iнфоРУСИН ч. 9 2016

чісло 9 2016 | рiчник хiIi.

70

сезон Театру Александра Духновіча

русин

iнфо

Iнформачный двотыжденник Русинiв Словеньска ‫ ׀‬цiна 0,50 € факты ‫ ׀‬култура ‫ ׀‬історія актуалны iнформацїї о Русинах а не лем про Русинiв

З домова

З домова

Нашы особности

У Свіднику святковали

Юбілей Кветы Мороховічовой Цвик

Наш герой - Василь Могорита

6

7

Реконштрукція русиньского музею бы могла зачати у 2017-ім р. Словацькый народный музей – Музей русиньской културы в Пряшові выиникнув 1-го януара 2007-го року на основі рішіня Міністерства културы Словацькой републікы. Наперед быв у арендованых комерчных просторах. Кінцьом 2011-го рока музей переводом маєтку із Міністерства обраны Словацькой републікы дістав бывшы касарні, чім ся здобыла будова, котра має служыти як просторы музею. Здобытя новых просторів значіло і то, же музей быв до децембра 2013-го року про людей цалком запертый.

-пемОд того часу є одкрытый, но фунґує в обмеженім режімі. Но і так музей понукать дочасны і штири сталы експозіції. Лем недавно прибыла експозіція, котра документує Підкарпатьску Русь у 30-тых роках 20-го столітя. Бывшы касарні суть творены трьома обєктами, із котрых два суть із 19-го столітя і не были довго реконштруованы. Так само не суть просторы приготовлены на ґалерійну і музейну діяльность. Од здобытя новых просторів директорка СНМ – Музею русиньской културы Олґа Ґлосікова має намагу здобыти фінананції на проєктову документацію і наслідну реконштрукцію будовы. Як повіла директорка Ґлосікова в остатніх днях про словацьку пресову аґентуру SITA, думать собі, же перша фаза реконштрукції бы могла зачати у 2017-ім році. Ставебный замір є подля слов Ґлосіковой в сучасности на Міністерстві културы Словацькой републікы, котре є зряджовательом Словацького народного музею і вшыткых його одділінь. Міністерство вырішыть о приділіню 210 тісяч евр потрібных на выпрацованя проєктовой документації, котра детайлно встановить роботы і кошты, і без котрой реконштрукція не може зачати. „В ідеалнім припаді бы ся перша із пятьох етап обновы центру музею могла зачати на будучій рік,“ інформовала Ґлосікова. „Намагов музею є штонайскоріше зачати із реконштрукчныма роботами в інтерьєрі і екстерьєрі будовы, жебы вытворити условії про іншталацію росшыреных експозіцій і новых выставок, котры бы презентовали жывот і традіції Русинів. Зреконштруованы просторы понукнуть бібліотекарьскы, бадательскы ці архівны службы заінтересованым, як і різны културно-освітні події про вшыткы віковы катеґорії,“ обіцять офіціалный інтернетовый сайт музею.

8

Крайняк вырішыть народностны малокласны школы до кінця юна Під веджіньом нового державного тайомника Міністерства школства, наукы, досліджіня і шпорту Словацькой републікы, номінанта партії Most-Híd, і довгорічного русиньского актівісты Петра Крайняка, приготовлює ся на міністерстві зміна школьского закона з цільом утриманя малокласных школ на народностно змішаній теріторії. Пише о тім офіціалный сайт партії Most-Híd. Петро Медвідь Пропозіція закона подля слов Крайняка ся до Народной рады Словацькой републікы дістане іщі перед літніма вакціями в скороченім леґіслатівнім процесі, жебы каждый школярь мав істоту, же од септембра може наступити до школы, до котрой ходив і дотеперь. „Всокочіня неповноорґанізованых школ (малокласны школы, позн. ред.) на змішаных теріторіах є єдным із головных цілів партії MostHíd в области школства, як і посилніня і зліпшіня якости навчаня словацького языка на меншыновых школах. На Міністерстві школства выникать одділіня одповідне за народностне школство, на котрім будуть робити як раз фаховці на школьску проблематіку народностных меншын, котре буде мати на старости і высше спомянуты темы,“ додав Крайняк. Задачов того одділіня буде і довгодобе планованя сістемы навчаня на меншыновых школах односно тринадцятьох народностных меншын жыючіх на Словакії. В сучасности має Словакія школы з мадярьскым, ромскым, русиньскым, україньскым і німецькым навчалныма языками. Державный тайомник ся тот тыждень стрітнув і з новым уповномоченым влады Словацькой републікы про народностны меншыны і етнічны ґрупы Ласлом Буковскым. Як інформує офіціалный сайт уповномоченого, стріча проходила 5-го мая 2016-го р. в просторах Уряду влады Словацькой републікы і їх діскузія была односно пріоріт влады Словацькой републікы в области позіції і прав членів народностных меншын у контексті задач, котры выходять із Проґрамового выголошіня влады Словацькой републікы на рокы 2016 – 2019, як і можливостей взаємной співпраці коло їх выповньованя.

2

Актуално

Одбыв ся 36-тый семінар карпаторусиністікы 4. мая 2016 ся одбыв далшый із серії семінарів карпаторусиністікы. Выступив на нім професор Осиф Сіпко, ПгД., із Інштітуту русістікы Філозофічной факулты Пряшівской універзіты у Пряшові. Тема семінара – З лінґвокултуролоґії Русинів была про дакотрых участників семінара незнамов, бо з научнов дісціплінов – лінґвокултуролоґіов ся многы іщі не стрітили. Кветослава Копорова, rusynacademy.sk Професор Осиф Сіпко є єдиным шпеціалістом в рамках ПУ, котрый ся данов научнов дісціплінов занимать як бадатель довгы рокы в рамках лінґвокултуролоґії російского языка. Наконець, свідчіть о тім його выняткова публікачна продукція – є автором пятьох моноґрафій з области лінґвокултуролоґії і стовок научных статей. Професор Сіпко є за походжіньом Русин (із села Камюнка, окр. Стара Любовня), зато і дакілько штудій з области лінґвокултуролоґії написав в одношіню к Русинам і їх културі, одбиваючій ся в языку Русинів. На семінарі ся мож было дізнати, же кідь в лінґвокултуролоґії Росіян ся одбивать передовшыткым літературна творчость такых світовых великанів, якыма были Пушкін, Лермонтов, Ґоґоль...., то Русины такым богатством умелецькой літературы світового значіня не діспонують. Баданя в области лінґвокултуролоґії односно Русинів мож оперти на їх богатый пісенный фолклор. Чоловік – любов – природа. То є тріада знаків, з котрыма мож нарабляти при баданях русиньскых народных співанок і їх одбитю в языку Русинів. Чого Русины не мають у своїм репертоарі народных співанок напр. козацькы, або бойовы пісні – ай такы вопросы выяснив выступаючій гость на семінарі – проф. Осиф Сіпко. Конець семінара быв, як традічно, присвяченый презентації найновшых публікацій з области карпаторусиністікы, котры представила Мґр. Зденка Цітрякова. Віриме, же послідній в тім академічнім році семінар ся став іншпіратівным і про будучіх штудентів – докторандів, котры будуть мати інтерес робити свої научны баданя з области лінґвокултуролоґії, заміряны на Русинів і їх културу. На далшы семінары карпаторусиністікы позываме на осінь – в новім академічнім році – з інтересныма темами і новыма выступаючіма.

iнфо РУСИН

Комлошка є „даньовым райом“ Село Комлошка в Боршодьско-абовско-зампліньскій жупі є історічным центром Русинів у днешнім Мадярьску. Русины ся ту датують од 18-го столітя. Діалект хоснованый в тій области став ся і основов при встановленю штандарду русиньского языка в Мадярьску. В Комлошці проходили і два літні таборы русиньской молодежы. Но Комлошка є і „даньовым райом“, котрый обявлює все веце домашніх і загранічных фірем. Петро Медвідь Україньска редакція Euronews принесла недавно статю Беатріск Абот під назвов „Податковий рай поугорськи, або як нащадки русинів гроші заробляли“. В статі ся пише, же Комлошка має днесь статус „екосела“, хоць в середині минулого столітя векшына жытелів, котры были русиньского походжіня, одышла до іншых реґіонів державы і село так майже заникло. У 90-тых роках 20-го столітя містна самосправа вырішыла, же зрушыть вшыткы фіремны поплаткы, кідьже в селі не было жадной фірмы і зістало в нім лем дакілько жытелів. „Вырішыли сьме, же буде ліпше зрушыти фіремны дані містной самосправы, жебы допомочі людям робити бізніс і основати властны фірмы,“ пояснив про Euronews староста Комлошкы Ласло Котелеш. Фінанчна кріза у 2008-ім році дотулила ся і Комлошкы. Село не мало жадны жрідла фінанцій. І так містна самосправа зачала рекламовати Комлошку як „даньовый рай“. Резултат? Веце як позітівный. Днесь має в Комлощці свої бюра веце як сто фірем, окрім іншого і шыфны фірмы із Голандії. Векшына в Комлошці зареґістрованых фірем суть міджінародны транспортны сполочности, котры у Комлошці не мусять платити містны дані. Спокійны суть в Комлошці, в Будапешті, но і містны. Фіремны містны дані в Мадярьску представлюють 2 про-

Театер Александра Духновіча в Пряшові в рамках свойой юбілейной 70-той театралной сезоны приготовлює свою остатню премєру, котра одбуде ся дня 20-го мая 2016-го року. Режії ся хопив словацькый театралный і телевізный режісер Матуш Ольга, котрый із драматічным колектівом театру робить на пєсі словацького драматіка Петра Ковачіка під назвов Корчма під зеленым стромом (Словацька рапсодія по русиньскы).

-пемПєса, котра є засаджена до періоду великой господарьской крізы в тридцятых роках 20-го столітя, приносить нечекано актуалны темы – безробітность, еміґрацію, ці здичаность міджілюдьскых одношінь у сполоченьскім оточіню, котре є збавлене людьскости. Тоту уровень пєсы може видиме іщі актуалніше, як у часі выникнутя твору. Напрік дотуліню ся із грубов реалностьов днешнього світа пєса в собі несе і надію на ліпшый жывот, віру в позітівны вартости чоловіка, і хоче поштовхнути позерателя ку жывотній актівности, жебы поїмав свою судьбу до властных рук. В тім нам пєса так дакус припоминать прославленный драматічный твор Ґорького На дні. Споминана пєса юбілуючого драматіка

8-ый день мая быв прекрасным святом Русинiв на Підкарпатю. За День Русинів Підкарпатьскы Русины прияли 24-ый апріль - день народжіня Александра Духновіча, але про Квітну неділю і Великодны свята за юліаньскым календарьом, своє торжество переложыли на 8-ый май. Тот ся у повній параді одбыв у мукачовскім театрі за участи домашніх і загранічных фолклорных ґруп, представителів русиньского слова і русиньскых орґанізацій із Сербії (Дюра Папуґа), Словакії і Мадярьска. За Русинів Словакії брало участь на торжестві 13 Русинів. За Русиньску оброду на Словеньску на челі із єй председом Мартіном Карашом выступили в театрі співачка Маріанна Железна, ре-

цента із профіту. „Наше фінанчне оберненя за рік представлює майже міліон евр, 2 процента, котры бы сьме з того мусили заплатити місній самосправі, можеме вернути до розвитку фірмы,“ говорить єден із подникателів в лоґістіці. Фірмы платять дані державі, значіть Будапешт не приходить о жадны фінанції з бізнісу в Комлошці. Навеце, в Мадярьску лоґістічны фірмы мусять платити шпеціалны дані із транспорту, із якых ся 40 процент вертать до реґіону, в котрім фірма діє. Так ся і Комлошці дістане грошей з бізнісу містных фірем. Староста Котелеш підкреслює, же найвеце грошей із Комлошского бізнісу має держава, бо на їй рахунок ідуть дані, но містны фірмы єдночасно дали роботу веце як 3-ом тісячам людей. І так само містна самосправа, кідьже ся Комлошка розвивать, може вынакладати намагу, жебы здобыти дотації із Европской унії, што так само може помочі розвитку села. Комлошка є доднесь принимана як історічный центер Русинів, но по русиньскы днесь в Мадярьску бісідує векшынов уж лем старша ґенерація. Асімілації з мадярьскым жытельством допоміг на зачатку 20-го столітя выник Гайдудорозькой ґрекокатолицьцкой єпархії і окремого Апостольского екзархату у Мішковці, котры поступно перешли із церьковнославяньского на мадярьскый язык в богослужінях. Днесь існує в Мадярьску Мадярьска ґрекокатолицька метрополітна церьков.

Словацька рапсодія у русиньскім театрі

День Русинів в Мукачові

-куз-

Ч. 9 2016

дактор русиньского высыланя і змамый співак в єдній особі Штефан Штець з допроводом М. Караша, Іґор Латта, довгорічный артіст Театру Александра Духновіча в Пряшові і писатель Миколай Коневал з Камюнкы. Домашню културу прекрасно презентовав колектів з Чінадієва Бабчіна співаночка на челі з Ольгов Прокоповов, котрый творив цілый основный проґрам свята. На фестівалі выступила і фолкорна ґрупа Фатьови, котры, на данім святі выпустили до світа своє перше ЦД під назвов Фатьовска тайстра.

Петра Ковачіка – у тім році дожывать ся 80-тых народенин, має в Театрі Александра Духновіча в Пряшові вшыткы передположіня, жебы зазвучала у своїх сытых драматічных, як і лірічных, ці медітатівных положінях. Петер Ковачік – автор пєсы, є словацькый прозаік, драматік і філмовый сценаріста. Його літературны зачаткы сягають до 1958-го року, коли зачав выдавати свої першы творы у новинках і часописах, так само писав про радіо. Перша книжка му вышла у 1964-ім році. Ку його найзнамішым про словацьку публіку творам належыть роман зо жывота лісных робітників під назвов Невіра по словацькы. Твор Корчма під зеленым стромом є із 1976-го року і быв то першый театралный драматічный твор Ковачіка. В тім самім році была Корчма під зеленым стромом выдана і книжно. Головным орґанізатором той вызначной події было Крайове общество Підкарпатьскых Русинів на челі з Миколом Бобинцьом, котре на данім святі передало і вызначны премії. Премію Александра Митрака за вызначны заслугы в розвитку і презентації русиньской културы за 2016-ый рік собі перевзяв Петро Куцкір Фолк-рокашу Бетярі, а премія писателя, поета і перекладателя Івана Петровція была уділена поетови Іванови Бузашови (Іванови Бинячовскому). Треба додати, же словеньскы Русины вдяка орґанізаторам події навщівили Мукачовскый замок, місто, церьков і торговы просторы. Прекрасны споминаня на русиньске свято дакус словацькым Русинам знеприємнило довге чеканя на граніці Убля – Малый Березный, скоро 5 годин. Але і тото чеканя нам сприємнила прекрасна природа і многы контакты з нашыма людми.

Ч. 9 2016

Унікатне обявліня в році 370-го юбілею унії В рамках приготовлінь єдной із далшых публікацій едіції Ґрекокатолицька церьков на Словакії (Gréckokatolícka cirkev na Slovensku), котра выходить од 2012-го року і буде закінчена у році 2018 при нагоді 200-той річніці выникнутя Пряшівской ґрекокатолицькой єпархії, котра выникла одділіньом теріторії од Мукачівской ґрекокатолицькой єпархії, подарило ся унікатне обявліня. Петро Медвідь Ґрекокатолицькый священик Юрай Ґрадош, котрый публікацію приготовлює як свою дізертачну роботу, обявив оріґіналный документ із 24-го апріля 1646-го року, котрый є повязаный із Ужгородьсков уніов. Обявліня є о то цінніше, же ку ньомо дішло лем пару днів по тім, што собі Ґрекокатолицька церьков припомянула 370 років од выголошіня Ужгородькой унії. Інформує о тім офіціалный сайт Пряшівского ґрекокатолицького архієпіскопства. На найдженій грамоті є латиньскы писаный текст, за котрым наслідує правдоподобно 63 підписів священиків. Документ быв подля сайту архієпіскопства найдженый лем 4-го мая того року, і моментално є в етапі баданя. Дотеперь фаховці на тоту історічну проблематіку думали, же акт Ужгородьской унії не быв здокументованый, значіть, же не быв у день выголошіня унії зробленый жаден запис. Но тото нове обявліня тоту теорію вывертать. Дотеперь знамым документом быв лем документ із пізнішым датованьом, конкретно із 15-го януара 1652-го року. Ужгородьска унія была формалным актом обновліня церьковной єдности міджі церьквов візантійского обряду в Мукачівской єпархії, котру творили Русины, і Римокатолицьков церьквов. Ку выголошіню унії дішло 24-го апріля 1646-го року на замку Друґетів в Ужгороді, де было участных 63 священиків (цілково їх втогды на теріторії Мукачівской єпархії было коло 600), а быв там участный і римокатолицькый єпіскоп із Еґеру Юрай Якушіч. В документі із 15-го януара 1652-го року, котрый ся дотеперь брав як єдиный існуючій писемный документ о унії, были пункты о тім, же церьков собі буде годна всокотити обряды ґрецькой церькви, же собі церьков буде годна выберати свого єпіскопа, котрого потім потвердить Святый столець у Римі, і же будуть духовенству признаны такы прівілеґії, яке має і католицьке (розумій римокатолицьке) духовенство.

Взором про выголошіня унії в Ужгороді была головно Брестьска унія, котра была выголошена у 1596-ім році на теріторії Польско-літовской державы. Іщі перед Ужгородьсков уніов была єдна неуспішна проба о выголошіня унії, котра проходила у 1614-ім році в Краснім Броді. Акт зъєдиненя православных Русинів і католиків 24-го апріля 1646-го року не быв помпезным. По торжественній літурґії, котра проходила в каплічці на замку в Ужгороді, 63 священиків склало присягу до рук єпіскопа Якушіча, верейно повіли нікейо-константінополске Вірую і выголосили, же вірять вшытко тото, што Католицька церьков віровати жадать, і же папу Інокентія Х. признавають як свого головного пастыря і цілой церькви. Велику заслугу на выголошіню унії мали Петро Партерніюс і Гавриїл Косовіцькый. Акт зъєдиненя быв наперед потвердженый угорьскым прімасом Юрайом Ліпайом (14-го мая 1648-го року) і пізніше і цілоугорьскым сінодом єпіскопів в Тырнаві, в септембрі 1648-го року. Дефінітівне упевніня Ужгородьской унії принесло аж выбратя нового мукачівского єпіскопа по смерти Базіла Тарасовіча у 1651-ім році, коли быв за мукачівского єпіскопа выбратый Петро Партеніюс Петровіч, котрый быв великым прихылником унії. Втогды ся ку унії приголосила векшына священиків Мукачівской єпархії. Інтереснотьов є, же Петро Партеніюс Петровіч быв на єпіскопа рукоположеный православным єпіскопом Штефаном Сімоновічом із Алба Юлії, котрый го рукоположыв і напрік тому, же знав, же Петровіч є католиком і прихылником унії.

Познай свій крой Любовняньскый освітній центер і в тім 2016-ім році продовжує в започатім ціннім выскумі кроїв і кройовых частей під назвов Познай свій крой. Спомянутый проєкт мать за основный ціль вынаходжаня і фотоґрафованя автентічных кроїв із сел в окресі Стара Любовня. М. Караш Заміром даного проєкту є фотоґрафічно здокументовати вшыткы сорты кроїв, то значіть од кроїв про малых дітей, дівоцькых, парібскых, свадьбяных, кроїв, котры носили выдаты жены, женаты хлопы, крої, котры нашы люде облікали в пості ці на погробы, але і крої, до котрых ся выпарадили дівкы на великодный обряд і т. п. Кідьже окрес Стара Любовня є мултікултурным окресом, де жыє нелем русиньска меншына, але і

Актуално

iнфо РУСИН

жытелі словацькой, ґоральской, німецькой ці іншой народности. В послідніх місяцях ся выскум реалізовав у русиньскых селах Удол, Якубяны, Орябина, де членове фолклорных ґруп і далшы добровольници указовали властны крої і вшытко тото, што ку нашым прекрасным кроям належыть. Барз позітівным фактом цілого проєкту є і тото, же на нашых селах єствують старостове, посланці і жытелі, котры ся актівно інтересують o ідею утримованя кроїв і самы ініціатівно нукають свою сполупрацу.

3

Стовпчік Петро Медвідь Перед дакілько днями сьме святковали 8-мый май, День вітязства над фашізмом. І в нашых реґіонах проходили пєтны події, давали ся квіткы ку памятникам павшых вояків. І много нашых людей – Русинів, дало свій жывот за то, жебы сьме днесь могли жыти у свободі, жебы сьме обще могли жыти. Лем од минулого року мають і нашы герої свою табліцю в Музею словацького народного повстаня в Баньскій Быстріці. І хоць округлый юбілей закінчіня Другой світовой войны і вітязства над фашізмом быв минулого року, днесь є вопрос припоминаня собі вызначности того чорного періоду історії і вітязства над ним якбач омного важнішым, як хоцьколи по 1945-ім році. В Европі здобывають у вольбах голосы радікалны партії, Словакія так само післала до парламенту обдивователів Йозефа Тіса і фашістічного Словацького штату. Што є іщі гірше, преференції в анкетах по вольбах їм давають іщі веце процент, як здобыли в марці і сімпатії має тота партія у молодых людей. То, же партію Маріяна Котлебы волять і села, як є Токаїк, котрый сам міг аж „барз добрі“ зазнати брыдь фашізма – то уж є про мене непояснительна ментална траґедія. Політічна сцена – головно в особі презідента Андрея Кіскы, і словацькы медії на то реаґують. Є видіти, же о темі вітязства над фашізмом ся говорить омного веце, овельо веце ся підкреслює важность значіня того вітязства. Нашы предкы войовали і положыли свої жывоты за то, жебы звітязити над діяволом людьства 20-го столітя. Хочу вірити, же іщі не є пізно. Же іщі не є пізно на то, жебы сьме припоминали і підкресльовали важность выгратого боя проти фашізма, хоць десь сьме якбач зробили хыбу, бо в остатніх роках сьме тій темі не давали дость увагы, кідьже нам росне ґенерація, котра волить словацькых неофашістів. Хочу вірити, же наша сполочность не доволить дакому вкрасти то, за што нашы предкы вмерали. Же тот бой зістане выгратым. Же 8-мый май зістане в календарі. І вшыткы, котры бы го хотіли з календаря дати гет, скінчать на смітиску історії. Іншак нам грозить важный проблем.

Выслідком того проєкту мать быти енціклопедія кроїв окресу Стара Любовня а таксамо выставы з кройовов тематіков і а р х і в н ы матеріалы, котры будуть в будучности служыти про аматерьскы і професіоналны фолклорны колектівы. Споминаный проєкт бы ся міг в будучности росшырити і на далшый русиньскый реґіон, о далшы русиньскы села, котры мають богатый і розмаїтый потенціал кройованого богатства.

4

Інформачный сервіс

iнфо РУСИН

Iнформачный сервіс З домова і зо світа ◼◼ 15-ый Выступ на Біловезькы горы 1-го мая одбыв ся уж традічный 15-тый річник Выступу на Біловезькы горы. Културно-турістічну подію орґанізовали у Біловежі Сельскый уряд, Містна орґанізація Русиньской оброды на Словеньску і Польовницьке здружіня села. Як нас інформовав главный орґанізатор події Петро Микула, староста села і председа оброды в єдній особі, на турістічнім выступі не хыбив красный русиньскый спів, польовницькый ґуляш а наконець і молитва при капліці і молебен у храмі за участи отця духовного, домашніх жытелів, але і многых людей із сусіднього Гажліна.

-ак-

◼◼ Поблагословліня моторкарям в Краснім Броді

Уж по осмый раз традічно у послідній день апріля отворили любителі тяжкых строїв літню сезону на Вышнім Земпліні. Священик в монастырю у Краснім Броді поблагословив свяченов водов 268 моторок, дакілько штириколок і біціґлів. Не выхабили ани поліцайны і нагодні переходжаючі авта. „Жебы были дорогы про вшыткых беспечны, жебы прияли тото пожегнаня, бо кідь пожегнаня не приїмеме, є нам на ніч“, повів отець Теодор і додав желаня, жебы Господь Бог охраньовав вшыткых шоферів.

Korzár

◼◼ Высше 100 тісяч на оправу гуменьскых школ Пряшівскы крайскы посланці схвалили (25. 4. 2016) фiнaнції нa реконштрукцію двох середніх школ в Гуменнім. Подля ведучой одбору фінанцій Уряду ПСК Марії Голіковой было на освіту выділено 1,25 мiлiонів евр. Середеня одборна школа технічна в Гуменнім здобыла на реконштрукцію высше 50-річных соціалных заряджінь 95 200 eвр. Реконштрукція буде реалізована в штирьох блоках. Історія споминаной школы сягать до 1959-го року і є повязана з выником великого комбінату Хемко з центром у Стражскім. В днешнім часі мать школа веце як 430 штудентів. Ґімназія aрмадноґо ґенераля Людвіка Свободы в Гуменнім дістане на реконштрукцію стріхы з крайской касы 8000 eвр.

TASR

◼◼ Іконы святых в Бардейові В Шарішскім музею в Бардейові одкрыли прекрасну і цінну выставу - Іконы святых, котры ся находять в експозіції музея. Про

реконштрукцію обєкту была споминана експозіція ікон од осени 2015-го року заперта. Выслідком обновы будовы не была лем выміна стріхы, oблаків, дверей, oправа фасады, aлe таксамо зліпшіня і росшыріня депозітарів, ці приступ до експозіції про імобілных навщівників – вoзичкарів. Навщівници выставы істо збачать зміны і в штруктурі староновой експозіції із 300 іконописныма памятками. Oкрем трьох комплетных іконостасів із 17-го – 19-го столітя, дуже цінных ікон із 16-го столітя з храмів выходного обряду з русиньскых сел Рівне, Ладомирова, Дубова, Кружльов і Вышня Полянка, мож видіти і інтересны іконы на полотні з половины 18-го столітя із села Трочаны. До експозіції прибыло і дакілько процесійовых ікон, металовых хрестів, Богостанок із 1771-го року, походжіньом із храму в Нижнім Свіднику. Oкрем того у вступній части были іншталованы і великорозмірны фотоґрафії деревяных храмів таксамо з нашых сел Руська Быстра, Збой і Микулашова. До выновленой експозіції ся в юні вернуть далшы цінны експонаты, котры суть в сучасности выставлены на Братіславскім граді в рамках цілословеньской выставы Параменты – літурґічны текстілії. Прибуде і гунківска ікона св. Юря і св. Теодора на полотні з 18-го столітя і іншы. Експонаты іконописных памяток у Шарішскім музею в Бардейові суть єдинов самостатнов шпеціалізованов експозіціов выходного обряду на Словакії, котры были презентованы на многых загранічных выставах. Mіджі найвызначнішы належыть Світова выстава „EXPO'70“ у японьскім місті Осака іщі в 1970 році, выстава Іконы в Бруселі (Белґія) в 1973 році і на выставах в Мадярьску, Німецьку і Польщі. Што до споминаной експозіції, треба додати, же векшына выставленых іконописных памяток походить з русиньскых сел выходословеньского реґіону.

-ред-

◼◼ Нова турістічно-інформачна канцеларія в Ублі Село Убля є першым і посліднім селом од словацько-україньского гранічного переходу в сниньскім окресі. Залежыть од того, ці через село переходжате на Україну, або з Україны на Словакію. Но было все веце турістів, котры глядали інформації о реґіоні, дo котрого приходили. Інформації хыбили як Словакам, так Українцям. Убляньска самосправа ся сконтактовала з навколишніма пригранічныма селами і вєдно готують одкрытя новой інформачной канцеларії в селі. Турісты путуючі зо Сло-

Ч. 9 2016 вакії на Україну, aлe і україньскы турісты, котры перекрочіли штатны граніці, дотеперь все приходили на Сельскый уряд в Ублі, де ся хотіли дізнати даякы інформації о тій країні, де ідуть. І зато село на тоту сітуацію такой зареаґовало. „Словацькы турісты ся найчастіше на уряді в Ублі дожадовали інформацій о теріторії цілой Закарпатьской области. Мы не были аж так добрі інформованы, жебы сьме їм подали такы фундованы інформації,“ увeлa стaрoсткa Ублі і крайска посланкыня Надежда Сіркова. Сконтактовала єм ся із старостами навколишніх сел, жебы сьме вєдно знали тым турістам помочі. Так выникла ідея новой турістічной інформачной канцеларії прямо в селі, то значіть тісно перед словацькоукраїньскым гранічным переходом Убля – Великый Березный.

Slovenský východ

◼◼ У Пряшівскім краю отворили сканзены

Під Пряшівскый самосправный край (ПСК), як зряджователя, належать три музеї із своїма сканзенами ці експозіціями в природі. По зимі нову сезону одкрыв сканзен в Гуменнім, котрый належыть під Вігорлатьскый музей. Eкспозіції в природі в Старій Любовні і в Бардейові отворили свої просторы про навщівників уж скорше. Директор Вігорлатьского музея в Гуменнім Василь Федіч повів, же в їх сканзені про літніх навщівників приготовили выступіня фолклорных колектівів і презентацію роботы ремеселників. Веце як 10 років орґанізують події під назвов Інсіта, нa котры запрошають інсітных малярів і різбарів з Україны, Польщі, Чехії і домашніх майстрівтого кумшту. Кажду сезону представлять у сканзені єден валал, з котрого мають у снанзені якусь будову. „У тім році сьме роздумовали o тім, же представиме два валалы, Калну Розтоку і Кленову. Лемже Кална Розтока ся фактічно складать з двох сел, тaк бы сьме нараз презентовали аж три села. Федіч увів, жe гуменьску експозіцію в природі бы хотіли росшырити о тематіку школства – мати у сканзені будову дакотрой старой школы. В будучности бы хотіли сканзен обогатити і о корчму, котра не могла хыбити в жаднім поряднім валалі. У Старій Любовні можуть навщівници видіти подію присвячену пчолярям, выставу добовых каст ці лад і інше. Сканзен у Бардейовскых Купелях належыть під Шарішскый музей. І там ся одбывають многы події, одправляють ся літурґії, орґанізують фолклорны фестівалы і презентація ремесел. Подля Федіча, котрый є і ведучім одбору културы на Уряді ПСК, утримовати сканзены в ході є шпеціфічна і тяжка робота. „У тых трьох сканзенах маме 76 будинків людовой архітектуры а постарати ся о них є дость тяжка робота. Oкрeм тoгo, жe сканзены представляють людову архітектуру, своє

Ч. 9 2016

iнфо РУСИН

діятельство присвячуєме і жывій културі, што ся барз добрі одзеркалює в навщівности. Каждый із тых обєктів мать свої шпеціфічны події, котры резонують меджі навщівниками,“ повів Федіч. ТАSR

Бардейові, 15-го мая в Клюшові, а 22-го мая можуть прийти до Мальцова, 29-го мая до Бартошовец. Чекать на вас приємна атмосфера і прекрасный културный і духовный зажыток. Аhoj Bardejov.sk

◼◼ Ондавка без старосты

◼◼ Ночны вовци з Росії у Свіднику

Недавно ся повторяли доповнюючі вольбы, но в селі Oндавка не хоче быти старостом нихто. Ніт ся што чудовати, бо село в окресі Бардейов мать лем 16 жытелів а з того в селі ся стримує лем 14. Скоро вшыткы суть пензісты. Інтерес не быв ани о місце посланця. Така сітуація є уж дакілько років. „Староста ся зрік функції, мать уж высокый вік і здравотны проблемы. Із тричленного сельского заступительства єден чоловік умер а двоми ся зрекли своїх функцій. Хоць термін волеб быв выголошеный, не приголосив ся ниякый кандідат на посланця ани на старосту села, зато ся там вольбы не одбывають,“ прозрадив Мірослав Буйда, предноста Oкресного уряду в Бардейові. Iнформовав, жe вoльбы до НР СР фінанцовало місто, но тото не може выконувати самосправны функції. Подля М. Буйды ся сітуація не змінить, покы ся не управить ціла леґіслатіва. Oндавці теперь грозить, же буде выголошена як довгочасно нефукчна. Штатну справу бы забеспечіли орґаны штату. Но законы не суть наставлены так, як бы ся то выжадовало в такых сітуаціах. Аhoj Bardejov.sk

Памятку павшых вояків з 2-ой світовой войны собі 4-го мая учтили моторкарі з руського клубу Ночны вовци, котры уж влони выкликали немале розрушіня в країнах середньой і выходной Европы. 29-го мая выштартовали з Москвы на путь до Берліна, де пришли 9-го мая. На путь через Білоросію, Польщу, Словакію, Австрію і Чехію ся выбрала векша кількость моторкарів як влони. Тот мотоціклістічный клуб є близкый Кремлю і самому руському презідентови Владимірови Путінови. Шеф клубу Александер Залдостанов, знамый як хірурґ, є подля медій особным приятельом руського презідента В. Путіна. На Словакію не пішли через гранічный переход Вышній Комарник - Барвінек. По вступі до Польщі ішли через Варшаву, Освєнчім до Бырна, одты до Братіславы (4-го мая), дe положыли вінці при памятнику павшых совєтьскых вояків в 2-ій світовій войні на Славіні. Aкція названа Дорогы свободы (Дороги победы) 2016 продовжовала до Свідника. Навщіва руськых Ночных вовків у Свіднику подля інформацій ся реалізує з ініціатівы руського вельвысланця на Словакії. До Свідника пришли 4-го мая, вечур перед семов годинов, причім церемонія положіня вінців при Памятнику совєтьскых вояків ся зачала вечур о пів осмій. Руськы моторкарі з 4-го на 5-го мая переночовали у Свіднику а рано пішли через Баньску Быстріцу, Турчаньскы Тепліці і Братіславу до Відня, потім до Берліна. Моторкарі на своїм сайті опубліковали правила про тых, хто ся хотів придати до їх колоны.

Podduklianske novinky

◼◼ Підгіряне і сусіды

◼◼ Концерты Сервіцькой в Бардейовскім окресі Співанкы нашой популарной співачкы Анны Сервіцькой многы познають з розг л а с о в о г о высыланя або ЦД нoсичiв. Любителі єй співанок можуть у тогорічнім маю послухати єй співанкы нажыво при навщіві єдного з концертів у Бардейовскім окресі. Своє ярне турне зачала тота харізматічна співачка уж 24-го апріля 2016 р. в Културнім домі в Зборові. Мікс людовых русиньскых, шарішскых і духовных співанок в музичнім допроводі „Музикантів Раславіцькых“ погладили душу каждого навщівника концерту. Єй оріґіналный музичный прояв, незабытный усмів на твари і великый оптімізмус набивали енерґіов многых людей. Тоты, котры на концерт А. Сервіцькой не стигли завітати до Зборова, могли єй майовы концерты послухати в Курімі, а 5-го мая в

Погіряне і сусіды – традічне народне облечіня, таку назву має выстава, котра была одкрыта 15-го мая 2016 р. при Каштелю в Шымбарку. Орґанізатором выставы є Сканзен в Шымбарку, одділіня музею Дворы Карваціанів і Ґладышів в Ґорлицях. На події проходив і концерт капелы Погіряне і показованя моды традічных народных кроїв. На выставі, окрем народного крою Погірянів, суть презентованы і крої їх сусідів, де мож видіти нелем лемківскый крой, але тыж традічне облечіня Сандецькых Ляхів і Шарішанів з выходу Словакії. Презентованы експонаты походять з колекції музею Дворы Карваціанів і Ґладышів в Ґорлицях, Окресного музею в Новім Санчі, Шарішского музею в Бардейові і Музею лемківской културы в Зындранові. Выставу можете навщівити до 20-го юла 2016 р. Н. Малецька – Новак, Лем.фм

Інформачный сервіс

5

◼◼ Свята яри в Гніздах Свята яри – є назва події, котра ся одбыла 7-го мая 2016 р. в Нешвілпарку - в його експозіції традічных людовых ремесел, історії і сучасности палінчарства – в Гніздах у Старолюбовняньскім окресі. В богатім културнім проґрамі выступили многы колектівы і ґрупы - словацькы, русиньскы і ґоральскы. З нашых фолклорных колектівів выступила Удолчанка з Удола, Чірчанка з Чірча, співацька ґрупа вінок із Шарішского Ястрабя і солістка Анна Сервіцька з Пряшова. Сучастьов Свята яри были і різны змаганя - у варіню капустніці, о найкрасше выпарадженый коч і фурманьскы змаганя.

-мк-

◼◼ Выстава присвячена Ф. Данцакови Окресна бібліотека Давіда Ґутґезела в Бардейові і Централа словацькой хрістіаньской інтеліґенції, філіалка в Бардейові, орґанізують выставу під назвов Публікачне діятельство Франтішка Данцака. Вернісаж выставкы ся одбуде 23-го мая 2016 р о 16ій годині в Окресній бібліотеці в Бардейові і потриме до 27-го мая т.р.

-ред-

◼◼ День музеїв з Варголом Од 1977-го року святкує комуніта музейників 18-го мая Міджінародный день музеїв. Векшына музеїв почас вікенду коло того терміну приготовлює множество актівностей про навщівників, жебы вєдно із нима святковали своє існованя і підкреслили значіня такых орґанізацій в сполочности. На Словакії ся тото свято припоминать шторік успішным проєктом під назвов Ніч музеїв і ґалерій. Втогды многы музеї і ґалерії зіставають одкрыты до пізных ночных годин. Музей Модерного уменя Енді Варгола в Міджілабірцях, котрый того року буде святковати 25 років свого існованя, тот рік знова приготовив свій атрактівный проґрам як раз на 18-го мая, коли свій датум в календарі має Міджінародный день музеїв. Музей буде бесплатно одкрытый навщівникам од 10.00 год. до 18.00 год. Богатый проґрам будуть творити екскурзії по музею із лекціов професіоналного робітника музею (о 10.00 год., 13.00 год., 15.00 год. і 17.00 год.), чекать на вас і Kino Andy, в рамках котрого можете видіти філмы о кральови поп-арту Ендім Варголови, і як каждый рік не буде браковати ани Spray Painting Andy’s T-shirt – варштат, на котрый собі каждый може принести своє трічко (кошульку) і на нього собі може зробити мотів повязаный із Вароголом ці його творчостьов. Далшым варштатом, на котрім участны можуть брати учать, має назву Крок за кроком, фарба ку фарбі… Кідь вас інтересує творчость найзнамішого Русина у світі Енді Варгола, маєте інтерес посмотрити собі його творы в музею в Міджілабірцях, а хочете вєдно з тым і забавити ся, маєте найліпшу принагоду іти до музею Варгола 18-го мая на Міджінародный день музеїв.

-пем-

6

З домова

iнфо РУСИН

Ч. 9 2016

У Свіднику святковали вітязство НАД фашізмом. Одкрыли турістічный центер, приготовлюють сайт 8-го мая собі і в многых містах на Словакії припоминали День вітязства над фашізмом. Міджі такы міста належали і русиньскы Міджілабірці ці Свідник. Споминкова подія проходила і прямо на Дуклі. Як раз у Свіднику, котрый є центром реґіону, якый быв позначеный найтяжшыма боями при освободжованю бывшой Чехословакії, в котрім бойовав і Чехословацькый армадный корпус ґенерала Людвіка Свободы, в котрім другов найвешков народностьов были Русины, святкованя мало духовный і културный характер. Петро Медвідь

Панахіда коло памятника

Коло памятника совітьской армады у Свіднику, де є похороненых веце як 9000 вояків была одслужена панахіда за помершых. Панахіду одслужыв парох православного приходу у Свіднику Ян Совіч. Совіч про словацькый денник Korzár повів, же коло памятника стрічають ся віруючі шторік. „Днесь сьме ся ту зышли, мы православны духовны з віруючіма, жебы собі припомянути памятку тых павшых вояків, котры положыли свої жывоты за нашу свободу. Коло того історічного памятника суть похоронены російскы вояци, котры пришли, жебы войовати за нашу будучность, за нашу свободу,“ повів Совіч. Православны віруючі так само были участны і на пєтній події на Дуклі.

Dukla Destination културный проґрам

приготовила

Орґанізація Dukla Destination, котра зъєдинує субєкты, котрым залежыть на розвитку реґіону під Дукльов і актівно пропаґує вартости той дестінації, на недільне пополідне од другой годины приготовила в кіносалі у Свіднику културный проґрам, котрый быв так само приготовленый із наґоды Дня вітязства над фашізмом. В рамках святочной академії выступили Тріо Тропарь, школярі зо Свідника, Стропкова, но і далшы гості проґраму. Модератором святочной академії із нагоды 71го юбілею закінчіня Другой світовой войны быв актор Театру Александра Духновіча в Пряшові, Свідничан Михал Ільканін.

Новый інформачный центер і сайт

Почас того вікенду актівісты орґанізації Dukla Destination не приготовили лем святочный проґрам. У Свіднику быв завдякы той орґанізації одкрытый і новый інформачный центер, котрый має служыти турістам, котры теперь на єднім місці найдуть вшыткы інформації о реґіоні. „По довгім часі сьме у Свіднику одрыли інфоцентер. Є то веце-менше інформачна канцеларія, котра бы мала підпорити розвиток турістічного руху в нас, і дакус ближе ся дістати к турістам, котры бы ся хотіли зорьєнтовати у реґіоні. Є то репрезентачне місце, на котрім турісты дістануть вшыткы інформації,“ повів актівіста і містьскый депутат у Свіднику Ян Гірчко.

Подля Гірчка край під Дукльов має што понукнути навщівникам, бо є то реґіон позначеный двома світовыма войнами, суть в нім деревяны церьковці, із котрых суть дакотры записаны до Списку світовой културной дідовизны УНЕСКО. Гірчко спомянув, же актрактівностьов реґіону є і знамый фолклор. В рамках проєкту орґанізації Dukla Destination є і выбудованя інтернетового порталу www.dukladestination.com, котрый буде служыти як актівный інтернетовый проводник реґіоном. Сайт іщі не є функчный, но уж теперь собі на нім можете посмотрити „трейлер“, котрый має рекламовати край під Дукльов.

Підкреслює ся веце, як минулый рік

Хоць округлый юбілей закінчіня Другой світовой войны і вітязства над фашізмом припомянули сьме собі минулый рік, в словацькых медіах і на політічній сцені тема вітязства над фашізмом тот рік резонує дакус веце. Може зато до великой міры і радікалный наступ ултраправіцьовой екстремістічной партії Маріяна Котлебы під назв о в Kotleba – Ľudová strana naše Slovensko, котра має по марцовых парламентных вольбах 14 мандатів у словаць-

кім парламенті. Котлеба ся нераз выразив своїм обдивом ку фашістічному презідентови словацького войнового штату, котрый быв сателітом Гітлера, Йозефови Тісови. Почас святковань Словацького народного повстаня в центрі повстаня, в Баньскій Быстріці, уж як баньскобыстріцькый жупан вывісив на уряд Баньскобыстріцького самосправного краю чорный флаґ і повів, же повстаня є найсмутнішый пункт словацькой історії. Так само повстаня означів за ганьбу. І зато ся міджі політіками і в медіах на Словакії все веце говорить о значіню боя проти фашізма і вітязства над ним. Словацька верейноправна телевізія наприпклад на 8-го мая приготовила шпеціалне выданя свойой політічной релації O 5 minút 12, котре было із Музею Голокавсту в Середі, якый має свої просторы в бывшім концентрачнім лаґрі. Міджі гостями релації была і жыдівска жена, котра пережыла Голокавст, пізніше знама словацька акторка Далма Шпітцерова, ці словацькый презідент Андрей Кіска, котрый підкреслив, же ниґда не привітать у презідентьскім палаці чоловіка, котрый бісідує о Словацькім народнім повстаню як о ганьбі. Минулый рік была в Музею Словацького народного повстаня в Баньскій Быстріці міджі табліцями, котры припоминають народы, якы брали участь на тій історічній дії, одкрыта і табліця, на котрій є напис „Русины“. Довтогды Русины завдякы довгорчіной українізації свою табліцю в Баньскій Быстріці, не мали.

Ч. 9 2016

iнфо РУСИН

З домова

7

ЮБІЛЕЙ КВЕТЫ МОРОХОВІЧОВОЙ ЦВИК Писателька Квета Мороховічова Цвик, властным меном Мґр. Квета Галасова народила ся 20-го апріля 1946 р. в чеськім місті Мост. Основну школу выходила в русиньскім селі Пчолине, середню у Снині і дале у высокошкольскых штудіах продовжовала в Пряшові і Празі. Абсолвовала два річникы (2010, 2011) Меджінародной літньой школы русиньского языка і културы – Studium Carpato-Ruthenorum на Пряшівскій універзіі в Пряшові.

-кузПрофесіонално робила як редакторка в Пряшівскых новинках, як модераторка і редакторка Україньской штудії Чеськословеньского розгласу в Пряшові, редакторка – шефредакторка реґіоналных новинок Нашы новости (Новы Замкы), выдаватель Петіт Пресс, а.с. Братіслава. Автентічній творчости присвячує свій час уж од свого професіоналного діятельства в медіах в словеньскім, а в сучасности і в русиньскім языку. До того часу выдала збірку поезій Думкы і тужбы (2010) в русиньскім языку, віршовану книжку гаданок про дітей предшкольского віку Камаратя спід зеленого дуба і белавого неба (2011), так само в русиньскім языку і двоязычну збірку поезій Шыте нитков бабяного літа, котра ся тематічно вяже ку 2012 року, котрый быв выголошеный за Рік актівного старнутя і меджіґенерачной солідарности. Свій час актівно присвячує і перекладу. У 2013 році приготовила до друку далшу публікацію про дітей Возьмий ня за ручкы, за котру была оцінена і Літературным фондом у Братіславі. Книжны выданя їй выходять під псевдонімом Квета Мороховічова Цвик. Книжка віршованых гаданок є присвячена діточкам предшкольского і наймолодшого школьского віку. Своїм обсягом - о жытелях звірячого світа, є дітям близка і завдякы звычайной поетікы авторкы, є про найменшых чітателів інтересна. Ретроспектіва пошырьованя книжкы помеджі дітей пріватно і по школах свідчіть о тім, же собі легко находить свойого

чітателя. Тішыть ся інтересу і з боку родічів, котры хотять своїм дітям одмаленька приближыти і навчіти материньскый язык своїх предків. На їй успіху ся досправды підписала і робота ілустраторкы, бо у тім віці має дітина образок і говорене слово, респ. чітане, рівноцінне поставліня. Тото было і заміром авторкы, жебы до каждой гаданкы, без вынятку, была прилучена самостатна ілустрація, жебы кажда гаданка мала свій образок. Книжочка сповнила очекованя і з погляду, же до того часу рідко выходили книжкы про дітей, молодеж і такым способом ся доповнює новодоба русиньска продукція возроджуючой ся автентічной русиньской літературы на Словеньску. Свої писательскы амбіції заміряны на дітьского чітателя авторка проявила уж книжков загадок Камаратя спід зеленого дуба і белавого неба (выдав Сполок писателів Словеньска в 2011 р.). Теперь ся авторка перед своїм маленькым чітательом презентує в ролі перекладателькы книжочкы духовной поезії – Возьмий ня за ручкы од словеньской поеткы Марії Хованцовой. Віршікы обсягнуты в споминанім поетічнім збірничку ословили авторку уж на презентації (1997) в Малім центрі културы і познаня в Новых Замках, де Квета Галасова жыє і творить. Віршікы – просьбочкы ці молитвочкы про найменшы діточкы авторку заінтересовали натілько, же ся ку ним неперестанно вертала, чітала і наконець їх вырішыла переложыти до русиньского языка. А то з тым заміром, жебы такы красны чутя з прочітаного перенесла і на нашы русиньскы діточкы. Треба

повісти, же писателика Квета Галасова є щірой і доброжычливой душы, котра хоче свому народу Русинів передати ціле своє творче діло і дожычіти му вшыткых благ. У 2014-ім році єй вышла поетічна збірка під назвов Любовны періпетії, котру выдав Сполок русиньскых писателів Словеньска. Дакотры поезії з даной книжкы были одвысыланы і в літературній релації русиньского розгласового высыланя. З нагоды округлого юбілею і мы нашій писательці жычіме міцне здоровя, много успіхів у далшій творчій роботі на благо вшыткых Русинів.

ДОКУМЕНТ О РУСИНАХ Точный список місць, чaс одходу, приходу, чісла телефонів, повно мен людей з реґіону. Тым ся по минулы два тыждні рядила чісто женьска зостава філмового штабу при готовліню документарного філму, котрый мать зaтля робочу назву Ключі од кральовства. Режісерка Владіслава Планчікова переходжала місця в реґіоні і стрічала ся з людми, котрых бы рада виділа у своїм новім філмі.

Slovenský východ, про ІР скоротила і переложыла АК Трьом женам з Братіславы не робила проблемы русинчіна ани одляглость кутів, котры навщівили, бо автентічность є про даный філм найцінніша. Влони В. Планчікова, режісерка філму, навщівила Снину і околіцю з герцьом, сценарістом, креатівным продуцентом Iваном Матуліком. Теперь ся ту вернула знова вєдно із членками філмового штабу – продукчнов Кіков Майорошовов і фотоґрафков Юліанов Суммерлінґ. „Mаме уж за собов штудії, гляданя через інтернет і розговоры з людми. Найосновніше было наплановати перезераня. Вєдно навщівляме і глядаме інтересны просторы і інтересны місця, котры хочеме загорнути до сценаря і потім їх даякым способом дістати до того філму. Iдеме од Старой Любовні, через Бардейов, Свiдник дo Снины і околіці. Сідиме і бісідуєме з людми, Юлка фотить,“ пoвіла режісерка Планчікова. „Маме приготовленый путовный план,

де маме написаный проґрам на каждый день од рана до вечера, навщіву многых сел, міджі нима Шмыґовець, Oсадне, Бенятину, Рунину, Іновець, водяну перегороду Старина, Ялову,“ повіла Суммерлінґ. Режісерка філмового документу Планчікова, родачка з Братіславы першыраз навщівила сниньскый реґіон, найдале на выході была в Старій Любовні. Повіла, же з людми бісідують без языковой барьєры, векшынов по русиньскы. „Я мам таке чутя, же цалком добрі розумлю. Є правда, же першыраз то было таке нове, але потім уж было барз мало такых слов, котрым бы єм не рузуміла. Беру то за природный акт, охаблям людей бісідовати. Не говорять з нами барз скоро ці фрышно, бо хотять, жебы сьме їм порозуміли. А нераз ся просять, ці їм розумиме, што є барз миле, бо знають, што од них хочеме чути“ – повіла продукчна документу Майорошова. „Позераме як тот край жыє, як дыхать, яку мать атмосферу, кідь ту чоловік приде. Тот момент, кідь выступите з авта, надыхнете ся свіжого люфту, а ту так тихо, чуєте ся спокійным,

без стресу і смоґу. Є ту так тихонько, же одразу тоты великы міста ся у вас вытрачають і сьте обколсены в прекраснім лоні природы. Но на другім боці видиме і тото, як тяжко ся ту людям жыє, многы опущены домы і зато ту так тихо. Є то красне, але і смутне“- повіла Планчікова, котра прозрадила, же філмовый документ бы хотіли награти на осінь у 2017-ім році. Мав бы то быти документ, де бы были указаны красоты реґіону, но на другім боці то буде досправды о тых людях, котры ту жыють і о їх традіціах. „Дакотры фолклорны колектівы схоснуєме на ожывіня свадьбы, або Рождественных свят, то значіть, же то буде така колаж. Накручати будеме у 2017-ім році. Піде о штири 25-минутовы части, што є такый класічный формат – додала Планчікова. Членкы філмового штабу суть сучастьов оріґіналного проєкту Івана Матуліка, котрым він як автор хоче тов темов отворити помыселны двери до културы, країны і реліґії Русинів, жыючіх у северовыходній части Словакії.

8

Нашы особности

iнфо РУСИН

Ч. 9 2016

Наш герой - Василь Могорита

В 1945-ім році скінчіла ся Друга світова война, котра так, як і Перша світова война перед тым силно постигла і наш край. Каждый, хто пережыв тоты войновы часы, все повідав, жебы ся такы часы уж никда не вернули. І далше выростали новы ґенерації, котры не пережыли войновый страх на собі, лем знають, же з каждой родины по войні дома дахто хыбовав. І так помалы споминкы выблідли. І люди уж не пережывають тото войнове зло так інтензівні, як в минулости. Не веду до того, жебы цілый народ смутив, але жебы памятав і стражыв наш мір, наш сучасный спокійный жывот і будучі поколіня варовав перед такым способом рішіня проблемів. Цівілізованый народ не воює, але їднать. Теодозія Латтова

Днесь споміджі особностей єм выбрала члена Першого чехословацького армадного корпусу, єдного із тісячів Русинів із Підкарпатьской Руси, котрый войовав вєдно з Людвіком Свободом, і то Василя Могориту. Він быв і велитель діверзной ґрупы з назвов „Борканюк“. Василь Могорита народив ся 3-го авґуста 1918-го року у Воловім на Підкарпатьскій Руси, втогды в Чехословакії. Дома было троє дітей а отець быв робітник. У 1937-ім році наруковав на воєньску службу до Зволена, на коні до 10-ой ескадроны. По роспаді Чехословакії выникнув Словацькый штат і його пропустили домів, на Підкарпатьску Русь, котру окуповало гортійовске Мадярьско. 1-го октобра 1939-го року мусив наруковати до мадярьского профашістічного войска. І так Василь Могорита втікав через Торуньскый переход до Совітьского союзу. Але зато, же то зробив ілеґално, такой го забрали до працовного табора – до Ґулаґу, на Таймірьскый півостров в области Норільска. Взимі там были морозы аж до мінус 45 ґрадусів, но і в такых морозах мусили робити. Жебы вязень дістав свою денну норму їдла, мусив робити цілый день і сповнити становлену норму. Норма была высока і малокотрый вязень єй сповнив. Также цілый

Історічный календадь -тл1-го мая 1951-го року народив ся в Рошківцях, окрес Міджілабірці Еміл Цапцара - народный поет. Публіковав ся в новинках, писав і до радіа в Пряшові.

13-го мая бы ся дожыв 95 років Йосиф Корба. Народив ся в Хмельовій. Брав участь в антіфашістічнім одбої. Од 1946-го року пришов міджі першыма до Україньского народного театру в Пряшові і записав ся до

час голодовали. З єдного села там было 12 камаратів, а пережыли лем штирьоми, тоты фізічно найміцнішы. Міджі нима і Василь Могорита. Быв в тім таборі до юна 1943-го року. Іщі на зачатку 1942-го року Василь Могорита в Ґулаґу дізнав ся, же быв підписаный договор міджі Чехословакійов і Совітьскім союзом од юла 1941-го року, на основі котрого на теріторії союзу зачала ся формовати чехословацька воєньска часть. Такой приголосив ся. З Норільска до Бузулуку ся дістав на зачатку юна 1943-го року і дістав ся ку заложному плуку до роты надпоручіка Ржегулка, де мав функцію выконного ротмайстра і быв велительом чаты. На зачатку януара 1944 дістав ся до Ефремова, де ся формовала 2-га Чехословацька парадесантна бріґада. І ту ся став велительом чаты. Слідовав выцвік і пересун до Проскурова. З членів другой парадесантной бріґады была вытворена шпеціална ґрупа, до котрой ся дістав і Василь Могорита. За помочі совітьскых інштрукторів абсолвовав шпеціалне приготовліня про справодайску і діверзну роботу в тылі неприятеля. То было коло Києва а потім коло Чернівців. І так двадцять вояків было приготовленых до розвідкы а їх велительом быв Василь Могорита. Тота часть называла ся „Борканюк“. Головный штаб партізаньского руху в Києві вырішыв, же тота ґрупа полетить на теріторію Чехословакії і буде повнити свої задачі. Перед одлетом дістали копертку, де были написаны вшыткы задачі, якы мали сповнити, але мали єй отворити аж в летадлі. Якбы ся дістали до заятя, або до іншой крайной сітуації, тоту копертку із гадвабным папірьом мали розказ взяти до рота і пролыґнути. Так Василь Могорита зо свойов частьов ся дістали на запад од Гуменного коло Чернины, потім оперовали коло Вігорлату в Порубі, в просторі Чоп - Собранці - Ужгород, потім Снина - Стащін - Гуменне - Михалівці. Надвязали контакт з Яном Борошом, членами фінанчной справы – фінанцами і далшыма. Так дізнавали ся о неприятельскых позіціях

і голосили їх до Києва на ґенералный штаб. До той 20-членной діверзной ґрупы приголосили ся домашні, также онедовга мали 103 членів, так вытворив ся одділ. Ближыла ся Червена армія а так сконтактовали ся зо штабом 4-го україньского фронту, што помогло при ослободжовані выходной Словакії. В другій половині новембра 1944 діверзный одділ „Борканюк“ вєдно з далшым одділом „За свободне Чеськословеньско“ зъєдинили ся з Червенов армійов на теріторії Підкарпатьской Руси. Велитель 4-го україньского фронту ґенерал Петров потім особно подяковав Васильови Могоритови за выконаня бойовой задачі. Могорита потім войовав в Першім чехословацькім армаднім корпусі ґенерала Людвіка Свободы аж до кінця войны. У Свіднику робив на Окреснім народнім выборі, потім в ОЗКН і довгы рокы быв председом Окресного выбору Союзу протифашістічных бойовників. Часто з турістами і офіціалныма делеґаціями ходив як лектор на Дуклю. Быв полковником, два раз ішла пропозіція на номінацію за ґенерала, но Братіслава вырішыла інакше. В 1985-ім році, 40 років по войні, быв міджі ветеранами, котры походовали по Червенім намістю в Москві. Потім вшыткых ветеранів прияв Михаіл Ґорбачов, втогдышній ґенералный секретарь Комуністічной партії Совітьского союзу. Василь Могорита быв много раз удостоєный высокыма нагородами чехословацькыма і совітьскыма. Одышов до вічности 27-го децембра у 2000-ім році в Кошыцях.

його історії як актор головных ролей. Його талент формовав ся коло російского режісера Загребельского. Грав характеровы ролі в пєсах: Ревізор од Ґоґоля, І пришла весна авторкы Евы Біссовой, Вишньовый сад Чехова і в далшых десятках пєс по руськы і по україньскы. Окрем того быв і методіком про аматерьскы драматічны колектівы в реґіоні. За свою роботу быв часто нагороджованый, дістав і тітул Заслуженый артіста. До вічности ся выбрав 2-го новембра 1988-го року.

9-го мая 1871-го року на Україні народив ся Володимір Гнатюк, будучій фолклоріста, етноґраф, літературознатель. Скінчів Універзіту у Львові в 1898-ім році, став ся академіком Академії наук Україны в 1924-ім

році, зберав, записовав і публіковав народну творчость Русинів і зачав сістематічно штудовати фолклор і етноґрафію. О фолклорі на Підкарпаті і на Пряшівщіні выдав высше сто научных матеріалів. Записав приповідкы в области Снины – в Ублі, Кленовій, Улічу, зберав в русиньскых селах на Спіші, Замаґурї, в Бардейовскім, Свідницькім і Міджілабірськім реґіонах. Основны роботы: Галицько-руськы анекдоты, вышли у 1902ім і 1903-ім роках, Галицько-руські народні легенди, Коломийкы, Гаївкы, Колядкы, щедрівкы, Етноґрафічный матеріал з Угорьской Русі, Русини в Угорщині, Відродження угорьских Русинів. Зберав фолклор і в околіці Бачкы тогдышньой Югославії, угроруськы духовны віршы, о Яношікови і много далшых.

Ч. 9 2016

iнфо РУСИН

Із нашой історії

9

80 років од заснованя русиньской ґімназії в Пряшові „Не просиме златы горы, лісы, не жадаме одпустити нам дані, ани поміч про людей без роботы, не жобреме алмужну,“ писав владыка Ґойдіч чехословацькій владі з пожадавков, жебы зрядити ґімназію про Русинів у Пряшові. Минать 80 років од часу, коли было схвалене заснованя русиньской ґімназії в центрі Пряшівской Руси.

-тл-, -пем27-го апріля 1936-го року Міністерство школства в Празі схвалило заснованя ґімназії про Русинів в Пряшівскім реґіоні. Головным ініціатором заснованя такой ґімназії быв уж на кінцю 20-тых років 20-го столітя Федор Ройковіч, котрый быв втогды ґрекокатолицькым парохом в Лютині, пізніше і владыка Ґойдіч. 1-го марца 1936-го року з ініціатівы Общества руськой молодежі і Союзу руськых учітелів быв выголошеный меморандум 8-ох русиньскых орґанізацій, адресованый председови чехословацькой влады Міланови Годжови. Таку інштітуцію, як была ґімназія, могла втогды отворити лем держава, окрес або церьков. Комітет, котрый приготовльовав одкрытя ґімназії в Пряшові, обернув ся втогды на єпіскопа Пряшівской ґрекокатолицькой єпархії Павла Петра Ґойдіча, ЧСВВ, ці бы основательом школы не стала ся Ґрекокатолицька єпархія. Єпіскоп з радостьов тоту пропозіцію прияв. Штуденты перед тым мусили ходити на ґімназії наприклад на Підкарпатьску Русь, што было про дакотрых далеко. Лемковина свою ґімназію не мала. В писмі презідентови Томашови Ґарікови Масарікові, окрім іншого, владыка Ґойдіч написав: „Не просиме златы горы, лісы, не жадаме одпустити нам дані, ани поміч про людей без роботы, не жобреме алмужну. Жадаме лем тото, што нам давать Конштітуція на основі природного права – абы русиньскы діти в русиньскых селах могли ся учіти по русиньскы.“ Так выникла Ґрекокатолицька руська реална ґімназія в Пряшові, котра зачала навчаня в школьскім році 1936 – 1937. Языком навчаня ся став руськый язык. Першым директором ґімназії ся став доктор Николай Бобак а од половины мая 1945-го аж до 1953-го року быв директором Алексей Фарiнiч. Найвеце ся заслужыли на выбудованю русиньской ґімназії єпіскоп Ґойдіч, адвокат Іван Пєщак, лікарь Діонiз Ройковіч і Павел Дубай. Николай Бобак пізніше, у 1944ім році, коли вышли з ґімназії першы абітурьєнты, повів: 1936-ый рік є в історії карпатьскых Русинів такый важный, як 1862-ый про словацькый народ.“ Думав тым рік, коли была засно-

вана перша словацькa і перша русиньска ґімназії на теріторії днешньой Словакії. По тім, што вышла інформація в русиньскых новинках, же выникать русиньска ґімназія в Пряшові, пришло на банковый рахунок ґімназії в першых двох тыжднях 20 тісяч корун, і в далшых тыжднях ся сума збірок од спонзорів, родічів, інтеліґенції, жывностників, рольників і сел звекшыла двараз. На кінцю рока 1936 уж было в банці 50 тісяч корун. Держава зачала підпоровати школу аж од 1942-го року, вже за Словацького штату. По роспаді Чехословацькой републікы у 1939-ім році ся ґімназія дістала до немилости фашістічной державы, єпіскоп Ґойдіч дві класы переніс до свойой резіденції а далшы дві до арендованого дому. І назва школы ся змінила. Од школьского року 1939 – 1940 то была Ґрекокатолицька руська ґімназія. По войні школа зясь дістала нову назву – Штатна руська ґімназія. В 1953-ім році в рамках реформы чехословацького школства ґімназія про Ру-

синів заникла. Єй послідні класы были приєднаны ку Єденадцятьрічній середній школі з навчалным языком словацькым, но руськый язык в тых класах быв зміненый на україньскый. Од року 1956 была ґімназія зъєдинена із основнов школов. Школьскый рік 1957 – 1958 значів про школу далшу трансформацію, кідь із ньой выникла ІІІ. Єденадцятьрічна середня школа у Пряшові а од року 1961 то была Середня обще-освітня школа. Наконець од року 1969 то была окрема Ґімназія Тараса Шевченка із навчалным языком україньскым і окрема основна школа. Днесь є то знова Зьєдинена основна школа і ґімназія Тараса Шевченка із навчалным языком укрїньскым. Перед двома роками Містна орґанізація Русиньской оброды на Словеньску в Пряшові обернула ся своїм писмом на сучасного зряджователя школы, котрым є Пряшівскый самосправный край зо жадостьов, жебы на школі, котра выникла як школа про Русинів, де все ходили і ходять головно русиньскы діти, были дозволены русиньскы класы, або холем навчаня русиньского языка, історії і културы. На писмо, на котре мала прийти ці уж позітівна або неґатівна одповідь, доднесь Пряшівскый самосправный край не одповів. Зо закона має уряд обовязок одповідати до 30ох днів. Руська ґімназія в Пряшові была перша ґімназія в іс то р і ї Р усинів Пряшівщіны. Пізніше выникла і ґімназія в Міджілабірцях, котра ся по часі перенесла до Гуменного. Пряшівска ґ і м н аз і я выховала много абсолвентів, котры успішно залучіли ся до жывота сполочности. Ці ся до ньой даколи верне русиньске навчаня, зіставать вопросом.

10

70 років ТАД – 60 років ПУЛС

Ч. 9 2016

iнфо РУСИН

Mоє споминаня на наш театер (2) Андрій Гнат, Заслуженый працовник културы Фото: архів автора

З новыма людми - новы тренды – і по русиньскы

У 80-ых роках задув новый вітор, котрый заніс і до области театралного уміня новшы, одважнішы тренды. На драматурґію театру приходить Василь Турок-Гетеш, педаґоґ, якый настолює дакус іншый, одважнішый способ творчости в театрі. Уж у місяці фебруарі 1988 року театер увів під його драматурґіов, у режії Б.Углара - експеріменталну пєсу СенсНонСенс на русиньскім іщі некодіфікованім языку. Новый творчій тандем Б.Углар - М. Карасек - были експеріментаторы, основателі незалежного театру Стока у Братіславі. В тім часі приходить до нашого театру на позваня директора Сисака і драматурґа Турока режісер московського МХАТ-у Валентин Козменко-Делінде і ставить на сцені УНТ успішну пєсу на мотівы Н.В.Ґоґоля Покушіня Хомы Брута. Делінде на якыйсь час оставать в театрі і інсценує далшы пєсы напр, Женитьбу, Мандраґору, Жарты з роскошу Чехова і далшы. Карасек із Угларом знова експеріментують із пєсов Оцет, котра є грана в русиньскім языку. Новый творчій тренд Турока, Караска і Углара продовжує і надале грами НоНо, Скрат, Перон, Привід, Тоалетарька або Четверте желаня. Але драматурґія преферує і втоды актуалных світовых драматіків: Ч. Айтматова, В.Кондратєва, М.Ф.Достоєвского, І. Ґончарова, М. Й. Салтыкова-Щедрина, В.Шукшіна, М.Саведра-Сервантеса і многых далшых.

Театер грать уж по русиньскы

Ту треба увести, же од театралной сезоны 1993-1994 років театер вшыткы гры інсценує на русиньскім языку. Люди на нашых селах то прияли похвалні і з радостьов, же чують на сцені свою материньску реч. У Пряшові і дакотрых містах ся коло того вели вшелиякы діскузії. Вшытко потребує свій час, і на новый татралный язык ся часом дасть привыкнути. Теперь уж окрем тзв. „українців“ нихто не надавать, бо пришли на то, же наш русиньскый язык є прекрасный, лем го нетреба калічіти а молоду ґенерацію азбуку учіти. А што театер робив, кідь „не робив?“. Ту бы было треба увести, же кажде літо в часі театралных вакацій, были орґанізованы заязды членів, працовників театру але і їх родин на море до Булгарії на Солнча Бряґ до кемпу Емона під станы. Два а даколи і три автобусы нас бесплатно одвезли по двох а даколи і трьох тыжднях привезли назад домів. Была то чудесна доволенка коло моря. Зимну доволенку у місяці децембрі колектів драмы выужывав як штудійне перебываня до празькых театрів а члены ПУНА на зимушній місяць ходили до Братіславы ку своїм колеґам до СЛЮК-у або ЛУЧНІЦІ. Театер із одборами многым членам або працовникам давали можливость зайти і дале до світа.

Театер в радіу, телевізії і шпорті

Были ту і актівности многых умілців у формі одборной помочі амате р ь ск ым театралным колектівам і фолклорным ансамблям. Не сміємє забыти на мімотеатралну актівность із радіом у Пряшові і Кошыцях, (Бісіда кумів ітд.) із Чеськословеньскым філмом. Многы артісты і члены ансамблю ▲▲ На фото зліва Ю.Дацко, Й.Корба і А.Гнат. ють ход театру так, жебы вшытко фунґоуспішні выступали у вало так як треба. Мусить начас быти філмах, як наприклад у філмі Ґоралі – Марвыробена сцена, костімы, жебы ансамбель тіна Тяпака, або Дікі за кажде нове рано мав красны функчны крої, жебы было до– Галины Павловской і многых далшых. М. бре світло і звукы на сцені, жебы автобусы Ляш быв основтельом а довгы рокы і орі технічны авта начас і беспечні привезли ґанізатором Майстровства чсл. театрів у людей і техніку на місце выступліня. О столовім тенісі (пінґ-понґу), была то теаекономічных заступниках театру уж сьме трална ліґа од Хебу аж по Пряшів все у говорили. По одході А. Сушка на пензію, місті іншого театру. День театру ся у Восна його місце наступив Андрій Сабол, доточнословацькім краю славив каждый рік теперішній шеф електрикарів. Економіку кінцьом місяця марца, котрого орґанізатотеатру довгы рокы успішні вів довгорічный ром быв все іншый театер краю а так моеконом Тібор Бреллош, котрого як пензісгли ся театры похвалити, хто буде ту нагородила Вєра Гайзушова. Із техників успішнішый у проґрамі, гостині і просторах треба спомянути холем пару, як наприклад Кошыці або Пряшів. Были то стрічі умілців, Ш. Калявського, братів Форґачовых, Ш. Фотде собі могли поговорити о своїй творчій ту, пані Анну Вайнерову – ґардеробєрку, роботі. Жыло ся дружніше, умілці єден котра ся довгы рокы старала о костімы другого ліпше познавали. герців. Дале то быв пан Ян Ільковіч довгорічный швець театру, Василь ДренчСпомяньме тых, котрых на сцені неко – звукарь, Александер Томін – парукарь, видно Мітьо Караффа- понятя у технічнім персоТу бы єм хотів спомянути дакотрых і налі, Янко Шкріпко, котрый іщі як пензіста тых, якых на сцені невидно, але без котрых помагав театру. Освітльовачі Пішта Коці із сыном Ладіславом, Міро Фецко, Владо Скалскый, Бело Сзентеші із свойов женов Жофков, ґардеробєрков ПУНА і єй сестров Бетков Кундріковов. Но а тоты што нас возили? Віктор Вархола, Йожко Калиняк, Михал Кеселіця, Йожко Седлак, Андрій Гакун, Імріх Ґреґа, Андрій Качмарь, Дюрі і Йожко Андерковы, Штефан Панчак і много далшых они были заруков беспечной доправы театру дома і далеко за граніцями а были то може і міліоны кілометрів без гаварій. Много людей за тоты рокы ся у театрі вычеряло, але іщі дві технічны проф е сі ї тр е ба спомяну ти ґардеробєркы і парукарькы а то Настю Андеркову і Ірену Бродову. бы ани театер, ці ансамбель не міг фунґовати. По Л.Галушкови на функцію економічного намістника пришов В.Вархола іщі за директора Й. Фельбабы а за Сисака го вычеряв А.Гудак. Дотеперь сьме споминали на історію театру на його творчі колектівы, директорів, режісерів, драматурґів хореоґрафів, композіторів, діріґентів, на проґрамы, пєсы, лемже не мали бы сьме забывати на тых, што творять інсценації ці уж дома або рівно за сценов ставляють кулісы, освітлюють і озвучують проґрамы театру і ансамблю. Треба узнати, же без них бы ани заяздовый театер, ани ансамбель не міг екзістовати. То они забезпечу-

Вели успішный ход театру

Вернийме ся іщі дакус і ку тым, што тот успішный ход театру орґанізовали. Івана Шандала і Івана Беня уж сьме споминали. Была то даколи і тверда школа, але кедь ся дарить, то чоловік є спокійный. Зажывали сьме вельо доброго, красного але і твердого. Не можу забыти на такого колеґу, якым быв Тібор Кірш. Із ним была радость робити, бо він так любив театер і ансамбель, єден час быв і його конференцьєром. Недобру наладу в колектіві все знав загнати до кута. Далшым добрым чоловіком быв проф. Павел Седлак, котрого покій, розум і мудрость самы о собі были

Ч. 9 2016

iнфо РУСИН

70 років ТАД – 60 років ПУЛС

11

раном, бо ани дорогы, ани автобусы в тім часі не были такы як днесь. Даколи было треба і комбіновати а то так, же ішло ся на тыждень, взяли сьме дві пєсы єдну про дорослых, другу приповідку про дітей. Спали сьме наприклад у Снині або у Собранцях а по околіці ся грало вечур про дорослых а дополідне про школы. І втоды ся мусило шпоровати.

Де нас всяды виділи

заруков успіху. Далшыма ентузіастами театру пізніше были Іван Гріцак і Філіп Пенев. Любили театер із його проблемами а театер любив їх. Але і дакотры члены ансамблю, што ішли до скоршой пензії зостали вірны свойому театру а наступили уж як пензісты на різны професії, як напр. М. Забавскый і Е. Забавска, Й. Гнатова, М. Джупін, Ю. Ватащін. Б. Панчакова і далшы. Нетреба іщі забыти на довгорічны робітничкы в театрі як на Ф. Тотову, М. Гайну, М. Кулькову і М. Сивакову а тоты што не суть спомянуты няй мі пробачать, бо у нашім театрі ся за тых 70 років вычеряло барз вельо людей.

Вдяка нашым селам, містам і любителям нашого

Забыли сьме на тото найголовніше, а то на нашы села і міста і на їх жытелів, про котрых наш театер ту 70 років творив і ансамбель 60 років їх забавляв і розвесельовав. Так ся мі видить, же і на них треба собі холем дакус спомянути, може ся нам то подарить. Споминаме наприклад на Гуменне, де директором Дому културы быв пан Юліус Левіцькый. Хоць не быв Русин, ани Українець, але і так мав щіре одношіня до УНТ. Не было пєсы, жебы наш театер ся із ньов у Гуменнім не представив. Інтересне на тім было, же сала старого кіна была все повна. А Піддуклянці? Пан Левіцькый быв про ансамбель маґнетом. Він його так притяговав, же в Гуменнім быв колектів як дома. Выступав там із каждым своїм проґрамом може і пять раз до рока. Ці уж то было на 1-го мая, або на Міровых сланостях на амфітеатрі, але і про гуменьскы школы, або на іншых подіях. А таксамо в Меджілабірцях. Споминам на директора Дому освіты пана Василя Вархолу, про котрого наш театер і ансамбель были сердцьовов інштітуціов ці Андрія Ліптака. Кажда пєса ся там мусила одограти а тоты успішнішы, головні комедії і по двараз. Было то і зато, же много герців і робітників театру походило з той области, або прямо з Меджілаборець. Так на представліня ходили нелем Лабірчане, але і жытелі близкых сел, де театер не заходив, бо там не мали іщі поставленый културный дом. У Свіднику в 50-ых роках минулого столітя ся грало у тілоцвічні в Ґімнзії, бо културный дом іщі втоды не быв докінченый, аж початком 60-ых років ся зачало грати у новім Домі културы. Там было много ентузіастів театру, як наприклад пан Василь

Сеник. Но головным орґанізатором културы в місті быв тодышній директор Дому освіты пан Йосиф Стрямба. У Свіднику было святом, кідь там завитав наш театер. А люди на представліня приходжали нелем з міста, але із сел цілой свідницькой околіці, де іщі не мали збудованый културный дом. Театер їм помагав так, же посылав по них свій автобус, котрый їх такой вночі одвожав назад домів. Так ся у Свіднику продовжовало і за далшых директорів Івана Чіжмаря і Василя Лакаты. І так бы сьме могли споминати за шором і дале. Ці то была Снина за директорованя пана Ґерзаніча, або у Бардейові кедь шефом освіты быв Іван Бандуріч, ці у Старій Любовні, кідь іщі директором Дому освіты быв пан Іван Ваврінчік. Далшы міста, де театер ходив были Стропків, Воронів над Топльов, Михалівці, Собранці, Требішов, Кральовськый Хылмець. Але были то і Кошыці, Спішска Нова Вес, Левоча і Попрад.

Ста премєра у Радвани і сніговы проблемы на Порачу

Споминам на 70-ты рокы, коли Радванчане у своїй кроніці написали, же театер там од свого заложіня выступав 99 раз. Театер в тім році быв по премєрі пєсы М. Куліша 97 (Хліб наш насущный). І так закликали нас на сту радваньску премєру. То вам была велика слава. Зачало то святочным приятьом вшыткых членів председом МНВ на славностный запис до кронікы села. На представліню была повна сала людей, на кінці величезный аплавз а по тім славностна вечеря і забава до скорого рана. Орґанізаторами той історічной акції были такы містны функціонарі як Юрко Капелюх, Михал Бабин, Бартоломій Сотак і многы далшы Рдванчане, якы і доднесь мають своє щіре одношіня до нашого Театру Алексндра Духновіча. Раз на кінці зимы сьме мали выступліня у селі як містны говорять на Порачу, бо село є высоко над Руднянами. В часі нашого проґраму нападало незвычайно вельо тяжкого і мокрого снігу. А як сьме скінчіли, было треба іти домів. Но нашы шоферы зістили, же з Порача до Руднян ся автобусами не дасть нияк зыйти по тім слизкім снігу. Аж колись по півночі пришов на Порач посыповач, і мы ся могли помаленькы пустити долов до долин і щастливо надраном пришли домів. Кідь театер выступав в Ублі ці Улічу, то із Пряшова сьме одходжали уж скоро пополідне а вертали сьме ся даколи аж коло третьой годины над-

Але кедь уж єм зачерьпнув до нашых сел і міст, де театер із своїма грами ходив, спомяну холем дакотры: Были то Баєрівці, Бенядиківці, Бехерів, Біловежа, Брусніця, Буківці, Велькроп, Вырава, В. Орлік, В. Мирошів, В. Писана, В. Єдльова, Ольшавіця, Воліця, Габура, Гавай, Гачава, Гелцманівці, Ґіралтівці, Ґералтів, Гостовіці, Гунківці, Дубова, Збійне, Збой, Зубне, Калинів, Кална Розтока, Камюнка, Кыйов, Кленова, Крайня Быстра, Крайня Поляна, Красный Брід, Кружлів, Кружльова, Ладомирова, Леґнава, Літманова, Луків, Лютина, Мальців, Микова, Стебник, Н. Мирошів, Н. Полянка, Няґів, Олька, Орябина, Осадне, Палота, Збудьска Біла, Пыхні, Підгородь, Порач, Притуляны, Пчолине, Репеїв, Рівне, Рокытів коло Гуменного, Руська Кайня, Руська Поруба, Сабінів, Стащін, Стропків, Стащіньска Розтока, Сулін, Тихый Потік, Торіскы, Убля, Уліч, УлічКриве, Удол, Хмельова, Чабины, Чертіжне, Чірч, Чукалівці, Шарішскый Щавник, Шарішске Ястрабє, Якубяны. Але наш театер заходжав нелем до нашых русиньскых сел і міст. Його пєсы і приповідкы любили дорослы і школярі в словеньскых областях і чеськых краях. Свідчать о тім многы выступліня. Ту на выході то были іщі такы села як наприклад Сады над Торісов, Земпліньска Тепліця (колись Керестур), Попроч, Маркушівці, Рудняны, Нижні Репаші, Товарне, Нижній Грабовець, Порубка, Кромпахы, Словеньске Нове Місто, Поздішовці, Кырчава, Хоньківці, Велькы Залужіці, Шыроке і много далшых.

Театер ня дотяг до свойой 50-кы

Театер мене дотяг і до свойой 50-ой річніці, котра ся славила у 1996 році, то єм быв шеф орґанізачно-пропаґачного манажменту повно анґажованый на готовліню і на самім ході ослав того юбілею, од 15-го октобра 1990 року уж Театру Александра Духновіча. Ославы ся робили довєдна з ансамльом ПУЛС, котрый мав 40 років і быв залученый до сполочных ослав із колектівом драмы. Акція была готовлена на челі з директором Ярославом Сисаком і драматурґом Васильом Туроком. Свято было реалізоване в трьох днях – 29-го фебруара 1996 р. было представліня Ґоґольовой Женитвы, у пятніцю 1-го марца 1996 р. выступив ПУЛС із проґрамом Навернутя страченого сына, а в суботу 2-го марца 1996 р. была Славностна стріча робітників театру і позваных гостів і Святочне представліня Театер світа. Были ту уведжены фраґменты із 15-ох найуспішнішых інсценацій театру в часі 50-річного єствованя театру. Было то достойне спомянутя на півстолітню умелецьку діяльность УНТ, Театру Александра Духновіча і 40 років ансамблю ПУЛС. До новой 50-кы театер вступив такыма вызначныма інсценаціями як: Йонескова Лыса співачка, Достоєвского Село Степанчіково, Стодолова Бачова жена і Ґоґольова Женитва. Продовжіня в далшiм чіслі

12

Погляды

Ч. 9 2016

iнфо РУСИН

Проґрам як проблем Словацьке верейноправне Rádio Slovensko в середу 27-го апріля 2016-го року зробило зо своїм політічным модератором Мартіном Стріжінцом жыву діскузію, на котру быв запрошеный новый уповномоченый влады про народностны меншыны і етнічны ґрупы, номінант партії Most-Híd, Ласло Буковскі. Ку ньому радіо хотіло як співдіскутера дакого за Русинів, і так Округлый стіл Русинів Словеньска до діскузії післав свого председу Мілана Піліпа. Кідьже радіо не зробило про уповномоченого найкомфортнішый крок і не закликало до діскузії представителя мадярьской меншыны, із котрой сам походить, і так бы собі могли приятельскы побісідовати і єден другого підпорити, а запрошеный быв представитель Русинів, бісіда вказала, же найвешкым проблемом меншын може быти проґрам. Петро Медвідь Не буду ся позаставльовати над тым, же новый уповномоченый мусив тяжко ловити у памяти, кідь го модератор попросив, жебы выменовав вшыткых тринадцять народностных меншын, котры суть на Словеньску вызнаны, і кібы не было Піліпа, котрый го быстро доповнив, може бы з того было „faux pas“ в жывім ефірі. Колеґа мі бісідує, же кідь хочеш умовчати священика, дай му выменовати вшыткых дванадцять аспостолів. Священик такый вопрос якбач не чекать, і кідь ньому прийде, є то трапліня. Так даяк то буде може із вопросом про уповномоченого. Но в діскузії были омного важнішы моменты, котры што-то повіли о напрямі нового уповномоченого. На вопрос модератора, што є таке найосновніше, што бы требало такой рішыти односно проблемів народностных меншын, Буковскі одповів, же не є нич аж таке важне, што бы требало такой рішыти. Як і Піліп в діскузії повів, і было то повторяно вже міліонраз, Словакія є державов, котра доднесь не має закон о народностных меншынах і так не є єден комплексный закон, де бы было встановлене вшытко тото, якы мають меншыны права і обовязкы, якы мають ґаранції. І так собі кажда владна ґарнітура може мінити і керовати з меншынами так, як їй то пасує, або ліпше повіджено, яке „тепле“ має одношіня ку меншынам. Ніт, не вірю тому, жебы то Буковскі, котрый сам вже робив на уряді уповномоченого, не знав. Скоріше думам, же проблемом є, же такый закон до Проґрамового выголошіня влады Словацькой републікы не протисла ани партія Most-Híd, і так о нім уповномоченый не говорив. Но вопросом не было, што протисла до проInfo Rusín vydáva Rusínska obroda na Slovensku s finančnou podporou Úradu

ґрамового выголошіня партія, котра го номіновала, але што є найосновніше, што бы требало такой рішыти. Окрім того, є много далшых справ, із котрыма бы і без закона требало рушати такой. Навспак, новый уповномоченый, як із великого букваря, декламовав у ефірі точно тото, што мала партія Most-Híd у своїм проґрамі перед выборами, і што доказала і протиснути до Проґрамового выголошіня влады. Дізнали сьме ся, же конечно будуть двоязычны табліці і на желізнічных штаціях. І же то не буде добре лем про Мадярів, бо такы табліці будуть мати і Русины, ці Українці (де тоты україньскы табліці будуть, не знам, бо чісла Українців не пустять). Я сам єм зато, жебы двоязычне означіня было всядыль, на вшыткім, де жыє народностна меншына і сповнять перцентуалны условії ку тому, жебы там тоты означіня были. Лемже проблем є в тім, же желізніця была головно аґендов мадярьскых актівістів, і кідьже Most-Híd, ці уж ся тому бранить або ніт, першорядо тискать на пожадавкы словацькых Мадярів, взяв то як пункт, котрый мусить быти рішеный такой, бо то є проблем меншын. Реалность є але дакус інша. Мадярям на Словакії, головно зато, же їх є вельо, но і зато, же за нима силно стоїть їх матерьска держава, доста добрі, напрік вшыткому, функціонує їх културный жывот. Їх діти ся спокійно учать у мадярьскых школах од матерьской аж по універзіту. Нихто іншый таке дашто выбудоване не мать. Українцям, котры то мали дякуючі демаґоґії на Русинах, ся то роспадать і зараз так само не будуть мати нич. Русины суть на тім в тій проблематіці бідні, дало бы ся повісти, же аж нияк. І то є проблем, котрый треба рішыти. Бо хто буде жадати тоты табліці, кідь не будуть порішены основны справы, котрых нерішіня ся поступом часу може вказати і на асімілації Мадярів, нелем іншых меншын. Лемже, так як уж было спомянуто – закон о меншынах в проґрамі не є, зато не є

основный. Желізніця в проґрамі є, зато з того треба зробити тему. Так само міджі справы, якы ся будуть рішыти подля слов уповномоченого, є заснованя державного фонду, із котрого буде фінанцована култура народностных меншын. У фонді бы мало быти веце грошей і меншыны самы бы рішыли, як тоты грошы розділити. В порядку. Но знова є то о тім, же є то пункт із проґраму партії Most-Híd, котрый партія протисла до владного проґраму. Є то пункт, котрый, покля бы ся фонд зрядив такым способом, із такыма правилами діліня про окремы меншыны, як Most-Híd хотів іщі перед выборами, у вопросі найвекшого нароснутя обєму грошей поміг бы головно Мадярам. Аж Піліп звернув увагу на то, же фонд, або будьшто інше буде, є будучность, котра може быти хоцьяка, но лем будучность. І проблемом днесь не є фонд, але то, же ся не дотримує роздільованя грошей, котре было схвалене, лем жебы хтось не плакав, же має мало, і кідь веце подля приятых условій не мать право мати і бере ся так із грошей тым, в тім чіслі і Русинам, котры право на векшы грошы реално мають. Но, проґрам є проґрам, і тот не пустить. Діскузія вказала барз основны справы. Покля Піліп доказав перекрочіти „тінь Русинства“ і бісідовав вешкынов о проблемах обще, значіть не бісідовав лем з погляду Русинів, а з погляду меншын, Буковскі не доказав перекрочіти „тінь номінанта“ партії Most-Híd і векшынов бісідовав лем тото, што собі може каждый прочітати в проґрамі партії, ці владнім проґрамі. Но реалны проблемы і пожадавкы меншын не суть владным проґрамом, ани проґрамом партії. В многых пунктах проґрам може быти одторгнутый од реалности. Треба вірити, же діскузія Буковского з Піліпом холем дакус поодкрыла очі новому уповномоченому, жебы доказав перекрочіти політічну номінацію і властне походжіня, жебы діскутовав з меншынами і на основі того робив свою аґенду. Бо покля уповномоченый не буде тискати на тото, што суть досправдовы проблемы меншын, а буде тискати лем на нам знамый політічный проґрам, потім ся може легко стати, же найвекшым проблемом меншын буде проґрам, котрый не має амбіцію рішыти тото найосновніше, на хосен вшыткых меншнын.

vlády SR - program Kultúra národnostných menšín 2016.

IČO vydavateľa: IČO 17 151 074, sídlo vydavateľa: Masarykova 20, Prešov, dátum vydania periodickej tlače: 13. máj 2016

Info Rusín vydáva Rusínska obroda na Slovensku a výlučne zodpovedá za obsah projektu. Realizované s finančnou podporou Úradu vlády SR. Evidenčné číslo: EV 1739/08. Šéfredaktor: Mgr. Peter Medviď Jazyková úprava: Mgr. Anna Kuzmiaková.

Výroba: Tlačiareň Svidnícka, s.r.o. Adresa redakcie a administrácie: Rusínska obroda na Slovensku, redakcia Info Rusín, Masarykova 20, 080 01, Prešov. Tel.: Peter Medviď +421 907 291 591. E-mail: Peter Medviď: peter.medvid@gmail.com. Inzeráty, reklamy, sponzoring preberáme po dohode so šéfredaktorom na adrese sídla ROS v Prešove. Číslo účtu pre predplatné: 2155073158/0200. Predplatné na rok: Slovensko: 10,50 Є, Európske štáty: 15,96 Є, mimoeurópske štáty: 21 Є. Neobjednané rukopisy a fotografie nevraciame. Publikujeme i názory, s ktorými nie vždy súhlasíme.

Za obsah príspevku zodpovedá autor. Redakcia si vyhradzuje právo na krátenie a štylistickú úpravu textov. Príspevky v slovenskom jazyku nehonorujeme.

Rusínska obroda na Slovensku redakcia Info Rusín Masarykova 20 080 01 Prešov RaZ Platené v hotovosti 089 01 Svidník