERPLAATSEN

Rijnstrangenweg 15 6923 SL Groessen.

Telefoonnummer: 06-30 70 65 39 . info@wellinghoeve.nl FB:/wellinghoeve

Partners Gemeente Zevenaar Gemeente Duiven Gemeente Westervoort Gemeente Montferland LTO afdeling de Liemers Montferland Liemers Trots Pluimveebedrijf Tomesen

Nog meer Liemers Trots fietsroutes vind je hier

Concept en kaart streekvoedselverhaal: Eet je Uitzicht!

Magazine Korte Ketens in het Liemers Landschap Dit magazine is onderdeel van het project Korte Ketens in het Liemers Landschap Tekst & Redactie Mascha Scharenborg Saskia Croes Fotografie Manon Naterop Vormgeving Tessa Massop - Dix Design

Mede gefinancierd door:

©Project Korte Ketens in het Liemers landschap

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Dit magazine is een uitgave van het project Korte ketens in het Liemers landschap. Dit magazine is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Voor eventuele onjuistheden in de tekst, aanvaarden de auteurs en initiatiefnemers geen aansprakelijkheid. En ook stellen makers en uitgever zich niet aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.

Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

35

Alsjeblieft!

Dit magazine is een afsluiting van het project Korte Ketens in het Liemers Landschap

Mede gefinancierd door:

Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

36