Arumunet albania nr 41 by Leo Gjata

durrës e përmuajshme kulturore artistike - bilinguale

organ i shoqatËs “ArumunËt/vllehtË e shqipËrisË”

viti i V I botimit nr. 41, shkurt 2015

Dita e Parë e shkollës-klasës për mësimin e gjuhës arumune në fshatin “Sqepur” - Berat, banuar me arumun.

Këto rreshta i shkrova për të kujtuar gjyshin tim arumunë/vlleh dhe krahas tij të gjithë arumunët/ vllehët që nuk jetojnë më, duke i përshëndetur të afërmit e tyre trashëgimtar të mëdhenj e të vegjël dhe duke ju drejtuar me një thirje; mos e harroni gjuhën arumune/vllahe, pasurojeni atë, përvehtësoheni mirë dhe mësoni fëmijtë pasardhës në mënyrë që kjo gjuhë e bukur e të parëve tanë të jetojë gjithnjë brez pas brezi.

3 Sponsorizues i katër numrave të revistës në vazhdim u realizua nga: “Aide pour realisation revue 714: Sha 71 France-Association A.F.A tra armanami”. N. Caracota Unë si botues i kësaj reviste, falënderoj nga zemra për sponsorizimin që kjo shoqatë bëri. Kjo sigurisht është në të mirën dhe përparimin e mëtejshëm të jetës kulturore të Arumun/Vllehëve kudo ku ndodhen.

BESIM I TRISHTUAR Kur vdes njeriu unë mbesoj, Shpirti nuk vdes por kthehet prapë, Tjetër fytyrë..nuk ësht njëlloj, Një tjetër nënë jetë ti japë; Ndofta m’i zgjuar, si dhe më trim, Ai shpirt i vjetër vazhdon rrugëtim. Kështu mbesoj dhe nuk di pse, Por dora ime që tashti shkruan, Sa qindra herë ësht bërë dhe, Dhe ç’ka mësuar i mban-i ruan; Ç’far panë e shohin sytë gjithmonë, Troin, Romakët e Faraonë. Si shkollë e klasa të jep mësime, Krijon e prish, gjithnjë mëson, Qofshin mëkata ose urime, Kalon tër jeta pastaj kupton.. Kot që nxitoja, ç’farë ndiqnja vallë? Kush vdiq kënaqur?..Mbesoj shum rrallë. Jetët e mia seç më kujtoi, Kjo zemr e shkretë, sa her lëndon, Për dashuritë që nuk gëzoi, Nga zemr e grave që s’meriton; Tund kokën vetëm pak i habitur, Ndoft ato zëmra se kanë ditur.

Pjesëtarë të Familjes Arumune Mustaka Në qytetin e Korçës.

Valentino Mustaka

Procredit Bank sha Swift Code FEFAALTR IBAN AL93209122020000201323080101 Lekë - IBAN AL50209122020000201323080002 Euro preciul 300 Euro / ti un mesu Vâ hâristusim ti agiutarea a voastrâ ti cauza armâneascâ!. Rivista s-da gratis.

Botuesi i revistës “Arumunët Durrës” Valentin Mustaka

Leo Gjata

Cel: +355 682058712. e-mail: vamus1948@gmail.com www.partia-abde.blogspot.com

Thërres pa zë, po skam ç’bëj ndryshe, Ankthe-urrejtje dhe shumë lotë, Cicërojn afër ca dallëndyshe, Harroj në çast ç’vuan kjo botë. Një fjalë trimi që s’mund ta shpreh, Lotin e tharë që nuk e sheh.

Duke gjezdisur kudo që jam, Shikoj përpjetë tër ato gara, Nxit sa mund vehten sa forcë kam, Të ngjitem majat që gjej përpara. Pas ç’do beteje që kam fituar, Dua shpërblimin e merituar.. Por do luftoj, në shi e borë, Si gjith dhe unë plagët si burrë, Vall fitimtar të mbaj kurorë, Pas kësaj lufte që s’mbaron kurrë. Betej e jetës tash ka mbaruar, Shpërblim i tërë: Ësht ç’kam mësuar..

Andon Kristo

LACUL Lacul codrilor albastru Nuferi galbeni îl încarca; Tresarind în cercuri albe El cutremura o barca. Si au trec de-a lung de maluri, Parc-ascult si parc-astept Eadin trestii sa rasara Si sa-mi cada lin pe piept; Sa sarim în luntrea mica, Îngânati de glas de ape, Si sa scap din mâna cârma, Si lopetile sa-mi scape; Sa plutim cuprinsi de farmec Sub lumina blândei lune Vântu-n trestii lin fosneasca, Unduioasa apa sune! Dar nu vine... Singuratic În zadar suspin si sufar Lânga lacul cel albastru Încarcat cu flori de nufar.

Fazat e asimilimit të arumunëve/vllehëve në Shqipëri. Vilajeti i Kosovës: 1. Prizreni 2. Gjakova 3. Prishtina 4. Mitrovica 5. Tetova 6. Shkupi

Vilajeti i Janinës: 60.400 arumunë 1. Përmeti me fshatrat: Badelonjë, Sudari, Cutali, Cosina, Qilarishti, Kosova dhe Frashëri 5.000 arumunë 2.Në krahinën e Zagorisë me 46 fshatra në vitin 1780, u anatema 34 fshatra me arumunë që të mos flisnin më gjuhën arumune. 3.Berati 16.000 banorë, nga këta 4.000 arumunë+ fshatrat 8.500 4.Fieri 3.000 “ “ 2.500 “ + fshatra 14.900 5.Vlora 7.000 “ “ 2.500 “ + fshatra 12.500 6.Gjirokastra 12.000 “ “ 4.000 “ + fshatra 6.500

Së dyti, nën regjimin e Mbretit Zog, ishte një periudhë ku pati një përmirësim të situatës, sepse ai së bashku me qeverinë rumune lejoj shkollat në gjuhën rumune. Në qoftë se shkolla e parë u ngrit në Tërnovo në vitin 1864 me mësues zotin D. Atanasesku, në Korçë shkolla vllahe u ngrit nga papa Harallamb Ballamaçi në vitin 1886.1 Në këtë periudhë në teritorin e Shqipërisë së sotme kishte 16 shkolla me 726 nxënës dhe 30 vetë personel didaktik, kjo sipas Alex Rubin” Les roumains des Macedonie”, 1913.2 Pra shkollaa kishte në Korçë 2, Vithkuq 1, Frashër 1, Llëngë 1, Voskopojë 2, Niçë 1, Plasë 2, Shipskë 1, Berat 2, Elbasan 2, Grabovë 1. Pamvarësisht nga funksionimi i këtyre shkollave, gjëndja ekonomike ishte shumë e vështirë dhe si e tillë këta arumun/vlleh nuk kishin asnjë ndihmë nga ana ekonomike, siç mund të kishte ndonjë etni tjetër. Pikërisht për këtë arsye filloj dhe lëvizja demografike e popullsis arumune/vllahe. Ata, në ato qytete apo zona të caktuara ku shkuan, një pjesë e tyre nuk e folën më gjuhën, kjo më e theksuar në qytetin e Tiranë dhe veçanarisht në qytetin e Durrësit, ku shumica e popullsisë kanë ardhur nga qyteti apo fshtra të Beratit (më parë të ardhur nga Voskopoja në Berat), në vitet 1905 një pjesë e mirë nuk komunikonin në gjuhën e tyre.3

Regjistrimet e popullates arumune ndër vite Në Enciklopedinë italiane Trecani viti 1929............jep 200.000 arumun

40.000 banorë, nga këta 1.500 arumunë 15.000 “ “ 500 “ 10.000 “ “ 1.000 “ 13.000 “ “ 10.000 “ “ pakicë tregtarësh dhe industrialistë të vegjël arumunë. 40.000 5.000 arumunë

1. Shkodra 46.000 banorë, nga këta 2.000 arumunë, (Gogë) 2. Durrësi 7.400 2.400 + 1.600 fshatrat 3. Tirana 25.000 « « 2.000 « 4. Kavaja 8.500 banorë 5.500 “ 5. Peqini 2.000 “ “ 1.000 “ 6. Elbasani 25.000 “ “ 4.000 “

Në këtë periudhe kemi këto të dhëna për popullsinë arumune/vllahe:

8.000 arumunë

Vilajeti i Shkodrës: 18.500 arumunë

Antonio Baldacci në udhëtimet e tij në Shqipëri thotë: Fëmijët deri 6-7 vjeç dhe gratë nuk njohin gjuhën shqipe ose e flasin me shumë difekte dhe janë vasalë të gjuhës arumune. Ndryshe janë burrat që komunikojnë në çdo rast me shqiptarët dhe njohin mirë të dy gjuhët.4

Harallamb ballamaçi - biografia Alex Rubin” Les roumains des Macedonie”, 1913 Intelektualët arumun të qytetit Durrësit V. Mustaka

Enciklopedia e madhe sovjetike viti 1950................jep 300.000 arumun Enciklopedia franceze Larus viti 1966.....................jep 350.000 arumun Regjistrimi i vitit 1955 në Shqipëri janë..............................4.200 arumun Regjistrimi i vitit 1959 në Shqipëri janë............................10.000 arumun Sipas Kostandin Noe në gjuhën frënge, vitin 1913 kanë qenë....83.233 arumun Së treti, periudha e sistemit komunist ishte periudha më fatale për asimilimin e etnis arumune/ vllahe. Mbas vitit 1945, në Shqipëri nuk ekzistonte asnjë shkollë në gjuhën e etnis tonë. Ata persona që kishin mbaruar këto shkolla kujtonin dhe kujtojnë me nostalgji atë kohë të lakmueshme për ditët e sotme. Pra, të gjithë ata që në këtë periudhë ishin fëmijë që flisnin vetëm vllahisht, kur shkuan në shkollë mësuan gjuhën shqipe, por dalngadalë haruan në fillim leximin dhe shkrimin e gjuhës së tyre deri sa më pas ata fëmijë që erdhën kishin harruar edhe të folurën vllahe. Rastet janë të shumta dhe shumë trishtuese, se si ka mundësi që një etni të shkrihet në këtë mënyrë. Sigurisht mungesa e një shteti bënë të humb edhe kombi, pra etnia jonë. Faktor tjetër i kësaj periudhe është edhe burgosja dhe internimet e bëra për etnin tonë.5 Fushata denigruese ndaj etnis tonë ishte shumë tragjike. Kopetë e bagëtive të tyre, me dhjetramijëra, bënë që pushteti ti shikonte me shumë kërshëri, dhe si e tillë ndaj këtyre”çelnikëve” duheshin marrë masa të rënda burgosje dhe internime. Në këtë vorbull me pushtetin u futën edhe persona nga etnia jonë, të cilët nuk kishin pasuri ç’ka do të humbnin dhe si të tillë u lidhën ngushtë me pushtetin, bile u bënë edhe persona që njollosën etnin tonë me qëndrimin që mbajtën pro qeverisë. Janë shumë emra familjesh që u persekutuan gjithë jetën, bile ka patur edhe nga ato familje që për ardhjen në fuqi të pushtetit komunist dhanë gjithçka që ata kishin si pronë të tyre të fituar me djersë dhe gjak për shumë vite. Por përfundimi ishte shumë tragjik. Pra këta njerëz si mund të flisnin në gjuhën e tyre në burgje apo internime, po të flisnin pasojat ishin shumë të këqia. Në vitet 1955-1965 në fshtarat e zonës së jugut të Shqipërisë jetonin rreth 15.000 barinj migrator, ku në dimër zbrisnin në fushë ku ishte klima e ngrohtë dhe në verë ngjiteshin në male për të kullotur bagëtin e tyre jetësore. Në këto kalive, flitej dhe mësohej gjuha vllahe. Në këto kalive flitej gjuha që kur fëmijët lindnin, pra kjo shtresë popullsie ishte nga më kryesorja që trashëgonte gjuhën e folur shumë më mirë se sa në disa qytete, përveç Korçës dhe ndonjë tjetër qytet, por që edhe në këto qytete gjuha flitej në shtëpi, por në ambjentet jashtë shtëpis as nuk imagjinohej të flitej. Këta barinj u shpërndan nëpër zona të ndryshme të vendit, në zona ku nuk flitej gjuha vllahe. Mbas kësaj periudhe të gjithë fëmijët që lindën, shumica nuk e foli më gjuhën, këtu janë pak raste pozitive që e trashëguan gjuhën e folur por të shkruar dhe të lexuar u asimilua. Vijon numrin e ardhshëm 4 5

A. Baldacci “I ROMENI DELL’ ALBANIA.” 1914 Lapidari i fshatit “Andon Poçi” Gjirokastër

NË VEND LINDLJEN E GJYSHIT ANDON VESHA »»

Nga: Kostandin Gajda

as një telefonate nga Amerika, vajza e dajes Sofika Vesha (Panajoti, nga i shoqi Dhimo) më njoftonte se do të kishte dëshirë që së bashku të shkonim në StrugëMaqedoni, dhe prej këtej të bënim një vizizë në vendlindjen e gjyshit tonë. Në këtë kohë isha emigrant në Greqi dhe i’u përgjigja ftesës së Sofikës që të shkonim së bashku në vendlindjen e gjyshit tonë Andon. U pregatita dhe pak ditë më vonë, kur ajo arriti në Shqipëri u nisëm me një makinë së bashku. Pas disa orësh udhëtimi pa probleme në kufi Qafë Thanë arritëm në Strugë ku u sistemuam në hotel. Të nesërmen unë, Sofika dhe i shoqi saj me një taksi udhëtuam në drejtim të fshatit arumun Belicë. Gjatë rrugës ndalonim dhe bënim foto me këto pamje shumë të bukura të natyrës që kishte kjo krahinë. Pasi lamë Belicën e poshtëme, rruga gjarpëronte drejtë Belisës së Sipërme. Ishte qershor i vitit 2008, syri të shihte vetëm gjelbërim, ajri i pastër, shtëpi të bukura të tipit alpin, me hapsira të gjelbërta të cilat të bënin për vehte. Nga sipër dukej qyteti i Strugës, qyteti ku del lumi Drin nga liqeni në drejtim të veriut të Shqipërisë, pamje shumë të bukura ku dhe dora e njeriut i ka dhënë bukuri këtij qyteti ashtu si dhe Belicës tonë. Në pikën më të lartë të fshatit u takuam me një banor vendas i quajtur Zhivko Blatko. Na priti si miq që ishim në shtëpin e tij duke na ulur rreth një pusi që mbulohej nga një pjergulla rrushi. Na qerasi me raki e gliko. Banonte i vetëm, kishte një ekonomi ndihmëse me zarzavate të stinës dhe pulari të konsiderueshme që i shërbente vetë. Gjatë bisedës që u zhvillua midis nesh vajza e dajes e pyeti: - A e njihnit një Andon Vesha, jemi nipërit e tij dhe interesohemi të dimë diçka rreth jetës që ka kaluar këtu. Ç’mund të thoni ju për gjyshin tonë? - Pasi u mendua pak foli dhe tha: kanë kaluar shumë vite, koha bën të vehtën, më shihni unë tani jam i moshuar. Në Belicën e poshtëme dhe këtu lartë ka patur shumë familje me mbiemrin Vesha. Nuk më kujtohet. -

Ç’farë gjuhe flisnit këtu, si merreshin vesh me njëri tjetrin.

Këtu flitej më shumë gjuha arumune (vllaçe) që brez pas brezi shumë familje ishin sistemuar këtu, por përdorej edhe gjuha shqipe dhe maqedonishtja. FAksimile të vjetra gjatë viteve 1919 -1938 Akte pagëzimi

Unë ndërhyra dhe e pyeta: -

Po Llazar Bashën a e njeh? Të kujtohet ky emër?

Oh! Po ti ku i njeh? Atë e kam kushëri më tha. Po Mena e shoqja si është?

- Me keqardhje i them se kanë kohë që janë ndarë nga kjo jetë. Kur ishin gjallë Llazari me Menën vinin shpesh tek nëna ime dhe komunikonin vetëm në gjuhën arumune-vllaçe.

Nga: Dr. Nikolla Jorgoni Sofika, Zhivko dhe Kostandin Gajda Foto e bërë në fshatin “Belicë” të Maqedonisë.

Mamaja ime e kujtonte mirë fëmijërinë e saj në Belicën e poshtëme. Pas një bisede prej afro dy orë, ai na ftoj të drekonim së bashku dhe u bë gati të pregatiste diçka për ne. Me sinqeritet e pranuam ftesën e tij por nuk mundeshim se koha ishte e shkurtër, kështu që nuk qëndruam. Pasi bëmë disa fotografi me të dhe pamje nga Belica e Sipërme, u larguam me dëshirë se mund të ktheheshim përsëri të takonim plakun Vesha, regjistrimi i popullatës i vitit 1923, ku janë vlleh të urtë dhe të dashur Zhivko. shënuar gjithë pjestarët e familjes së gjyshit Andon Gjatë qëndrimit në Strugë, u interesuam Vesha, i cili është martuar dy herë, pas vdekjes së pranë organeve kompetente për të gjetur gruas së parë Sofijes me të cilën pati tre fëmijë ndonjë dokument të gjendjes civile të gjyshit Llazarin, Filipin dhe Evanthin. Ndërsa me gruan Andon Veshës, gjë që nuk e gjetëm sepse e dytë Uraninë kishte katër fëmijë Kristinën, dokumentat ishin mbyllur shumë kohë Jorgjin, Thomain dhe Beniaminin i cili jeton më parë. Në Strugë qëndruam dy ditë ku u akoma në Tiranë në moshën 85 vjeçare. njohëm me shumë persona që flitnin shumë Në të gjithë familjet e fëmijëve Vesha flitej gjuha mirë gjuhën arumune(vllahe) dhe kur na vllahe dhe më e bukura ishte se kur mblidheshin flisnin në këtë gjuhë, ne u përgjigjeshim se me raste gëzimesh dëgjohej vetëm gjuha vllahe nuk e zotëronim mirë gjuhën. Na vinte shumë apo siç i thonim çapanishtja. Por për mua dhe keq që prindërit tanë nuk na e mësuan gjuhën motrat e mija mbetëm pa e mësuar këtë gjuhë, e të parëve. mbasi babai im Spiro dhe mamaja Evanthia nuk U kthyem në Shqipëri duke marrë me vehte na e mësuan dhe tani koha ka kaluar. ndjenjën e dashurisë së origjinës-vend lindjes së Këto rreshta i shkrova për të kujtuar gjyshin gjyshit tonë Andon Vesha si dhe respektin që tim vlleh dhe krahas tij të gjithë arumunët-vllehtë shumë qytetar vendas treguan ndaj nesh. që nuk jetojnë më, duke i përshëndetur të afërmit Duke ndjekur kërkimet për të gjetur ndonjë e tyre trashëgimtar të mëdhenj e të vegjël dhe duke dokument në Shqipëri për prejardhjen e mamas, ju drejtuar me një thirje; mos e harroni gjuhën pyetjet e kërkimi nuk vajtën kotë. Në gjendjen vllehe, pasurojeni atë, përvehtësoheni mirë dhe civile të Tiranës gjetëm çertifikatën të familjes mësoni fëmijtë pasardhës në mënyrë që kjo gjuhë e bukur e të parëve tanë të jetojë gjithnjë brez pas brezi. Durrës Janar 2015

NJË VIT IANA NË RUMANI

Bredhi i Krishtëlindjes

Gjyshi ëndëron Kur shikon fotografin Për mbesën mendon Dhe Rumaninë

Ndizen qirinjt për krishtëlindjen Buzëqeshur, shumë të gëzuar Duken flakët që valviten Për ket festë të shënuar

I duket sikur Iana i flet: Unë gjysh ty po të kërkoj Pres prej teje të më ledhatosh Dhe pastaj të më këndosh Ato këngë që din ti Ato këngë që jan për fëmi Pres prej teje të më mbash mua Dhe unë të them sa fort të dua Ty o gjyshë do të kujtoi përherë Dhe nuk do të harpj asnjëher

Në bredh të veshur me shirita Me fruta, lodra krejt stolis Plot qirinj, shkëlqen drita Sonte i jep hare shtëpis

Dhe Iana me duart e vogla Kap gjyshin e vet prej qafe Kërcet dhëmbët e saj të bardha Mbështet kokën në faqe Por gjyshi zgjohet Nga kjo ëndër e bukur Ngrihet e largohet E ndjehet i lumtur. Dedikuar mbesës në Rumani

MEDITIM PËR IANËN Je e vogël, je si lule Vjollcë e vogël plot me erë N’prehër t’gjyshit ti kur ule Sjell aromë, e sjell pranver T’uron gjyshi Ianë m’u rrit Zbukurohu vit për vit Lësho shtat me bel të hollë Nusja e gjyshit faqe mollë Prindërit ty të duan fortë Vajzë si ti nuk gjendet dot Si zambak, si lulebore Qiell t’dha mbrojtje hyjnore.

Jasht bën ftohtë, po sigurisht Presim ne përher me shpresë Lajmin e botës po vjen ti krisht Ai të dërgon tek ne, o mbes Poshtë bredhit të bukur Gjith familja ka dhurata Dhurata me e dashtur Ardhja e mbesës IANA.

LINDI NJË FËMI Gëzon prindi për djalin Që u bë baba Gëzon djali për fëmin Që nga qielli ra Gëzon prindi për vazhdimësin E jetës në këtë botë Dhe një djal presim Që shtëpija të jetë plotë Që të dy, atë e bir Jemi të gëzuar Për lajmin e mir Që zoti na ka dhuruar Një vajzë me yll në ballë Që të rritet me shëndet Me prindër dhe e mbarë Dhe me shumë fat në jetë.

Në Tiranë: Konferencen vjetore te Institucionit te Avokatit te Popullit.U diskutua per situaten e te drejtave te minoriteteve ne Shqiperi. Foli edhe Zv.Ambassador iOCSE ne Tirade Z. Robert Wilton per rolin e minoriteteve dhe zbatimin e Konventave te KE per mbrojtjen e te drejtave te min.Diskutuam edhe neve per te gjitha problemet e komunitetit Arumun/Vllah si dhe per njohjen e statusit te Komunitetit... Tirana tu:Coferentsa a Istututsionu a Avucatu a Ppopulu.S-discuti situatea ti văgăeara a ândrăptătslu a minuritătslu tu Arbinishii.Gri shi Vice Ambasadoru aOCSElji Tirana D-nu Robert Wilton ti rolu shi pricunushtearea,vigăarea a ândrăptătslu atutuloru komunitătslu conformu RecomundătsliConventsili aCE-lji.Shi noi discutămu ti tuti prublemili a comunitetul a nost Armăn ti ândrăptătsli shi pricunushteara cu lege a STATU ca minoritatu. Morrën pjesë zotërinjt Thoma Musha – Jorgaq Çyfeku 20 Dhjetor 2014.

Sofie Zguri

Cârciunlu Krishtlindje Cu tini uiduseashti aistu portul Ta s-esht ma mushata di tuti Stri-dada u ari nvâscutâ protu Tu Cârcunlu, anlu 1800

Ty te vjen bukur kjo veshje Qe te jesh m’e bukura nder te gjitha Stergjyshja e ka veshur se pari Ne krishtlindje, vitit 1880.

I-undzesht, ashâ ira mushatâ Truplu ndrept ca chiparisâ Ociâ llai, sufurtsiau scriiratâ Perl’iâ neali adârats cusitsâ

I ngjan keshtu bukur trupi drejt si qiparis Syte e zinj, vetullat-shkruar Floket kacurela lidhur gershet

Vruta a-mea iala vini Cârcunlu E dashura ime, ja erdhi Krishtlindja Câmbâñli asunâ cu haraua Kembanat rrahin gjithe gezim La biserâcâ s-ni dutsem deadun te kisha do vemi se bashku Alacsiti cu armâna furushau! Veshur me rrobat arumune! 22-Ndreu-2014 22..11.2014

“Capela frighiana”

Dimitraq Pusha

Branislav Stefanoski “Al Dabija, MAKEDON” "Capela frighiana". Frighi sântu tuba makedon-armanesca care s-are ampârtsâtâ di tuba Brighi di tu Makedonie shi s-are dusâ s-bâneadzâ tu Azia Njicâ. Tut ashi cum pân la polematle balcanike, MAKEDON-ARMANJLJI cai tsânea mârr cupiy di oii, yarna cându tu Makedonie nu avea bunâ pashune, cu lishor s-arca s-li pascâ oile tu Azie Njica, ashi shi parte di Brighilj tu câftare nâi locur ti bânare s-au arcatâ tu Azie Njica, shi cum scrie Herodot, "cu alaxire a loclui di bânare, sh-u au alaxitâ shi numa, di Brighi tu Frighi. Limba a Frighilor este spâstritâ limba makedon-armanesca ASHI CUM U ZBURAM DZUA DI AZA. Pi atsea spastritâ limbâ sântu scriate ma vecljile inscriptsie frigheane, cum tsi este epitaflu al vâsiljelui leghendar Mida di tu eta VII n.a.H. Pi capela pote ta s-âs vedâ shi SOARLE anostru MULTIMILENIAR. MAKEDON

FEATILI RĂMĂNI... Ma v-aduc aminti, Voi, feati mușeatiCu cusițli lundză, Cu steali pri față Ș-cu budzili aroși, Cu meseasubțîriAlbi, cum i laptili, Cînt intraț în cor, ‘Nă harauă mari A nostră-a tutlor!

Luna vă mutrea Ș-l’i chica di dor! Vă mutreau ficiorl’i Și s-alceau di mintiFeati erat voi, Ili țiva gindi?... Ș-ună cîti ună, Toamnili fudzeatFustăni chindisiti, Cu zăvoniu pri cap!..

Vladimir Avdulla Muca

ARGUMENTE TEKSTUALE HISTORIKISHT TË GJITHPRANUAR

Familja Gollgota

(Refleksione mbi librin “Grabova e bukur me armunë” të historianit Meçan Hoxha)

ga libri i prof. Mihal Krimçe “Spiro Gollgota” po botojmë me shkrtime disa pjesë nga ky libër i cili bën fjalë për familjen vllahe Gollgota me banim në qytetin e Durrësit dhe në veçanti për piktorin Spiro Gollgota që ashtu siç e përshkruan autori: “Ashtu u përlot Durrësi kur vdiq artisti më i ri i qytetit Spiro Gollgota, që u nda prej tij në moshën 36 vjeçare (1962). Një histori e derdhur në art, një jetë e mbushur me shpirtëra”. Familja Gollgota Qysh nga mesi i shekullit të kaluar, në Durrës banon familja Gollgota, nga gjiri i së cilës lindi piktori Spiro Gollgota. Spiroja ishte biri i avokatit të nderuar, Vangjel Gollgotës dhe Vangjelisë. I ati i Vangjelit, Spiroja ridhte nga një familje e vjetër vllahe, nga Llënga. Kishin qenë dy vëllezër: Spiroja dhe Dhimitri. Kjo familje e vjetër po pësonte Odisenë enjohur të vllehëve. Nga Llënga, të dy vëllezërit, si qëndruan ca kohë në Berat, u vendosën në Durrës. Ndoshta me dëshirën që të emigronin në Evropë, si shumë vllehë të tjerë. Por Durrësi i bëri për vehte dhe shumë shpejt e zunë vehten. Dhimitri, i madhi, çeli një dyqan manifature, ndërsa Spiroja një dyqan ushqimor në Varosh. Të dy ishin martuar dhe, për koiçidencë, të dy kunatat quheshin Katerinë. Ishin shumë të dashura, jetonin në harmoni dhe, për respekt, e madhja e thëriste Linë të voglën. Punonin, hanin jyenin si dy motra, me buzë në gaz e kalonin ditën.

Jetuan për shumë kohë në një shtëpi. Në vitin 1887 Spiros i lindi djali i vetëm, Vangjeli. Gëzimi ndezi shtëpinë, kunata e madhe për ditë të tëra, vente e vinte nëpër shtëpi me këngën në gojë të cilën e improvizoi vetë: “Dzua di aju Theodhor Lina fetsi ficior”. Në shtëpi flitej vetëm vllahisht. Burrat jashtë mjedisit e punës dhe të qytetit, e flisnin shqipen me vështirësi. E shoqja e Spiros, Katerina, ishte bijë nga Grabova e lashtë vllahe, me mbiemrin Greveanullu.... Në këtë kohë, 1907-1908 Vangjelin e dërguan në Manastir për të ndjekur studimet në gjimnazin e këtij qyteti...Në Manastir Vangjeli u njoh me një vajzë vllahe, me Vangjeli Çupçinë e cila jetonte me të ëmën. Ka qenë një traditë e fortë tek vllehët. Edhe në majë të mushkës e lidhnin fejesën, por vetëm me vllehët. Kështu ngjau edhe me Vangjelin. Si mbaroi gjimnazin, ai bashkë me nusen dhe vjehrrën, zunë karavanin e radhës dhe u kthyen në Durrës. Asnjëra prej tyre nuk fliste shqip por vllahisht. U martuan në vitin 1909, më 28 gusht...Vangjeli punoi si mësues në shkolën turke të durrësit...në Kastoria...dhe në vitin 1916, bashkë me të shoqen në Shqipëri, në Korçë. Aty filloi punën si avokat. Në Korçë çiftit të ri Gollgota i lindën dy vajzat. Dhimitra dhe Stavrulla. E mësuan shpejt vllahishten dhe, me këtë gjuhë, flisnin në familje. Në pranverën e vitit 1923 familja Gollgotabvendoset në Durrës... Ishte viti 1926, 12 dhjetor, dita e diel. Vangjelit dhe Vangjelisë u lindi djali që prisnin. Atë ditë ishte dita e Shën Spiridhonit. Ç’koiçidencë. I ati i Vangjelit quhej Spiro. Dy dëshira të familjes u plotësuan atë të dielë. Foshnjën e pagëzuan bujshëm me emrin e gjyshit, të paput të tij, Spiro Gollgota... ...vijon në numrin e ardhshëm.

ibri “Grabova e bukur me Arumunë” të cilin lexuesi e ka në duar që në vitin 1998 është një ekstrakt përkushtimor qytetit mesjtar, popullatës arumune të Grabovës, kësaj treve me një trashëgimi qytetarie që në kohërat ilirike. Me një bindje të bazuar në referenca të mirstudiuara shkencore ky qytet u ngrit që 300 vite më parë në këtë këtë trevë me tradita qytetarie, ndër themelet e fiseve ilire Desareteve. U njehësua me Voskopojën në strukturat e organizimit shoqëror dhe u dogj e u shkatërrua nga ziliqaria e feudëve që e qarkonin. Jo vetëm me fantazinë e tij të pjellëshme, por edhe me punën këmbëngulëse të hulumtimit të atyre themelive të kështjellave, bukurive, arkitekturave mahnitëse, të kishave, urave, gjetjeve e profilizimit të bollëkut arkeologjik me vlerat dhe refleksionet aq domethënëse, si dhe evidentimit me skrupulozizet të etnografisë rrezëllitëse të kulturës grabovare. Këto janë disa nga refleksionet e para që përftohen që në kapitujt e parë të kësaj monografie historigrafike. Ndoshta është e para herë që pas viteve 90 merret një nisëm e tillë për një qytet të një rëndësie sa dhe Voskopoja kozmopolite;ku bashkëjetonin popullsi e kultura nga më të ndryshmet, në gjuhë, zakone, rite fetare, kulturë, jetë shoqërore, me një bashkëjetesë e lidhje

martesore pa kurrfarë ngurrimi, tipare këto të një etnie me rrënjë gjenetike të një trungu të përbashkët nga më të lashtët jo vetëm në Ballkan. Dy popuj, arumunë dhe shqipëtarë të cilët kanë pasur të njëjtin persekucione etnike. Arumunët u ndanë në të gjithë ballkanin në enklava ishullore ndërsa shqipëtarët u coptuan në pesë shtete. Ndaj, siç evidenton hisoriani Hoxha, nër shekuj këto dy etni kanë gjetur mirëkuptim e bashkëjetesë shoqërore gjer në bashkësi gjaku si dy popuj me prejardhje gjenetikisht të njëjtë si indoevropianët e parë. Sipas shmidit Gjergj Kastriot Skënderbeu shkuesirat e lidhjet martesore i bënte dhe i rekomandonte vetëm me ortodoksë arumunë. Në asnjë rast nuk ka pasur lidhje martesore me sllave dhe grekë. Në këtë libër i vogël në dukje, por i mbarsur me shumë ekstrakte historigrafike, ka një vazhdimësi kohore e llogjike, në paraqitjen e shumë fakteve e referencave të mirëstudiuara, shkencore, mbi shumë dokumente historike, si dhe interpretimin e zbulimeve arkeologjike si dhe në atë çka ka mbetur në këmbë në etnokulturën e trashëguar brez pas brezi nga para-ardhësit e pas-ardhësit e themeluezve Grabovar e fiseve Ilire të Partinëve Kandaveve e të Desaretëve e më pas në mesje të të Arianitëve. Ngujimet ilirike të Grabovës përkojnë që në

vitet 300-230 para krishtit. Skrupuluziteti e pasioni arkeologjik, referencat në studimet e Dyseliezë për qytetin Deapolosit e replika e argumentuar me duar e sy tek ato gjetje domethënëse e bind lexuesin në vlersimet e argumentuara të Meçan Hoxhës ndaj referimit mbamendës të Aleksandër Meksit për ngujimet e Deapolisit të desareteve jo në Gositmë por në Grabovën e Poshtme. Deabolisi u zëvëndësua me toponimin star-sllav “Grabove” që do të thotë në Shqip “Vendi i shkozës=Grab-shkozë dhe ovë-vend. Një interpretim toponomistik bindës dhe shkencor. Në këtë libër, merr rol kryesor edhe një veçori studimore e Meçanit:që është ngumimi toponomanistik dhe onomanistik i sendeve dhe objekteve i personazhëve historik ngulmetar e kalimtar;përqasja që autori i bën me rrënjët Ilirike-Albano-Shqiptare, e cila përmban çelsin që hap sëndyqet shekullorë të trevës. Me argumenta të tillë autori i heq ndryshkun turk, i çjerrë mjegullnajën byzantine të historigrafisë, zgjon kujtesat historike mbi jetën, aktivitetin shoqëror, kulturor të një etniciteti në vazhdimësi. Puna konsultuese me një masë të kosiderueshme materialesh arkivore dhe arkeologjike, flet për një punë jo vetëm përkushtimore, por tregon dhe një përgjegjësi prej historiani të ndërgjegjshëm të bindur plotësisht në atë për të cilën shkruan, me një besim të plotë në vetë-veten. Meçan Hoxha i ka lënë mënjanë interpretimet hamendësore. Ai sjellë vërtetësirat si nga thellësitë arkeologjike, por edhe nga referencat e argumentuara të figurave të shquara të historisë dhe arkeollogjisë, ashtu, siç i ka gjetur në arkivat documentare. Ai len të hapur shtegun e arsyetimit. Më tej akademikët e shkencëtarët le të bëjnë rifinturalut e konturimit të këtij qytetërimi, mbi këto struktura të zhvillimeve historikoshoqërore ndër shekuj. Me të drejtën time, të një vëzhguesi, mund të them se studiuesi Meçan Hoxha, i apasionuar mbas trevës së tij, ka ndezur një prozhektor me dijet e tija, ka hedhur me sigurinë e historianit dritë mbi mugëtirën mesjetare duke shpërfillur ndryshkun turkoshak që e mbulonte këtë histori. Vazhdimësia e trashgimisë etnike, ka qenë, nënvizon autori një pandarësi kohore e zhvillimit

të një qytetrimi me ngritjet, çbërjet, e ringritjen e tij. Ngjashmëria dhe aftësia gjenetike e dy entive u ka dhënë mundësinë që të integrohen në një bashkëjetesë shembullore. Vllehet grabovar, në çdo kohë e situatë kanë gjetur ngrohtësinë shoqërore në mjediset e kësaj treve, kanë ndikuar potencialisht në zhvillimin kulturor e qytetar. Faktori i etnicitetit shqiptar ka qenë i ndërsjelltë por dhe vendimtar në momentet historike në këto marrdhënie bashkëpunimi e integrimi. Kjo çoj në rritjen e vendbanimit i cili në shekullin e 18 mori trajtat e plota të një qyteti me mbi 12000 banor. Grabova u bë kryeqëndra e kësaj treve në zhvillimin me Voskopojën, Shipskën, Nicën, Vithkuqin, Llëngën, Nikolicën. Që në vitin 1431 barinjtë vlleh që nuk pranuan ndryshimin e besimit fetar, u shtynë në veri duke krijuar një vendbanim të ri, me një indetitet të vetin, me karakteristika të veçanta etnokulturore:Grabovën e Sipërme. Ngulmimi në referencat e dëfterëve turq për organizimin administrativ të zonës së Vërçës, si dhe krahasimtaria kohore, tregon për një punë të mirfilltë shkencore. Edhe ato arumun që ndërruan fenë e bën për mbijetesë etnike nga arumunët e Grabovës së Poshtme. Thellë në shpirt e në rrembat e gjakut vlonte geni vlla i mirëkuptimit e i bashkëjetesës me banorët e tjerë të zonës. Ndaj në momente të vështira jetësore në Vërçë u krijua besëlidhja e vendbanimeve që qarkonin Grabovën. Në ndihmë të saj duke marrë qytetin karvanxhinjtë e rrugë-kalimet në mbrojtje. Grabova luajti një rol të rëndësishëm si qendra e dytë mbas Voskopojës në një status të veçant me varësi direkt nga Valide Sulltana. Nisur nga gjaku, zakonet, kultura e jetës e zhvillimi social, Grabova u zhvillua që në shekullin 17 por kryeqendër shembull u bë Voskopoja. Për këtë autori sjell një seri dokumentash të divanit të Sulltanatit, ku evidentohen përparsit dhe të drejtat shoqërore të kësaj popullsie. Statusi i veçant bëri që në aspektin zhvëllimor, kulturor, arsimor e social, Grabova të arrinte stadet e plota të një qyteti me një organizim të drejtimit shoqëror në

zanafillat e një demokracie e atonomie vendore. Zhvillimi i marrdhënieve tregtare dhe zejtaria e përpunimi arriti që me produktet e saja Grabova ta kapërcej kufijt e Gramshit, duke u shtrirë nëpërmjet katër rrugëve dalëse në Shqipërinë e mesme në atë juglindore, mandej gjer në Maqedoni e Greqi. Në këtë proçes zhvillimi esnafëria zejtare u nda nga blegtoria tradicionale e bujqësia. Dolën esnafët leshpunues, lëkurpunues, rrobaqepës, kasap, samarxhi, mbathëtar dhe të përpunimit blegtoral e përpunimit të drurit. U zhvillua kultura, arsimi. Një punë të lavdërushme Meçani ka bërë në evidentimin e vlerave kulturore, të cilët vijnë si amalgama bazë të një etnie. Shkolla luajti rol parësor-nënvizon autori-në rritjen e këtyre veprimtarive prodhuese e tregtare të qytetit. Shkollimi i kapërceu kufijt e trevës. Etno-kultura u kthye në art të pikturimeve morale të ikonave, e afreskave. Me 1720 nën shëmbullin e Akadimisë të Voskopojës u ngrit shkolla për arsimimin e pajisjen me dituritë e kohës të fëmijëve Grabovarë. Shkolla ndiqte traditat e përpjekjen për të edukuar në ruajtjen e traditave zakoneve e folklorin. Shumë fëmijë u dërguan në Voskopojë, Korçë për studime e u kthyen që andej, mjeshtra të një kulture e cila do të rrezonte anë e kënd vëndit, si në arkitekturën ndërtimore por dhe në pasurimin piktoral të objekteve të kultit. Etno-kultura në këtë libër, e reflektuar në pikturime murale, në ikonografi, afreske, në veshjet e mënyrën e jetës tradicionale, vjen si një letër lakumues i zhvillimit të kulturës grabovare, por dhe më gjerë në

fshatrat që rrethonin si:Grabova e Poshtme, Shënepremte, Sojnik, Gribë, Kukur, Kishtë, duke i kapërcyer kufijt krahinor për më gjerë. Analiza që i bën autori, si dhe evidentimi i artit të afreskave piktorale e ikonografike në një shumi në trevat e Myzeqes dhe të Beratit, Vlorës, Elbasanit, tregon jo vetëm shkallën e lartë të njohurive të autorit por dhe aftësitë analizuese në një përcaktushmëri të mirëargumentuar. Meçani, thjesht, me ndihmën e mekanizmit të arsyetimit të objektëve shembullenjëse zgjidh ardhjen gjenezike të vëllezërve “Cetiri” në nocione emërtimitete.

Një mbiemër, emër që i përkthyer në Shqip, në rastin konkret domethënë “katër” nga ku është dhe mbiemri i vëllezërve “katro”. Këto piktor të talentuar filluan të aplikojnë artin piktoral në një kohë me vëllezërit Zografi të Korçës. Veprimtaria piktorale e Cetirëve (katrove)arriti në 142 vjet punë në pikturë, një veprimtari jo e pakët, por e lakmueshme për shumë treva e kombe, gjë e cila e nderon Grabovën. Studiuesi Meçan Hoxha, thjeshtazi, pa pretedime të thella eruditive, por duke u nisur nga konkretja, duke e prekur çdo gjë me dorë, e shkelur me këmbë çdo kënd të trevës duke u marrë shumë me referencat

e disa studiuesve të lëna paksa në hije nga historografia jonë dhe ajo sllavo greke. Autori me atë thjeshtësinë e tij me transparencë arrin të ndriçoj rrugën në për të cilën ka kaluar populli shqiptar dhe ai arumun. Pa dyshim autori ja ka arrit qëllimit në saj të veçorisë themelore që duhet të karakterizoj një studiues historigraf që është autentika në analizat toponomistike dhe onomanistike të marra direkt nga dekumente të gjithëpranuara. Ndaj, teksa lexon këtë libër studior, të shfaqet Grabova si një qytet mesjetar, me jetësinë e saj si një qendër e rëndësishme kozmopolite, gravitale e gjithë zonës. Me lidhjet e drejtpërdrejta me katër daljet ndërqytetse me Elbasanin, Beratin, Vlorën, Myzeqen, Korçën, Voskopojën, Grabova u integrua dhe çoi kulturën e saj me një integritet etnik të lakmushëm. Për një studiues të mirfilltë, nuk ka rëndësi volumi studimor por primare është ekstrakti burimor që mbart në vetvete studmi. Autori i librit “Grabova e bukur me arumunë” këtë studim, zhvillimin e kësaj kulture, e zgjidh me zhvillimin e saj të iniciuar e zhvilluar në vazhdimsi në saj të personalitetëve. Evidentimi i personalitetëve që kanë lënë gjurmë si Andra Shogun në Rumani të cilin George Niku ish-Ambasador i Rumanis e cilsoi me origjinë nga Grabova bashkë me Llazar Silianin, në Bullgari:Marko Kostandin Grabovari, Jovan Grabovari, janë rrjedhoja e një hulumtimi profesional e që i rrisin valenza e besushmërisë në atë çka ka dashë të na thotë autori. Nga ky këndvështrim përcaktohen dhe vlerat dokumentare si dhe apriorit që rrjedhin prej tyre. Në këtë drejtim studiuesi pasionant Meçan Hoxha, jo vetëm mua por dhe historianëve, akademikëve, u jep një leksion mbi studimin e të vërtetave historike. Libri vjen i këndshëm, vjen si një historigrafi publiçistike. Një stilistik e tillë bën e autorin disi personalizues me veçori dalluese e të pëlqyeshme në kuptushmëri. Ai shkruan pa kalamëndje e postulate filozofike. Ai merr

si bazë të llogjikës shkencore argumentin historigrafik ekstraktin e një kombi që është :etnia, emërtimiteti , etnografia, besimi, gjuha, zakonet. Libri mbyllet me një perspektiv ringjalljeje të qytetrimit grabovar , ku me një publiçistik të letrarizuar panoramike, evidenton ato vlera të resurseve natyrore, njerëzore, që mbart kjo trevë. Këto resurse kanë qenë, janë, e do të jenë katalizatorët e rilindjeve të reja, ku puna dhe përkushtimi ndaj saj ka qenë suporti bazë i zhvillimit shoqëror të kësaj etnie, aq shumë e lidhur në bashkëjetesë me vëndasit, pas-ardhës të desaretëve. Nga leximi i vëmëndshëm i librit, nga hulumtimi i studiuesve të huaj dhe vëndas që arrin në 53 tituj, pa mëdyshje, arrij në konkluzionin se autori është një studiues me taban shkencor që çdo studim e mbështet në argumenta tekstual historikisht të gjithëpranuara, e që prek me dorën e gjykimit ekstraktin kulturor, etnografik, thesarin folklorik me veçoritë ndër shekuj. Mbasi lexova këtë libër me të drejtën time u them atyre akademikëve skolastik, studiuesve fluror:Shikojeni mirë këtë libër “Grabova e bukur me arumunë”. Ai mbart në rrjeshta prizmin e një metodologjie të ndërthurur në shumë fusha!Në mënyrë të thjesht aty mund të shikosh qartë se si mund të rishkruhet një histori. Apologjetë e historisë nuk e kanë filluar punën e tyre nga hiçi. Shkenca, në themelin e saj veçanërisht historia, njohin si moshë mijëvjeçarët. Askush nuk mundet të shikoj saktësisht në atë humbellë kohore të na zbulojë çfarë fshihet në thellësitë e gërrmallave të gjenezave e të shpirtrave të popujve. Gjithesesi, ky libër është një distributor metodologjik, ku populli i asaj treve gjen para-ardhësit, truri të kthjellohet në performanca historike, nxjerrë në dritë rrugëtimet etnike, duke mbushur zbrazësitë e këndvështrimeve tona të kaherëshme. Nëntor 2013 Vladimir Muça Shkrimtar-studiues