Tien inzichten uit buurten over energie

Samenwerken aan buurtinitiatief voor energievriendelijke huizen 2014 - 2016 Tien inzichten en adviezen uit de praktijk

‘De uitdaging is te werken met wat er is, en niet vanuit wat je vindt dat het zou moeten zijn.’

Samen verduurzamen Gemeenten in de regio Arnhem – Nijmegen hebben in het project Buurten over Energie ervaring opgedaan met het stimuleren en ondersteunen van buurt­initiatief om huizen te verduurzamen.

De oogst is de moeite waard. Maar we hebben geen gouden formule gevonden. Op dat punt zijn we een illusie armer.

Wat we wél kregen is een realistisch beeld van de mogelijkheden én onmogelijkheden van collectief bewoners­initiatief op het gebied van energiemaatregelen.

1

Van bovenaf

overheid sturend

overheid sturend

overheid

Van onderop

sturend

Van onderop

Inzichten en lessen

Kansen

Bestaande woningen verbruiken een derde

Gemeenten kunnen veel van elkaar leren bij

In buurtinitiatieven kun je als gemeente wat

van de totale hoeveelheid energie in de

het bevorderen van deze energie-initiatieven

betekenen als je beschikt over goede timing.

gebouwde omgeving. Bevlogen huizen足

van onderop. Door ervaringen te delen, stijgt

Kansen zijn er. Je moet ze vooral weten te

bezitters kwamen al in actie om hun huis

de kans op een succesvolle benadering die

vinden en er als gemeente op een goede

te isoleren of zelf energie op te wekken.

afgestemd is op de eigen足heid van de buurten

manier op inspelen. Daarnaast is het

Maar de grote groep is ondanks subsidies en

en de gemeente. Daarom hebben we in dit

belangrijk dat je werkt vanuit persoonlijke

voorlichtingscampagnes nog niet in actie

boekje de belangrijkste inzichten en lessen

contacten en bereid bent om flexibel in te

gekomen. De verwachting bij het opstarten

ver足zameld uit de 17 buurtprojecten uit de

spelen op de behoefte van de energie足

van Buurten over Energie was dat meer

gemeenten in de regio Arnhem-Nijmegen.

ambassadeurs in de wijk. Veel druk zetten

mensen zullen instappen als het initiatief

op de initiatieven vanuit een buurt haalt

genomen wordt vanuit de buurt. Van

weinig uit. Voor succes heb je geduld en een

onderop, en gesteund door de gemeente.

lange adem nodig. De uitdaging is te werken met wat er is, en niet vanuit wat je vindt dat het zou moeten zijn.

overheid faciliterend

2

3

De ambassadeurs Betrokken energie-ambassadeurs zijn cruciaal om in een buurt een initiatief op gang te brengen.

1

Aansluiten bij wat er leeft Verduurzaming van huizen is niet het meest geschikte onderwerp voor bewonersparticipatie. Het kost moeite om mensen te over­ tuigen van het voordeel van het samen oppakken van energie­ maatregelen. Buurtbewoners lopen eerder warm voor veiligheid, verminderen van overlast of het behoud van voor zieningen in de wijk. Daar hebben ze concreet ‘last’ van, de winst van energie­ besparing is onzichtbaar.

Deze thema’s kunnen wel een goede ingang zijn om het eerste contact te leggen. Later kan wellicht ook aandacht voor duur­ zaamheid ontstaan.

Als klimaatambtenaar is het belangrijk dat je over de grenzen van je beleidsveld kijkt. Zoek de interne samenwerking op om de bewoners breed te kunnen ondersteunen.

4

5

2 Appeltaartsessies Spijkerenergie (gemeente Arnhem)

Vooral water geven

zocht naar manieren om meer mensen

‘Samen kunnen we het Spijkerkwartier in Arnhem duurzamer maken’

te bereiken.

De ervaring uit de projecten is dat de timing cruciaal is voor

Patrick Hoogenbosch: ‘Op een infor­matie­

de kans op succes. Is er al iets duurzaams gaande in een buurt,

avond komen vooral ‘early adopters’. Hoe

dan kun je als gemeente eraan bijdragen dat het gaat groeien.

bereik je anderen? Toen ontstond het idee

Is er weinig tot niets aanwezig, dan heeft aanjagen geen zin.

van de appeltaartsessies. Een gastheer of

Ga niet trekken aan bewoners want dit heeft een averechts effect.

–vrouw nodigt buren uit om te praten over

Het is dus meer een kwestie van water geven dan van zaaien.

hun energieverbruik en de mogelijkheden voor besparing. De initiatiefnemer krijgt als dank een energieadvies.’ De ambitie van Spijker­energie is breder dan alleen energie.

‘Er liggen hier in de wijk nog zoveel kansen. Spijkerenergie is van iedereen in het Spijker­k wartier. Samen kunnen we

Om te weten waar de kansen liggen, is het belangrijk dat je als klimaatambtenaar een goede antennefunctie ontwikkelt.

Als je weet wat er leeft in de buurten, kun je net dat duwtje geven dat nodig is om het écht van de grond te krijgen.

Zoek aanknopingspunten; hoe klein ook, als er iets gaande is liggen er kansen.

onze buurt duurzamer maken.’

Patrick Hoogenbosch

6

7

3 ‘De uniformiteit in Molenwijk Malden maakt het interessant om energiebesparing samen op te pakken.’

Het dak gaat eraf

Dezelfde huizen, dezelfde belangen

Bert Vissers uit Malden woont in een

Een mooi voorbeeld zijn de projecten in Malden en Beuningen

huis met een bitumen dak, net als

waar de daken vervangen moeten worden. Iedereen heeft

120 buurtgenoten.

hetzelfde probleem en is op zoek naar een goede oplossing.

Deze daken zijn niet geïsoleerd en hard

Groot voordeel is dat de bedrijven niet voor elk huis een aparte

aan vervanging toe. ‘Als je het dak reno­

offerte hoeven uit te brengen maar op basis van een voorbeeld­

veert, is het mooi als je er meteen zonne­

huis kunnen aangeven wat het nieuwe dak, de isolatie of

panelen op kunt leggen. Door dit samen te

zonnepanelen gaan kosten.

doen, kunnen we de ervaringen benutten, kosten verlagen en de uit­straling van de wijk behouden. Samen met de buurt­ vereniging organiseerden ze een bijeen­ komst. Rob Lock: ‘Hier kwamen ruim 100 buurtgenoten op af die allemaal

Het meest kansrijk voor collectieve initiatieven zijn de buurten met veel uniforme huizen die niet of slecht geïsoleerd zijn. Door de uniformiteit in bouw loont het samen oppakken en inkopen het meest.

hetzelfde probleem hebben met het dak.’

8

9

‘Mijn ervaring in Bemmel is dat mensen denken dat zonne­ panelen duur zijn of dat isoleren veel gedoe is. Dat is allang niet meer zo.’

4

Zoek de sociale cohesie Elkaar heel goed kennen als buren kán een voordeel zijn, maar het kan ook hinderen.

Eurootjes

Je kunt de samenwerking vermijden omdat je de verstandhouding niet op het spel wilt zetten.

Martien Niels uit Bemmel (gemeente Lingewaard) belde in zes weken tijd aan

In alle projecten is het vinden van de energieambassadeurs in de wijk een grote uitdaging

bij 150 buren om ze te motiveren voor

gebleken. Zij zijn cruciaal. Voor de continuïteit zijn minstens drie tot vijf deskundige en

energiemaatregelen aan hun huis.

gedreven trekkers nodig, mensen die tijd beschikbaar hebben en warm lopen voor het

‘De mensen kennen me en weten dat ik

onderwerp. In gemeente Lingewaard heeft één man de kar getrokken, met behoorlijk

uit de buurt kom. Ik vertel ze dat ik er

veel succes, maar de kans dat het daarna stil valt is wel erg groot.

geen cent aan verdien. Anders vertrouwen ze je niet. Mijn advies is: houd het verhaal

De bestlopende energieteams bestaan uit minstens vijf mensen die thuis zijn in

simpel en praktisch. Milieu interesseert

bijvoorbeeld techniek, enthousiasmeren, social media of administratie.

lang niet iedereen. Het gaat de meeste mensen vooral om de ‘eurootjes’. Verder adviseert Martien om het niet alleen op te pakken. ‘Dat hou je toch niet vol’.

Buurten met weinig sociale cohesie zijn minder kansrijk dan buurten waar al vaker wat samen gedaan wordt. Een buurtvereniging biedt een ingang om het eerste contact te leggen maar zoek ook daarbuiten.

Martien Niels

10

11

5

Actief bijdragen Klimaatstraatfeest

‘We hebben veel bereikt maar onze verwachtingen bleken iets te hoog.’

Jelle Segeren uit Elst (gemeente

In Buurten over Energie lag de focus op zowel het aanjagen als het stimuleren van buurt­

Overbetuwe) won met het e-team

initiatieven. De aanjaagbureaus benaderden bewoners met de vraag of zij hun buren

het landelijke Klimaatstraatfeest.

wilden enthousiasmeren om mee te doen. Uit de projecten blijkt dat het van onderop

‘We zochten naar een manier om meer

aan­jagen niet gemakkelijk is. Je wilt als gemeente iets bereiken maar je geeft ook de

mensen enthousiast te krijgen. In de

boodschap dat mensen het zelf moeten doen. Dat kan verwarring en irritatie oproepen.

wedstrijd kon je punten verdienen met duurzaamheidacties in de buurt.

Buurtbewoners vinden het prettig om uit de eerste hand infor­matie te krijgen van hun

Met het prijzengeld hebben we een

gemeente. Aanwezigheid van de gemeente op bewonersavonden wordt daarom op prijs

straatfeest georganiseerd.’ Uitstraling

gesteld.

en zichtbaarheid zijn belangrijk, bena-­ drukt Jelle. ‘Zo zou de gemeente bijvoor­

Het is belangrijk dat je niet alleen iets van de buurt vraagt, maar ook wat te bieden

beeld de straatverlichting in onze wijk

hebt. Kom niet met lege handen maar zorg dat je ook echt wat kan bijdragen,

kunnen vervangen door LED-verlichting.

bijvoorbeeld met gratis warmtescans, een roulerende LED-koffer, subsidies,

En de gemeente kan ons ook helpen

contacten of deskundig, onafhankelijk advies.

met publiciteit.’

Jelle Segeren

12

13

6

Een lange adem Het is een proces van vallen en opstaan, van uitproberen en blijven zoeken. Als iets werkt in de ene buurt, kan het in de buurt aan de overkant van de weg helemaal niet aanslaan.

Een voorbeeld is het inzetten van jongeren voor het langs­ brengen en weer ophalen van enquêtes.

Dit leverde in het ene project veel aanmeldingen op maar bleef in een ander project praktisch vruchteloos.

Het advies is om als gemeente aan te sluiten en zonder hoge verwachtingen in te stappen. Ga onderweg bouwen en kijk waar je uit komt. Omarm elk initiatief dat vanuit een buurt komt, want het kan een begin zijn van iets duurzaams.

Op werkbijeenkomsten deelden gemeentevertegenwoordigers hun inzichten.

14

15

7 ‘Een persoonlijke benadering is een must om iets op gang te brengen, schriftelijke informatie landt niet bij bewoners.’

Alert reageren Volhouden

Actief participeren vraagt dat je als gemeenteambtenaar snel kan reageren op vragen die binnen komen. Dit biedt een kans

Energieteam Dieren NO overtuigde de

op een nieuwe ingang in een buurt. Een vraag die blijft liggen of

buurtbewoners met hun enthousiasme

wordt doorgeschoven naar andere afdelingen, versterkt het beeld

en deskundigheid.

van bureaucratische gemeentes die traag reageren. Bewoners

Jos Boon: ‘Een persoonlijke benadering

zetten dan vraagtekens bij de motivatie van de gemeente.

is een must om iets op gang te brengen.

Het heeft hier een jaar gekost om een team bij elkaar te krijgen. Laat als energieteam zien dat je weet waar je het over hebt, daarmee krijg je vertrouwen van bewoners. Houd er rekening mee dat mensen afwachten of anderen meedoen.

Maak een langetermijnplanning en houd de contacten warm!’.

De lage verwachtingen die mensen kunnen hebben van hun gemeente, biedt ook kansen. Een snelle en adequate reactie overtreft verwachtingen en maakt indruk. Dit is een goede start om het onderling vertrouwen te laten groeien. Geef helder aan wat je wél en wat je niet kunt regelen.

Energieteam Dieren NO presenteerde op de bewonersavond isolatiematerialen.

16

17

‘Het project kan de samen­hang in de Duivenkamp versterken. In de toekomst kunnen we elkaar nog hard nodig hebben.’

8

Ambitieus voorbeeld zijn Stoer Louis Duerink van het energieteam

Veel bewoners in de projecten hebben geen idee wat de

Duivenkamp (Beuningen) vindt het een

ambitie van hun gemeente is op het gebied van duurzaamheid.

stoere opstelling van zijn gemeente dat

Dat maakt het verhaal dat je brengt richting bewoners zwakker.

ze in 2050 energieneutraal wil zijn.

Je vraagt iets van bewoners maar het is niet zichtbaar wat je daar

‘Het prikkelt als je eigen gemeente ambi­

als gemeente in ambieert of investeert.

tieus is op klimaatgebied. Ik schaam me als Nederlander dat we zover achterop lopen’. Hij hoopt dat er in de buurt meer

Een gemeente die actief werkt aan duurzaamheid is

samenhang komt. ‘Net als in de hele

een voorbeeld voor haar bewoners. Communiceer over

maatschappij zijn de mensen in onze wijk

gemeentelijke ambities en prestaties. Dit vergroot de kans

erg op zichzelf. In de toekomst gaan we

dat het in de buurten aanslaat en dat er een olievlekwerking

elkaar steeds harder nodig. Zeker als je

optreedt. Ook het bedrijfsleven kan hierin een goede rol

hulpbehoevend wordt en zolang mogelijk

spelen.

thuis moet blijven wonen.’

Louis Duerink

18

19

Hoe ontwikkel je participatiekansen?

VINDBAAR ZIJN Bewoners moeten weten dat de gemeente op het gebied van het nemen van energie­ maatregelen iets voor ze kan betekenen.

Ben je als klimaat­ambtenaar zichtbaar en vindbaar? Staat er informatie op de website van de gemeente?

9

Van onderop én van bovenaf

BEREIKBAAR ZIJN Zorg dat telefoontjes van bewoners op de

In Lingewaard werden in het collectieve buurttraject ongeveer 50 energiemaatregelen

goede plek terecht komen zodat je nieuwe

genomen. Tegen het einde van de subsidieregeling zette de gemeente ook weer de

contacten in de buurt vindt.

klassieke benadering in, voorlichting met advertenties in kranten en een informatie­ avond. Dit leverde in een paar weken tijd 150 aanvragen op. Of de twee resultaten met

AANSLUITING ZOEKEN

elkaar te maken hebben, is niet eenvoudig vast te stellen. Het kan zijn dat de inspan­

Zoek intern aansluiting bij andere beleids­

ningen van het activeren van een buurt pas later verzilverd kunnen werden.

velden die actief zijn in de wijk, zij kunnen je tippen als ze iets horen dat ligt op jouw

In de gemeente Over-Betuwe werd de buurtvereniging door het aanjaagbureau benaderd

beleidsterrein.

met een concreet plan van aanpak om de huizen in de wijk energieneutraal te krijgen.

Dit plan motiveerde de energieambassadeurs om in te stappen en gaf sturing aan het

CONTACT HOUDEN

proces.

Kijk of je kunt aanschuiven bij een bewoners­ overleg, ook als het onderwerp anders is dan energiemaatregelen. Vraag wat er speelt,

Wed dus niet op één paard. Het van onderop stimuleren is geen vervanging

waar bewoners tegenaan lopen en waar je ze

voor het van bovenaf motiveren. De combinatie lijkt het beste te werken.

bij kunt ondersteunen. Door het contact groeit je vaardigheid voor timing en strategie.

20

21

Naar de nieuwe rol van de participerende ambtenaar

10

Ruimte voor de nieuwe rol Buurten over Energie heeft inzicht gegeven in wat het stimuleren van buurtinitiatief voor energievriendelijke huizen in de praktijk betekent. Het vraagt van een gemeentevertegenwoordiger veel doorzettingsvermogen, inventiviteit en de sociale vaardigheden om mensen te motiveren.

VAN

NAAR

Het inspelen op bewonersvragen en het actief ondersteunen van buurtinitiatieven vraagt

Bereikbaar tijdens kantooruren

>

Flexibel bereikbaar

aandacht en tijd. Je moet contacten opbouwen in de buurt en snel kunnen reageren op

Functionaris

>

Persoon

vragen zodat je vertrouwen opbouwt. Het beleidsmatige werk vanuit de systeemwereld

Eenrichting

>

Interactief

vraagt in veel gemeenten nog veel aandacht, dan is het lastig om ruimte vrij te maken

Papier

>

Multimediaal

voor een participerende rol in een buurtproject.

Leidinggevend in het project

>

Betrokken bij het project

Serieus

>

Humoristisch

Lange tenen

>

Dikke huid

Heldere prioriteiten binnen de gemeentelijke organisatie zijn belangrijk om de focus

Campagne voeren

>

Gesprek aangaan

te ver­leggen van de systeemwereld naar de leefwereld. Anders is de kans groot dat het blijft bij mooie woorden en voornemens.

22

23

‘Houd er rekening mee dat mensen de kat uit de boom kijken en afwachten of anderen meedoen.

Maak daarom een langetermijnplan.’

DEELNEMENDE GEMEENTEN

Tot slot Buurten over Energie is onderdeel van De Groene

ARNHEM

Kracht, de regionale klimaat- en energieagenda

BEUNINGEN

van de regio Arnhem-Nijmegen.

DRUTEN

In het project participeerden de gemeenten die

GROESBEEK

samenwerken in de MARN (milieusamenwerking

HEUMEN

afvalverwerking regio Nijmegen) en de MRA

LINGEWAARD

(milieusamenwerking regio Arnhem). Buurten

MOOK & MIDDELAAR

over Energie is mede tot stand ge­komen dankzij

NIJMEGEN

financiering van de Provincie Gelderland.

OVER BETUWE RENKUM

Monique van Merrebach leidde het project namens

RHEDEN / DIEREN

de Stads­regio. In de projectgroep zaten Gijs Gerrits,

RIJNWAARDEN

Marc van den Burght, Kim Kerkhoffs en Ron Josten.

WESTERVOORT

Het opstarten en begeleiden van de buurtprojecten

WEST MAAS & WAAL

werd gedaan door de aanjaagbureaus 5plus1, Avalon

WIJCHEN

Advies en Stichting Zonnecollectief Over-Betuwe/

ZEVENAAR

Huub Schoenaker.

De communicatie over de projecten werd verzorgd door Bureau Klaarheid i.s.m. Deel 2 Ontwerpers.

Voor meer informatie neem je contact op met projectleider Monique van Merrebach: m.vanmerrebach@rheden.nl.

Samenstelling: Astrid van de Laar, Bureau Klaarheid

Meer ervaringen uit de buurtprojecten:

Ontwerp: Deel 2 ontwerpers

www.buurtenoverenergie.nl

februari 2016

24

25

www.buurtenoverenergie.nl