Lexima Magazine nr.3 Jaargang 2019

OVER UITDAGINGEN EN DIGITALE KANSEN BIJ DYSLEXIE, LAAGGELETTERDHEID EN LEES-, SCHRIJF- OF TAALPROBLEMEN

ELSJE VAN BERGEN:

‘LEESVAARDIGHEID EN DYSLEXIE ZIJN IN HOGE MATE ERFELIJK’ Reportages, portretten, interviews, wetenschappelijke achtergronden, meningen, tips en adviezen

JAARGANG 2019

27 MAAR T

2019

Over Leesproblemen, Laaggeletterdheid en Dyslexie NATIONALE DYSLEXIE CONFERENTIE Het succes van de Nationale Dyslexie Conferentie ligt in het gebalanceerde aanbod van lezingen uit onderwijspraktijk, zorg en wetenschap.

GROEPSKORTING Bij aanmelding van minimaal 5 personen van één school of organisatie geldt een aantrekkelijke groepskorting.

PROGRAMMA Het veelzijdige programma bestaat uit een keuze van maar liefst 45 lezingen waaruit u uw eigen dagprogramma samenstelt.

De conferentie biedt voor individuele deelnemers, maar ook voor schoolteams en behandelteams de uitgelezen kans om in een dag maximaal kennis bij te spijkeren, ideeën op te doen en geïnspireerd te raken door de bevlogenheid van sprekers.

ACCREDITATIE De Nationale Dyslexie Conferentie werd in voorgaande jaren geaccrediteerd door NVLF/ADAP, LBRT, SKJ, NIPEerstelijnspsychologie en NIP-K&J/NVO-OG. Ook voor 2019 is accreditatie aangevraagd.

SPREKERS ZIJN O.A.: Petra van Alphen • Harold Bekkering • Inez Berends • Elsje van Bergen • Monique Blom Johanna van der Borden • Aafke Bouwman • Maud van Druenen • Ben Eekman • Brigitta Gadella Marijke van Grafhorst • Maurice de Greef • Peter de Jong • Ria Kleijnen • Evelien Krikhaar • Aryan van der Leij Hans van Luit • Charlotte Mosteart • Remco Reij • Judith Rispens • Femke Scheltinga • Annette Scheper Katinka Slump • Roel Steensel • Sonja Strijp • Hanne Swartenbroekx • Jurgen Tijms • Liesbeth Tilanus Wim Tops • Kees Vernooy • Peter de Vries • Hanneke Wentink • Eveline Wouters • Inez Zondag

www.nationaledyslexieconferentie.nl

redactioneel

Marrith Hoenderken

D

e cijfers liegen er niet om: het percentage

jongeren van 15 jaar met een taalachterstand

Annette Roetenberg

VAN DE REDACTIE

is in de afgelopen jaren sterk

een groot risico lopen om de laaggeletterden

daarmee blijft onnodige frustratie achterwege. Veel scholen kiezen daarom voor weten ook daarna het lezen op een

naar 17,9% in 2015 (OESO, PISA omdat jongeren met een taalachterstand

faalervaringen op doen en

zo’n preventieve aanpak en

toegenomen: van 11,5% in 2003 rapport). Een zorgelijke ontwikkeling

de school dat leerlingen

positieve manier te benaderen. Door bijvoorbeeld te werken met leesmaatjes, tutoren, dyslexiepaspoorten, leescafés en compenserende dyslexiesoftware.

van de toekomst te worden. Tegelijkertijd zien we dat het aantal leerlingen met de diagnose ernstige

Leerlingen weten trouwens vaak zelf heel goed wat

enkelvoudige dyslexie (EED) in het basisonderwijs

belangrijk is. Dat zien we ook weer terug in deze

(7,7%) en het aantal leerlingen en studenten met

editie van het Lexima Magazine. Zie bijvoorbeeld

een dyslexieverklaring in het vervolgonderwijs

de ingezonden brief van Myrthe waarin zij schrijft:

(6-19%) boven de (wetenschappelijk berekende)

‘Dyslexie een grote drempel?? Dyslexie is geen

verwachting ligt.

ziekte en zeker niet besmettelijk! Ik zie mijn dyslexie als uitdaging. Ik hoop dat jullie allen dit ook zo zien,

Deze cijfers geven de noodzaak van een integrale

daar ga ik zelfs vanuit.’ Of lees het verhaal van

aanpak leesproblemen, laaggeletterdheid en dyslexie

Mylou. Zij heeft hard moeten werken om het lezen

klip-en-klaar aan. Een actueel onderwerp, zeker nu

en spellen goed onder de knie te krijgen. Inmiddels

het ministerie van OCW een meerjarige subsidie

is ze als bovenbouw leerling een ervaren Bouw!

verstrekt voor het Stimuleringsprogramma Preventieve

tutor. Ook vind je in deze editie het verhaal van

en Integrale aanpak Dyslexie en Hulpmiddelen

Angelina, zij heeft haar examens met Kurzweil

Onderwijs. Met behulp van dit stimuleringsprogramma

gedaan. Niels-Peeter beschrijft zijn worsteling met

moeten scholen beter in staat worden gesteld om

dyslexie als leerling met dyslexie. Tot slot vertellen

op systematische wijze te werken aan preventie en

Hannah, Samuël, Marnix en Thomas over de

op integrale en effectieve wijze laaggeletterdheid,

training in het programma Alinea.

leesproblemen en dyslexie aan te pakken. Dit in samenwerking met ouders, zorgverleners, besturen,

Zijn de verhalen van leerlingen de moeite waard om

samenwerkingsverbanden en beleidsorganen.

te lezen? Jazeker! Het wordt tijd om de ervaringsdeskundigen het woord te geven. Niet alleen het

Samenwerking met de leerling mag wat ons betreft

geschreven woord, maar ook het gesproken woord.

hierbij niet ontbreken. Want intrinsieke motivatie

Daar zijn ze bijzonder goed in.

en leesplezier zijn belangrijke factoren voor een geslaagd leesproces van een leerling. Bij een

Praten over leerlingen? Laten we praten met

preventieve aanpak van leesproblemen voorkomt

leerlingen.

JAARGANG 2019

3

8

HOOG TIJD VOOR EEN INTERGRALE AANPAK

Verschillen van aanbod in taal en interactie in de eerste levensjaren hebben blijvende effecten op de latere prestaties van het kind.

07 LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE 08 HOOG TIJD VOOR EEN INTERGRALE AANPAK Kans om leesproblemen, laaggeletterdheid en dyslexie in samenhang op te lossen

13 HET STIMULERINGSPROGRAMMA Dyslexie en passend onderwijs

14 DUURZAAM WERKEN Aan leesproblemen, laaggeletterdheid en dyslexie voor het stimuleringsprogramma

17 DYSLEXIEZORG Ketenzorg of kettingzorg?

18 DYSLEXIE & HOOGBEGAAFDHEID Richtlijn voor diagnostiek en behandeling 4

20 OVER DE EXTRA ROL VAN DE OUDER Bij een kind met dyslexie

21 PREVENTIE EN REMEDIEREN 22 DE ERFELIJKHEID VAN DYSLEXIE 24 TUTOREN UIT HET VO 26 OOK VLUCHTELINGKINDEREN WERKEN MET BOUW!

28 F LITS! TUTORLEZEN Vlot leren lezen op school

30 VEEL MEER ZWAKKE LEZERS EFFECTIEF HELPEN

32 VREEMDE TALEN EN SPELLING Welke spellingstrategie heeft uw leerling?

inhoud

34

“De leesopbrengsten liggen boven het landelijk gemiddelde”

22

32

44 34 EEN VOORBEELD UIT DE PRAKTIJK De rol van de trajectbegeleider/ poortwachter

36 MYLOU EN OMA RIA Allebei geven ze leesles

37 COMPENSEREN 38 O NDERWIJS PLURYN Kurzweil is beschikbaar voor al onze leerlingen

44 WODY ALS TAALTOOL BIJ DE POLITIE 46 READ&WRITE Voor Google Chrome en Chromebook

47 ALINEA Ervaring uit de praktijk

48 DYSLEXIE EN WERK 50 H ET EFFECT VAN KURZWEIL 3000 Bij kinderen met (ernstige) Lees- en/of spellingproblemen

51 COLOFON

40 AAN DE SLAG MET ALINEA 41 INGEZONDEN BRIEF 42 T OETSEN EN EXAMENS 43 “DYSLEXIE MAG GEEN BELEMMERING ZIJN” Interview met een examenkanidaat

JAARGANG 2019

5

Preventie & RemediĂŤring van leesproblemen, spellingproblemen en laaggeletterdheid primair onderwijs

Preventief interventieprogramma voor leesproblemen bij risicoleerlingen in groep 2 t/m 4.

Met Bouw! kiest u voor een moderne, preventieve en kosteneffectieve aanpak om leesachterstanden en laaggeletterheid effectief terug te dringen.

Wetenschappelijk is bewezen dat leesprestaties significant verbeteren en het aantal leerlingen met de diagnose dyslexie met meer dan de helft afnemen.

Een methodeonafhankelijk en computergestuurd Flitsprogramma voor het automatiseren van het leesproces op woordniveau.

www.lexima.nl/bouw

Woorden worden klank voor klank, als hele woord of gesplitst aangeboden. Leerlingen oefenen met een tutor zelfstandig. Voor leerlingen vanaf halverwege groep 3 tot en met groep 8, op zorgniveau 2 en 3. www.lexima.nl/flitstutorlezen

Spelling op methode-onafhankelijk wijze oefenen!

Met BLOON kan gebruik gemaakt worden van bestaande woordenlijsten, maar leerkrachten/begeleiders kunnen ook eigen lijsten maken. Hierdoor kan de stof die in de klas behandeld is, direct worden geoefend. BLOON wordt gebruikt voor leerlingen van groep 3 t/m groep 8 op zorgniveau 2.

De letters van BLOON staan voor: Bekijken, Lezen, Omdraaien, Opschrijven en Nakijken. www.lexima.nl/bloon

Dexlex Verbetert taalverwerking, spellen en lezen.

Dexlex is een nieuwe individuele methode voor leerlingen met spellingproblemen of dyslexie. Dexlex is ontwikkeld volgens de laatste inzichten in de neurowetenschappen met de hulp van experts op het gebied van dyslexie en onderwijs.

6

www.lexima.nl/dexlex

1

LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE

JAARGANG 2019

7

LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE

HOOG TIJD VOOR EEN INTEGRALE AANPAK van Leesproblemen, Laaggeletterdheid en Dyslexie DOOR ANNETTE ROETENBERG

A

l voordat kinderen naar groep 1 gaan zijn er grote verschillen in de taalvaardigheid.

Sommige kinderen kennen alle letters al en hebben een enorme woordenschat, terwijl

andere

kinderen

te

weinig

in aanraking komen met de (Nederlandse) taal. Uit onderzoek blijkt dat die eerste levensjaren, de jaren voordat kinderen het onderwijs instromen, cruciaal zijn voor de verdere lees- en leerontwikkeling van het kind.

Kinderen van ouders met lagere inkomens hebben bijvoorbeeld minder toegang tot een rijk taalaanbod en interactie dan kinderen van ouders met hogere inkomens.

Zo blijkt uit onderzoek van Hart en Risley (2003) dat kinderen van ouders met een hoog inkomen in de eerste 4 levensjaren 30 miljoen mĂŠĂŠr woorden aangeboden krijgen dan kinderen van ouders met lage inkomens.

Deze verschillen van aanbod in taal en interactie in de eerste levensjaren hebben blijvende effecten op de latere prestaties van het kind (Hart & Risley, 1995).

Ook uit internationaal vergelijkend onderzoek naar de leesprestaties in groep 6 van het basisonderwijs (PIRLS, 2016), blijkt dat leerlingen van scholen waarbij meer dan een kwart van de leerlingen uit een economisch achtergesteld gezin afkomstig is, gemiddeld genomen het laagste scoren.

8

onderwijs

JAARGANG 2019

9

LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE MOEIZAME STARTER IS LATER LAAGGELETTERDE

lezen en schrijven heeft grote gevolgen voor de

Eenmaal in groep 1 (en natuurlijk daarna)

de gezondheid (Stichting Lezen en Schrijven).

zelfredzaamheid, het sociale, actieve leven en

draagt het onderwijs de primaire verantwoor­

OVER

ANNETTE ROETENBERG

delijkheid voor het aanleren van de lees- en

Om een Mattheuseffect tegen te gaan, en

spellingvaardigheid. De leerkracht van groep

daarmee het aantal laaggeletterden dat

1 en 2 krijgt direct te maken met leerlingen die

jaarlijks uitstroomt te verminderen, zal het

enorm verschillen in hun taalvaardigheid en

onderwijs

heeft de belangrijke taak achterstanden op te

en

merken en aan te pakken.

die (grotendeels) al vóór het onderwijs is

directeur Onderwijs & verantwoordelijk voor onderwijsinhoudelijke

moeten

signaleren

de achterstand

opgelopen ingehaald kan worden. De belang­

Annette Roetenberg is Zorg bij Lexima. Zij is o.a.

vroegtijdig

compenseren zodat

De vroegtijdige signalering van leerlingen met achterstanden in de taalvaardigheid is cruciaal omdat dít de leerlingen zijn die risico lopen op leesproblemen.

rijkste manier om te compenseren voor deze achterstand is de inzet van het effectieve preventieve interventieprogramma Bouw!.

Bouw! wordt ingezet bij risicoleerlingen vanaf halverwege groep 2. Het is een volwaardig

zaken, implementatieprojectmanagement,

En als kinderen al met een achterstand in groep

leesprogramma waarin eerst het leren lezen

wetenschappelijk

3 komen, waar de nadruk ligt op het technisch

van letters en klanken en korte woordjes

onderzoek en onder-

leren lezen, zal deze achterstand in de meeste

aan bod komt, gevolgd door complexe en

houd contacten met

gevallen alleen maar groter worden.

meerlettergrepige woorden en de aanzet tot automatisering. Het programma voldoet

beroepsorganisaties.

Dat blijkt ook uit het onderzoek van Stanovich

aan de principes van zo vroeg mogelijk

Zij heeft ervaring

(1986). Hij vergeleek de ontwikkeling van

beginnen, lang volhouden en digitaliseren (van der Leij, 2016).

met de diagnostiek

vlotte starters in het leesonderwijs met die

en behandeling van

van moei­zame starters en constateerde

leerlingen met lees- en

dat de verschillen steeds groter worden. De

Preventie van leesproblemen en laaggelet­

spellingproblemen en is

­onderzoeker vergeleek dit met de vers van

terdheid is een belangrijke eerste stap naar

gespecialiseerd op het

Mattheus (Mattheus 25:29): Want wie heeft

een integrale aanpak van leesproblemen,

gebied van het inzetten

zal nog meer krijgen, en wel in overvloed,

laaggeletterdheid en dyslexie (LLD). Als

van (compenserende)

maar wie niets heeft, hem zal zelfs wat hij

preventie met Bouw! succesvol wordt ingezet

dyslexiesoftware. Daar-

heeft nog worden ontnomen. Als we dat

(zorgniveau 3) blijven alleen de leerlingen

naast werkt ze al jaren

vertalen naar het leesonderwijs wordt het: wie

met dyslexie over. Deze leerlingen kunnen

met scholen die Bouw!

snel leesvaardigheid verwerft, krijgt er al snel

worden doorgestuurd voor diagnostiek en

inzetten als preventief

leesvaardigheid in overvloed bij, maar wie in

behandeling op zorgniveau 4.

programma.

het begin maar weinig heeft, zal het weinige

Film over de integrale aanpak leesproblemen, laaggeletterdheid en dyslexie. lexima.nl/ervaringen/ film-integrale-aanpak

dat hij heeft nog kwijt raken ook. Moeizame

Scholen die niet kiezen voor een preventieve

starters in het leesonderwijs hebben zo grote

aanpak, maar zoals tot de komst van

kans om de laaggeletterden van de toekomst

Bouw! gebruikelijk was, afwachten tot lees­

te worden.

achterstanden zijn ontstaan, zullen eerst de leerlingen met een leesachterstand extra

Uit recent onderzoek (inspectie 2007; Schijf, 2009 in van der Leij, ‘2016) blijkt dat geschat kan worden dat ongeveer een kwart van de leerlingen die de basisschool verlaat een achterstand heeft van twee jaar of meer.

Dat zijn ieder jaar 50.000 leerlingen die laaggeletterd de basisschool verlaten.

ondersteuning op zorgniveau 3 moeten bieden alvorens door te kunnen verwijzen naar een behandeling in de zorg. Uit verschillende rapporten en uit de brief die de heer Arie Slob, Minister van Onderwijs onlangs schreef, blijkt dat scholen niet goed in staat zijn zorgniveau 3 op een juiste manier in te vullen en uit te voeren. Dit is mede een oorzaak voor een

Laaggeletterdheid heeft een grote impact op

te grote doorstroom van leerlingen naar de

het welbevinden van mensen en gaat gepaard

vergoede diagnostiek en zorg.

met schaamte en onbegrip. Moeite hebben met 10

onderwijs Naast een gerichte preventieve aanpak is dus

leerlingen de kans krijgen om te compenseren

REFENTIES:

ook het extra ondersteunen en remediëren

op het gebied van (technisch) lezen en

• Hart, B., & Risley, T. R. (1995). Meaningful

op zorgniveau 2 en 3 van cruciaal belang in

(technisch) schrijven en ondersteuning krijgen

de integrale aanpak van leesproblemen.

op het gebied van studeren, zullen ze op eigen

Paul H. Brookes Publishing Company.

Remediëren op scholen hoort niet alleen

niveau kunnen ontwikkelen en presteren,

• Hart, B., & Risley, T. R. (2003). The early

plaats te vinden als voortraject op doorver­

worden achterstanden bij bijvoorbeeld de

wijzing naar zorgniveau 4. Leerlingen die

zaakvakken

in de behandeling zitten (en daarna), maar

faalervaringen vermeden en zullen leerlingen

zeker ook leerlingen die ‘te goed’ zijn voor

meer gemotiveerd blijven.

vermeden,

worden

tal

van

differences in the everyday experience of young American children. Baltimore, MD:

catastrophe: The 30 million word gap.

American Educator, 27, 4-9.

• Gubbels, J., Netten, A., & Verhoeven L. (2017). Vijftien jaar leesprestaties in Nederland: PIRLS-2016 Nijmegen:

dyslexiebehandeling maar die wel extra onder­

Expertisecentrum Nederlands, Radboud

steuning nodig hebben moeten goede extra

De

ondersteuning in de vorm van remediërende

integrale aanpak LLD op het gebied van

• Paul, A, M. (2012). Why Third Grade Is So

interventies. Te vaak blijkt dat deze leerlingen

preventie, remediëren en compenseren met

Important: The ‘Matthew Effect’: Children

tussen wal en schip terecht komen.

dyslexiesoftware is cruciaal voor de pres­

invulling

en

uitvoering

van

een

Universiteit, Behavioural Science Institute.

who have made the leap to fluent reading will learn exponentially, while those who

taties en de motivatie van leerlingen. Uit de

haven't will slump. URL: http://ideas.time.

VAN LEREN LEZEN NAAR LEZEN OM TE LEREN

resultaten van het onderzoek PIRLS (2016),

com/2012/09/26/why-third-grade-is-so-

Leerlingen

leesproblemen

leerlingen zich niet betrokken voelt bij het

hebben daarnaast vanaf groep 5 baat bij

leesonderwijs op school. Als het gaat om

het gebruik van compenserende software­

leesplezier staat Nederland onderaan op de

programma’s die ervoor zorgen dat ze op hun

internationale ranglijst. Beide factoren zijn

eigen cognitieve niveau kunnen functioneren.

van belang voor de motivatie van leerlingen.

De psycholoog en auteur Annie Murphy Paul

Een betrokken leerling die lezen leuk vindt

benoemde groep 5 als het belangrijkste

zal ook meer leeskilometers maken. Het

leerjaar van de basisschool. ‘Het jaar dat

maken van meer leeskilometers zorgt ervoor

leerlingen de beweging maken van het

dat leerlingen beter gaan lezen. Het wordt

leren lezen (decoderen van woorden met de

dus hoog tijd voor een integrale aanpak van

alfabetische kennis die ze hebben) naar lezen

leesproblemen, laaggeletterdheid en dyslexie.

met

ernstige

blijkt dat de meerderheid van de Nederlandse

om te leren. Kinderen die nog niet de sprong hebben gemaakt naar snel en vloeiend lezen,

important-the-matthew-effect/ • Stanovich, K.E. (1986). Matthew effects in reading: Some consequences of individual differences in the acquisition of literacy.

Reading Research Quarterly, 21, 360-407.

RRQ86A.pdf • Van der Leij, A. (2016). Dit is dyslexie.

Houten: LannooCampus • Kamerbrief over stand van zaken dyslexieverklaringen met rapport, Minister Arie Slob, september 2018): https://www.rijksoverheid.nl/ regering/bewindspersonen/arie-slob/ documenten/kamerstukken/2018/09/07/ kamerbrief-over-stand-van-zakendyslexieverklaringen-met-rapport

De inspanning loont!

• www.lezenenschrijven.nl

gaan nu een achterstand ontwikkelen en het gat wordt daarmee alleen maar groter.’ Als

WANNEER EN OP WELK ZORGNIVEAU ZET JE SOFTWARE IN?

Groep

Interventie Onderwijszorgniveau:

1-2

Bereslim

2-4

zorgniveau’s 3A 3B

1

2

ü

ü

ü

Bouw!

ü

ü

3-8

Flits! Tutorlezen

3-4

Letterstad

3-8

BLOON

Vanaf groep 4 Vanaf groep 5

4

Doel Preventie

ü

Preventie

ü

ü

Automatiseren

ü

ü

Oefenen/Remediëren

ü

ü

Oefenen spelling

Dexlex

ü

ü

Remediëren spelling

Alinea, Kurzweil, Sprint, AppWriter en Read&Write

ü

ü

Compenseren/ inclusie

JAARGANG 2019

11

LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE

begrippen

BEGRIPPEN DYSLEXIE In 2003 heeft de SDN (Stichting Dyslexie Nederland) een definitie opgesteld van dyslexie, waarover in wetenschappelijke kring inmiddels brede consensus bestaat.

De definitie wordt door de meeste pedagogen en psychologen gebruikt voor het stellen van de diagnose dyslexie.

De officiële definitie van de SDN luidt:

Dyslexie is een specifieke leerstoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem in het aanleren van accuraat en vlot lezen en/of spellen op woordniveau, dat niet het gevolg is van omgevingsfactoren en/of een lichamelijke, neurologische of algemene verstandelijke beperking.

Uit: Diagnose van Dyslexie (brochure van de Stichting Dyslexie Nederland, herziene versie 2016).

LAAGGELETTERDHEID Sinds 1970 wordt deze definitie door de UNESCO gehanteerd:

Een functioneel analfabeet (laaggeletterde) is iemand die onvoldoende kan lezen, schrijven of rekenen om effectief te kunnen handelen in persoonlijke en maatschappelijke situaties en in situaties van studie en werk.

12

‘Het meest optimaal is dat leerlingen zodanig goed kunnen lezen dat een verklaring niet meer nodig is’

project

HET STIMULERINGS­ PROGRAMMA dyslexie en passend onderwijs DOOR: JACK BISKOP

In zijn brief van 7 september 2018 heeft

een

samenwerkingsverband

aangesloten

minister Slob de stand van zaken weerge­

en dat maakt dat samenwerkingsverbanden

geven om te komen tot een vermindering van

een mooie plek vormen om met het stimu­

het aantal dyslexieverklaringen. In principe is dit

leringsprogramma dyslexie aan de slag te

een wonderlijke opdracht. Want wat betekent

gaan. Natuurlijk is het zo dat alle samen­werk­

dat nou als er minder dyslexieverklaringen

ingsverbanden andere prioriteiten hebben en

komen? Moet er strenger gelet worden op

ook op een andere manier zijn georganiseerd.

wie zo’n verklaring ontvangt of gaat het er

Het ene samenwerkingsverband is al erg

vooral om dat meer kinderen en jongeren

actief op het gebied van ondersteuning voor

beter leren lezen? En hoe verhoudt zich dat

dyslexie en andere samenwerkingsverbanden

tot passend onderwijs, waarbij er gewerkt

laten dit vooral over aan de aangesloten

wordt aan thuisnabij passend onderwijs voor

besturen, maar dat alles laat onverlet dat

Na een opleiding als on-

alle kinderen?

de regionale aanpak heel waardevol kan

derwijspsycholoog heeft

OVER JACK BISKOP

Jack Biskop (1956)

zijn. Dat geldt zowel voor het onderdeel

Jack gewerkt bij een

De meest optimale route om te komen tot

dat te maken heeft met voorlichting, maar

onderwijsbegeleidings-

minder dyslexieverklaringen is dat leerlingen

zeker ook voor de samenwerking tussen

dient in ­West-Brabant.

zodanig goed kunnen lezen dat zo’n verklaring

onderwijs, zorgaanbieders, professionals op

Vervolgens heeft hij als

helemaal niet meer nodig is. Helaas is het zo

het gebied van lezen en dyslexie en natuurlijk

zelfstandig ­ondernemer

dat niet alle kinderen tot een goed niveau van

ook de samenwerking met ouders. In de hier­

in ­verschillende

lezen kunnen komen. Maar het kan wel veel

boven al genoemde brief van minister Slob

­ondernemingen

beter, zo is de opvatting van wetenschappers

spreekt hij over ‘het in positie brengen van de

bedrijfs­psychologische

én van mensen in het veld. Daarom heeft het

samenwerkingsverbanden passend onderwijs’

­dienstverlening verricht

ministerie middelen beschikbaar gesteld voor

als het gaat om de voorlichting en ondersteuning

en is hij leidingge-

het ‘Stimuleringsprogramma Preventieve &

van scholen en instellingen over dyslexie.

vende geweest van

Integrale Aanpak Dyslexie & Hulpmiddelen

een psychologisch

Onderwijs’. Dit project bevat activiteiten op

SAMEN RESULTAAT HALEN

het terrein van voorlichting en ondersteuning

In de wetenschap dat er elk jaar kinderen

is hij voor het CDA lid

van samenwerkingsverbanden en scholen op

van school komen die onvoldoende lees­

van de Tweede Kamer

het terrein van preventie door goed lees- en

vaardig zijn, en Nederland nog steeds veel

geweest, waar hij o.a.

spellingsonderwijs en het bieden van de juiste

volwassenen kent die laaggeletterd zijn is er

woordvoerder onderwijs

ondersteuning aan leerlingen met dyslexie.

alles aan gelegen dat scholen, instellingen,

en voorzitter van het

samen­werkingsverbanden

en

adviesbureau. Daarnaast

ouders

de

Beneluxparlement

DE ROL VAN DE SAMENWERKINGSVERBANDEN

handen ineen slaan om gezamenlijk ervoor te zorgen dat informatie beschikbaar gesteld

directer-bestuurder van

Bij de start van passend onderwijs in 2014

wordt over hulpmiddelen voor leerlingen met

het Samenwerkingsver-

zijn er zowel in het PO als in het VO 75

dyslexie. Ook kennis over meer preventieve

band Passend Onderwijs

regionale samenwerkingsverbanden gevormd

aspecten van goed lees- en spellingsonderwijs,

Roosendaal-Moerdijk

met o.a. als taak om te zorgen voor een

waarmee leesproblemen en het risico van

(PO).

dekkend aanbod van onderwijs in hun regio

laaggeletterdheid en onterechte verwijzing

en passend thuisnabij onderwijs voor alle

naar de dyslexiezorg kan worden voorkomen

kinderen. Alle scholen in Nederland zijn bij

is van groot belang.

was. Vanaf 2014 is hij

JAARGANG 2019

13

LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE

DUURZAAM WERKEN AAN LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE voor het Stimuleringsprogramma Preventieve en Integrale Aanpak Dyslexie en Hulpmiddelen Onderwijs

DOOR: RIA KLEIJNEN EN EVELIEN KRIKHAAR

In het voorjaar van 2017 is door Ouderver­eniging Balans bij

programma richt zich op zowel het primair ­onderwijs (po) als

de staatssecretaris van OCW om aandacht gevraagd voor de

het voortgezet onderwijs (vo) met de overgangen daartussen.

noodzaak om kennis, vaardigheden en inzichten ten aanzien van dyslexie binnen het onderwijs verder te ontwikkelen.

Plaats van actie is de plek waar de ­leerlingen de meeste tijd

Hierbij lag de focus op 1. Preventie van leesproblemen en 2.

doorbrengen (school en thuis). Dit met inzet van alle denkbare

Het gebruik mogen maken van compenserende hulpmiddelen

­professionele inzet, (digitale) hulpmiddelen en ­compensaties.

bij dyslexie. Het ministerie pakte de bal op en stelde budget

De focus ligt daarbij op het voor scholen ­mogelijk maken

beschikbaar voor een ­meerjarig Stimuleringsprogramma

van systematisch en ­duurzaam werken aan preventie en

Preventieve & Integrale Aanpak Dyslexie & Hulpmiddelen

het op integrale en effectieve manier aanpakken van lezen,

Onderwijs. Tot eind 2021 maakt dit programma scholen

leesproblemen en dyslexie.

en beleidsmakers bewust van dyslexieproblematiek en ondersteunt het professionals in onderwijs en zorg met

WAT EN HOE?

goede en ­praktisch bruikbare inzichten. Het kerndoel van

Het Stimuleringsprogramma richt zich op het primaire proces:

het ­Stimuleringsprogramma is: scholen beter in staat stellen

het leerproces van de ­leerling, de leraar en diegenen die

om op duurzame wijze systematisch te kunnen werken aan

de leraar ondersteunen. Daarbij wordt een preventieve en

preventie en het op integrale en effectieve manier aanpakken

­integrale aanpak van lees- en spellingonderwijs in nauwe

van laaggeletterdheid, leesproblemen en ­dyslexie. Uitvoerders

samenwerking met ouders en (zorg)specialisten gestimuleerd.

van het ­programma zijn het Expertisecentrum Nederlands

Centraal staat planmatig en doelgericht handelen ­volgens

(pen­voerder), Oudervereniging Balans en het Nederlands

Response to Intervention (RTI). Uitgangspunt bij RTI is dat

Kwaliteitsinstituut Dyslexie, in nauwe samenwerking met

leerlingen pas worden gezien als leerlingen met leesproblemen

andere partner­organisaties zoals de LBRT, de LBBO, Stichting

of dyslexie als ze na de nodige interventies nog ‘dramatisch’

Dyslexie Nederland en het Landelijk Platform Leidinggevenden

achterblijven bij hun leeftijdgenoten. Vertrekpunt is vroegtijdig

in het Passend Onderwijs.

signaleren én direct en ­adequaat reageren op risicoleerlingen (geen ‘wait and fail’) en vervolgens deze aanpak zolang als

14

WAT WIL HET STIMULERINGSPROGRAMMA NA VIER JAAR HEBBEN BEREIKT?

nodig volhouden. Het gaat om het stapelen van aanbod

Alle inspanningen van het Stimulerings­pro­gramma zijn erop

meer tijd nodig hebben om dezelfde stof te leren (convergente

gericht om kinderen en (jong)volwassenen met leesproblemen

differentiatie).

en dyslexie 1. zo geletterd mogelijk te maken en 2. zich zo

(ict)-hulpmiddelen

competent mogelijk te voelen. Dit om hen alle mogelijke kansen

duurzaam ­geïmplementeerd. ­Speciale aandacht krijgen ICT-

te bieden in onze geletterde maatschappij. Het Stimulerings­

hulpmiddelen, omdat deze nog altijd onvoldoende worden

(continuüm: basis-­extra-specifiek), dit omdat risicoleerlingen Daarbij en

worden

effectieve

organisatie­vormen

­methodieken, ­ingezet

en

project

OVER

EVELIEN KRIKHAAR Drs. Evelien Krikhaar is als senior projectleider werkzaam bij het Expertisecentrum Nederlands (EN), dat gelieerd is aan de Radboud ­Universiteit Nijmegen. Als taal­ wetenschappelijk ­onderzoeker was zij eerder verbonden aan langlopend onderzoek naar vroege ­kenmerken van dyslexie in het Dutch Dyslexia ­Programme. Sinds 2009 is zij als projectleider betrokken bij het Masterplan Dyslexie en de Protocollen Lees­problemen en Dyslexie. Vanuit het EN als penvoerder van het Stimuleringsprogramma heeft zij nu - samen met Ria Kleijnen - de functie van kwartiermaker voor het Stimulerings­ programma.

JAARGANG 2019

15

LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE

project

­ingezet en ook hierbij staat het Stimulerings­

van professionalisering, waarbij ­kennis wordt

programma een integrale aanpak voor, ­waar­

gedeeld die in de eigen p ­ raktijk t­ oepasbaar is

bij inhoud, techniek, professionalisering en

en waarbij eigenaarschap wordt ­gecreëerd

implementatie (Vier in Balans) hand in hand

en behouden. Daar zet het Stimulerings­

gaan. Om vanuit resultaten van leerlingen

programma actief op in. Ook legt het ­accent

te sturen op kwaliteitsverbetering wordt

op het ontsluiten van goede voorbeelden

Dr. Ria Kleijnen is taal-

opbrengstgericht gewerkt en dat op alle

met ­flankerend (praktijk)onderzoek naar ‘wat

kundige en heeft ruim

niveaus: leerling, groep, school, bestuur, Sa­

werkt in de praktijk’. Goede ­kennis ­definiëren

40 jaar ervaring op het

men­werkingsverbanden Passend Onder­wijs

en ­verantwoord uitrollen met mede­werking

gebied van dyslexie in

(po & vo), gemeenten en regionale netwerken.

van

WAT IS DAARVOOR NODIG?

weten­schap en inspectie, elk met ­duidelijk

OVER

RIA KLEIJNEN

Onderwijs,

praktijk (onderwijs én zorg) en wetenschap.

schoolbesturen,

Passend

­opleidingen,

Zij was verbonden

We kunnen ons afvragen waarom dit alles nog

omschreven complementaire ­taken en verant­

aan universiteiten en

geen dagelijkse praktijk is. Met andere woorden:

woordelijkheden. Van meet af aan is er in

hogescholen en leidde

waarom is het Stimuleringsprogramma nodig?

het Stimulerings­programma aandacht voor

een aantal projecten

Er zijn al veel protocollen, methodieken, en

duurzame imple­mentatie met het ­accent

op dit gebied. Sinds

ict-programma’s

het

op ontwikkelen van (natuurlijke) ­regionale

2015 is zij projectleider

goed werken daarmee, het implementeren

beschikbaar,

echter

­netwerken met het ­samenwerkingsverband

Dyslexie in Transitie

daarvan is MENSENWERK. Dat leer je niet

Passend Onderwijs als aanjager. Ook heeft het

(preventieve ketenzorg

in handboeken of ‘geleerde’ artikelen. Dat

Stimuleringsprogramma oog voor ­verankering

dyslexie), waarbij ze

moet je in de praktijk daadwerkelijk gaan

en borging ook nadat het programma

inzet op een vruchtbare

toepassen, het moet een ‘goede gewoonte’

afgelopen is.

­samenwerking tussen

gaan worden. Deze ‘routineuze’ dagelijkse

scholen, dyslexie-­

praktijk leren de mensen die het iedere dag

AAN DE SLAG!

instituten, ouders en

moeten doen gaandeweg stap voor stap.

Vanaf begin 2018 is het Stimulerings­

beleidsmakers. Met

Waardevolle kennis is daarbij zeker nodig

programma actief in de weer geweest

deze ‘bagage’ vervult

en vooral ondersteuning door specialisten en

met het ­betrekken van alle doelgroepen

zij - samen met Evelien

directies (onderwijskundig leiderschap) en

voor dit ­programma - ­ouders en leerlingen,

Krikhaar -het inhoudelijk

niet in de laatste plaats door hét ‘beleid’.

­professionals in ­onderwijs en zorg, ­besturen en beleids­makers - bij de opzet van de

kwartiermakerschap van het Stimulerings­

Het Stimuleringsprogramma zet EXTRA in

­plannen voor dit programma. We hebben

programma.

op cruciale aspecten die in vorige ­trajecten

met heel veel ­mensen gesproken en van

­onderbelicht zijn gebleven of waarvoor een­

gedachten ­gewisseld, onder andere op

voudigweg te weinig tijd was. In de ­eerste

verschillende meedenk-­dagen (Denktankdag,

plaats gaat het dan om ­bewustwording - op

­Brainstormdag Digitaal Platform) en we zijn

ieder niveau - dat het anders móet en kán.

aanwezig ­geweest op de Nationale Dyslexie

Dit met erkenning van ­complexiteit, ­delen van

Conferentie, en onlangs ook weer op de

­bezorgdheid en het waarderen van ­goede

­Nationale Educational Needs Conferentie.

voorbeelden. Immers, er gaat ook al veel

Vanaf najaar 2018 gaan we met onze

goed!!! Onze tijd kent vele ­eigentijdse ­vormen

­plannen en activiteiten verder het land in!

Meer weten over het Stimulerings­programma? Volg de laatste ontwikkelingen via de programma-website: informatiepuntdyslexie.nl en geef je op voor de nieuwsbrief!

16

­Samenwerkingsverbanden

‘Vroegtijdig signaleren én direct en ­adequaat reageren op risicoleerlingen en vervolgens deze aanpak zolang als nodig volhouden.’

beleid

DYSLEXIEZORG KETENZORG OF KETTINGZORG?

K

etenzorg is een begrip. In

De monitor laat zien of de scholen in de buurt

de

gezondheidszorg

heeft

van die 7% zitten. Vervolgens is ook zichtbaar

Maar

of de diagnostiek van de aanbieder de 4%

nergens zijn de schakels zo

kinderen met ernstige dyslexie kan selecteren.”

iedereen

het

erover.

sterk verbonden als in de

dyslexiezorg. Scholen, ouders en aanbieders

Veel gemeenten klagen over hoge kosten

van dyslexiezorg werken al vele jaren

voor dyslexiezorg. Maar is dat wel terecht? De

intensief samen met het doel om de kinderen

monitor geeft antwoord op deze vraag. Reij:

met hardnekkige lees- en spellingproblemen

“De verschillen tussen gemeenten zijn groot.

vroeg in hun ontwikkeling te vinden. Vroeg

Er zijn gemeenten die onder deze norm liggen,

ontdekken vergroot de kans op herstel.

maar dat is niet persé goed nieuws. Het kan

Maar ook voor deze keten geldt: hoe sterker

dan zijn dat dan de kinderen met achterstand

de schakels, hoe sterker de keten. Een

niet worden gevonden. Die lopen dan vast in

belangrijke taak ligt bij de school. Vinden de

het voorgezet onderwijs en dat is erg zonde

scholen de kinderen met beginnende lees- of

van de tijd. In de meeste gemeenten liggen de

spellingproblemen vroeg genoeg? En wordt

cijfers boven de Landelijke norm. Ook lukt het

dan meteen de juiste ondersteuning geboden?

de aanbieders niet altijd om alleen de kinderen

Stimuleren de ouders hun zoon of dochter

met ernstige, enkelvoudige dyslexie uit de

voldoende? Want thuis oefenen is ook een

aanmeldingen te selecteren. Het gevolg: te

Remco Reij MBA is sinds

schakel in de keten. Als er specialistische zorg

veel kinderen in behandeling. Gemeenten die

2013 directeur externe

nodig is komt het dyslexie-instituut in beeld.

klagen over hoge kosten hebben dus helaas

betrekkingen bij het

Dan is de beste diagnostiek en behandeling

vaak gelijk. Gemiddeld in Nederland ongeveer

Regionaal Instituut

nodig. Gebeurt dat ook overal?

23% meer aanmeldingen dan gewenst en

Dyslexie (RID). Daarnaast

30% meer kinderen in behandeling dan Het Regionaal Instituut Dyslexie (RID) heeft

eigenlijk zou moeten.”

een monitor ontwikkeld die kan meten hoe

OVER REMCO REIJ

is hij secretaris van de Bestuurlijke Adviesraad van het Nederlands

de verschillende schakels van de keten

Toch functioneert de dyslexieketen goed

­Kwaliteitsinstituut

functioneren. Remco Reij van het RID: “Wij

volgens Remco Reij van het RID. “Het feit dat

­Dyslexie (NKD). De

vergelijken de prestaties van de scholen en

we over deze cijfers beschikken laat zien dat

­regionale ­monitor

de aanbieders aan de Landelijke Norm die

we er bovenop zitten en iedereen in de keten

dyslexie is uitgezet bij

door professor Blomert in 2009 is vastgesteld.

betrokken is. Alle ketenpartners zijn druk met

ongeveer 80% van de

93% van de kinderen zouden met goede

verbeteringen en innovaties. We kunnen met

Nederlandse gemeenten.

schoolaanpak moeten leren lezen en spellen

deze monitor de effecten van beleid meten

Voor meer informatie

op school. Voor 7% van de kinderen met

zodat we ze kunnen beoordelen en bijstellen.

over de monitor kunt u

hardnekkige achterstand is meer zorg nodig.

Daarmee is de kwaliteitscirkel rond is de keten

contact opnemen met

Deze kinderen hebben niet allemaal ernstige

een ketting geworden die ons bergopwaarts

r.reij@rid.nl

dyslexie. Dat percentage ligt op ongeveer 4%.

stuwt.”

JAARGANG 2019

17

LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE

DYSLEXIE & HOOGBEGAAFDHEID

RICHTLIJN VOOR DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING DOOR: SIETSKE VAN VIERSEN

In 2012 is aan de Universiteit Utrecht en Universiteit van Amsterdam een groot onderzoek gestart naar de combinatie tussen dyslexie en hoogbegaafdheid (HBDYS) in het basis- en voortgezet onderwijs. Aanleiding voor het onderzoek was de toenemende aandacht voor deze combinatie binnen het onderwijs, de groeiende vraag vanuit de praktijk hoe met deze kinderen om te gaan en het grote gebrek aan wetenschappelijke kennis op dit gebied.

18

wetenschap

D

e afgelopen vijf jaar hebben in het

kinderen met milde lees- en/of spelling­

REFERENTIES

teken gestaan van vragen als ‘Wat

problemen, niet ten onrechte een diagnose

• SDN, de Jong, P. F., de Bree, E. H.,

zijn de kenmerken van hoogbegaafde

mislopen omdat ze compenseren. Deze

Henneman, K., Kleijnen, R., Loykens, E. H. M., … Wijnen, F. (2016). Dyslexie:

kinderen met dyslexie?’, ‘Waarin zijn deze

kinderen

kinderen anders en waarin niet?’ en ‘Kunnen

voor dyslexie omdat zij minder ernstige

hoogbegaafde kinderen hun dyslexie com­

onderliggende tekorten in het fonologisch

• van Viersen, S. (2017). The only way is

penseren?’. De resultaten van het onderzoek

bewustzijn en de benoemsnelheid hebben

up. Risk factors, protective factors, and

zijn verwerkt in een richtlijn voor clinici.

én er minder vaak sprake is van een

voldoen

niet

aan

de

criteria

Diagnostiek en behandeling. Brochure van de Stichting Dyslexie Nederland.

compensation in dyslexia. Dissertatie, Universiteit van Amsterdam.

opeenstapeling van tekorten (‘double-deficit’).

RESULTATEN

Beschermende factoren waren wel aanwezig,

Uit het onderzoek bleek onder andere dat

maar in gelijke mate als bij hoogbegaafde

hoogbegaafde kinderen

(IQ > 130) met

kinderen met dyslexie. Grensgevallen kunnen

dyslexie iets beter lezen en spellen dan

uiteraard wel degelijk last ondervinden van

gemiddeld intelligente kinderen met dyslexie,

hun relatieve zwakte op lezen/spellen, ook

terwijl kind­eren in beide groepen behoren

al hebben ze geen dyslexie. Daarom is in de

tot de 10% zwakste lezers en/of spellers

richtlijn expliciet aandacht besteed aan deze

(Stichting Dyslexie Nederland [SDN], 2016).

groep kinderen.

Deze bevinding sluit aan bij de problemen met het herkennen van deze kinderen in de klas;

RICHTLIJN

vergeleken met andere kinderen met dyslexie,

Op basis van het HBDYS-onderzoek bracht

lijken

OVER

hoogbegaafde

de SDN in januari 2018 de Richtlijn Lees-

kinderen al gauw minder ernstig. Voor deze

en Spellingproblemen in combinatie met

kinderen duurt het langer voordat ze adequate

Hoogbegaafdheid uit. In de richtlijn wordt

hulp op zorgniveau 3 krijgen en worden

onderscheid gemaakt tussen dyslexie bij

Sietske van Viersen

doorverwezen voor diagnostiek.

hoogbegaafden en milde lees- en/of spelling­

is Orthopedagoog en

de

problemen

van

problemen bij hoogbegaafden.

Daarnaast

bleek

dat

de

SIETSKE VAN VIERSEN

­Postdoc binnen de

onderliggende

vakgroep Ontwikkelings-

profielen van cognitieve vaardigheden van

Wat betreft dyslexie bij hoogbegaafden is

hoogbegaafde en gemiddeld intelligente

de hoofdboodschap dat de criteria voor het

van de Universiteit

kinderen met dyslexie grotendeels hetzelfde

vaststellen van dyslexie, zowel vanuit de SDN

van Amsterdam. Haar

zijn. Tekorten in het fonologisch bewustzijn

als het PDDB, ook gelden wanneer sprake is

­onderzoek focust

en

beide

van hoogbegaafdheid. De aanwezigheid van

zich op diagnostiek

groepen in lijn met de zwakke lees- en

hoogbegaafdheid is geen reden om van de

van leer­problemen,

spellingvaardigheden. Sterke kanten op het

huidige protocollen af te wijken. Daarnaast blijft

(vroege) risicofactoren

gebied van taal en werkgeheugen waren wel

de inhoud van de behandeling onveranderd,

voor dyslexie, de rol

aanwezig, maar bleken onafhankelijk van de

maar de vorm dient wel aangepast te worden

van (en interactie met)

risicofactoren voor dyslexie.

op de hoogbegaafdheid.

protectieve factoren en

de

benoemsnelheid

zijn

in

problemen & Onderwijs

mogelijkheden

dat

Wanneer sprake is van milde lees- en/of

voor compensatie.

zogenoemde ‘grensgevallen’, hoogbegaafde

spellingproblemen bij hoogbegaafden, wordt

Hierbij heeft zij in het

aangeraden de hulpvraag te herformuleren

bijzonder aandacht

in termen van ondervonden last of hinder. De

voor de ­combinatie

focus verschuift dan van het vaststellen van

tussen dyslexie en

een leerstoornis, naar het in kaart brengen van

­hoogbegaafdheid.

Verder

kon

worden

aangetoond

Specifieke aanknopingspunten voor diagnostiek én de behandeling zijn verder uitgewerkt in de richtlijn.

de onderwijs- en ondersteuningsbehoeften van het kind. Dit gebeurt bij voorkeur binnen

Deze is te downloaden op:

de

www.stichtingdyslexienederland.nl/

behandeling wordt ingestoken vanuit de

publicaties/brochures-sdn.

hoogbegaafdheid en de problemen die het

handelingsgerichte

diagnostiek.

De

kind ondervindt als gevolg daarvan.

JAARGANG 2019

19

LEESPROBLEMEN, LAAGGELETTERDHEID EN DYSLEXIE

ervaringen

OVER DE EXTRA ROL VAN DE OUDER BIJ EEN KIND MET DYSLEXIE Uw kind heeft dyslexie. En daarmee vervult u als ouder een spilfunctie in zijn of haar ontwikkeling. Het is een rol die u in de loop van de jaren krijgt toebedeeld, waarin u zelf ook moet groeien. En ondertussen ziét u uw kind; de worsteling die het doormaakt bij het leren lezen, spellen, schrijven.

DOOR: BEATRICE KEUNEN, HOOFDREDACTEUR BALANS MAGAZINE

V

anuit mijn werk bij Balans heb ik wekelijks

dyslexie te compenseren met hetgeen hij zelf, dus intrinsiek,

contact met ouders die me vertellen over

leuk, interessant vond om te doen. Door hem kennis op te laten

problemen

doen over het maken van films. Door hem zich de Engelse taal

omtrent

de

bekostiging

van

hulpmiddelen bij dyslexie en/of de inzet ervan;

toe te laten eigenen op de wijze waarop hem dat wel lukte.’

over onvoldoende kennis over de leerstoornis

bij docenten; over onkunde bij scholen over de (wettelijke)

Vervolgend: ‘De handicap niet wegdrukken maar relativeren.

mogelijkheden en beperkingen. Kort samengevat gaat het altijd

Je bent wie je bent, zeggen we nog steeds, en je moet met

over de belemmeringen in de zoektocht naar goed onderwijs

je dyslexie leren leven. Zeg mensen dat je het hebt, houd het

voor hun kind. Zo sprak ik onlangs telefonisch vader Peeter

niet geheim. En ja, er zijn oplossingen. We zoeken ernaar en

Hakstege en zoon Niels-Peeter (19), waarover ik hier graag iets

vinden ze. En ja, dat kost tijd. En ondertussen hopen we dat

meer schrijf.

het onderwijs zich onttrekt aan een vastgeroest patroon van denken en van doen.’

Niels-Peeter rondde onlangs voor zijn studie de trailer Disgalaxy af van een documentaire over wat hem in zijn

We beëindigen het gesprek. Ik ben zelf even stil. Opnieuw valt

leven bezighield. ‘Zijn gevecht met dyslexie, daar gaat het

de veerkracht op, vaak zo herkenbaar bij ouders van kinderen

over. Het zit hem diep,’ legt z’n vader uit. En dat laatste blijkt

met dyslexie. Hun rol is van aanzienlijke betekenis, óók in de

overduidelijk: de strijd met letters, de angst ervoor, de vlucht

acceptatie van de leerstoornis door hun kind. Oudervereniging

naar buiten. De trailer laat het allemaal indringend zien.

Balans ondersteunt hen daar onvoorwaardelijk in, door lotgenot­ encontact, belangenbehartiging en informatievoorziening. Dát

Waarom koos Niels-Peeter nu juist voor deze invalshoek, vraag

biedt perspectief.

ik hem. Het is even stil. En dan zegt hij: ‘Ik heb niets positiefs aan dyslexie overgehouden in mijn leven. Het gaf me alleen maar stress. En ik was altijd anders. Ik voelde me een ander mens op school, dat fysiek niet hetzelfde kon als andere kinderen.

Hulpmiddelen hielpen me, maar ook daarin verschilde ik weer van de andere leerlingen. Het ging pas beter toen ik vrienden kreeg met dyslexie.’

En wat kon vader Peeter tijdens die lastige schoolperiode betekenen voor zijn zoon? Welke rol nam hij in? ‘Niels laten zien dat-ie, ondanks z’n dyslexie, gewoon is. Hoe? Door de 20

‘Je moet leren leven met je dyslexie’ Zelfportret Niels-Peeter

2

PREVENTIE EN REMEDIEREN

JAARGANG 2019

21

PREVENTIE EN REMEDIEREN

DE ERFELIJKHEID VAN DYSLEXIE Kinderen verschillen enorm in hoe snel zij kunnen lezen en die verschillen tussen kinderen zijn behoorlijk erfelijk.

T

DOOR: ELSJE VAN BERGEN

en eerste over die verschillen.

krijgen. Kleuters die én weinig letters kennen

Neem een test voor technische

én een familiair risico hebben, hebben echter

leesvaardigheid, bijvoorbeeld de

niet genoeg aan het reguliere aanod. Recent

EMT. De EMT is een woordenlijst

onderzoek laat zien dat deze groep veel profijt

waarvan je in één minuut zoveel

heeft van een interventieprogramma zoals

mogelijk woorden moet oplezen. Eind groep 4

Bouw!(8). Bouw! is een computergestuurd

leest de 10% snelste lezers al 65 woorden of

interventieprogramma dat risicoleerlingen in

meer. De 10% zwakste lezers daarentegen

groep 2 tot en met groep 4 extra hulp biedt

haalt dat niveau van 65 woorden ook in de

bij leesvaardigheid(9). Voor het onderzoek

brugklas nog niet, en zal dat misschien zelfs als

werden kleuters geselecteerd die halverwege

volwassene niet halen(1).

groep 2 weinig letters kenden. Bij de helft van de kinderen kwam dyslexie voor in de familie

Ten tweede over die erfelijkheid. Technische

en deze kinderen liepen daarmee een dubbel

leesvaardigheid van Nederlandse kinderen

risico. Beide groepen oefenden 1½ tot 2 jaar

is ongeveer 80% erfelijk(2, 3). Dat betekent

met Bouw! en profiteerden daar enorm van.

dat 80% van de verschillen tussen kinderen

In vergelijking met kinderen die niet aan de

in leesvaardigheid is toe te schrijven aan

interventieconditie waren toegewezen bleek

genetische verschillen tussen kinderen en

dat door oefenen met Bouw! meer dan de helft

20% aan verschillen in hun omgeving. Let

van de dyslexiediagnoses werd voorkomen.

op, het gaat hier om verschillen tussen

Wel moesten de kinderen met een familiair

kinderen. Voor alle kinderen geldt dat ze

risico langer en intensiever met Bouw! werken

hebben leren lezen door stimulatie vanuit de

voor dezelfde vooruitgang als kinderen zonder

omgeving, meestal onderwijs. Sterker, door

familiair risico. Dit onderzoek laat mooi de effec­

goed leesonderwijs komen juist genetische

ten zien van zowel de omgeving, want extra

verschillen tussen kinderen tot uiting en

onderwijs helpt, als van genen, want kinderen

bepalen zij grotendeels waarom de een

met familiair risico hebben meer oefening nodig

vliegensvlug leest en de ander blijft haperen.

en ontlopen niet allemaal dyslexie.

Ook al weten we dat leesvaardigheid en dyslexie in hoge mate erfelijk zijn, er bestaat geen DNA test om iemands erfelijke aanleg te testen. Het ziet ernaar uit dat er duizenden genen zijn die allemaal een piepklein beetje het risico op dyslexie beïnvloeden(4, 5). De beste indicator voor erfelijke aanleg (of familiair risico) is vooralsnog of er dyslexie in de familie voorkomt(6, 7).

Het is belangrijk te noemen dat kinderen met een hoog familiair risico niet perse leesproblemen 22

‘Kinderen met familiair risico hebben meer oefening nodig en ontlopen niet allemaal dyslexie.’

wetenschap OVER

ELSJE VAN BERGEN Dr. Elsje van Bergen is Assistent Professor in Biologische Psychologie en verbonden aan het Nederlands Tweelingen Register, beide aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Van Bergen onderzoekt ­genetische en omgevings­invloeden op lezen en ­dyslexie.

Eerder was zij ­onderzoeker aan de Universiteit van A ­ msterdam bij ­Peda­gogische Wetenschappen (2008-2012) en aan de Universiteit van Oxford bij ontwikkelings­ psychologie (20122015). U kunt haar volgen op Twitter: @drElsje

REFERENTIES 1. van Bergen E. Familiair- en erfelijkheidsonderzoek naar dyslexie.

In: Van den Broeck W, editor. Handboek dyslexieonderzoek Wetenschappelijke inzichten in de diagnostiek, oorzaken, preventie en behandeling van dyslexie. Leuven: Acco; 2016. p. 37-53.

2. van Bergen E, Snowling MJ, de Zeeuw EL, van Beijsterveldt CE, Dolan CV, Boomsma DI. Why do children read more? The influence of reading ability on voluntary reading practices. Journal of Child Psychology and Psychiatry. in press.

3. de Zeeuw EL, van Beijsterveldt CE, Glasner TJ, de Geus EJ, Boomsma DI. Arithmetic, reading and writing performance has a strong genetic component: A study in primary school children.

Learning and individual differences. 2016;47:156-66.

4. Carrion-Castillo A, van Bergen E, Vino A, van Zuijen T, de Jong PF, Francks C, et al. Evaluation of results from genome-wide studies of language and reading in a novel independent dataset. Genes, Brain and Behavior. 2016;15(6):531-41.

5. Lee JJ, Wedow R, Okbay A, Kong E, Maghzian O, Zacher M, et al. Gene discovery and polygenic prediction from a genomewide association study of educational attainment in 1.1 million individuals. Nature Genetics. 2018;50(8):1112-21.

6. van Bergen E, Bishop D, van Zuijen T, de Jong PF. How Does Parental Reading Influence Children’s Reading? A Study of Cognitive Mediation. Scientific Studies of Reading. 2015(ahead-of-print):1-15.

7. Swagerman SC, van Bergen E, Dolan C, de Geus EJ, Koenis MM, Pol HEH, et al. Genetic transmission of reading ability. Brain and Language. 2017;172:3-8.

8. Zijlstra AH, van Bergen E, de Jong PF, Regtvoort A, van der Leij A. The prevention of dyslexia in children with and without familial risk: A randomized controlled trial. in voorbereiding.

9. Lexima Magazine: Lexima; 2017 [February:[pages 8-17]. Available from: https://issuu.com/lexima6/docs/lexima_magazine_feb17_pdf-klein

JAARGANG 2019

23

PREVENTIE EN REMEDIEREN

TUTOREN UIT HET VO Op basisschool Merweplein worden niet alleen ouderejaarsleerlingen en ouders ingezet als tutor bij Bouw!, maar ook scholieren van de middelbare school. Loes Ippel, intern begeleider van het Merweplein, vertelt over deze mooie samenwerking.

DOOR: ELLEN GEURTS

HOE IS DE SAMENWERKING MET HET FORTES LYCEUM ONTSTAAN?

meegekeken. Hierbij is ze ingegaan op het

“Het Merweplein en het Fortes Lyceum

tutoren zijn ook gecoacht in het motiveren van

vallen beide onder Stichting OVO; wat staat

de kinderen en positief blijven.”

geven van complimenten en feedback. De

Deze verbinding is onder andere te zien in

HOE IS HET PILOTJAAR BEVALLEN?

docenten van de middelbare school die in

“Het beviel erg goed! Van de twaalf

groep 8 Engelse les geven. Het Fortes Lyceum

middelbare scholieren die zich hadden

stond ook open voor een samenwerking

aangemeld, hielden we zes tutoren over die

bij de inzet van Bouw!, vanuit het idee dat

zeer gemotiveerd en consciëntieus waren.

als projectleider en

daarmee kinderen geholpen kunnen worden

Eén scholier begeleidde zelfs twee kinderen

trainer. Ze begeleidt

om uiteindelijk met een beter leesniveau de

per week. De roosterwisselingen van de

diverse bovenschoolse

middelbare school binnen te komen. Besloten

scholieren waren nog weleens lastig maar

implementatietrajecten,

werd daarom om in het schooljaar 2017-

we maakten gebruik van een appgroep,

2018 een pilot te draaien met middelbare

zodat er makkelijk nieuwe afspraken

programma Bouw!. In

scholieren als tutor bij het programma Bouw!”

gemaakt konden worden. De tutoren

haar eerdere werk als

werden ook zelfstandiger en voelden zich

dyslexiebehandelaar

Ellen Geurts is orthopedagoog en werkt bij Lexima

met name van het

HOE WERD DE PILOT PRAKTISCH GEREGELD?

steeds vrijer om de leerkracht kort aan te

Loes Ippels vertelt: “Henny Scheffers

spreken over hoe het oefenen was gegaan.

hoeveel impact lees- en

(dyslexiecoach op het Fortes Lyceum) en

Daarnaast vonden de kinderen het ook

schrijfproblemen kunnen

ik hebben de cursus Bouw! Coördinator

geweldig om met deze oudere scholieren

gevolgd bij Lexima. Henny heeft vervolgens

mee te mogen. Het was echt ontzettend leuk

leven. Zij zet zich daarom

onder 3 MAVO, 3 en 4 HAVO en 3, 4, 5 VWO

om hen samen te zien oefenen.”

nu graag in om leerlingen

scholieren een oproep verspreid om tutor te

heeft zij ervaren

hebben in het dagelijks

met deze problematiek

reageren mits ze qua cijfers er goed voor

WERDEN DE TUTOREN BELOOND VOOR HET TUTOR-ZIJN?

stonden. Henny heeft de geïnteresseerden

“Tutoren meldden zich in principe vrijwillig,

geïnformeerd over het programma en we

zonder voorwaarden aan. Na drie maanden

deze problemen zoveel

hebben gezamenlijk een gesprek gehad over

hebben we met de zes overgebleven tutoren

mogelijk te voorkomen.

onze verwachtingen. De scholieren kwamen

een evaluatiebijeenkomst gehad en hen toen

1x per week naar de basisschool om de

bedankt met een cadeaubon. Volgens de

kinderen te begeleiden. Ze kwamen op vaste

scholieren zelf was dit echter helemaal niet

tijdstippen per week maar dit moment konden

nodig. Aan het einde van het jaar hebben

ze grotendeels zelf bepalen, bijvoorbeeld in

we ook een certificaat uitgereikt dat de

een vrij uur of wanneer ze vroeg uit waren.

scholieren in hun portfolio konden zetten.

De eerste keren heeft de onderwijsassistent,

De scholieren ontwikkelden zich persoonlijk

die ook de Bouw! Tutor training heeft gedaan,

door de verantwoordelijkheid die ze op zich

worden voor Bouw!. Hierop mocht iedereen

24

OVER

ELLEN GEURTS

voor Openheid, Verbinding en Ontplooiing.

zo goed mogelijk te ondersteunen met ICThulpmiddelen, als ook om

interview

Enkelen lopen dit jaar voor hun snuffelstage

HEB JE NOG TIPS VOOR ANDERE ­SCHOLEN DIE MIDDELBARE SCHOLIEREN ALS TUTOR IN WILLEN ZETTEN?

weer op onze school rond, omdat ze

“Maak vooral heel duidelijke afspraken, zodat

uiteindelijk de PABO willen gaan doen.”

het duidelijk is dat er een aantal dingen van

namen. Ze hebben ook een inkijkje gekregen in hoe er binnen een school gewerkt wordt.

hen worden verwacht en het dus niet geheel

INMIDDELS ZITTEN WE IN EEN NIEUW SCHOOLJAAR. HEEFT HET PROJECT EEN VERVOLG GEKREGEN?

vrijblijvend is. Een voorbeeld hiervan is dat ze een dag van tevoren laten weten wanneer ze niet kunnen komen.”

OVER LOES IPPEL

“We hebben aan het eind van het vorige waarbij Henny ook weer aanwezig was.

WAT VINDEN JULLIE VAN HET ­PROGRAMMA BOUW!

We waren allemaal erg positief over de pilot

“Wij zijn erg tevreden over het programma.

diverse groepen en na

en zijn er dit jaar dus ook mee doorgegaan.

Bij de meeste kinderen is een goede

het afronden van haar

Er zijn nieuwe tutoren geworven op de

vooruitgang te zien. Sommige kinderen

Master SEN opleiding

middelbare school, waarbij we de werving dit

verrassen ons ook wanneer ze na een toets

jaar breder hebben getrokken door ook ouders

lessen mogen overslaan. Monitoren is wel

te informeren. Twee van de vorige scholieren

belangrijk, bijvoorbeeld of ouders thuis

Integraal Kindcentrum

hebben geholpen met het promoten van

goed blijven oefenen. Dit doen bij ons de

Merweplein. Daarnaast

het project. Hier is weer een leuke club aan

leerkrachten zelf. In eerste instantie zijn we

coördineert ze de inzet

nieuwe tutoren uit voortgekomen.”

gestart met kinderen van groep 3. Later

schooljaar een evaluatiebijeenkomst gehad

hebben we Bouw! ook preventief ingezet bij

Loes Ippel is sinds 2004 leerkracht in

in 2012 ook intern begeleider op het

van het programma Bouw! op school.

kinderen uit groep 2. In onze kleutergroepen

‘We merken dat sommige kinderen met meer zelfvertrouwen groep 3 binnenkomen dankzij Bouw!’

werken we met spelend leren. Het idee om een kleuter achter een computerprogramma te zetten, past niet helemaal. Gelukkig lieten de kinderen zien dat het werken met Bouw! als spel werd ervaren en met veel plezier gingen ze mee met de tutor. Een ander belangrijk effect van Bouw! is dat we merken dat sommige kinderen met meer zelfvertrouwen groep 3 binnenkomen.”

JAARGANG 2019

25

PREVENTIE EN REMEDIEREN

OOK VLUCHTELINGKINDEREN WERKEN MET BOUW! Verschillende scholen voor vluchtelingkinderen of kinderen met een andere moedertaal, gebruiken Bouw! voor het technisch leren lezen of juist breder voor het taalonderwijs.

Tijdens Bouw! leren de kinderen, naast de uitspraak en de betekenis van woorden en klanken, spelenderwijs het technisch lezen. Lexima bezocht één van deze scholen om met eigen ogen te zien hoe Bouw! aansluit bij deze doelgroep.

DOOR: LISA GOSKER

‘Klanken die niet voorkomen in de eigen taal zijn soms moeilijker te produceren’

T

ijdens het leren lezen

het leren lezen. Woorden waar nog geen

heeft

groep

betekenis aan gekoppeld is, kunnen

kinderen vaak moeite met

niet goed onthouden worden. Hierdoor

de tekenklank­koppeling.

kunnen leerlingen de woorden moeilijker

Wanneer kinderen al een

automatisch h ­ erkennen.

deze

­beetje kunnen lezen in de moedertaal, komt het voor dat ze al een klank vanuit

De tutor vertelde:

de moedertaal gekoppeld hebben aan

“Vooral het eerste blok van Bouw!

een letter. Het aanleren van een andere

spreekt erg aan. De leerlingen oefenen

klank kan het voor deze leerling moeilijk

hier met onder andere “pop” en “sok”.

maken. Klanken die niet voorkomen

Het woord “mos” uit blok 2 vraagt al

in de eigen taal zijn soms moeilijker te

wat meer uitleg.”

produceren. Een andere moeilijkheid is de woordenschat. Tijdens het werken

Hier zie je precies de moeilijkheid voor

met Bouw! is de tutor bij deze doelgroep

deze doelgroep. Het is erg belangrijk

dus heel belangrijk.

om als leerkracht of begeleider een keus te maken. Wil je dat de leerling

De tutor, een onderwijsprofessional, vertelde:

technisch goed gaat lezen, dan maakt

“De klanken moeten voor het

de woordbetekenis minder uit. Ze leren

Nederlands ook goed aangeleerd

op die manier beter te decoderen en

worden. ­Sommige leerlingen lukt het

kunnen geen radende leesstrategie

aan het begin niet om de klanken

toepassen. Zet je het programma ook in

goed uit te spreken, maar binnen

voor de woordenschat, dan vraagt dat

Bouw! heb je de mogelijkheid om de

om een ­andere aanpak. Een voorbeeld

mondbewegingen goed te oefenen.

hiervan geeft de tutor.

Er komt veel her­haling voor en alle klanken worden behandeld.”

Wanneer

het

programma

breder

ingezet wordt, speelt de woordenschat Tijdens de oefenmomenten klonken uit­

een belangrijke rol. Tijdens het oefenen

spraken als: “Kijk maar naar mijn mond.

vraagt de tutor: “Weet je nog wat pap

/o/ zie je dat? Mijn lippen zijn rond. Doe

betekent?”. De leerling staat op en loopt

me maar na /o/.”

richting de magnetron en wijst: “Melk .. warm, dan .. erin, mm lekker!” Naast het

De woordenschat speelt ook een rol bij 26

lezen van de woorden, ontstaat soms

Bouw!

ook een gesprek. De leerling past gelijk de

VANUIT DE WETENSCHAP:

woorden die geleerd zijn toe. Over een les

Aan dr. Haytske Zijlstra vroegen we hoe Bouw! kan bijdragen aan

waar memory in zit vertelt de tutor:

het technisch lezen van kinderen met een andere moedertaal. Zij

“Je kan een plaatje omdraaien en vervolgens

geeft het volgende aan:

naar de betekenis vragen. Je bent dan niet alleen bezig met het lezen van de woorden, maar ook met de betekenis ervan.”

“Er is geen enkele reden om aan te nemen dat vluchteling ­kinderen niet vlot en vloeiend leren ­lezen met Bouw!. Vluchteling

Kortom, het werken met Bouw! bevordert het

kinderen kunnen juist extra ­profiteren, omdat ze de Nederlandse

lees- en/of taalonderwijs. Het advies is om

taal op deze manier ook aangeboden krijgen. Ze krijgen extra

een keuze te maken wat er met Bouw! bereikt

­individuele aandacht van een Nederlandstalige tutor. Wat

moet worden; Een beter technisch leesniveau, of juist een beter algemeen taalgebruik. De tutor legt op basis daarvan de focus bij de juiste onderwerpen.

ook ­voordelig is, is dat vluchteling leerlingen op deze manier in een korte tijd ­kunnen ­leren lezen. Een casus die ­indruk heeft gemaakt op mij was een ­Afghaans meisje dat na een half jaar AVI n ­ iveau 4 kon lezen. ­Hierdoor kon ze sneller ­aansluiten bij haar ­leeftijdsgenoten. Ze ­genoot enorm van haar ­individuele momentjes met haar Bouw! ­vrijwilliger. Als tutoren de ­betekenis van ­woorden herhaaldelijk uitleggen en bespreken werk je ook gelijk aan het taalbegrip van deze leerlingen. Bijvoor­beeld maak met elk woord een ­betekenisvolle zin. Of door bewegingen. Denk aan op je stoel ­mogen staan na het­l­ezen van het woordje op.”

JAARGANG 2019

27

PREVENTIE EN REMEDIEREN

28

Flits! Tutorlezen

FLITS! TUTORLEZEN VLOT LEREN LEZEN OP SCHOOL

FLITS! TUTOR LEZEN

DOOR: WIJNAND DEKKER

Flits! Tutorlezen is een methodeonafhankelijk

Ervaringen van kinderen, leerkrachten en intern

en computergestuurd Flitsprogramma dat op

begeleiders lieten zien dat Flits! Tutorlezen een

een effectieve manier het automatiseren van

belangrijke toevoeging is aan het leesproces.

het leesproces op woordniveau bevordert.

Leerkrachten in de pilot voelden zich gesteund

Flits!

dat

door het programma omdat Flits! Tutorlezen

leerlingen, samen met een medeleerling als

overnam wat een drukbezette leerkracht niet

tutor (of met een andere niet-professionele

meer kon realiseren: drie tot vier keer per week

tutor) helemaal zelfstandig kunnen oefenen.

zo’n 15 minuten individueel oefenen met een kind.

Tutorlezen

is

zo

ontworpen

Door te oefenen wordt ingezet op verbetering van leessnelheid en nauwkeurigheid van

Kinderen waren blij met Flits! Tutorlezen:

zwakke en matige lezers. Afhankelijk van de

“Leuk dat wij het mogen doen en je leest

leesvaardigheid van een kind is het mogelijk

­beter. Voor mij gaat het goed en het helpt

de woorden op het scherm klank voor klank,

me. De woorden staan duidelijk in beeld”.

als hele woord of gesplitst aan te bieden. Alle woorden zijn ook ingesproken, zodat indien

Leerkrachten gaven aan:

nodig de leerling na oefening het uitgesproken

“Kinderen vinden het leuk om mee te werken.

woord kan beluisteren.

Je kunt kinderen nu de tijd geven die ze nodig hebben. Kind en tutor werken goed samen”.

FLITS! TUTORLEZEN: DE PILOT In de pilot van Flits! Tutorlezen, gedurende het schooljaar 2017-2018, werd op een ba-

OVER

WIJNAND DEKKER Drs. Wijnand Dekker is GZ-psycholoog en ­onderwijsadviseur.

Hij is tevens ­directeur van Praktijk ­Dekker&Dooyeweerd te Ede. Deze ­praktijk biedt diagnostiek en hulp aan kinderen met (ernstige) dyslexie.

gemiddelde vooruitgang in niveauwaarden op de DMT

sisschool in Ede geoefend met de 25 tot 30% zwakste lezers. De aanbeveling was om 4 keer per week 10-15 minuten te oefenen. In onderstaand overzicht zijn oefentijd, frequentie en gemiddelde vordering per groep weergegeven. start

na afloop

Groep 3 (6 leerlingen) maart ‘18 - juni ‘18 ∙ 2 tot 3 keer per week

EERSTE CONCLUSIE VANUIT DE PILOT

Groep 4 (9 leerlingen)

Flits! Tutorlezen biedt veel kinderen succes­

september ‘17 - juni ‘18 ∙ 3 tot 4 keer per week

ervaringen, motiveert zwakke lezers om te

Groep 5 (3 leerlingen) en groep 6 (3 leerlingen)

blijven oefenen en vermindert bij zwakke

september ‘17 - juni ‘18 ∙ 1 tot 2 keer per week

lezers (zeker als frequent wordt geoefend) de kans op stagnatie van het leesproces.

Flits! Tutorlezen is ontstaan vanuit zorgniveau 4 (dyslexiebehandeling in de ­vergoede zorg bij praktijk ­Dekker&Dooyeweerd).

Daarnaast wordt door de inzet van Flits!

Tutorlezen meer informatie verkregen over ernstige en hardnekkige leesproblematiek waarvoor wellicht hulp op zorgniveau 4 noodzakelijk is.

• MEER DAN 5000 WOORDEN • GROEP 3 T/M GROEP 8 • ZORGNIVEAU 2 EN 3 • TUTOR ONDERSTEUND

JAARGANG 2019

29

PREVENTIE EN REMEDIEREN

VOOR HETZELFDE GELD KUNNEN SCHOLEN VEEL MEER ZWAKKE LEZERS EFFECTIEF HELPEN! DOOR: HARRY KLEINTJENS

30

beleid

I

n Nederland praten we al jaren over

Passend Onderwijs en gemeenten. Een

het ­terugdringen van de kosten voor

bovenschoolse aanpak is de beste waarborg

dyslexie. Meestal wordt dan gekeken

voor succes en continuïteit, de betrokkenheid

door de bril van het ministerie of

van gemeenten helpt om geld voor scholen

de

wil

beschikbaar te maken om dit programma te

bezuinigen. Begrijpelijk, want er gaat veel

gemeenteambtenaar

die

kunnen realiseren. Immers, gemeenten zullen

OVER

geld om in diagnostiek en ­behandeling van

op korte termijn al in het jeugdhulpbudget

dyslexie. Maar het gevolg van deze ­zienswijze

tientallen miljoenen euro’s besparen op de

is dat we mega-kansen laten ­liggen. Iemand

kosten voor dyslexiezorg en op langere termijn

met een onderwijshart weet dat voor elke

op allerhande kosten die gerelateerd zijn aan

leerling met dyslexie er nog drie ­klasgenootjes

laaggeletterdheid. Een rekenvoorbeeld maakt

zijn die serieuze lees- en/of spellingproblemen

dat duidelijk.

is algemeen directeur

wal en schip ­vallen. ­Simpelweg ­omdat de

Op een basisschool van gemiddelde

studeerde economie

school niet over de ­middelen beschikt om deze

omvang worden elk jaar 2 leerlingen (ca.

leerlingen ­adequaat te helpen. Maar er lijkt

7%) opgenomen in dyslexiezorg, wat ruim

wat te kantelen in Nederland. De Minister voor

€11.000 aan kosten met zich meebrengt.

Basis- en Voortgezet Onderwijs, Arie Slob,

Als met Bouw! wordt gewerkt ter preventie

heeft het Stimuleringsprogramma Preventieve

van leesproblemen, dan komt nog slechts 0,8

& ­Integrale Aanpak Dyslexie & Hulpmiddelen

leerling (ca. 3%) in behandeling terecht, wat

­Onderwijs gelanceerd. Een schitterend ini­

voor de gemeente resulteert in een besparing

zestien jaar geleden

tiatief met ambitieuze doelstellingen. Want

van ca. €7.000. De landelijke besparingen

Lexima op vanuit hun

minister Slob kijkt verder dan dyslexie. Hij

kunnen oplopen tot ruim €40 miljoen.

hebben. En dat die leerlingen te vaak ­tussen

Harry Kleintjens MBA van Lexima. Harry en bedrijfskunde en was meer dan 30 jaar werkzaam in de branche gezondheidszorg. Samen met zijn echtgenote, dyslexiebehandelaar Ria Janssen, richtte hij ruim

bevlogenheid om kinderen die moeite

wil de leesprestaties meetbaar verbeteren, zingen voor ernstige enkelvoudige dyslexie

DRIEMAAL ZOVEEL ZWAKKE LEZERS HELPEN

(EED) ­verminderen én aan leerlingen met

Om alle doelen van de integrale aanpak

lees- en/of spellingproblemen digitale hulp­

te kunnen realiseren heeft de school circa

middelen ­bieden om hun motivatie te

€3.000 nodig voor licentiekosten, instructie en

bevorderen en hun talenten optimaal te

implementatiebegeleiding voor preventieve,

­ontwikkelen. De minister schreef daarover in

remediërende en compenserende software.

zijn recente brief aan de Tweede Kamer:

Daarmee worden dus niet alleen de leerlingen

laaggeletterdheid terugdringen, doorverwij­

HARRY KLEINTJENS

hebben met leren en lezen te helpen.

met dyslexie geholpen, maar alle leerlingen “In dit programma komt een aantal zaken

met lees- en/of spellingproblemen (ruim 10%).

samen. Niet alleen wordt ­voorzien in

Als de gemeente deze investering voor zijn

voorlichting aan scholen, instellingen,

rekening neemt, bespaart dit zo’n €4.000 per

samenwerkingsverbanden passend

school per jaar. Diverse gemeenten hebben

onderwijs en ouders over hulpmiddelen voor

deze stap al gezet, met name in de regio’s

leerlingen met dyslexie, het programma richt

waarin het Samenwerkingsverband Passend

zich ook op de meer preventieve aspecten

Onderwijs een krachtige leidende rol nam. Het

van goed lees- en spellingsonderwijs,

resultaat van deze gezamenlijke inspanning

waar­mee leesproblemen en het risico van

betekent niet alleen dat het aantal leerlingen

laaggeletterdheid en onterechte verwijzing

met de diagnose dyslexie met ruim 60%

naar de ­dyslexiezorg kan worden voorkomen.”

wordt teruggebracht, maar ook dat het aantal zwakke lezers (D/E scores) en het aantal

WIE BETAALT DAT?

zittenblijvers met 55-66% afneemt. Los van

Die vraag wordt (nog?) niet beantwoord door de

de financiële voordelen is het levenslange

minister. Maar het is evident dat scholen dit niet

menselijke leed dat kan worden voorkomen

alleen kunnen. Er wordt krachtig gestuurd op

voor tienduizenden kinderen immens!! Waar

een actieve rol van Samenwerkingsverbanden

wachten we eigenlijk nog op?

‘het gevolg van deze ­zienswijze is dat we mega-kansen laten ­liggen’

JAARGANG 2019

31

PREVENTIE EN REMEDIEREN

VREEMDE TALEN EN SPELLING: WELKE SPELLINGSTRATEGIE HEEFT UW LEERLING? In het vreemdetalenonderwijs in Nederland wordt weinig aandacht besteed aan de schrijfwijze van woorden. Veel leerlingen hebben daarom moeite met de juiste spelling van woorden in het Engels, maar ook Frans of Duits gaat niet vanzelf. Ikzelf ervoer vroeger ook problemen tijdens het spellen van woorden in vreemde talen. Wat blijkt, dat is helemaal niet zo gek. Het ligt voor een gedeelte ook aan ons onderwijs en de methodes. Er wordt onvoldoende gedifferentieerd in de methodes voor vreemde talen. Kan dat dan niet anders?

DOOR: LISA GOSKER

T

ijdens het leren spellen zijn

toegepast. Na het afnemen van een dictee en

er drie strategieën om tot de

het doorvragen op een aantal woorden kan

schrijfwijze van een woord

worden bepaald wat de voorkeursstrategie

te komen; de luisterstrate­gie:

van de leerling is. Wanneer je bij het

je luistert naar hoe het woord

leren van nieuwe woorden aansluit bij de

klinkt en schrijft op wat je hoort. De woord­

voorkeursstrategie van de leerling, zal de

beeldstrategie: je onthoudt het woordbeeld en

leerling de nieuwe woorden eerder goed

schrijft deze op uit het geheugen (inprenten).

gaan schrijven en zich ook begrepen voelen.

De regelstrategie: je past een regel toe die je

Tijdens het aanleren van nieuwe woorden,

geleerd hebt. Niet voor elk woord kan dezelfde

maar ook in het vreemdetalenonderwijs

strategie gebruikt worden. Bij een woord als

wordt hier echter weinig mee gedaan.

/trouw/ kan je de luister- of regelstrategie niet toepassen, dit woord moet worden ingeprent.

32

Vreemdetalenmethodes

op

school

zijn

gefocust op de woordbeeldstrategie: zie het

Masterclass Spelling Wil je meer weten over

Leerlingen ontwikkelen een voorkeur voor een

woord, schrijf het na en onthoud de betekenis.

spellingstrategieën en

bepaalde strategie. Bij de meeste woorden

Er wordt bijna geen aandacht besteed aan

het ontdekken van de

kan je namelijk wel meer dan één strategie

de regels die bij de schrijfwijze komen kijken.

voorkeursstrategie van

toepassen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan

Leerlingen die niet de voorkeur hebben voor

een leerling, bezoek

het woord /boot/. De leerling kan het woord

de woordbeeldstrategie, maar gebruikmaken

dan de Masterclass

schrijven door te spellen wat hij/zij hoort, of

van de luister- of regelstrategie hebben dus

spelling. Hierbij wordt

kan de verlengingsregel toepassen om te

meer moeite met het vreemdetalenonderwijs.

ook uitgelegd hoe

bedenken wat de laatste letter moet zijn, of

Zelf vond ik het fijn om gebruik te maken

BLOON en Dexlex bij

het woord kan al zijn ingeprent. Wanneer je

van de regels en onbewust prentte ik zo min

het spellingonderwijs

de leerling vraagt hoe hij tot de schrijfwijze

mogelijk woorden in. De inprentwoorden

aansluiten.

(goed of fout) gekomen is, kan worden

deed ik dus ook altijd fout, terwijl grammatica

opgemaakt welke strategie de leerling heeft

vaak een stuk beter ging.

vreemde talen

Tijdens mijn studie Arabisch kwam ik

mijn hoofd kunnen leren. Nu moest ik elk

erachter dat er redenen bestaan waarom

woord inprenten. Hierdoor maakte ik veel

klinkers de ene keer zus en de andere keer

meer fouten.

OVER LISA GOSKER

zo uitgesproken worden. Ik leerde dat

Lisa Gosker is afgestu-

klinkers anders kunnen klinken door de

Op

deerd Taalwetenschap-

omgeving. Het Arabisch heeft weinig inprent­

leerlingen dus geholpen zijn, als duidelijk is

woorden, dus weinig woorden waar je de

welke voorkeursstrategie zij hebben en als

woordbeeldstrategie móet toepassen. Ver­

daarop wordt aangesloten. De methode die

volgens kon ik woorden veelal foutloos

de leerling krijgt, zal dan moeten inspelen op

schrijven. Als ik dit soort trucjes geleerd had

wat de leerling nodig heeft.

het

voortgezet

onderwijs

zouden

tijdens het vreemdetalenonderwijs, dan was

per met als specialisatie taalstoornissen en meertaligheid. Ze deed voor haar ­masterstudie onderzoek naar hoe ­compenserende ­hulpmiddelen ingezet

Frans, Engels of Duits mij wellicht ook beter

Heeft een leerling de voorkeur voor inprenten?

afgegaan. Ik denk dat er op dit moment

Dan kan deze met een methode aan de

­kinderen met ­educational

genoeg leerlingen zijn die problemen hebben

slag zoals die nu veelal gebruikt wordt op

needs. Tijdens haar

met de uitspraak en schrijfwijze van woorden.

scholen. Heeft de leerling meer de voorkeur

onderzoek bekeek ze de

Terwijl dit misschien niet altijd nodig is.

voor regels? Dan zal er een methode moeten

compenserende soft-

worden geboden waarin deze regels en

ware voor kinderen met

Het Engels heeft veel inprentwoorden, maar

ezelsbruggetjes beschreven staan. Docenten

heeft zeker ook regels. Wanneer schrijf je

moeten deze regels en ezelsbruggetjes nu

bijvoorbeeld een /ie/ of /ei/ (piece en receive).

mondeling overbrengen aan de leerlingen

Normaal gesproken komt de letter "i" vóór de

die hiervoor gevoelig zijn. Zij moeten, in

letter "e", behalve na de letter "c", want dan

de weinige tijd die ze met de leerlingen

komt de "e" vóór de "i" (zoals bijvoorbeeld in

doorbrengen, de inschatting maken welke

"receive" (ontvangen)). Op elke regel (en dan

leerlingen dit nodig hebben. Beter zou zijn

vooral in het Engels) zijn wel uitzonderingen,

wanneer de methode dit al biedt.

kunnen worden bij

een taalontwikkelingsstoornis, ADHD, autisme en NT2.

maar deze uitzonderingen had ik prima uit

JAARGANG 2019

33

PREVENTIE EN REMEDIEREN

EEN VOORBEELD UIT DE PRAKTIJK: ZO KAN HET OOK! De rol van de trajectbegeleider/poortwachter bij de vergoedingsregeling dyslexie.

DOOR: CHRUF VAN KEMPEN

D

e

gemeenten

Beemster,

Purmerend,

Landsmeer

en

Edam-Volendam, het

Waterland,

Samenwerkingsverband

Waterland hebben voor de toeleiding naar de vergoedings­ regeling ­Ernstige Enkelvoudige Dyslexie gekozen voor een ­trajectbegeleider, een ‘poortwachter’.

Die poortwachtersfunctie staat niet op zichzelf. Er is een cyclisch model ontwikkeld met een nadrukkelijke rol voor het Samenwerkingsverband. Op de

OVER

bladzijde aan de rechterkant is het model weergegeven.

CHRUF VAN KEMPEN

VERLEDEN EN TOEKOMST

Chruf (1954) werkt sinds

Het organisatiemodel van het SWV Waterland werpt zijn vruchten af. De leesopbrengsten liggen boven het landelijk gemiddelde. Ook zijn we vanaf de start van de vergoedingsregeling in 2009 in staat geweest om het aantal dossiers welke in aanmerking komen voor de vergoedingsregeling binnen aanvaardbare grenzen te houden. Van onze populatie leerlingen kan 6% aangemeld worden voor onderzoek. Van die 6% komt 3,6% in aan­merking voor behandeling en 2,4% wordt terug verwezen naar de school. Dat zijn streefcijfers. Jaren op rij voldoet het SWV Waterland aan dat streefgetal.

1976 in het onderwijs.

Momenteel werkt hij voor het SWV Waterland als dyslexiespecialist en trajectbegeleider EED. Chruf is actief (geweest) in o.a. ­Masterplan ­Dyslexie , CITO en diverse werkgroepen laaggeletterdheid en dyslexie.

“De leesopbrengsten liggen boven het landelijk gemiddelde” 1 Chruf van Kempen – ‘Verslag Leesopbrengsten SWV Waterland ‘ 2011, 2013., 2015, 2017 zie ook: https://www.swvwaterland.nl/ inhoud/dyslexie

34

praktijk 1. VOORTRAJECT:

3. DOSSIEROPBOUW EN VERVOLG:

- Scholen wegwijs maken in het gebruik

De school heeft de volgende stappen doorlopen: leerling

en toepassing van het Protocol

scoort zwaar onvoldoende (E- score) op de DMT bij

leesproblemen en dyslexie, door middel

‘hoofdmeetmoment’. Gedurende de daarop volgende periode

van jaarlijkse cursussen.

tot het volgende ‘hoofdmeetmoment’ geeft de school intensieve

- Scholen op de hoogte brengen van de

begeleiding (3 maal 20 minuten per week). Een handelingsplan

regels/eisen die de vergoedingsregeling

waarin begeleiding beschreven staat op letter-, woord-

stelt aan het onderwijs.

en tekstniveau, dient als leidraad. Die begeleiding wordt

- Consultaties aan scholen die

aangeboden door een bevoegde leerkracht in een groepje

specifieke vragen hebben over effectief

van maximaal 3 tot 4 leerlingen. Bouw! kan hier prima ingezet

leesonderwijs.

worden. Veel scholen starten overigens al eerder met Bouw!,

- Implementatie van Bouw! in alle scholen

zodat Bouw! een mooi preventief effect heeft.

van ons samenwerkingsverband.

Na die oefenperiode wordt het handelingsplan geëvalueerd.

Bekeken wordt of de SMART geformuleerde doelen behaald

2. BIJ VERMOEDEN VAN DYSLEXIE: - Scholen voorlichten en vaardig maken in het opzetten van een leesdossier.

- Advisering remediërende interventies, materialen en methoden.

zijn. De leerling haalt bij het volgende ‘hoofdmeetmoment’ opnieuw een E-score: wederom wordt een interventieperiode ingezet. Na deze tweede interventieperiode vindt een evaluatie plaats. De leerling scoort opnieuw een E-score op de DMT. Ook hier geldt dat Bouw! op ondersteuningsniveau 3 ingezet kan worden.

4. DOSSIER EN INSTUREN: - School maakt het dossier compleet. Dossier gaat naar de trajectbegeleider.

- Trajectbegeleider bekijkt het dossier op compleetheid en voor een deel op ontvankelijkheid. Ontbrekende informatie vraagt de trajectbegeleider op bij de school. Dossiers die niet voldoen aan de eisen worden geretourneerd aan de school: leerling is daarmee vooralsnog afgewezen.

- Complete dossiers die voldoen aan de eisen worden naar de diagnosesteller verstuurd voor onderzoek en mogelijk behandeling.

5. MONITORING:

1. voortraject: voorlichting/ scholing

Om de leerlingen, de scholen waar ze ­vandaan komen en de aantallen te ­kunnen monitoren is er contact met diagnost/­ behandelaar. Tweejaarlijks maakt de ­trajectbegeleider een rapport met de ­opbrengsten van alle scholen van het SWV Waterland . Daarin wordt ook het ­aantal 1

5. monitoring leesop­brengsten en ­aantallen

2. advisering specifieke hulp

leerlingen benoemd die in aanmerking ­kwamen voor een dyslexieverklaring, ­diagnosestelling vanuit de vergoede zorg en voor behandeling van EED (Ernstige Enkelvoudige Dyslexie). De scholen, maar ook ­besturen krijgen een neerslag van het verslag.

Op basis van de cijfers wordt scholing en voorlichting vanuit de SWV afgestemd.

4. dossier insturen door school en ­beoordeling traject­begeleider. diagnosestelling volgt samen met ­(mogelijke) behandeling

3. dossieropbouw door school

JAARGANG 2019

35

PREVENTIE EN REMEDIEREN

interview

MYLOU EN OMA RIA: ALLEBEI GEVEN ZE LEESLES

interview met Mylou en oma Ria Mylou is 11 jaar, zit in groep 8 en is een

Op dinsdagmiddag gaat Mylou altijd bij oma Ria oefenen met lezen. Op school is Mylou Bouw! tutor en helpt zij een andere leerling met lezen. Speciaal voor dit magazine is Mylou door oma Ria geïnterviewd.

ervaren Bouw! tutor.

Ria Janssen is dyslexiespecialist en heeft 16 jaar geleden

Mylou jij bent Bouw! tutor op je school De

Vind jij het leuk om te doen?

Heerd. Met wie doe jij Bouw!?

Ja hoor. Mike komt steeds dichter bij het niveau

Met Mike uit groep 4. Vorig schooljaar toen Mike in

waar hij zou moeten zijn. Mike is wel grappig.

geniet als oma van haar

groep 3 zat zijn we begonnen met Bouw!.

Er zijn heel gekke zinnen, die lezen we samen.

kleinkinderen.

Lexima opgericht. Zij is nu met pensioen en

Mike de dikgedrukte woorden en ik de rest. Dan Hoe hebben jullie het georganiseerd?

maakt Mike een grapje: ‘Ja maar dat kan toch

Ik let zelf op de tijd. Dan neem ik een computer

niet: vliegen’.

Helpt het als je veel leest?

mee en start ik het programma op voordat ik Mike ophaal. Ik zit meestal alleen. We doen de oefeningen

Hoe vind je die verschillende oefeningen?

Ja, ik ben beter in zacht lezen

tot 9 uur. Ik haal Mike om kwart voor negen op.

De afwisseling tussen de oefeningen zijn wel leuk

dan hardop. Ik begrijp goed wat

voor Mike, zodat hij beter kan leren. Ik vind het

ik lees maar kan het niet goed

echt heel leuk met hem!!

uitspreken. Als ik hardop lees,

Kun je een voorbeeld geven wat je oefent?

Ja, we doen klankoefeningen, dan zoekt Mike

voelt het als een tongtwister. Ik

de juiste letter met de hemdjes en de sokken.

Mylou, jij leest elke week samen met oma

haal de letters door elkaar. Als ik

Ook memory en andere oefeningen.

Ria. Wat doen jullie?

spreek heb ik er geen last van.

We gaan samen naar de bieb en daar kies

Engels is heel gemakkelijk. Ik

Jij bent de tutor, wat moet je doen?

ik een boek. Het liefst heb ik spannende

lees ook Engelse boeken. Ik ben

Ik leg het uit en Mike gaat het doen. Ik help en

fantasieverhalen en Engelse boeken. Wij

heel goed in Engels spreken. In

controleer. Mike spreekt de letters uit die op het

oefenen al vanaf groep 3 samen. In groep 6

de zomervakantie ben ik een

hemdje staan. Als het goed is geef ik hem een

zijn we gestopt en in groep 7 weer begonnen.

week op English summerschool

complimentje en als het fout is dan herhalen we

Met spelling hebben we een jaar gewerkt met

geweest samen met mijn neef

de oefening.

Dexlex.

Elmer. Dat was leuk. In de

Welke complimentjes kun je zoal geven?

Hoe ben je bij Harry Potter gekomen?

paar dagen naar Londen met

Laatst zei ik perfecteminto en toen moest Mike erg

De eerste twee boeken heeft oma Ria mij

opa en oma. Ik vind Nederlands

lachen. Je kunt ook zeggen: ‘goed zo’, of ‘prima’, ‘

geadviseerd. Dat hebben we met audio gelezen.

een gekke taal met al die kleine

uitstekend gedaan’, ‘dat wilde ik horen’, ‘geweldig’,

Nu lees ik het derde boek de ‘Gevangene van

woordjes.

‘goed gedaan’, ‘dat was de goede letter’.

Azkaban’ helemaal zelf.

Heb jij ook instructie gekregen wat je moet doen?

Lees je ook thuis?

Ja, ik zit op stijldansen en ga nu

Ja, tevoren heb ik met de juf van groep drie een

Ja, elke avond voordat ik ga slapen lees ik wat

voor zilver. Games spelen doe ik

aantal oefeningen gedaan. Aan het eind van het

we hebben afgesproken. Dat zijn meestal twee

thuis met mijn broertjes. Ik zit ook

jaar hebben we evaluatie gehad. Juf zei dat Mike

hoofdstukken. Met oma maak ik een schema:

op tekenles en op strip­tekenen,

goed vooruit is gegaan.

1) Hoeveel bladzijden een boek heeft. 2) Hoeveel

want ik houd van tekenen.

herfstvakantie gaan we een

Heb je ook hobby’s?

36

hoofdstukken. 3) Hoeveel dagen kan ik erover

Volgend jaar wil ik graag naar

Vindt Mike het leuk om met jou te werken?

doen voordat het boek terug moet. 4) Hoeveel

de havo, want ik wil graag iets

Ja, hij wil wel verder. Ik heb het ook nog een keer

moet ik dan elke dag lezen. 5) Waar ben ik dan

doen met computers en tekenen:

met een ander kind gedaan toen juf ziek was.

volgende week.

grafische vormgeving!

3

COMPENSEREN

JAARGANG 2019

37

COMPENSEREN

ONDERWIJS PLURYN:

‘KURZWEIL IS BESCHIKBAAR VOOR AL ONZE LEERLINGEN’ DOOR: MARRITH HOENDERKEN

In het schooljaar 2016-2017 zijn de scholen van Pluryn gestart met een implementatieproject Kurzweil op 4 scholen voor (V)SO. Josine ziet het als een groot voordeel dat ze met 4 scholen samen optrekken binnen dit project, zo vindt niet iedere school het wiel opnieuw uit.

38

interview OVER

LEERLINGEN VAN PLURYN

en zijn zelfvertrouwen te vergroten. Onze

De leerlingen van de scholen van Pluryn

leerlingen willen we met behulp van ICT

hebben ernstige sociaal-emotionele proble­

stimuleren om actief deel te nemen aan de

matiek, gedragsproblematiek en vaak ook

informatiemaatschappij, om daardoor hun

leerproblemen, waaronder dyslexie. Ook zijn

persoonlijke succeskansen te vergroten.‘

Josine Hakvoort is

Uit het beleid- en implementatieplan Kurzweil 3000 Onderwijs Pluryn

generalist op de scholen

er leerlingen die wél moeite hebben met vaardigheden die passen bij de leerstoornis dyslexie, maar niet in het bezit zijn van een

JOSINE HAKVOORT

orthopedagoogvan Pluryn. Zij houdt zich o.a. bezig met

dyslexieverklaring. De IQ-grens vanuit de

HET PROJECT IN FASEN

landelijke richtlijn ligt net te hoog voor het

Het project wordt gefaseerd ingevoerd. De

stellen van een diagnose of er is sprake van

­afgelopen schooljaren stonden in het teken

comorbiditeit waardoor de oorzaken van de

van het informeren van collega’s, trainingen

lees- en of spellingsproblemen onvoldoende

organiseren en een goede ICT-infrastructuur

vastgesteld kunnen worden. De scholen van

­opzetten. Daarnaast is aan het begin van het

onderwijskundig

Pluryn waren daarom op zoek naar een passend

project een concreet beleid geschreven en een

gebied. Zij is mede-

aanbod voor leerlingen met dyslexie, waar ook

werkgroep geformeerd. Inmiddels heeft ­Pluryn

initiatiefnemer van

leerlingen zonder dyslexieverklaring, gebruik

ook een ­gezamenlijke digitale bibliotheek, ­zodat

het bovenschoolse

­bestanden makkelijker gedeeld kunnen ­worden.

implementatieproject

van kunnen maken. In de open web­licentie van Kurzweil 3000 vonden zij de oplossing.

onderwijskwaliteit en met innovatie, verbetering en (visie) ontwikkeling op

Kurzweil binnen Onderwijs Pluryn en zal

DE STUURGROEP Josine krijgt van ouders wel eens de vraag:

Op bovenschools niveau is een stuurgroep

‘heeft mijn kind dyslexie?’. Zij moet dan soms

geformeerd zodat expertise gedeeld kan

uitleggen dat het niet mogelijk is om de

worden en samenwerking tussen de scholen

diagnose vast te stellen. Ze kan nu aangeven

gestimuleerd wordt. Bovendien bieden stuur­

dat Pluryn, met behulp van Kurzweil, deze

groepleden

leerlingen wel passende ondersteuning kan

bijvoorbeeld in contact naar het bestuur of

bieden. Want de insteek van dit project is

naar de directie van de eigen school. Op de

helder: met of zonder dyslexieverklaring,

scholen is een werkgroep samengesteld om

leerlingen krijgen dezelfde ondersteuning.

het gebruik van Kurzweil goed te begeleiden.

OPEN WEBLICENTIE EN KLASSIKALE INZET

Josine heeft voor andere scholen en samenwer-

Met de open weblicentie van Kurzweil 3000

kingsverbanden een belangrijke tip:

elkaar

de bewaking van de

veel

de komende jaren in de rol als projectleider dit project begeleiden.

ondersteuning,

hebben alle leerlingen en leerkrachten op de vier scholen van Pluryn een account. Omdat

‘Zorg voor draakvlak! Zoek op de

het programma gebruiksmogelijkheden heeft

­verschillende s­ cholen naar mensen die

waar iedere leerling van kan profiteren wordt

enthousiast zijn over het ­project. Vraag hen

het programma zowel op individueel- als op

voor een plek in de w ­ erkgroep of stuurgroep.

groepsniveau (klassikaal) ingezet.

Hun enthousiasme kan als een ­olievlek binnen de school gaan werken’.

Klassikaal wordt Kurzweil remediërend en compenserend ingezet en op individuele indicatie ook dispenserend. Het streven is om Kurzweil zowel klassikaal als individueel bij alle vakken in te zetten waarbij veel gelezen of geschreven moet worden.

‘Bij het gebruik van Kurzweil gaat het niet alleen om het verbeteren van de leerprestaties (effecten van lezen en schrijven), maar ook om de leerling mee te laten draaien op zijn eigen (echte) niveau

‘Naast dat het gebruik van Kurzweil natuurlijk voor de leerlingen veel oplevert, levert het ons als scholen ook meer samenwerking op. We wisselen veel expertise uit en kunnen elkaar goed ondersteunen.’ Josine Hakvoort JAARGANG 2019

39

COMPENSEREN

alinea

AAN DE SLAG MET ALINEA DOOR: DEBBY MEREMA EN DYMPHE LAAN

R

eformatorische Basisschool ‘de

gemaakt van de geavanceerde woord­

Akker’ in Amstelveen werkt sinds

voorspeller. Daarnaast hebben ze ook het

kort met de compenserende

hulpmiddel gebruikt om de werkwoordspelling

software Alinea Pro. Om de

te controleren. Alinea spreekt mee tijdens het

leerlingen kennis te laten maken

typen, dus de leerlingen konden zo horen of

OVER

DEBBY MEREMA Debby Merema is

ze geen fouten hadden gemaakt.

orthopedagoog en is bij

leerkrachttraining te komen verzorgen. Zeven

Bij het oefenmoment voor het studeren konden

trainer en projectleider.

leerlingen van groep 5 t/m groep 7 en vier

de leerlingen oefenen met de markeerstiften

leerkrachten gingen tijdens deze training

en het maken van een samenvatting. Aan het

aan de slag. De leerlingen en leerkrachten

einde van de training hebben de leerlingen de

waren nog niet bekend met Alinea. Eén van

Alinea App nog uit kunnen proberen. Deze

de deelnemende leerlingen is Hannah (11)

App heeft een fotografeer-en-lees-functie.

uit groep 7. Hannah vindt taal en spelling

Dit betekent dat, wanneer je een foto van een

lastig en ze hoopt dat dit haar met behulp

tekst maakt, Alinea dit direct voor je voorleest.

ter ondersteuning van

van Alinea makkelijker en sneller af zal gaan.

De leerlingen hadden de App snel onder de

de leerling.

Ook Samuël (8) uit groep 5 vertelt dat hij

knie en probeerden zelfs om de spreuk op

lezen lastig vindt. Hij vraagt dan ook al aan

iemands T-shirt voor te laten lezen…

met

het

programma,

heeft

de

school

aan Lexima gevraagd om een leerling-

Lexima werkzaam als In het verleden is Debby werkzaam geweest als diagnosticus en dyslexiebehandelaar. Ze is zich, mede hierdoor, zeer bewust van het belang van ICT-hulpmiddelen

het begin van de training wanneer hij het programma zou mogen gaan gebruiken.

Aan het einde van de training kregen alle

Wanneer de leerkracht aangeeft dat hij Alinea

leerlingen een diploma voor het harde werken.

dagelijks mag gaan gebruiken op school, zien

Ze zijn echte Alinea-kenners geworden!

we een grote glimlach op Samuëls gezicht.

Hannah heeft nog een tip voor andere leerlingen die een Alinea-training gaan

Tijdens de leerling-leerkrachttraining worden

volgen: “Goed opletten, anders mis je nog

de basisvaardigheden (lezen, schrijven en stu-

iets!” Hannah vond het erg prettig dat Alinea

Dymphe Laan is

deren) behandeld. Per onderdeel wordt er eerst

meespreekt tijdens het typen: “als je dan een

orthopedagoog en

een instructie gegeven, daarna volgt steeds

woord verkeerd typt, hoor je meteen dat je het

werkt als docent en

een oefenmoment. Tijdens het eerste oefenmo-

niet goed hebt geschreven en kan je het gaan

trainer bij Lexima. Als

ment (lezen) heeft Samuël ontdekt dat hij ‘Ellen’

verbeteren”. Marnix (10) uit groep 6 wil Alinea

een fijne voorleesstem vindt. De ­leerkrachten

ook gaan gebruiken bij het schrijven. Hij heeft

vinden het erg prettig dat ze Nieuwsbegrip

al een favoriete stem uitgezocht, maar geeft

kunnen laten voorlezen met Alinea.

wel aan dat hij nog eventjes moet oefenen met de werkwoorden. Samuël vertelde aan

40

Tijdens het tweede oefenmoment (schrijven)

het einde dat hij de training leuk vond. Het

mogen

verhaal

prettigst vond hij dat Alinea voorleest en

presenteren op het grote scherm. Tijdens het

dat hij zelf kan meelezen. Hierdoor heeft hij

schrijven van dit verhaal hebben ze gebruik

sneller door welk woord er staat.

twee

leerlingen

hun

ervaringsdeskundige met dyslexiesoftware deelt zij haar kennis met leerlingen en onderwijsprofessionals.

OVER

DYMPHE LAAN

ingezonden

Beste lezers, lexie…..over mij dus. En gepraat over mensen met dys In dit magazine wordt er dus t en ziel willen inzetten blij. Mensen die zich met har met die aandacht ben ik zeer nodig zijn. Toch ” voor verbeteringen, die hard voor anderen en de “kar trekken moet me iets van het hart. en ik haalde bij alle de basisschool keihard gewerkt op heb Ik . ium nas Gym het VWO. Mijn harde werk Ik zit in de tweede klas van 550. Het advies was dan ook van re sco e gst hoo de te”) de “ech citotoetsen (de oefenversies en sium te starten. me om op Gymnasium/ Techna de eug verh ik had zich geloond en n en liggen te en. De Dyslexieprotocollen lage ouders maar zelf moest uitzoek n mij met het ik weer te dat k blee ar En toen, toen ik kreeg en krijg ma steeds hoogte van mijn Dyslexie en de op niet en war en cht kra verstoffen in de kast, leer eneum is toch ook goed?” ium met nog 2 extra talen? Ath nas Gym ook dan m aro “Wa horen: sen : Welke hulp zou het beste pas Zou de vraag niet moeten zijn ag? vra e eerd verk de niet Maar zeg nou zelf. Is dat voor dit kind?

afhankelijk van schoolprotocol, ik NIETS aan kan doen. Ik ben r waa iets r voo d wor t traf de gekozen Ik heb het gevoel alsof ik ges krachten en niet te vergeten van ramma’s die school kiest, leer rog gsp nin steu der e-on lexi zorgteam, dys ool gebruikt. leer- en les- methodes die sch toch niet men en hoe ik daar kom maakt om het eindresultaat, mijn exa toch t gaa Het . nen kun er ibel Zou dit niet flex worden. maatwerk geleverd zou moeten uit? Dat zou inhouden dat er den vakken als Geschiedenis, natuurmethode? Waarom wor een uit van n lere n tale de men” tijdens Rekenen/ Waarom mag ik niet Lappen tekst bij “verhaalsom ool? sch op d eun erst ond niet op Apple producten, Aardrijkskunde, Biologie e.d. programma’s die niet werken hulp t, taa bes ie vers 3 MP n n gee maar Wiskunde, Werkboeken waarva e licenties aankopen en ga zo in de klas, scholen die beperkt op lapt of d Ipa van ken ma geen gebruik mogen lecten ondersteund? En waarom met voorleesfunctie voor dys ijn Lat en ks Grie die r eve door. Waarom is er maar 1 uitg is dit niet algemeen bekend? n dyslexie als uitdaging. er niet besmettelijk! Ik zie mij zek en te ziek n gee is e lexi Dys , Dyslexie een grote drempel?? ik dan: ouders, mede-dyslecten ik zelfs vanuit. Met allen bedoel ga r daa , zien zo ook tiek dit poli n de alle Ik hoop dat jullie ten, niet te vergeten erwijsondersteuning, gemeen ond rs, ato rdin coö zorg en, uitgevers, scholen, leerkracht of heeft met dyslexie. en iedereen die te maken krijgt te hebben kunnen leren erwijs) hoop ik gewoon verder ond d sen pas iode per atie ent verd als In 2020 (duur van de implem p ik mijn bijdrage te hebben gele goede ondersteuning. Ook hoo de mét sium hna Tec / ium op het Gymnas dyslexie. voorvechter van mensen met sium volg en waar ik Gymnasium/ Techna ozen voor een andere School gek ers oud n mij met ik heb O ja, uiteindelijk enige dyslect in de klas. kijkt. En ja, ook hier ben ik de e lexi dys met ren olie sch r die met een opener blik naa deze kans verdien ik ook.

Toch wil ik ervoor gaan want Met vriendelijke groet, Myrthe Albertz, 14 jaar JAARGANG 2019

41

COMPENSEREN

onderwijs

TOETSEN EN EXAMENS HOE ZIT DAT NOU? DOOR: DYMPHE LAAN EN DEBBY MEREMA

V

olgens de Wet Gelijke Behandeling hebben

verschilt licht van elkaar. Zo geldt voor de centrale eindtoets

leerlingen en studenten met dyslexie recht op

in het PO dat er gewerkt mag worden met een compenserend

maatregelen en voorzieningen die hen helpen

hulpmiddel, mits er een geldige dyslexieverklaring aanwezig

hun opleiding succesvol af te ronden. Dit is de

is. De school mag verklanking aanbieden (tekst-naar-spraak-

zorgplicht van de school. Maar dan komt de

software), maar mag niet zelf met alternatieve voorzieningen

eindtoets of de examenperiode er aan. Mag je nu nog steeds

komen (mondelinge afname, rekenmachine, spellingskaarten,

gebruik blijven maken van een compenserend hulpmiddel?

woorden­boek). Ook mag er geen gebruik gemaakt worden van het internet, digitale woordenboeken, spellingcontrole of

Landelijk is er regelgeving op het gebied van toetsen en

encyclopedieën. Belangrijk is dus dat, wanneer er gewerkt

examens. Dit wordt tweemaal per jaar gepubliceerd door

wordt met een dergelijk programma, bepaalde functies worden

het CvTE (College voor Toetsen en Examens). Het gaat hier

geblokkeerd. Tot slot geldt dat de leerling, wanneer nodig, langer

om de septembermededelingen en de maartaanvullingen.

de tijd mag nemen.

Het CvTE geeft uitwerking aan onder meer artikel 55 van het Examenbesluit VO. In speciale bijlagen wordt precies

Voor het VO geldt dat er een deskundigenverklaring nodig

omschreven wat er landelijk geregeld is voor leerlingen die

is om te mogen werken met een compenserend hulpmiddel

speciale ondersteuning nodig hebben. Er is een versie voor het

tijdens de centrale schriftelijke examens. Ook hiervoor geldt

PO (‘Leerlingen met speciale ondersteuningsbehoeften’) en

dat het niet is toegestaan om alternatieve voorzieningen in

één voor het VO (‘Kandidaten met een beperking’). De inhoud

te zetten. Gangbare aanpassingen zijn verklankingen en extra tijd (in principe maximaal een half uur verlenging). In tegenstelling tot het PO, mag er in het VO door leerlingen met dyslexie wél gebruik gemaakt worden van de spellingcontrole.

De overige functieblokkeringen gelden wel.

Zit je op het MBO, HBO of WO? Let dan goed op! Je bent dan in principe zelf verantwoordelijk voor het verzamelen van informatie over de beschikbare voorzieningen en je moet zelf bij de onderwijsinstelling aangeven welke voorziening je nodig hebt. Als je voor een voorziening in aanmerking wil komen, moet je tijdig een verzoek indienen bij de examencommissie.

Er mag dus extra ondersteuning geboden worden aan leerlingen met speciale behoeften tijdens de eindtoets en het CSE. Voor scholen is het belangrijk om tijdig spraaksynthese-bestanden te bestellen, indien hier gebruik van gemaakt gaat worden.

Daarnaast is het wenselijk dat de leerlingen voorafgaand aan hun toets of examen al gewend zijn aan de spraaksyntheseprogramma’s en de wijze waarop de verklanking plaatsvindt.

Probeer als school je eigen regelgeving omtrent de toetsen en examens zoveel mogelijk aan te laten sluiten bij de regelgeving van het CvTE, zodat de leerling zo optimaal mogelijk voorbereid is voor de eindtoets of het CSE.

42

interview

‘DYSLEXIE MAG GEEN BELEMMERING ZIJN!’ interview met een examenkandidaat DOOR: DYMPHE LAAN

Angelina Haas is 16 jaar en heeft in 2018 op de school RSG Noord Oost Veluwe examen gedaan met Kurzweil. Dit onder begeleiding van dyslexiespecialist Henny Lindenschot die actief betrokken is bij de ondersteuning van leerlingen met dyslexie.

Angelina heeft Kurzweil gebruikt bij

Met deze markeerstiften kon zij de

snelheid instellen en het programma is

alle vakken en examens. “Wanneer

foute antwoorden doorstrepen en had

minder uitgebreid”.

er vragen bij docenten waren over

zij een beter overzicht van de mogelijke

Kurzweil of ik had hulp nodig met het

juiste antwoorden.

programma, dan kon ik altijd terecht bij

Het werken met Kurzweil raadt Angelina andere leerlingen aan, omdat

mevrouw Lindenschot. Zij kan docenten

Angelina was erg zenuwachtig voor

je op het programma terug kunt vallen

laten inzien waarom het belangrijk is

haar examens. Tijdens het maken van

wanneer je iets lastig vindt. Als tip

om ondersteuning te krijgen. Mevrouw

haar examens mocht zij achterin zitten

heeft ze: “Je moet niet opgeven. Dyslexie

Lindenschot is echt top!”.

en stond alles al voor haar klaar. School

mag geen belemmering zijn en door

had voor laptops zonder internet

zo’n programma als Kurzweil krijg je de

Volgens Angelina is Kurzweil een steun in

gezorgd. “Ik heb veel tijd besteed aan

juiste ondersteuning. Het is belangrijk om

de rug geweest: “Ik gebruik voornamelijk

het leren en maken van oefenexamens

doorzettingsvermogen en motivatie te

de voor­leesknoppen, want het is zo fijn

in Kurzweil, maar zonder Kurzweil had

hebben, om te bereiken wat je graag wilt.”

dat je woorden voorgelezen kan krijgen

het nog veel langer geduurd. Mevrouw

in je eigen tempo”.

Lindenschot had voor mij allemaal

Angelina vindt het belangrijk

oefenexamens omgezet voor Kurzweil,

dat scholen zorgen voor een

Waar Angelina tegenaan liep is dat

hierdoor kon ik goed examens oefenen in

ondersteunend hulpmiddel en dat er

zij woorden oversloeg, waardoor

het programma. Dit was erg fijn”.

gekeken wordt naar een individuele

het begrip van de tekst verdween.

aanpak. “Scholen moeten zich bewust

Daarnaast kost het werken zonder

Angelina heeft haar examens goed

worden van de belemmeringen van een

Kurzweil haar veel meer tijd. Ze vindt

gemaakt en is geslaagd. Zelf was ze

leerling en wat voor een verschil een

het werken met Kurzweil zo prettig

niet helemaal tevreden met haar cijfer

programma zoals Kurzweil kan maken.

omdat het digitaal is en omdat ze haar

voor Nederlands (5.9) en ze heeft

Namelijk een groot verschil!”

voorkeurssnelheid heel nauwkeurig

daarom dit examen opnieuw gemaakt.

in kan stellen, ook voor verschillende

Dit met een prachtig resultaat: 7.1!

talen: "Zo heb ik mijn examen Frans

Na de zomervakantie is ze gestart

goed kunnen maken. Voor MAVO moest

met haar studie MBO Verpleegkunde,

je verplicht 6 vakken kiezen, maar ik heb

daarna wil ze graag doorstromen naar

Frans als zevende vak gevolgd. Omdat ik

het HBO. Tijdens deze nieuwe studie

het met Kurzweil wél kon!”.

mag ze gebruik maken van een ander compenserend hulpmiddel. Dit vindt ze

Naast de leesfunctionaliteiten heeft

fijn, maar ze vindt het wel erg jammer

Angelina ook de markeerstiften

dat dit geen Kurzweil is: “Bij dit nieuwe

veelvuldig gebruikt tijdens het examen.

programma kan je niet zo precies je

JAARGANG 2019

43

DYSLEXIE ALGEMEEN

44

praktijk

WODY ALS TAALTOOL BIJ DE POLITIE WoDy wordt nu ook als taaltool ingezet bij de politie.

Monique Blom, verantwoordelijk voor de implementatie van WoDy binnen de politie vertelt:

W

erken bij de ­politie

vragen. Al snel kwamen er meer aanvragen

is niet zomaar een

binnen voor ongeveer 600 collega’s.

baan. Veel politiemensen werken vanuit een

De politieacademie gaat nu ook over op de

­duidelijke motivatie. Ze

taaltool, zodat ook studenten het kunnen

willen graag een ­bijdrage ­leveren aan een

gebruiken. Door deze implementatie van

veilige samenleving. En in dit dynamische

WoDy is een enorme stap gemaakt om

werkveld, hebben ze ­dagelijks ook te maken

Dyslexie bespreekbaar te maken binnen de

met taal. Maar wat als je als agent informa-

politie. Hier is het platform ADAPT (Autisme,

tie anders ­verwerkt en veel tijd kwijt bent aan

Dyslexie, AD(H)D Politie Talenten) al enige

het schrijven van teksten, bijvoorbeeld in een

tijd mee bezig. De oorsprong van een, voor

proces verbaal? Waarin het belangrijk is om

dyslexie toegankelijke omgeving, komt uit

de feiten goed te verwoorden en geen schrijf-

Noord-Nederland.

fouten te maken.

hebben een pilot gedaan om te ontdekken of

Een

aantal

studenten

tools zoals WoDy en Kurzweil hen zou helpen Als organisatie wil de politie een afspiegeling

tijdens hun studie. De studenten reageerden

zijn van de maatschappij. Dat betekent dat

zeer positief en merkten dat zij effectiever

verschillende

konden werken en de leesstof beter konden

mensen

met

verschillende

achtergronden een kans hebben gekregen

verwerken.

op een baan binnen de politie. En wat doe je dan als Nederlands niet je eigen taal is, maar

Inmiddels begint dit nu ook buiten de orga­

er ook van jou wordt verwacht dat je foutloze

nisatie zichtbaar te worden en komen er

teksten oplevert? Het is ons doel om alle

reacties van toekomstige studenten: ‘Maar

medewerkers die moeite hebben met taal, te

mag ik dan, ondanks mijn dyslexie gewoon

ondersteunen en een brug te bouwen zodat zij

bij de politie komen werken? Want ik ben wel

meer vertrouwen krijgen in het opleveren van

heel goed in sporten, dus die fysieke test haal

teksten en verslagen. Zodat zij zich kunnen

ik wel!’ Hiermee heeft de beweging naar het

focussen op hun belangrijkste taak: het

gebruik maken van talent een push gekregen.

politiewerk. Samen met Lexima zijn we eerst

Als medewerker van de politie ben ik erg trots

een pilot gestart onder 350 medewerkers en

op dit resultaat.

dat was een succes. Deelnemers gaven aan dat hun taalgebruik daadwerkelijk beter werd

Monique Blom,

en dat het corrigeren van een tekst sneller

verantwoordelijk voor de

ging. Nog belangrijker vind ik dat collega’s

implementatie van WoDy

meer zelfvertrouwen kregen om te schrijven.

binnen de politie.

Ze hoeven collega’s niet meer om hulp te

JAARGANG 2019

45

COMPENSEREN

READ&WRITE VOOR GOOGLE CHROME EN CHROMEBOOK Read&Write is één van de nieuwste compenserende hulpmiddelen bij Lexima, speciaal gemaakt voor Chromebook.

DOOR: LISA GOSKER

B

innen de ICT wereld verandert veel de laatste

Wanneer kinderen gebruik maken van com­penserende

jaren. Dit begon eigenlijk al in 1985 toen Micro-

hulpmiddelen, is het dus wenselijk dat hun hulpmiddel ook

soft begon met het wereldwijd ver­spreiden van

via het internet werkt, en niet geïnstalleerd moet worden.

Windows. Al snel kwamen ook Linux en Macin-

Daarvoor is Read&Write beschikbaar. Read&Write is een

tosh (Mac) met een eigen besturingssysteem. In

werkbalk die opent in de Chromebrowser. Hiermee kunnen

Nederland werd er voornamelijk gewerkt met Windows. Ook

webpagina’s, Google Docs, Office 365 documenten en PDF

in het onderwijs was dit de trend. Tien jaar geleden werkte

bestanden worden gelezen, ingevuld en samengevat. Op dit

ongeveer elke school met een Windows computer. Hier zaten

moment is het (nog) niet toegestaan om centraal schriftelijke

wel wat nadelen aan.

eindexamens te maken op de Chromebook.

Het onderhoud van zo’n Windows computer kost tijd, doordat

Eigenlijk heeft Read&Write alles wat je van een compenserend

er van alles geïnstalleerd en geüpdatet moet worden om

hulpmiddel mag verwachten, en dat zonder een langdurige

het werkend te houden. In de laatste jaren is daarom de

installatie ofwel updates die je zelf moet uitvoeren. Nog zo’n

Chromebook in opkomst. Chromebooks hebben een eigen

win-win situatie voor scholen!

besturingssysteem, dat heet ChromeOS. Hierop kunnen geen programma’s voor Windows geïnstalleerd worden. Zo past een legoblokje ook niet op een duploblokje. Naast dat het besturingssysteem verschilt, is ook de grootte van de harde schijf een belemmering hiervoor. Deze is op een Chromebook namelijk veel minder groot, dan bijvoorbeeld in een Windows

WEETJE OVER CSE’S EN OP CHROMEBOOKS:

computer of Mac.

Dat er geen cse’s mogen worden afgenomen ligt niet zozeer aan Read&Write, maar is inherent aan het werken

Chromebooks zijn daarom vaak goedkoper dan Windows

op een Chromebook. Chromebooks en cse’s is een no-

laptops, en hebben ook minder onderhoud nodig. Veel

go, omdat een toets dan naar de Cloud moet worden

scholen zien dat als een win-win situatie. Er zit echter ook een

geüpload en dat mag niet. Je mag tijdens het maken van

keerzijde aan. Software zoals bijvoorbeeld Microsoft Office

cse’s geen gebruik maken van internet. Meer informatie

kan niet meer geïnstalleerd worden en moet via het internet

is te vinden op www.examenblad.nl en in de brochure

(de Cloud) of een app worden bereikt. Hiervoor is dus een

voor kandidaten met een beperking.

speciale online tekstverwerker gemaakt.

46

software

ALINEA ERVARING UIT DE PRAKTIJK Alinea bestaat uit een app plus software, die samen helpen bij lezen en schrijven.

Met de Alinea app op je iPhone of iPad kun je een foto van een tekst maken en die aan je laten voorlezen. Moeiteloos beluisteren dus, met je oordopjes in. Dat maakt het begrijpen van zo’n tekst een stuk makkelijker. En als je op de computer wilt lezen en ook nog foutloos wilt schrijven, dan helpt de Alinea software.

“Wat ik fijn vind aan Alinea is het maken van

het instellen om het automatisch op deze

een foto van documenten. Als er ter plaatse

manier te lezen. Wat ook heel fijn is, is dat

iets gelezen moeten worden dan kan ik het

er verschillende voorleesstemmen zijn waar

fotograferen en luisteren. Daardoor ben ik

je uit kan kiezen.

net zo snel als anderen met lezen. Je kan

OVER

SHAHAIRA DENNIE

het opslaan en makkelijk terug halen als het

Ik heb geen dyslexieverklaring. Alinea helpt

nodig is. Je kan je dropbox ook gebruiken

mij om sneller mijn ­documenten te lezen

om bestaande documenten toe te voegen.

en te begrijpen, doordat ik het hoor. Dit

Bij de instellingen kan je het tempo en de

bespaart mij veel tijd en ­frustratie. Hiermee

snelheid van het voorlezen bepalen. Je kan

ben ik efficiënt met tijd.”

Shahaira Dennie volgt een studie op MBO 4 niveau en werkt als persoonlijke begeleider op de afdeling 24 uur psychiatrie en kwetsbare doelgroepen.

In deze interactieve film vertellen Emma, Sam en Nando over hun ervaring met dyslexiesoftware. Ze vertellen over Kurzweil, Alinea en Read&Write. www.lexima.nl/video

JAARGANG 2019

47

COMPENSEREN

DYSLEXIE EN WERK Een onderzoek naar de arbeidsparticipatie van werkenden met dyslexie DOOR: JOOST DE BEER

D

yslexie raakt direct het functioneren in werk,

dagelijks functioneren dan alleen op het lezen en spellen (De

maar de omvang van dat probleem is nooit

Beer et al., 2014).

helder in kaart gebracht. Het blijft gissen: dyslexie komt bij ongeveer 5% van de

Een belangrijke vraag blijft in het overzicht van factoren

bevolking voor. En van alle volwassenen met

onbeantwoord: bestaan er ook onderliggende relaties tussen

dyslexie slaagt ongeveer 5% er niet in om de aandoening

die factoren en zo ja, welke? In hoofdlijnen ontstaat tijdens het

zodanig te compenseren dat de impact ervan op het werk

onderzoek het volgende overzicht van factoren die het gedrag

minimaal is (Bartlett & Moody, 2000). Voor de Nederlandse

van de werkende met dyslexie beïnvloeden:

beroepsbevolking van 8,7 miljoen werkenden (CBS, 2018) betekent dit ruim 22.000 werkenden die vanwege hun

De impact van dyslexie op arbeidsparticipatie wordt

dyslexie problemen ervaren in hun werk. Wat doen zij niet

negatief gevoeld in de activiteiten lezen, schrijven/spellen

of wat ontbreekt er in hun situatie wat bij 95% van hun

en dagelijkse activiteiten uitvoeren, vanwege organisatie-

populatiegenoten wel aanwezig is? Op deze vragen probeer

en planningsproblemen. Op het niveau van participatie is

ik met mijn promotieonderzoek een antwoord te vinden.

dyslexie de oorzaak van harder moeten werken om dezelfde resultaten te behalen als de niet-dyslectische collega’s.

WELKE FACTOREN BEÏNVLOEDEN ARBEIDSPARTICIPATIE?

Dat veroorzaakt stresservaringen die – samen met andere

Het onderzoek is gestart met de vraag welke beïnvloedende

persoonlijke factoren als frustratie en boosheid – barrières

factoren voor de arbeidsparticipatie van werkenden met

vormen voor arbeidsparticipatie.

dyslexie in de internationale literatuur genoemd worden.

Die zoektocht leverde 318 factoren op die zijn gevonden in 33 internationale studies en die vervolgens geclasseerd zijn in de International Classification of Functioning, Disability and Health, kortweg de ICF (WHO, 2001), aangevuld met werkgerelateerde factoren. De percentages in het geval van dyslexie in relatie tot werk zijn als volgt: - mentale functies (aandacht, visueel geheugen, emotionele functies, zoals angst, frustratie en depressie) in 67% van de studies genoemd; - activiteiten zoals lezen, schrijven, rekenen, spreken en discussiëren, en organiseren van dagelijkse activiteiten in 71% van de studies genoemd; - participatie (werk vinden en behouden, steun en relaties op het werk en daarbuiten, attitudes en reacties van collegae, gebruik van technologische ondersteuning en van software) in 86% van de studies genoemd.

In alle studies (100%) worden persoonlijke factoren benoemd, zoals leer- en copingstrategieën, open zijn over dyslexie, eigenwaarde, stresservaringen en vastberadenheid. Dyslexie heeft op de volwassen leeftijd dus veel meer impact op het 48

wetenschap Alle genoemde factoren vormen redenen voor het gebruik van copingstrategieën. Denk hierbij aan extra tijd om taken te voltooien die

- om begrepen en gesteund te worden door leidinggevende en collega’s;

geletterdheid vereisen, anderen vragen om het

- in staat zijn om te werken in een goede

geschreven werk te controleren, hulp vragen

mentale gezondheid (zonder stress, boos­

aan collega’s of familie, steun zoeken bij

OVER

en schriftelijke expressies;

leidinggevende, het gebruik van aanpassingen en ondersteunende technologie.

JOOST DE BEER

heid of angst); - in staat zijn om functionele en persoonlijke sterktes te gebruiken (resp. denkfuncties, visueel geheugen en probleemoplossend

ZELFBEELD EN ‘SELF-DISCLOSURE’

vermogen, en doorzettings- en inlevings­

Na het gymnasium

Twee factoren hebben een ambigue invloed op

vermogen);

studeerde Joost de Beer

arbeidsparticipatie: zelfbeeld en ‘self-disclosure’

(Tilburg, 15 ­januari

(bekend maken dat je dyslectisch bent). Zij zijn

1954) Algemene Taal- en

het resultaat van een voorafgaand proces dat

Literatuurwetenschap in

wortelt in de ervaringen in het onderwijs en in

De vraag of deze ‘capability-set’ kan worden

Nijmegen (1972 – 1979).

de privésfeer. Zijn die ervaringen negatief en

gerealiseerd, is sterk afhankelijk van de

Vanaf 1980 is hij als

kleinerend van aard? Dan leidt dat tot een laag

bronnen die kunnen worden ingezet in de

hoofddocent werkzaam

zelfbeeld en tot grote aarzelingen om jezelf als

omgeving van de werknemer met dyslexie. Ik

aan de Hogeschool van

dyslectisch te afficheren. Zijn die positief en

doel hier op drie contexten: de sociale, werk-

- in staat zijn om coping- en compensatie­ strategieën te gebruiken.

Arnhem en Nijmegen

is veel steun ervaren? Dan verhoogt dat het

en de privé-context. In de sociale context

(HAN) bij de opleiding

zelfbeeld en is er veel minder aarzeling om

gaat het om (voor)oordelen en stigma’s in

Logopedie waar hij

de dyslexie bekend te maken. Wanneer het

relatie tot dyslexie. In de werkcontext speelt

het Praktijkgericht

zelfbeeld en ‘self-disclosure’ negatief gekleurd

een rol hoe leidinggevenden en/of collega’s

Onderzoek coördineert.

zijn moet een veel groter beroep gedaan worden

over dyslexie denken. In de privécontext

Sinds 2009 werkt hij aan

op coping- en compensatiemechanismen, dan

draait het om de bereidheid van naasten om,

een promotieonderzoek

wanneer ze positief van aard zijn.

indien gewenst, ondersteuning te bieden.

Arbeidsparticipatie van werknemers met dys-

WAARUIT BESTAAT DE WAARDE VAN WERK?

Het in kaart brengen van alle determinanten

lexie bij het departement

Werk is in de laatste decennia van ­karakter

die

het

gedrag

van

werkenden

met

Tranzo van de Tilburg

veranderd: het is geëvolueerd van een

dyslexie en van hun omgeving beïnvloeden,

University (Academische

­bedreiging voor de gezondheid, een nood­

heeft als ultiem doel (dat breder dan dit

Werkplaats Arbeid en

zakelijk kwaad, naar een consumptiegoed,

promotieonderzoek ligt) om te komen tot de

Gezondheid).

iets wat je graag wilt hebben en ­behouden

ontwikkeling van interventies, op persoonlijk

(Van der Klink, 2015). Werk heeft ­waarde

én op organisatieniveau, die ertoe moeten

en is in de benadering van de Indiase

leiden dat de negatieve invloed van dyslexie

­ontwikkelingseconoom Amartya Sen (1995)

op het welbevinden in werk wordt getemperd

een ‘capability’: een gelegenheid om waar-

en dat de arbeidsparticipatie van werkenden

devolle doelen na te streven. Maar ­waaruit

met dyslexie wordt geoptimaliseerd.

­bestaat dan de waarde van werk? Pas ­wanneer aan de volgende drie voorwaarden is voldaan is er sprake van een ‘capability’:

REFERENTIES

- het is waardevol

• Bartlett D, Moody S (2000). Dyslexia in the Workplace. London and

- men is in staat om het te bereiken - men wordt er ook toe in staat gesteld

Philadelphia: Whurr Publishers • CBS Statline (2018). http://statline.cbs.nl/Statweb/, geraadpleegd op 22 augustus 2018 • WHO (2001). ICF. International Classification of Functioning, Disability and Health. Genève: World Health Organization

De belangrijkste ‘capabilities’ voor werknemers

• De Beer J, Engels J, Heerkens Y, Van der Klink J (2014). Factors

met dyslexie die in onze analyses naar voren

influencing work participation of adults with developmental

komen, zijn: - in staat zijn om zonder fouten te schrijven en te lezen; - om juist begrepen te worden in mondelinge

dyslexia: a systematic review. BMC Public Health, 14:77 • Sen A (1995). Inequality Reexamined. Cambridge MA: Harvard University Press • Van der Klink J (2015 ). Value at work. Sustainable employability as capability: a multidisciplinary perspective. Tilburg University: inaugural address

JAARGANG 2019

49

COMPENSEREN

project

HET EFFECT VAN KURZWEIL 3000 BIJ KINDEREN MET (ERNSTIGE) LEES- EN/OF SPELLINGPROBLEMEN Het programma Kurzweil 3000 ondersteunt bij het lezen, spellen en bij studievaardigheden zoals het arceren van belangrijke stukken tekst, het maken van samenvattingen en mindmaps.

Tijdens mijn afstudeeronderzoek van de studie Toegepaste Psychologie heb ik gekeken naar het effect van Kurzweil 3000 op verschillende vlakken.

OVER

DITSIE JANSEN Ditsie Jansen is toegepast psycholoog met als specialisatie ontwikkelingspsycho-

Om te onderzoeken wat het effect van Kurzweil is op de schoolresultaten van kinderen

logie en orthopeda-

uit groep 5 tot en met 8 zijn de gegevens van het leerlingvolgsysteem van 192 kinderen

gogiek. Zij heeft voor

anoniem geanalyseerd. Hierbij is rekening gehouden met sekse, leeftijd en schoolvakken. De

haar afstudeerscriptie

gegevens van kinderen met ernstige lees- en/of spellingproblemen die gebruik maken van het

onderzoek gedaan naar

programma Kurzweil zijn vergeleken met de gegevens van de kinderen met ernstige lees- en/of

de effectiviteit van

spellingproblemen die om diverse redenen geen gebruik maakten van het programma Kurzweil.

Kurzweil 3000.

Onderstaande tabel geeft een weergave van de experimentele en controlegroep.

Experimentele groep

Jongens

Meisjes

Totaal

Totaal

GD

D

GD

D

GD

D

Groep 5 en 6

1

20

2

17

3

37

40

Groep 7 en 8

0

17

1

26

1

43

44

(wel Kurzweil gebruik) en

Subtotaal experimentele groep

1

37

3

43

4

80

84

controlegroep (geen Kurzweil

experimentele groep

gebruik) op basis van geslacht,

Controle groep

leerjaar en diagnose dyslexie

Groep 5 en 6

22

14

16

13

38

27

65

GD = Geen Dyslexie

Groep 7 en 8

11

7

17

8

28

15

43

D = Dyslexie

Subtotaal controlegroep

33

21

33

21

66

42

108

70

122

192

Totalen experimentele- en controlegroep

92

100

Uit analyses komt naar voren dat ­Kurzweil

Uit dit onderzoek komt naar voren dat

een verbetering geeft op de technische

Kurzweil geen significant positief effect

leesvaardigheden van leerlingen met

heeft op het begrijpend lezen. Dit kan

Aangeraden wordt om leerlingen met

ernstige lees- en/of spellingproblemen.

komen doordat bij begrijpend lezen ook

(ernstige) lees- en/of spellingproblemen

Door het gebruik van Kurzweil is er

andere vaardigheden een rol spelen

zo vroeg mogelijk kennis te laten maken

een significante verbetering zichtbaar

zoals het vermogen om leesstrategieën

met computerondersteunende software,

op de DMT (drie minuten toets) en het

toe te passen, de woordenschat en de

zoals

AVI niveau. Daarnaast geeft Kurzweil

algemene ontwikkeling.

vroeg kennis maken met computer­onder­

een klein positief effect op het spellen

50

De populatie naar

namelijk te zien bij het technisch lezen.

Kurzweil.

Wanneer

leerlingen

steunende software, zorgt dit ervoor dat

en rekenen. Het meeste effect wordt

Opvallend is dat leerlingen met (ernstige)

de belemmeringen die ze ervaren bij

behaald wanneer Kurzweil vroegtijdig

lees- en/of spellingproblemen die géén

het lezen en spellen worden beperkt.

wordt ingezet. Wanneer wordt gekeken

gebruik maken van Kurzweil een achter­

Wanneer er sprake is van dyslexie, is

naar sekse, komt naar voren dat

uitgang laten zien in school­resultaten.

behandeling echter nog steeds nood­

Kurzweil een groter positief effect heeft

Deze leerlingen bouwen een steeds groter

zakelijk. Programma’s als Kurzweil zijn

bij jongens, dan bij meisjes. Dit verschil in

wordende achterstand op. Deze steeds

ondersteunend en kunnen na of naast

effect is echter klein.

groter wordende achterstand is voor­

behandeling worden ingezet.

colofon

COLOFON UITGAVE

REDACTIE

CONTACT

COPYRIGHT

LEXIMA MAGAZINE is

Harry Kleintjens, Dymphe

Wilt u een bijdrage leveren

Het overnemen van delen

een uitgave van Lexima.

Laan, Ellen Geurts, Lisa

aan de eerstvolgende

van de inhoud van LEXIMA

LEXIMA MAGAZINE gaat

Gosker, Debby Merema,

uitgave van Lexima

MAGAZINE is toegestaan

over uitdagingen en

Suzan Ramakers, Daniëlle

Magazine, mail ons dan:

mits de bron uitdrukkelijk

digitale kansen bij dyslexie,

Vogelpoel

redactie@lexima.nl. Meer

wordt vermeld.

laaggeletterdheid en lees-, schrijf- of taalproblemen.

informatie over Lexima

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE

Magazine: www.lexima.nl/ magazine

LEXIMA MAGAZINE wil

Myrthe Albertz, Joost de

mensen die betrokken zijn bij

Beer, Elsje van Bergen,

VERANTWOORDELIJKHEID

lees- en/of spellingproblemen

Jack Biskop, Monique Blom,

Aan artikelen in dit magazine

informeren over

Wijnand Dekker, Shahaira

wordt veel zorg besteed, maar

preventie, behandeling en

Dennie, Dennis de Graaff,

onjuistheden kunnen nooit

compenserende oplossingen.

Angelina Haas, Josine

helemaal worden uitgesloten.

We mikken op de leerkracht

Hakvoort, Loes Ippel, Ditsie

Lexima is niet aansprakelijk

die zich zorgen maakt om de

Jansen, Ria Janssen, Chruf

voor eventuele onjuistheden

leesachterstanden bij haar

van Kempen, Ria Kleijnen,

en onvoorziene gevolgen die

leerlingen, de schoolleider

Mylou Kleintjens, Evelien

hieruit moge­lijkerwijs kunnen

die goede ondersteuning

Krikhaar, Beatrice Kuenen,

voortvloeien. De mening van

wil voor de leerlingen met

Remco Reij, Sietske van

geïnterviewde personen,

dyslexie, de studiebegeleider

Viersen.

gastauteurs of ingezonden materiaal is niet noodzakelijk

die studenten die het Nederlands niet goed

FOTOGRAFIE

de mening van de uitgever of

beheersen vooruit wil helpen

Wilmar Boer, Geert de Jong.

de redactie. Lexima behoudt zich het recht voor om

of de leidinggevende die laaggeletterde medewerkers

ILLUSTRATIE

ingezonden materiaal zonder

optimaal wil laten presteren.

Suzanne Geurts, Irene

kennisgeving vooraf geheel of

Maar natuurlijk ook op de

Sandker.

gedeeltelijk te publiceren.

ouders die zich zorgen maken over hun kind, de

VORMGEVING

dyslexiebehandelaar die

Atexo, Leusden.

met toewijding hulp biedt, de student die het vanwege

DRUK

zijn handicap maar niet

Senefelder Misset B.V.,

lukt zijn examens goed te

Doetinchem

maken of de partner van een

Oplage 25.000 exemplaren.

volwassene die nauwelijks kan lezen.

REDACTIEADRES LEXIMA MAGAZINE

HOOFDREDACTIE

Kastanjelaan 6, 3833 AN, Leusden

Marrith Hoenderken en

Email: redactie@lexima.nl

Annette Roetenberg.

Tel: 033 - 434 80 00

VOLG ONS OP SOCIAL MEDIA Lexima Academie op Youtube Facebook Twitter

Omdat een lees- of spellingprobleem talent nooit in de weg mag staan!

Wilt u kansen creĂŤren voor leerlingen bij wie lezen en/of spellen een uitdaging vormen?

Lexima Academie cursussen masterclasses Nationale Dyslexie Conferentie Nationale Educational Needs Conferentie Onderwijsadvies consultancy projectmanagement

Neem dan contact met ons op!

Vraag ook naar onze brochure Compenserende software en onze brochure Preventie en RemediĂŤren.

8

Kastanjelaan 6 | 3833 AN Leusden | Tel 033-434 80 00 | info@lexima.nl | www.lexima.nl