Introduzione
Fabio Troisi
Direttore dell’Istituto Italiano di Cultura di Varsavia
La mostra Borderline Modernity di Giovanna Silva nasce come un attraversamento visivo di due margini dell’Europa – la Sicilia e la Polonia – che, seppur distanti per storia, geografia e contesto politico, condividono una relazione ambivalente e stratificata con la modernità architettonica. Silva documenta con sensibilità non convenzionale e secondo una prospettiva anti-celebrativa un patrimonio spesso dimenticato: quello delle architetture del secondo dopoguerra, espressione di visioni ideologiche, utopie sociali, scelte urbanistiche e storie di comunità.
Nel doppio confronto tra le città siciliane e i paesaggi urbani della Polonia – da Varsavia a Tichy – la mostra mette in relazione non solo due contesti architettonici, ma anche due modalità diverse di vivere e rappresentare la modernità, attraverso uno sguardo che interroga, più che affermare, invitando a riflettere sulle traiettorie politiche, sociali e culturali che hanno modellato i paesaggi urbani. La mostra, curata da Pietro Airoldi e Izabela Anna Rzeczkowska-Moren, si inserisce in un più ampio dialogo tra Italia e Polonia sul tema dell’architettura moderna e del suo significato oggi. In questo contesto, l’Istituto Italiano di Cultura di Varsavia è orgoglioso di aver sostenuto e promosso un progetto che unisce ricerca artistica, approfondimento storico e collaborazione internazionale, con il prezioso
Fabio Troisi
Dyrektor Włoskiego Instytutu Kultury w Warszawie
Wystawa Borderline Modernity autorstwa
Giovanny Silvy powstała jako wizualna podróż wzdłuż dwóch krańców Europy – Sycylii i Polski, które pomimo różnic wynikających z historii, geografii i kontekstu politycznego łączy ambiwalentna i wielowarstwowa relacja z nowoczesnością architektoniczną. Silva z niekonwencjonalną wrażliwością i w pozbawionej celebracji optyce dokumentuje często zapominane dziedzictwo architektury powojennej, będącej wyrazem ideologicznych wizji, społecznych utopii, decyzji urbanistycznych i historii społeczności. Konfrontując sycylijskie miasta z miejskimi krajobrazami Polski – od Warszawy po Tychy – wystawa zestawia nie tylko dwa odmienne konteksty architektoniczne, ale i dwa różne sposoby doświadczania i przedstawiania nowoczesności. To spojrzenie nie tyle stwierdza, co stawia pytania, pobudzając do refleksji nad politycznymi, społecznymi i kulturowymi trajektoriami, które ukształtowały te miejskie krajobrazy. Wystawa, której kuratorami są Pietro Airoldi i Izabela Anna Rzeczkowska-Moren, wpisuje się w szerszy dialog między Włochami a Polską na temat architektury współczesnej i jej dzisiejszego znaczenia. W tym kontekście Włoski Instytut Kultury w Warszawie z dumą wspiera i promuje projekt, który łączy badania artystyczne, pogłębioną refleksję historyczną i
Borderline Modernity.
Dalla Sicilia alla Polonia
Borderline Modernity.
Od Sycylii do Polski
Nord e Sud – si poneva infatti due obiettivi prioritari: da un lato lo sviluppo dei processi di industrializzazione, dall’altro il recupero e la valorizzazione culturale, in una prospettiva promozione turistica del patrimonio, nonché di una costruzione di identità culturale rinnovata. A partire dagli anni Cinquanta, la Sicilia si configura come terreno d’avanguardia e oggi riconosciuto caso di studio nella storia della museografia contemporanea e del restauro. Esempio emblematico di tale spirito innovativo è l’intervento di Palazzo Abatellis a Palermo, oggi sede della Galleria Regionale, restituito alla pubblica fruizione grazie al progetto di Carlo Scarpa del 1954. Il progetto rappresenta un capolavoro nella della museografia internazionale: un percorso immersivo e raffinato, una mise en scene evocativa, costruita come una narrazione visiva e spaziale che mette insieme opera, ambienti storici e pubblico, con una sensibilità quasi cinematografica.
Ma la figura che più di ogni altra
segna questa stagione è quella di Franco Minissi, architetto viterbese attivo in Sicilia fin dagli anni Cinquanta. Con decine di progetti – musei, restauri, allestimenti – Minissi ha rappresentato un caso emblematico per gli interventi commissionati e realizzati in Sicilia, suscitando spesso accesi dibattiti. Tra i suoi 1 2
1 Palazzo Branciforte, Palermo, Gae Aulenti, 2023
Pałac Branciforte
2 Antiquarium di Himera, Palermo, Franco Minissi, 2023
Antykwariat Himera
Pietro Airoldi – Izabela Anna
Rzeczkowska-Moren
W ramach szeroko zakrojonego rządowego programu rozwoju południowych Włoch działania te nabierają kluczowego znaczenia. Jak opowiada historyk Emanuele Felice, Cassa del Mezzogiorno – instytucja stworzona przez rząd włoski w celu zmniejszenia różnic między Północą a Południem – miała dwa główne cele: z jednej strony pobudzanie rozwoju procesów industrializacji, a z drugiej odzyskiwanie i waloryzację kulturową w perspektywie promocji turystycznej dziedzictwa i budowanie odnowionej tożsamości kulturowej. Od lat pięćdziesiątych XX wieku Sycylia jawi się jako miejsce awangardy uznawane dziś za studium przypadku w historii współczesnej muzeografii i konserwacji. Emblematycznym przykładem tego innowacyjnego ducha jest interwencja w Palazzo Abatellis w Palermo, aktualnej siedzibie Galerii Regionalnej przywróconej do użytku publicznego dzięki projektowi Carla Scarpy z 1954 roku.
Projekt ten stanowi arcydzieło międzynarodowej muzeografii: wciągająca i wyrafinowana trasa, sugestywna mise en scene, zbudowana jako wizualna i przestrzenna narracja łączy dzieła, historyczne wnętrza i zwiedzających z niemal filmową wrażliwością.
Ale postacią, która bardziej niż ktokolwiek inny naznaczyła ten okres, jest
św.
3–4 Chiesa di Ss. Salvatore, Palermo, Franco Minissi, 2023
Kościół
Salvatore
Borderline Modernity.
Dalla Sicilia alla Polonia
Borderline Modernity.
Od Sycylii do Polski
traccia la planimetria dell’ex città. Nel caldo torrido di agosto, questo memoriale biancastro e surreale contrasta con le colline agricole circostanti. Che fine fanno le utopie fallite?
Lo ZEN (San Filippo Neri) di Palermo conta ufficialmente 13.500 residenti, anche se stime che includono residenti non registrati suggeriscono fino a 22.000 abitanti. La costruzione fu approvata nel 1966, e ZEN 2 – progettato da Vittorio Gregotti (con Purini, Bisogni, Matsui, Amoroso) – iniziò nel 1969 per alleviare le necessità abitative accentuate dal già citato spostamento causato dal terremoto del Belice nel 1968. Sebbene inizialmente previsto come alloggio sociale dignitoso, i ritardi burocratici e il disinteresse politico portarono molti appartamenti a essere occupati illegalmente da persone già in difficoltà. L’area divenne nota per il degrado, la marginalizzazione e l’associazione criminale. La posizione è lontana dal
centro: più di due ore di camminata urbana tra quartieri borghesi, zone residenziali densamente popolate e non regolamentate, passando per l’eclettica Palazzina Cinese, seguita da periferie semi-rurali, fino a quando la strada non è più asfaltata. Qui si trovano sedici “insulae” a forma di U che suggeriscono cortili mediterranei, ma in realtà sono un
1 Palazzo di Lorenzo, Gibellina, 2023
Pałac Lorenzo
2 Chiesa Madre, Gibellina, Ludovico Quaroni, 2023
Kościół Matki Bożej
Pietro Airoldi – Izabela Anna Rzeczkowska-Moren
dalej, w pobliże stacji kolejowej Salemi. Dwa
skrajnie różne miasteczka patrzą na siebie z daleka: w przypadku Salemi zdecydowano się na dokładną rekonstrukcję, natomiast jeśli chodzi o Gibellinę postawiono na odważną przebudowę. W międzyczasie ruiny starej Gibellini stały się monumentalnym dziełem sztuki Alberta Burriego: ogromnym betonowym całunem, który odwzorowuje plan dawnego miasta. W upalnym sierpniu ten białawy, surrealistyczny pomnik kontrastuje z otaczającymi go rolniczymi wzgórzami. Czy tak kończą nieudane utopie?
ZEN (San Filippo Neri) w Palermo liczy oficjalnie trzynaście i pół tysiąca mieszkańców, chociaż szacunki uwzględniające mieszkańców niezarejestrowanych wskazują na liczbę nawet dwudziestu dwóch tysięcy mieszkańców.
Budowa została zatwierdzona w 1966 roku, a budowa ZEN 2, zaprojektowanego przez Vittoria Gregottiego (wspólnie z Purinim, Bisogni,
Matsui i Amoroso), rozpoczęła się w 1969 roku. Miała ona złagodzić potrzeby mieszkaniowe pogłębione przez wspomniane już przesiedlenia spowodowane trzęsieniem ziemi w Belice w 1968 roku. Chociaż początkowo planowano, że będą to godne mieszkania socjalne, opóźnienia biurokratyczne i brak zainteresowania ze strony polityków spowodowały, że wiele
3 Municipio, Gibellina, Giuseppe Samonà, 2023 Ratusz
4/5/6 Teatro, Gibellina, Pietro Consagra, 2023
