Eyjanótt - Eyjatónleikar í Hörpu 21. janúar 2023

Þitt fyrirtæki í aðalhlutverki

Vestmannaeyjar skulu rísa

,,Þetta er svo ofboðslegt að það liggur við að maður tárist við að hugsa um þetta allt saman og oft þarf maður að bíta á jaxlinn og bölva í hljóði þegar fréttirnar berast að heiman til að láta ekki bugast“, skrifaði leikkonan og vinkona mín Hólmfríður Sigurðardóttir í marslok 1973 í bréfi til mágkonu sinnar sem hún birti á samfélagsmiðlum nýlega. Fyrr í bréfinu lýsti hún því hvernig hraunið hafði mulið í sig grunnvirki bæjarins, svo sem rafstöðina, bókasafnið og vélskólann og að hraunjaðarinn væri einungis 100 metrum frá nýja sjúkrahúsinu og ,,örfáir metrar eftir í höfnina“. Auk þess lýsti Fríða því hvernig Bræðraborg, Sveinsstaðir, Borgarhóll, Kuði og fleiri hús hefðu orðið hrauninu að bráð síðastliðinn sólarhringinn.

Það hefur verið átakanlegt að horfa á heimili, fyrirtæki og kennileiti æskustöðvanna, sem mörgum fannst fallegasti hluti Heimaeyjar, verða glóandi elfi hraunsins að bráð. Breytast í veröld sem var. Það má ætla að þau hafi verið mörg tárin sem féllu og andvökunæturnar langar hjá þeim sem biðu á milli vonar og ótta á fastalandinu og þráðu ekkert frekar en eðlilegt líf á heimaslóð. Það má segja að bæði fortíðin og framtíðin hafi verið undir.

Þegar útlitið var sem svartast fóru fram umræður í sjónvarpi um framtíð byggðar í Vestmannaeyjum, en erlendir eldfjallafræðingar höfðu þá sagt Heimaey óbyggilega um ókomna

tíð. Ólafur Jóhannesson, þáverandi forsætisráðherra, var meðal gesta en hafði sig lítt í frammi í þættinum. Honum þótti greinilega nóg um svartsýnistal og þaggaði fyrir rest niður í úrtöluröddunum með hinum fleygu orðum ,,Vestmannaeyjar skulu rísa!“ Ólafur hitti naglann á höfuðið og fólk tók að tínast heim á ný. Það var góð blanda af bjartsýni og djörfung sem kynslóðir foreldra minna og afa og ömmu sýndu með því að snúa til baka í óvissu og aftur að byrjunarreit. Við sem nutum þeirra forréttinda að alast upp í Eyjum eftir gos hljótum að vera því fólki ævinlega þakklát.

Það voru ekki bara hugrakkir heimamenn sem unnu glímuna við náttúröflin. Landsmenn opnuðu heimili sín og hjörtu fyrir okkur strax um gosnóttina. Það var langt í frá sjálfsagt og myndi

samsvara því að 10.000 Íslendingar yrðu heimilislausir nú eftir tónleika, þyrftu húsaskjól í fyrramálið og það ,,myndi bara reddast“.

Baráttan við náttúröflin og endurreisn Vestmannaeyja er magnað dæmi um samheldni, baráttuþrek og bjartsýni. Ekki bara Eyjamanna heldur landsmanna allra. Fyrir mér er þetta eitt fegursta dæmið um samheldni íslensku þjóðarinnar á lýðveldistímanum. Við stöndum líka í mikilli þakkarskuld við frændur okkar á Norðurlöndunum, Bandaríkjamenn og aðrar vinaþjóðir fyrir ríkan þátt í björgunar- og hreinsunarstarfi og uppbyggingu nýs og blómlegs bæjar. Það er hollt fyrir okkur að minnast þess á þeim viðsjárverðu tímum sem nú ríkja í heiminum og hafa í huga að ábyrgð okkar, sem velmegandi lýðræðisríki er mikil.

Eyjalögin og eldgosið eiga það sameiginlegt að hafa tengt Íslendinga sterkari böndum. Þessa tónlistararfs, sem Ási, Oddgeir og fjölmargir listamenn skópu, hefur öll þjóðin notið um áratugaskeið. Bjarni Ólafur og Guðrún Mary eiga miklar þakkir skildar fyrir standa fyrir árlegum blíðvinafundi í samkomuhúsi þjóðarinnar.

,,Það liggur við að maður tárist“ skrifaði vonlítil Fríða til mágkonunnar í gosinu. Það eru hins vegar gleðitár sem maður hefur stundum séð á hvarmi á Eyjatónleikum í Hörpu.

Góða skemmtun!

Martin Eyjólfsson

Yndislega Eyjan mín, ó hve þú ert morgunfögur!

Það er líklega þessi sameiginlega ást okkar á heimabyggðinni og þörf okkar á að hitta ættingja og vini sem hafa gert það að verkum að Eyjatónleikarnir í Hörpu hafa haldið út í tólf ár. Án ykkar væri þetta ekki hægt og erum við ykkur óendanlega þakklát fyrir tryggð ykkar og stuðning. Við vonum að með þessum tónleikum tökum við öll saman þátt í því að halda

á lofti þeim rándýra menningararfi sem við eigum í Eyjatónlistinni. Í kvöld skulum við minnast, gleðjast og njóta.

Takk fyrir okkur Bjarni Ólafur og Guðrún Mary

Framkvæmdastjórn: Bjarni Ólafur Guðmundsson

Ráðgjöf og aðstoð: Eiður Arnarsson Guðrún Mary Ólafsdóttir

Prófarkalestur: Kári Bjarnason

Ljósmyndir: Sigurgeir Jónasson, Addi í London og Óskar Pétur Friðriksson

Forsíðumynd og mynd í markaðsefni: Sigurgeir Jónasson

Grafísk hönnun: Magabe ehf / Villi Warèn og Leturstofan / Sæþór Vídó

Verkefnastjóri Hörpu: Finnur Ragnarsson

Lýsing: Anton Kröyer

Hljóðtæknimenn: Alexander Örn Númason og Andri Jóhannesson

Hljóð í sal: Hafþór Tempó Karlsson

Hljóð á sviði: Þröstur Albertsson

Myndstjórn: Egill Björnsson

Sviðsmenn: Guðmundur Erlingsson og Pétur Ploder

Prompter: Einar Máni Friðriksson

Útsendingarstjórn: Helgi Jóhannesson

Hljóð í útsendingu: Andri Jóhannesson

Á heimaslóð

Alfreð Washington Þórðarson eða Vosi eins og hann var oft kallaður, var einn þeirra manna sem settu hvað sterkastan svip á listalíf Vestmannaeyja á fyrri hluta og fram yfir miðja síðustu öld. Hann var tónlistarmaður í eðli sínu og samdi mörg falleg og grípandi lög. Mörg þeirra urðu vinsæl en önnur hafa smám saman gleymst, sum án þess að vera varðveitt á nótum og eru því einungis til í minni þeirra sem nú eru komnir vel yfir miðjan aldur.

Alfreð var fæddur í Reykjavík árið 1912. Hjónin Snjáfríður Hildibrandsdóttir og Björn Guðmundsson tóku hann í fóstur mjög ungan. Þau hófu búskap á Eystri- Vesturhúsum hér í Vestmannaeyjum þegar Alfreð var 6 ára. Hér bjó hann síðan fram að Heimaeyjargosi 1973. Þá flutti hann til Stokkseyrar þar sem hann bjó lengst af síðan. Hann lést á hjúkrunarheimilinu Grund í Reykjavík árið 1994.

Alfreð hafði snemma mikinn áhuga á tónlist og sýndi góða tónlistarhæfileika sína strax sem unglingur. Hann lærði á „orgelharmoníum“ hjá Ragnari Benediktssyni hér í Eyjum, fór síðan í píanónám til Reykjavíkur hjá hinu þjóðþekkta tónskáldi, orgelleikara og kórstjóra, Páli Ísólfssyni. Fyrir hvatningarorð Páls hélt Alfreð síðan í píanó- og tónlistarnám til Kaupmannahafnar. Þar kom enn betur í ljós að Alfreð var miklum tónlistarhæfileikum gæddur. Formlegu tónlistarnámi lauk hann ekki

í Kaupmannahöfn en lék þar víða á skemmtistöðum og samkomum við góðan orðstír. Þótti hann jafnvel með bestu píanóleikurum borgarinnar á þeim tíma.

Eftir að Alfreð kom aftur heim til Eyja setti hann sterkan svip á skemmtana- og tónlistarlífið í bænum. Píanóið var hans aðal hljóðfæri en harmoníkuleikur hans heillaði einnig marga. Hér lék hann á kaffihúsum, á skemmtunum og dansleikjum ýmist einn á nikkuna og píanóið eða með öðrum í hinum ýmsu hljómsveitum. Fjölmargir samtímamenn Alfreðs

léku með honum í hljómsveitum, ortu ljóð við lögin hans og tengdust honum á ýmsan annan hátt. Meðal þeirra má nefna Ástgeir Ólafsson (Ása í Bæ), Árna Guðmundsson (Árna úr Eyjum), Loft Guðmundsson, Oddgeir Kristjánsson, Sigurð Guðmundsson (Sigga á Háeyri), Hafstein Stefánsson og Karl Björnsson (Kalla bakara).

Alfreð var mikill rómantíker og náttúruunnandi og bera mörg laga hans með sér sterk tengsl hans við náttúruna. Efni ljóða þeirra sem vestmannaeysku skáldin ortu við lög Alfreðs falla og einkar vel að þeim. Úr verða fjölbreytt verk sem láta engan ósnortinn. Vögguvísurnar Fjólan og Ró, ró og rugga eru ákaflega ljúfar, hrífandi og tilfinningaríkar. Brimstef er þrungið kröftum sjávarins en sýnir um leið hugarástand höfundarins. Menúettinn Kveðja til Hafnarfjarðar er léttur og leikandi og valsarnir og tangóarnir vekja jafnvel upp löngun til að skella sér í dansinn. Öll þessi lög og mörg fleiri voru gefin út í bók, Á heimaslóð, hinn 21. okt. sl. í minningu af 110 ára ártíð Alfreðs. Nafn bókarinnar er táknrænt á þann hátt að með henni eru lögin hans komin til Vestmannaeyja, á heimaslóð. Þessa bók þurfa allir aðdáendur vestmannaeyskrar tónlistar að eiga.

Ragnar Óskarsson

Alfreð Washington Þórðarson.

ALLA LEIÐ

Þegar allt small saman hjá Óla á Stapa

Hálf öld er liðin frá eldsumbrotunum á Heimaey sem sneri heimi okkar Eyjamanna á hvolf. Við sitjum saman fimm Vatnsdælingar á Strembugötu 2 í Eyjum í október 2021 að rifja upp gamla tíma úr Vatnsdal, ættaróðalinu sem fór undir hraun í eldgosinu 1973. Tilgangurinn er að safna saman sögum í grein sem ég er að skrifa um Vatnsdal fyrir greinaflokk í Fylki sem tileinkaður er húsum sem hlutu sömu örlög og Vatnsdalur í gosinu. Á meðal frændfólksins er móðurbróðir minn Óli á Stapa. Hlátrasköllin aldrei langt undan. Ég læði því að Óla frænda mínum hvort rétt sé sem ég hafi heyrt að hann eigi í fórum sínum óbirta grein með lýsingu á því þegar Vatnsdalur fór undir hraun í eldgosinu 1973. Óli glottir við tönn, stendur upp frá borðinu og gengur hugsi á svip um stofuna, eins og alvöru skáld gera. Hann neitar því ekki að hann eigi frásögn í skúffunni hjá sér, meira að segja heilt handrit, sem lýsir þessari örlagaríku nótt ásamt fleiri minningum úr gosinu þar sem hann starfaði sem lögregluþjónn.

Ég fæ leyfi Óla til að glugga í handritið og við förum sem leið liggur í efri byggðir og á heimili hans, Stapa. Þegar inn er komið blasir við málverkið fræga

Ólafur R. Sigurðsson frá Vatnsdal í Vestmannaeyjum sem flestir þekkja sem Óla á Stapa, starfaði sem lögregluþjónn í Eyjum 1973.

af Vatnsdal sem hann málaði nokkrum árum fyrir gos þar sem ættaróðalið er umvafið eldi og hrauntungum, sú hryggðarmynd átti eftir að raungerast nokkrum árum síðar. Við höldum áfram og förum sem leið liggur upp á 2. hæð. Óli sest við skrifborðið og ræsir upp gamla borðtölvu. Handritið

opnast og ég sest við tölvuskjáinn og hraðles handritið, alveg þangað til ég kem að kaflanum með lýsingu á því þegar Vatnsdalur fór undir hraun 22. mars 1973. Þetta er tilfinningaþrungin og ótrúlega vel skrifuð frásögn og það kemur kökkur í hálsinn við lesturinn. Þetta var sorgardagur hjá ættinni. Í dag er Vatnsdalur um 30 metra undir hrauninu. Mörg hundruð fjölskyldur í Eyjum misstu fasteignir sínar á sambærilegan hátt og báru harm sinn í hljóði. Ég segi við Óla að þetta sé einstök frásögn, svo listræn, nærgætin og óhugnanlega falleg á sinn hátt.

Greinin um Vatnsdal birtist í jólablaði Fylkis 2021 með fyrirsögninni Vatnsdalur – Höll minninganna. Kaflinn hans Óla á Stapa með lýsingunum á því þegar Vatnsdalur, sem stóð við Landagötu 30, fór undir hraun var hápunkturinn í greininni í Fylki.

En ég var ekki sá eini sem komst í handritið hans Óla á Stapa. Um ári síðar, í október 2022, er ég mættur ásamt fjölda fólks í útgáfuhóf Óla á Stapa í Pennanum Eymundssyni á Skólavörðustíg. Þar er frændi að kynna bókina sína Undir gjallregni, frásögn hans af eldgosinu á Heimaey, ætt-

ingjar og vinir samfagna og gleðin er fölskvalaus. Við hlið Óla stendur barnabarn hans Marý Linda Jóhannsdóttir. Óli segir stoltur frá því að Marý Linda hafi komist í handritið sitt og henni hafi tekist með góðri hjálp að fá útgefanda að bókinni. Barnabörnin hans Óla tóku af skarið, þessi kraftmikla kynslóð. Marý Linda hafi drifið þetta áfram og nú sé komið að stóru stundinni, allt hafi smollið saman og bókin sé komin út, fyrsta verk höfundar sem er á tíræðisaldri. Marý Linda segir frá því hversu snortin hún var eftir að hafa lesið handritið, þetta er mjög áhrifamikil saga sögð frá óvenjulegum sjónarhóli.

Við handritið hans Óla er búið að bæta við nokkrum köflum í bókina með frásögnum barna hans og systur af eldgosinu. Í útgáfuhófinu segir Óli frá því að hann hafi á sínum tíma spurt börnin sín út í upplifun þeirra af eldgosinu en hann var sjálfur vikum og mánuðum saman við vinnu á Heimaey á meðan fjölskyldan var uppi á landi. Svörin frá börnunum hafi verið frekar óljós. En þegar hann las sjálfur frásögn þeirra í viðbótarköflunum í bókinni hafi hann áttað sig betur á upplifun þeirra og allt smollið saman.

Lokaorð Óla í útgáfuhófinu voru í hans anda, að bókin krefjist þess að textinn sé stundum lesinn oftar en einu sinni því ýmislegt sé hægt að lesa á milli línanna.

Þorsteinn

Gunnarsson

Mynd: Ljósmyndasafn Reykjavíkur

Eyjafólk á Eyjatónleikum

Myndir: Óskar Pétur Friðriksson og Addi í London

Lagalisti

Textahöfundur: *Ár: Heiti lags: Lagahöfundur:

Allir á fætur

Á sama tíma - á sama stað Ágústnótt

Ástin á sér stað

Bæjaróður Eyjan mín bjarta Eyjanótt

Ég veit þú kemur

Glóðir - Villtir strengir Göngum í takt

Haltu fast í höndina á mér

Heim

Heima

Heimaslóð Í brekkunni

Kvöldsigling

La dolce vita Lífið er yndislegt Manstu okkar fyrsta fund Mig vantar víxil Minning um mann Sálarflækja Sjáumst þar

Sumarmorgunn á Heimaey Vertu sæl mey

Vestmannaeyjabær

Vestmannaeyjar

Vestmannaeyjar

Yfir eld og glóð

Þar sem hjartað slær

1977 2018 1937 2016 2019 1974 2022 1962 1935 2021 2015 2021 1951 1960 1989 1981 2011 2001 1950 1977 1974 1976 2017 1960 1940 1982 1977 1966 2013 2012

Jóhann G. Jóhannsson

Friðrik Dór og Jón Ragnar Jónssynir

Oddgeir Kristjánsson Halldór Gunnar Pálsson Sæþór Vídó Þorbjarnarson

Gylfi Ægisson

Alma Guðmundsdóttir og Klara Ósk Elíasdóttir Oddgeir Kristjánsson

Oddgeir Kristjánsson

Hreimur Örn Heimisson Guðmundur Jónsson Alma Guðmundsdóttir og Klara Ósk Elíasdóttir Oddgeir Kristjánsson Alfreð Washington Þórðarson Jón Ólafsson Gísli Helgason Trausti Haraldsson Hreimur Örn Heimisson Ókunnur Jóhann G. Jóhannsson Gylfi Ægisson Jóhann Helgason

Ragnhildur Gísladóttir Brynjólfur Sigfússon Ási i Bæ

Jakob Frímann Magnússon Jóhann G. Jóhannsson Arnþór Helgason Þorvaldur Bjarni Þorvaldsson Halldór Gunnar Pálsson

Jóhann G. Jóhannsson

Friðrik Dór og Jón Ragnar Jónssynir Árni úr Eyjum Magnús Þór Sigmundsson Sæþór Vídó Þorbjarnarson

Gylfi Ægisson Alma Guðmundsdóttir og Klara Ósk Elíasdóttir Ási í Bæ

Loftur Guðmundsson Hreimur Örn Heimisson Stefán Hilmarsson

Alma Guðmundsdóttir og Klara Ósk Elíasdóttir Ási í Bæ Ási í Bæ

Bjartmar Guðlaugsson Jón Sigurðsson Páll Óskar Hjálmtýsson Hreimur Örn Heimisson Örn Arnarson Jóhann G. Jóhannsson Gylfi Ægisson Bjartmar Guðlaugsson Bragi Valdimar Skúlason Sigurbjörn Sveinsson

Loftur Guðmundsson Valgeir Guðjónsson og Jakob Frímann Jóhann G. Jóhannsson

Kolbrún Harpa Kolbeinsdóttir Vatnsdal

Magnús Þór Sigmundsson

* Ýmist útgáfuár eða árið sem lagið var flutt fyrst. Feitletruð ártöl merkja árið sem tiltekið lag var Þjóðhátíðarlag Vestmannaeyja.

Kæri tónleikagestur. Hér er heildar lagalisti tónleikanna í stafrófsröð. Sum lögin eru í fullri lengd en önnur eru hluti af syrpum. Við vonum að þú njótir hverrar mínútu og lofum þér að njóta spennunnar um hvaða lag eða lög eru næst á dagskrá. Njóttu og syngdu með þegar þig langar.

Tónlistarstjórn og útsetningar: Þórir Úlfarsson

Hljómsveit

Birgir Nielsen Þórsson [ trommur ] Einar Scheving [ slagverk ] Eiður Arnarsson [ bassi ]

Jón Elvar Hafsteinsson [ gítar ]

Matthías Stefánsson [ gítar ]

Halldór Gunnar Pálsson [ gítar ] Þórir Úlfarsson [ hljómborð ]

Kjartan Valdimarsson [ hljómborð og harmónikka ]

Blásturssveit

Sigurður Flosason [ saxófónn og flauta ]

Samúel Jón Samúelsson [ básúna ] Ívar Guðmundsson [ trompet ]

Strengjasveit

Helga Þóra Björgvinsdóttir [ 1. fiðla ] Páll Palomares [ 1. fiðla ]

Margrét Þorsteinsdóttir [ 2. fiðla ] Margrét Kristjánsdóttir [ 2. fiðla ] Þórunn Ósk Marinósdóttir [ víóla ]

Júlía Mogensen [ selló ]

Hljómsveitarstjórn: Þórir Úlfarsson

Flytjendur

Söngvarar

Alexander Jarl Þorsteinsson

Eygló Scheving Hreimur Örn Heimisson

Jarl Sigurgeirsson Jóhanna Guðrún Jónsdóttir Klara Ósk Elíasdóttir

Magnús Kjartan Eyjólfsson

Stefán Hilmarsson Sverrir Bergmann

Karlakór Vestmannaeyja [ stjórnandi: Matthías Harðarson ] Kvennakór Vestmannaeyja [ stjórnandi: Kitty Kovács ]

VIRÐING SJÁLFBÆRNI VELFERÐ

Gildi stjórnenda og starfsmanna Vinnslustöðvarinnar hf. í Vestmannaeyjum eru að hafa virðingu, sjálfbærni og velferð að leiðarljósi í starfsemi sinni og skapa félaginu og samfélaginu þannig farsæla framtíð.

Vinnslustöðin hf hafnargata 2 900 Vestmannaeyjar vsv@vsv.is www.vsv.is

Við þökkum eftirtöldum aðilum stuðninginn við Eyjatónleikana

Langvarandi vinatengsl

Vestmannaeyjabæjar og Reykjavíkurborgar

Vestmannaeyjabær verður heiðursgestur Menningarnætur í Reykjavík í ágúst 2023 í tilefni af 50 ára goslokaafmæli og langvarandi vinatengslum bæjarfélaganna. Reykjavíkurborg gegndi að mörgu leyti lykilhlutverki í móttöku flóttafólks frá Vestmannaeyjum nóttina örlagaríku 23. janúar 1973 og næstu mánuði og misseri þar á eftir. Stærsti hlutinn af þeim fimm þúsund Eyjamönnum sem flúðu eldsumbrotin fóru til Reykjavíkur sem krafðist mikils skipulags og samstarfs við ýmsa aðila. Í gögnum í skjalsafni Reykjavíkurborgar frá 1973 er m.a. að finna yfirlit yfir það sem kallað er „fyrirgreiðsla Reykjavíkurborgar og stofnana hennar við Vestmannaeyinga“. Húsnæðis- og skólamál eru þar áberandi. Flestir þekkja hlutverk Hafnarbúða en strax fyrsta daginn ákvað borgarráð Reykjavíkur að bjóða Vestmannaeyjabæ endurgjaldslaust afnot af húsnæðinu svo lengi sem þörf væri á. Starfsemin í Hafnarbúðunum hófst 25. janúar og átti eftir að vaxa og eflast. Hún varð miðpunktur brottfluttra Eyjamanna í

gosinu og þróaðist í öfluga upplýsingamiðstöð. Starfsmenn bæjarsímans í Reykjavík lögðu nótt við dag til að koma upp nýrri símstöð þar sem álagið á símkerfið var mikið. Almannavarnir Reykjavíkur sáu m.a. um skipulag á flutningi frá Þorlákshöfn og móttöku Vestmannaeyinga um gosnóttina ásamt því að útvega ýmiss konar hjálparbúnað. Alls voru farnar 19 ferðir strætisvagna til Þorlákshafnar til að ná í Eyjamenn. Móttaka og geymsla á búslóðum voru m.a. í þremur bröggum á Kirkjusandi og í upphituðum kjallara Fellaskóla. Byggingadeildin gerði úttekt fyrir svokallaða Vestmannaeyjanefnd á framboði húsnæðis sem var þá af skornum skammti. Einnig sá borgin um ýmsa fyrirgreiðslu úr birgðastöð og aðstoðaði við skipulagningu sjálfboðaliðastarfs í Eyjum. Slökkviliðið sendi slökkviliðsmenn til Eyja til eldvarnarstarfa en þeir voru 12-14 fyrstu vikurnar og tæknideildir borgarinnar sendu ýmsan búnað. Ákveðið var að gagnfræðaskólanemendur frá Eyjum í 2. til 5. bekk héldu hópinn og sæktu kennslu í Lauga-

lækjarskóla. Nemendur í 12 ára deildum fengu aðstöðu í Laugarnesskóla en 1. bekkur gagnfræðastigs í Langholtsskóla. Nemendur í öðrum aldursflokkum sóttu þann skóla sem var næstur þeirra dvalarstað og voru dreifðir í bekki í Reykjavík. Alls voru þetta 473 Eyjabörn sem dreifðust þannig í skólana sem var heilmikið verkefni.

Áætlað var að taka á móti afla 10 báta frá Eyjum og var þeim útveguð geymsla fyrir veiðarfæri í skreiðarskemmum Bæjarútgerðar Reykjavíkur og aðstaða til netagerðar í svokallaðri Dvergseign en til þess þurfti að leggja hita, ljós og síma í húsið. Varðandi íþróttamál þá var Eyjamönnum boðin aðstaða á Melavelli. Borgarspítali tók á móti 17 sjúklingum frá Eyjum um gosnóttina og Eyjamönnum var veittur sami aðgangur að Heilsuvernd og Reykvíkingum m.a. í ungbarna- og mæðraeftirliti. Eðli málsins samkvæmt reyndi verulega á innviði borgarinnar við þessar aðstæður. Vegna stöðunnar var haldinn sameiginlegur fundur borgarráðs Reykjavíkur og bæjarráðs

Vestmannaeyja ásamt borgarstjóra og bæjarstjóra og embættismönnum í fundarherbergi borgarráðs að Austurstræti 16 þann 13. febrúar 1973. Til fundarins var boðað til að ræða ástand og horfur í framtíðarsamstarfi sveitarfélaganna. Farið var yfir húsnæðis-, atvinnu-, fræðslu- og

heilbrigðismál svo og sérstaklega málefni aldraðra og málefni barna.

Hér er aðeins stiklað á stóru en gaman er að segja frá því að fimm árum eftir gos, 23. janúar 1978, barst borgarstjórn þakkarbréf frá bæjarstjórn Vestmannaeyjabæjar þar sem bæjarstjórnin vildi „minnast þeirra

fjölmörgu sem lögðu á sig mikið og ósérhlíft starf í þágu Vestmannaeyinga og á margan annan hátt greiddu götu þeirra, meðan á gosinu stóð.“

Þorsteinn Gunnarsson

Mynd: Ljósmyndasafn Reykjavíkur

TIL STAÐAR Í YFIR 40 ÁR!

Heimsendir fyrir hálfri öld

Eldgosið í Heimaey 23. janúar 1973 var einn af stærstu atburðum 20. aldar á Íslandi og vakti athygli víða um heim. Áhrif gossins voru gríðarmikil en skiljanlega langmest á Vestmannaeyinga. Þetta var fyrsta eldgos Íslandssögunnar í byggð og mikil mildi að sprungan opnaðist utan við bæinn en ekki inni í honum.

Íbúar Vestmannaeyjabæjar voru 5.273 þann 1. desember 1972 og höfðu aldrei verið fleiri. Ári síðar hafði skráðum íbúum fækkað í 4.892 og dró heldur úr íbúafjöldanum næstu árin. Skráðar húseignir í bænum voru um 1.350 fyrir gos og af þeim fóru 417 undir hraun. Af þeim 933 sem eftir stóðu skemmdust um 400 eignir lítið eða

mikið. Í janúar 2023 eru skráðar 1.875 fullbúnar íbúðir í Vestmannaeyjum og 44 í byggingu.

Heimaey var 11,2 ferkílómetrar að flatarmáli fyrir gosið en eftir gos var hún um 13,44 ferkílómetrar áður en hafið nagaði af hrauninu. Mesta breidd eyjunnar frá austri til vesturs var 3,5 km fyrir gos en 4,6 km eftir gos. Um

200 metra hátt eldfjall, Eldfell, myndaðist og Eldfellshraunið þakti um 2,5 ferkílómetra.

Fyrir Heimaeyjargosið var tímatal á Íslandi gjarnan miðað við „fyrir og eftir Krist“ eða „fyrir og eftir landnám“. Í Vestmannaeyjum bættist viðmiðunin „fyrir og eftir gos“ við. Heimaeyjargosið markaði algjör tímamót í sögu Vestmannaeyja. Ég dvaldi í Eyjum á fyrstu gosdögunum í janúar 1973 og var ásamt fleirum að rembast við að bjarga búslóðum í Austurbænum. Ég fékk sterklega á tilfinninguna að ég væri að upplifa einhvers konar endalok. Ógnarkraftur eldgossins ruddi öskunni, eimyrjunni og hraunbombunum yfir byggðina við stöðugar drunur gígsins. Menn reyndu hvað þeir gátu til að hamla gegn náttúruöflunum og unnu vissulega varnarsigur. En eftir á að hyggja urðum við sem lifðum þennan stóratburð vitni að staðbundnum heimsendi. Endalokum

þess heims sem við á Heimaey höfðum búið við og var í svo föstum skorðum fram að gosi.

Rótgróið samfélag Eyjamanna sem höfðu unað glaðir við sitt í heimahögunum kynslóð fram af kynslóð leið undir lok á augabragði. Nágrannar til áratuga voru rifnir upp með rótum og tvístrað víða um land. Íbúðarhús og heimili týndust þegar ofurfarg hrauns og ösku gleypti heilu göturnar. Daglegt líf og viðhorf breyttust, sumpart vegna gossins og eins vegna þjóðfélagsbreytinga. Í mínu ungdæmi þótti það óþarfa bruðl að fara upp á land að nauðsynjalausu að ekki væri talað um oft á ári. Menn fengu viðurnefni af minna tilefni! Á örfáum vikum í janúar og febrúar 1973 var þorri Eyjamanna fluttur upp á land. Í þeim hópi var rígfullorðið fólk sem hafði ekki farið frá Vestmannaeyjum frá því það flutti þangað ungt að árum. Sigurgeir Jónassyni frá Skuld, sem þá vann á

flugvellinum, er minnisstæður maður um sjötugt sem kom upp á flugvöll um gosnóttina og var að fara í sína fyrstu flugferð og í fyrsta skipti á ævinni til Reykjavíkur.

Goslokum var formlega lýst yfir 3. júlí 1973. Í hönd fór gríðarmikið hreinsunarstarf og uppbygging. Nýjar götur, íbúðarhús og innviðir risu í stað þess sem gosið eyðilagði. Atvinnulífið byggðist upp og blómlegar og kraftmiklar Vestmannaeyjar risu úr öskustónni öflugri en nokkru sinni. Í desember 2022 voru íbúar orðnir 4,525 og hafði fjölgað um 109 á einu ári.

Heimildir: heimaslod.is, hms.is, vestmannaeyjar.is, Bragi I. Ólafsson, Sigurgeir Jónasson. - Myndir: Sigurgeir Jónasson.

Guðni Einarsson

Ó, gamla gatan mín

Myndir: Sigurgeir Jónasson

Við þökkum eftirtöldum aðilum stuðninginn við Eyjatónleikana

Úr formála bókarinnar

Strand í gini gígsins

eftir Ásmund Friðriksson

Haltu mér í örmum þínum, þú undraveröld, Eyjar. Þetta stef Greifanna úr „Sumarnótt“ kemur ósjaldan upp þegar ég leiði hugann að þeirri gæfu minni að vera uppalinn í umhverfi sem hefur mótað fjölda afreksmanna og kvenna. Kynslóðirnar sem tóku utan um mig á lífsleiðinni settu hver og ein mark sitt á líf mitt. Umhverfið hafði ekki síður mótandi áhrif. Stórkostleg náttúra og sviptivindar í síbreytilegu veðurfari höfðu áhrif á skapgerð og festu okkar til að ná árangri, hvers á sínu sviði. Mestu áhrifin eru af atburðum sem við Eyjamenn höfum gengið í gegnum saman og verða komandi kynslóðum rannsóknarefni. Sögurnar sem mér voru sagðar og lifðu með mér frá barnæsku koma nú fram í dagsljósið. Saga þeirra sem hættu lífi sínu fyrir málstað Eyjamanna á fyrstu dögum Surteyjarelda. Eins sjómanna sem börðust í gini gígsins fyrir lífi sínu. Þetta eru sögur sem við verndum fyrir komandi kynslóðir í þessari bók. Mig vantaði bara dag upp á að verða orðinn átta ára þegar við fjölskyldan fluttum í

Grænuhlíð 18. Það var 20. janúar 1964. Surtseyjargosið hafði staðið yfir í tvo mánuði og líf okkar snerist mikið um þann atburð. En hvernig átti okkur að gruna mitt í allri gleðinni yfir nýja húsinu að við ættum eftir að eiga fótum fjör að launa þegar við yfirgáfum húsið níu árum og fimm dögum síðar vegna eldgoss austur á Kirkjubæjum

á leiksvæði okkar peyjanna í Austurbænum? Á mótunarárum mínum frá 7–17 ára aldurs stóðu Surtseyjareldar og Heimaeyjargosið yfir í tæp fimm ár. Skyndilega var heimili mitt horfið og ég kominn á heimavist í Skógaskóla í febrúar 1973. Ég fór á hverju kvöldi austur fyrir Safnahúsið í Skógum þaðan sem ég sá gosið í Eyjum undan Drangshlíðarnúpnum. Ég velti fyrir mér framtíðinni þegar ég lagði heita kinnina á kaldan vegg Safnahússins. Oft var ég með tárvot augu þegar ég hugsaði um hvað yrði um eyjuna mína, heimilið í Grænuhlíðinni og mig. Ég átti aldrei eftir að snúa heim til foreldra minna sem heimilismaður. Ég var ekki tilbúinn til þess en lærði margt. Lífið tók aðra stefnu en ég hafði hugsað. Ég er sannfærður um að Surtseyjareldar, sem stóðu í 1.300 daga, höfðu áhrif á viðbrögð okkar Eyjamanna þegar Heimaeyjargosið hófst 23. janúar 1973. Hugarróin og yfirveguð viðbrögð um nóttina þegar gosið kom upp segja allt um það. Þá vorum við í örmum Guðs og undraveröld Eyja.