i{B 2021, Á³Õ 1
Magazine on Low External Input Sustainable Agriculture
ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ i{B 2021
ÇêÁÅð¶ êÅáÕ¯ ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç°ÁÅðÅ íÅðå Çò¼Ú êÌÕÅÇôå Õ½î»åðÆ Ö¶åÆ ê¼¼ÇåÌÕÅ ñÆ÷Å
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ çÅ ê³çðò» ê³ÜÅìÆ Á³Õ ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ò¼ñ¯º êÌÕÅÇôå ÕÆåÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔËÍ ÇÂà Á³Õ Çò¼Ú ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ Çò¼Ú êÌÕÅÇôå Á³×ð¶÷Æ ç¶ Õ°¼Þ î±ñ ñ¶Ö» çÅ ê³ÜÅìÆ Áé°òÅç êÅáÕ» çÆ é÷ð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ AME Foundation No. 204, 100 Feet Ring Road, 3rd Phase, Banashankari 2nd block, 3rd stage, Bangalore- 560085 , India Tel: +91-080-22699512, +91-080-22699522 Fax: +91-080-22699410 E-Mail: leisaindia@yahoo.co.in
Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé
dzâÆÁ» ç¶ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ò¼ñ¯º ռ㶠׶ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé çÅ ê³çðò» Á³Õ ÁÅêÜÆ çÆ é÷ð ÕðÇçÁ» ÃÅù ì¶Ô¼ç Ö°ôÆ Ô¯ ðÔÆ ÔËÍ ê¼ÇåÌÕÅ ù ÁÅêÜÆ å¯º Çîñ ðÔ¶ íðê±ð Ô°³×Åð¶ Áå¶ ÇêÁÅð ÃçÕÅ ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ ðÅÔƺ ÁÅêÜÆ éÅñ À°¼Ú ÇîÁÅðÆ Áå¶ Áðæê±ðé ÜÅäÕÅðÆ Ã»ÞÆ Õðé çÆ ÃÅâÆ êÌåÆì¼èåÅ Ô¯ð î÷ì±å Ô¯ÂÆ ÔËÍ ÃÅâÆ Ôî¶ôÅ ÇÂÔ ÔÆ Õ¯Çôô ðÔ¶×Æ ÇÕ ÒñÆ÷ŠdzâÆÁÅÓ ç°ÁÅðÅ Ö¶åÆ -ÇÕÃÅéÆ çÆ ÇìÔåðÆ Áå¶ Ö¶åÆ ù ÇàÕÅÀ± ÁÅÜÆÇòÕÅ çÅ ÃéîÅéÜéÕ ÃÅèé ìäÅÀ°ä ñÂÆ Ú¶åé ÇÕÃÅé» Áå¶ ÇÕÃÅé ÇÔåËôÆ Ã³ÃæÅò» ç°ÁÅðÅ ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ ÕÅîïÅì å÷ðÇìÁ» Áå¶ ÇòÕÃå ÕÆåÆÁ» ÜÅ ðÔÆÁ» ÇÕÃÅé Áå¶ Õ°çðå ê¼ÖÆ Ö¶åÆ åÕéÆÕ» ù ÁÅêÜÆ éÅñ Çéð³åð ûÞÅ ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÂÔ òÆ ÇèÁÅé ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×Å ÇÕ Ç×ÁÅé, ÜÅäÕÅðÆ Áå¶ åÕéÆÕ» çÅ ÇÂÔ
×ñÆ é³. D, ÁÅð. òÆ. ô»åÆ é×ð,ìÅÜÅÖÅéÅ ð¯â, ÜËå¯-AEAB@B óêðÕ: @AFCE-BCADAE, E@CDAE ò˼ìÃÅÂÆà: khetivirasatmission.org ÂÆî¶ñ: khetivirasatmission@gmail.com
ÇñêÆì¼è ÁÅçÅé-êÌçÅé Ôð ê¼Ö¯º ÃàÆÕ Áå¶ íð¯Ã¶î³ç Ô¯ò¶Í ê¼ÇåÌÕÅ ç¶ ÇÂà Á³Õ Çò¼Ú ÒñÆ÷ŠdzâÆÁÅÓ ç¶ î±ñ Á³×ð¶÷Æ Ã³ÃÕðé ç½ðÅé êÌÕÅÇôå Õ°¼Þ Ú¯äò¶º ê¶ÌðäÅçÅÂÆ ñ¶Ö» çÅ ê³ÜÅìÆ À°ñ¼æÅ å°°ÔÅâÆ é÷ð Õðé ÜÅ ðÔ¶ Ô»Í ÁÅà Õðç¶ Ô» ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ çÅ ÔæñÅ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé
ñÆ÷ŠdzâÆÁŠ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç°ÁÅðÅ ÁÅÂÆ. Á˼ñ. ÂÆ.
êÅáÕ» çÆÁ» ÁÅû Óå¶ Öð·Å À°¼åð¶×ÅÍ
ÁÅÂÆ. ¶. ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Á³×ð¶÷Æ íÅôÅ Çò¼Ú êÌÕÅÇôå ÕÆåÆ
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ àÆî
Ü»çÆ åÌËîÅÇÃÕ ê¼ÇåÌÕÅ ÔËÍ
i{B^2021
î°¼Ö Ã³êÅçÕ: Õ¶. òÆ. Á˼Ã. êÌôÅç, ¶. ÁËî. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé êÌì³èÕ Ã³êÅçÕ: àÆ.Á˼î. ðÅèÅ, ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé Áé°òÅç Õ¯ÁÅðâÆé¶Áð: thBk wkoezv/, ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé óêÅçÕ î³âñ Áå¶ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé: À°î¶ºçð ç¼å, nwBi's e"o, o{g;h ror
ñÆ÷Šؼà ìÅÔðÆ ÁÅ×å» Áå¶ ÇàÕÅÀ± Ö¶åÆ çÆ ÇÃðî½ð ê¼ÇåÌÕÅ ÔËÍ ÇÂÔ Õ°çðå éÅñ
êÌì³èé: ÜÆ. ÜÆ. ð°ÕîéÆ, ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé
ǼÕÇî¼ÕåÅ ðÅÔƺ ëÃñ» çÅ À°åêÅçé Áå¶ ÁÅêäÆ ÁÅîçé òèÅÀ°ä ñÂÆ ÕÅðÜôÆñ
ñ¶ÁÅÀ°à Áå¶ àÅÂÆê ÃËÇà³×: Ü×ÜÆå ÇÃ³Ø ìðÅó
ÇÕÃÅé» ù åÕéÆÕÆ Áå¶ Ãî°çÅÇÂÕ êÇÔñÕçîÆÁ» 寺 ÜÅä± ÕðòÅòÀ°ºçÆ ÔËÍ ñÆ÷Å
vcxvxcv
ÛêÅÂÆ: phHn?ZbH fizdb nkoN, B/V/ n?;HphHnkJhH p?Ae, i?s' cx
ÁÅòðä ë¯à¯: Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé
ñÆ÷Å ê¼ÇåÌÕÅ ç¶ Ô¯ð êÌÕôé: ëÅðÇî³× îËàð÷ (Á³×ð¶÷Æ)
Õ°çðåÆ Ã¯ÇîÁ» Áå¶ Õ°çðåÆ êÌÇÕÇðÁÅò» ç¶ ÃðòÀ°¼åî ÇÂÃå¶îÅñ ìÅð¶ ÜÅäÕÅðÆ î°Ô¼ÂÆÁÅ ÕðòÅÀ°ºçÆ ÔËÍ ÇÂÔ À°Ôé» ÇÂÃåÌÆ, ê°ðô ÇÕÃÅé» Áå¶ Ãî°çÅÇÂÁ» ç¶
ñÆÃÅ ðÆÇòÃàŠⶠÁË×ð¯ÂÆÕ¯ñ¯÷ÆÁÅ (ñÅåÆéÆ Ã³ÃÕðé)
ôôÕåÆÕðé ñÂÆ ÕÅðÜôÆñ ÔË ÇÜÔó¶ ÇÕ ÁÅêä¶ Ç×ÁÅé, Ô°éð, ÁÅêäÆÁ» Õçð»-
ñÆÊdzâÆÁÅ (Á³×ð¶÷Æ, Õ³éóÅ, åÅÇîñ, À°óÆÁÅ, îðÅáÆ, ÇÔ³çÆ Áå¶
ÕÆîå», üÇíÁÅÚÅð Áå¶ ÁçÅÇðÁ» ç¶ ÁÅèÅð Óå¶ ÁÅêäÅ íÇò¼Ö ìäÅÀ°äÅ ÚÅÔ°³ç¶ ÔéÍ
å¶ñ×± óÃÕðé) ÁË×ðÆâ¶ê (ê¼ÛîÆ ÁëðÆÕÅ, ëðËºÚ Ã³ÃÕðé)
ñÆ÷Å Ö¶åÆ Çò¼Ú ðèÅð Áå¶ ÇÂÃù¶ ìçñçÆÁ» ÔÅñå» Áå¶ ÷ð±ðå» î°åÅÇìÕ ãÅñä ñÂÆ
ÁË×ðÆÕñÚð÷ ÁËÕÃêÆðÆÁ˺ÇÃÁÅà ÂËî ÁË×ð¯ÂÆÕ¯ñ¯÷ÆÁÅ ìÌÅ÷Æñ
Ö¶åÆ ç¶ ÃÇÔíÅ×Æ åðÆÕ¶ ÁêäÅ Õ¶ ÇÕÃÅé» Áå¶ Ö¶åÆ éÅñ Ü°ó¶ Ô¯ðéÅ ñ¯Õ» çÆ ÃîðæÅ
ì¯ÁÅìÅì(ÂÆÃà ÁëðÆÕÅ Á³×ð¶÷Æ Ã³ÃÕðé)
òèÅÀ°ä Óå¶ ÷¯ð Çç³çÆ ÔËÍ ñÆ÷Å ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé Áå¶ ÇòÇ×ÁÅé ù ÁÅêà Çò¼Ú ܯó Õ¶
óêÅçÕ ò¼ñ¯º ñ¶Ö» Çò¼Ú êÌÕÅÇôå ÜÅäÕÅðÆ ìÅð¶ ê±ðÆ ÃÅòèÅéÆ òðåÆ ×ÂÆ ÔËÍ Çëð òÆ Ã»ÞÆ ÕÆåÆ ×ÂÆ ÜÅäÕÅðÆ Çò¼Ú ÇÕö òÆ ÕîÆ çÆ
éÆåÆ ÇéðîÅä ÕÅðÜ ù êÌíÅÇòå Õðç¶ Ô¯Â¶ Á×ñ¶ð¶ ÇòÕÅà ñÂÆ Áé°Õ±ñ òÅåÅòðä
Ç÷³î¶òÅð Ãì³èå ñ¶ÖÕ çÆ Ô¯ò¶×ÆÍ
ÇåÁÅð Õðé çÆ Ç¼ÛÅ ð¼ÖçÆ ÔËÍ ñÆ÷Å ÇÂ¼Õ ÇòÚÅð ÔË, ÇÂ¼Õ êÔ°³Ú ÔË ÇÂ¼Õ ðÅÜéÆåÕ
îÅÇÂܶðÆÁð ç¶ ÃÇÔï¯× Áå¶ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé À°¼çî ÃçÕŠ¶. Á˼î. ÂÆ. ç°ÁÅðÅ êÌÕÅÇôå
ðé¶Ô» ÔËÍ
¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé Áå¶ Çéò¶ÕñÆÁ» åÕéÆÕ» ç¶ îÅÇèÁî éÅñ ؼà ìÅÔðÆ ÁÅ×å êÌì³èé ðÅÔƺ ÇàÕÅÀ± ð¯÷×Åð êËçÅ Õðé ù À°åôÅÇÔå ÕðçÆ ÔËÍ ÇÂà À°ç¶ô çÆ ê±ðåÆ ñÂÆ Â¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç¼Öä ç¶ Áðè Ö°ôÕ Ö¶åð Çò¼Ú ۯචÁå¶ ÃÆî»å ÇÕÃÅé» éÅñ Çîñ Õ¶ Ö¶åÆ ç¶ ìçñ ÇåÁÅð Õðé, Ç×ÁÅé òèÅÀ°ä, ÇÃÖñÅÂÆ, Ö¶åÆ ù ÇòÕÅà ¶÷³ÃÆÁ» éÅñ ܯóé Áå¶ Áé°íò ò³âä çÅ Õ³î Õð ðÔÆ ÔËÍ Â¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé Çê³â» ç¶ ×°¼ÇÛÁ» Çò³¼Ú ǼÛÕ ÇÕÃÅé Ãî±Ô» éÅñ À°Ôé» ù ìçñò¶º Ö¶åÆ ê¼çåÆ ÇåÁÅð Õðé Áå¶ ÁêäÅÀ°ä ç¶ ï¯× ìäÅÀ°ä çÅ ÕÅðÜ ê±ðÆ Çô¼çå éÅñ Õð ðÔÆ ÔËÍ ÇÂÔ ÃæÅé Ãì³èå ÇÕÃÅé» Áå¶ À°Ôé» ù À°åôÅÇÔå Õðé òÅñ¶ ÁçÅÇðÁ» ñÂÆ À°Ôé» çÆ ç¶Öä-ÃîÞä çÆ ÃîðæÅ Çò¼Ú òÅèÅ Õðé ñÂÆ ÇüÖä ñÅÇÂÕ ÔÅñå» ç¶ î°Ô¼ÂÆÁÅ Õðç¶ ÔéÍ ÇÂà Çò¼Ú öËð ÃðÕÅðÆ Ã³×áé Áå¶ öËð ÃðÕÅðÆ Ã³×áé» ç¶ é˼àòðÕ òÆ ôÅÇîñ ÔËÍ www.amefound.org Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ÃòËÇéðíð, ÃòËîÅäÆ, Ãòç¶ôÆ Ö¶åÆ Áå¶ Ãðìå ç¶ íñ¶ ù ÃîðÇêå ñ¯Õ ñÇÔð ÔËÍ ÁÅêä¶ Üéî òð·¶ îÅðÚ, B@@E 寺 ÔÆÇÂÔ ê³ÜÅì ù ç¶ðê¶ô Ö¶åÆ ÇÃÔå» Áå¶ òÅåÅòðä ç¶ ÁÇå ׳íÆð óÕà ÇÖñÅø ÁÅî ñ¯Õ» ù Ú¶åé Õðç¶ Ô¯Â¶ ÇÂà óÕà ç¶ î±ñ ÕÅðä ÷ÇÔðÆñÆ ðÃÅÇÂÇäÕ Ö¶åÆ ç¶ ìçñ òܯº ÷ÇÔð î°Õå Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆ ÃæÅêéÅ ñÂÆ ïåéôÆñ ÔËÍ òðåîÅé Ã Ã±ì¶ íð Çò¼Ú Ã˺Õó¶ ÇÕÃÅé Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé çÆ ðÇÔé°îÅÂÆ Çò¼Ú ê±ðÆ ÃëñåÅ éÅñ ÷ÇÔð î°Õå Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆ Ã°éÇÔðÆ ÇÂìÅðå ÇñÖ ðÔ¶ ÔéÍ (www.khetivirasatmission.org) îÅÇÂܶðÆÁð çÆ ÃæÅêé» AIEH Çò¼Ú Ô¯ÂÆÍ ÇÂÔ ÷ðîé ÕËæ¯ÇñÕ Çìôê çÆ ÇòÕÅÃåîÕ ÃÇÔï¯× éÅîÕ Ã³ÃæÅ ÔËÍ ìÆå¶ E@ 寺 òÆ ÇÜÁÅçÅ ÃÅñ» 寺 îÅÇÂܶðÆÁð ÁëðÆÕÅ, ¶ôÆÁÅ Áå¶ ñËÇàé ÁîðÆÕÅ Çò¼Ú ×ðÆìÆ ÇÖñÅø ñóé ñÂÆ òÚéì¼è ÔËÍ ÜÅåÆ, èðî Áå¶ Çñ³× í¶ç 寺 À°êðÅî îÅÇÂܶðÆÁð ÇÕö òÆ îé°¼ÖÆ ÷ð±ðå çÆ ê±ðåÆ ÇÔ¼å ÃÇÔï¯× ñÂÆ ååêð ÔËÍ îÅǶܶðÆÁð ×ðÆì» Áå¶ ÷ð±ðåî³çÅ ç°ÁÅðÅ ô°ð± ÕÆå¶ Áå¶ ÁêäŶ ׶ ÕÅðÜ» ù ÃÇÔï¯× Õðé Çò¼Ú ÇòôòÅà ðÖçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÁÅêä¶ ÃæÅéÕ íÅ×ÆçÅð» éÅñ Çîñ Õ¶ Õ³î Õðé ù êÇÔñ Çç³çÅ ÔËÍ ÇÂÔ ñÅíêÅåðÆÁ» Áå¶ ÃÇÔï¯×Æ Ã³×áé» ù éÅñ ñË Õ¶ ÇòÕÅÃ ç¶ ÃæÅéÕ ÕÅðÜ» çÆ ð±êð¶ÖÅ åËÁ ÕðçÅ ÔË Áå¶ Ãì³èå ê̯ÜËÕà ñÅ×± Õðé Çò¼Ú ÃÇÔï¯× ÕðçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÔÆ ÕÅðé ÔË ÇÕ îÅÇÂܶðÆÁð ÁÅêä¶ ÃÇÔíÅ×ÆÁ» éÅñ Çîñ Õ¶ Çéð³åð ìçñçÆÁ» Ú°ä½åÆÁ» êÌÇå ÇåÁÅð-ìð-ÇåÁÅð ÖóÅ ÔËÍ (www.misereor.de;misereor.org) ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ, i{B 2021
y/sh ftZu fvihNb pdbkn fbnkT[Dk y/sh dk fvihNbheoB ftPtftnkgh y/sh dk Bk f;oc GftZy, pbfe toswkB dh th ;ZukJh j?. fvihNb seBheK y/sh ftZu tZv/ pdbkn dk ekoB pD ojhnK jB. eqkgfJB d/ fvihNb jZb fe;kBK d/ e"Pb fBowkD ns/ T[jBK Bz{ GftZy bJh fsnko eoB ftZu wZdd eo oj/ jB. ê¶Ü é³:
5
;pIhnK dh i?fte ekPs s[we[o fgzv d/ fe;kB y/sh d/ i?fte sohe/ ngDk e/ eJh soQK d/ bkG gqkgs eo oj/ jB. T[j nkgD/ y/sK ftZu ftfGzB gqeko dhnK c;bK T[rk e/ ns/ doZys brk e/ y/sh ftu fNekT{gD Bz{ fbnk oj/ jB.
ê¶Ü é³: 10
;"o T{oik okjhA w[Zb ;ztoXB gqEw T[sgkd ftZu ;"o T{oik d/ fJ;s/wkb eod/ j'J/ T[; Bz{ ;[ek e/ w[Zb ;ztoXB eoB ftu wfjbktK dh fJZei[ZN skes dk fJ;s/wkb ehsk ik fojk j?. fte/Adohfeqs T[dw fdqPNhe'D Bkb fJZe gk;/ fiZE/ T[j wzr Bz{ g{ok eoB d/ ;woZE j'J/ jB. T[ZE/ d{;o/ gk;/ fe;kBK Bz{ g'q;?f;zr d/ ekoB fInkdk tXhnk w[Zb fwb oj/ jB.
ê¶Ü é³: 14
Pfjoh y/sh T[Zdw Pfjoh fJbkfenK Bz{ T[sgkdB ns/ ygs d/ wkwb/ ftu G'iB d/ Bkb nkgD/ ;zpzXK s'A w[V ftuko eoB dh io{os j? feT[Afe ibtk:{ gfotosB y/sh d/ T[d:'rheoB ekoB G{wh fBxko ekoB G'iB ;[oZfynk bJh fJZe rzGho u[D"sh yVh j' rJh j?. ;w[dkfJ nkXkfos Pfjoh y/sh fij/ T[Zdw IwhB, fe;kBK ns/ gfo;fEsh szso gqfs ;zt/dBPhbsk ikfrqsh ns/ ;zpzX ;Ekgs eoB ftu wjZstg{oB G{fwek fBGk oj/ jB. ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
ê¶Ü é³ : 17
3
Ifjo w[es y[oke ^ e[dosh y/sh tZb tXd/ edw fgSb/ e[ZM djkfenK s'A y/sh d/ ftZu tos/ ik oj/ Ifjohb/ ehNBkPe ns/ o;kfJfDe ykdK B/ ;kvh ;koh G'iB bQVh Bz{ Ifjohbk eo fdZsk j?. fJ;dk n;o fJj j'fJnk fe fJj Ifjo y/s s'A uZb e/ ;kv/ nzB ;pIhnK cb nkfd T[sgkdK ftZu gjzu/ ns/ fJj T[skd y[oke d/ ti'A ;kvh Ekbh ftZu ns/ Ekbh s'A fJj Ifjo ;kv/ ;oho ftZu gj[zu u[Ze/ jB. fJ; eoe/ n;hA nB/eK bkj^fJbkI fpwkohnK, tksktoD dk n;zs[bD ns/ G'iD dh ftt;Ek ysw j' ojh j?. fJ;/ eoe/ nZi PfjoK d/ ftZu fJZe tZvk spek Ifjo w[es y[oke dh Gkb ftZu fgzvK tZb s[fonk j?. fJBQK jh BjhA pbfe PfjoK d/ ftZu T[j b'e fiBQK B/ edh y/sh BjhA ehsh iK ed/ y/sK ftZu g?o th BjhA oZfynk ;h. T[j Bk f;oc e[dosh y/sh tZb tZX oj/ B/ pbfe ;w{fje o{g u fJZem/ j' e/ efwT{fBNh nkor?fBe ckofwzr th eo oj/ jB. gzikp d/ b[fXnkDk Pfjo d/ o'fjs r[gsk ns/ nzfwqsk wKrN ih dh nrtkJh ftZu “wkJh c?fwbh ckowo” d/ ro[Zg ftZu 50 gfotko, uzvhrVQ d/ wfje j;gskb d/ vkeNo ;fuB r[gsk ih dh nrtkJh j/m “wkvb nkor?fBe ckow” d/ ro[Zg u 40 gfotko i[V u[Ze/ jB. fJ;/ soQK uvhrVQ ghHihHnkJhH d/ vkeNo i/Hn?Z;Hmke[o ih th nrtkJh j/m “nk:{ ;stk” ro[Zg ftu 12 vkeNoK d/ gfotko i[V u[Ze/ jB. fJ;/ sohe/ Bkb ibzXo ftu jogqhs f;zx ih dh nrtkJh ftZu uZb oj/ “tobv gzikph nkor/BkJhi/PB nkor?fBe ckow” ro[Zg fi; ftZu 35 gfotko i[V/ jB. e[dosh y/sh ^ e[dosh y[oke d/ Bt/A o;s/ jB. fJ;/ e[dosh y/sh efwT{fBNh ckow dk gZy j?, PfjoK ftZu P[o{ j'Jh xo/b{ prhuh ns/ e[dosh y/sh. nZi id'A ibtk:{ gfotosB s'A b? e/ y[oke u tZX ojhnK fpwkohnK dk ;zeN ;kv/ f;oK s/ wzvok fojk j? PfjoK ftZu e[dosh xo/b{ prhuh fJZe BtK o;sk fdykT[D tkbk ukBD w[Bkok j?. gzikp d/ ftZu y/sh ftok;s fwPB dh nrtkJh ftZu fJj efwT{fBNh ckofwzr j'o th PfjoK ftZu P[o{ j' ojh j?. T[whd j? fJ; soQK xo/b{ prhuh ns/ e[dosh y/sh P[o{ eoe/ Ifjo w[es y[oke n/ f;jswzd ;wki f;oihJ/.
4
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
y/sh ftZu fvihNb pdbkn fbnkT[Dk
feqPB e[wko
y/sh dk fvihNbheoB ftPtftnkgh y/sh dk Bk f;oc GftZy, pbfe toswkB dh th ;ZukJh j?. fvihNb seBheK y/sh ftZu tZv/ pdbkn dk eoB pD ojhnK jB. eqkgfJB d/ fvihNb jZb fe;kBK d/ e"Pb fBowkD ns/ T[jBK Bz{ GftZy bJh fsnko eoB ftZu wZdd eo oj/ jB.
;wkoN ckow fe;kBK Bz{ T[Zsw gqfeqnktK pko/ ;bkj G/i e/ T[jBK Bz{ gqfeqnk ftZu Pkfwb eodk j? ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
5
;{uBk ns/ gq;koD seBheK nkJhH;hHNhH y/sh ftZu eqKshekoh gZXo d/ pdbkn fbnk ojhnK jB ns/ fJ;d/ Bkb jh fe;kBK dh nkwdBh d/ t;hfbnK ftu tkXk eoe/ T[jBK d/ tXhnk GftZy fBowkD ftZu fjZ;k gk ojhnK jB. nkJhH;hHNhH e[dosh ;q'sK, BthnK y/sh seBheK, gqGktPkbh T[sgkdB oDBhshnK, pkIko sZe gj[zu d/ Bkb g/v{ GkJhuko/ d/ P;esheoB ftZu wZdd eo ojh j?. fJ; s'A fJbktk th nkX[fBe seBhe dh wZdd Bkb fe;kBK Bz{ ;jkfJsk fdZsh ik ojh j?. 2010 ftZu id eoBkNe d/ g/Av{ y/soK ftZu fe;kB tZv/ y/sh ;zeN dk ;kjwDk eo oj/ ;B, fi; ftZu ftZs dh nD^T[gbpXsk, w";wh pdbkt, G{wh dh f;js dk fvZrDk, ehNK d/ jwb/ ns/ c;bK d/ o'r ns/ T[sgkdB dh nfB;fussk nkfd Pkfwb ;B, T[; ;w/A feqPBk e[wko B/ fe;kBK Bz{ nkswjZfsnk eoB s'A pukT[D bJh ns/ y/sh ;zeN Bz{ jZb eoB bJh e[ZM eoB dk fBPuk ehsk. T[jBK B/ nkgDk tXhnk e?ohno SZv e/ y/sh seBhe Bkb ;zpzfXs jZb ;[MkT[D tkb/ ;NkoN nZg ^ eqkgfJB N?eB'b'ih dh ;EkgBk ehsh sK fe d/P Go d/ fe;kBK dhnK sebhcK Bz{ ;wfMnk ik ;e/ ns/ jZb eZfYnK ik ;e/. eqkgfJB seBhe Bz{ ngDk e/ fvihNb seBhe ns/ vkNk ftPb/PD d/ gq;ko dh fdPk ftZu ezw eodk j? sK fe y/sh gfo;fEsh szso ftu y/sh ;/tk gqdkB eoB tkb/ nkgDk ;otT[Zsw :'rdkB d/ ;eD ns/ fe;kBK dh fizdrh j'o tXhnk pD ;e/. eqkgfJB f;o| fJZe T[d:'r Bz{ ;oft; T[gbpZX Bjh eotkT[Adh ;r'A eJh fjZf;nK Bz{ ;oft; gqdkB eodh j?. jo fjZ;/ Bz{ gqdkB ehsh ;oft; io{os d/ fj;kp ns/ G{r'fbe ;fEsh T[Zgo fBoGo eodh j?. eqkgfJB dk T[sgkd ;w{j y/sh szso ftu Pkfwb ;ko/ fjsXkoe Bz{ i'V e/ vkNk d[nkok ;zukfbs y/sh d/ ;zukbB Bz{ ;zGt pDkT[dk j?. eqkgfJB d[nkok g/P ehs/ rJ/ ftZbyD ns/ BthB T[sgkd y/sh szso d/ ftfGzB gZXoK T[Zgo y/sh fpiB?; d/ bJh fto[ZX phHN{HphH jZb T[gbpZX eotkT[Ad/ jB.
ibtk:{ gfotosB gqfs nB[e{bB eoB ;woZX pDBk d' nfijhnK u[D"shnK jB. fizBK dk ;kjwDk Gkosh fe;kB eo oj/ jB.
6
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
eqkgfJB fijBK fjZf;nK T[Zgo e/Afdqs j? T[j jB^ fe;kB fizBK Bz{ y/sh XzfdnK okjhA i'fVnk iKdk j?. y/sh ns/ gq';?f;zr ezgBhnK fBo:kse, ykX y[dok fteq/sk, n?roh fJBg[ZN fteq/sk ezgBhnK fi; ftZu y/sh wPhBoh, phi fteoh, o;kfJfDe ykdK, g'Pe sZs, ehNBkPe Pkfwb jB. p?Afezr ns/ ftZsh ;z;EktK, c;b phwK ;z;EktK, ftek; J/iz;hnK, n?BHihHUH ns/ ;oekoh ndko/ Pkfwb jB. eqkgfJB N?eB'b'ih ;?fbT{PB d[nkok fgSb/ djke/ ftZu ftef;s ehshnK rJhnK seBheK B/ y/sh y/so ftZu eqKshekoh pdbkn fbnKd/ jB ns/ fJjBK pdbknK dk n;o fe;kBK dh fizdrh ftZu nkJ/ ;ekokswe pdbkn ns/ ftek; okjhA fdykJh d/ fojk j?.
;cbsk dhnK ejkDhnKL eqkgfJB y/sh y/so ftZu Bk f;oc fJZe seBheh wkfjo ti'A w'joh fojk j?, pbfe nkgDhnK ;fj:'rh ;z;EktK ns/ J/iz;hnK okjh ezw eoe/ fJZe ;wkfie ^nkofEe pdbkn fbnkT[D ftZu th ;cb fojk j?.
1) NkNk gq'i?eN L^ NkNk Nq;N d[nkok e/Adoh Gkos ftZu T[Zd nkdhtk;h fJbkfenK d/ ihtB gZXo Bz{ T[Zuk u[ZeD bJh fJZe ;z;Ek dh P[o{nks ehsh ns/ eqkgfJB B/ NkNk dh fJ; ;z;Ek d/ Bkb ;KM/dkoh ftZu ezw eoBk P[o{ ehsk. ngq?b 2015 ftZu NkNk dh fJ; ;z;Ek B/ nkgDk fJZe wjZst gq'i?eN ^ fwPB 2020L bZygsh fe;kB ;wkoN fgzv gq'rokw dh P[o{nks ehsh fi;dk T[d/P brGr 101m000 fe;kB gfotkoK Bz{ fizdrh dh r[DtZsk Bz{ tXk e/ ns/ u[DB d/ fInkdk w"e/ d/ e/ rohph ftZu pkjo eZYDk ;h ns/ wjkokPNo, r[ioks, Mkoyzv ns/ T[Vh;k ftZu 17 pbke ftef;s eoB/ ;B. fJjBK 101,000 xoK ftZu' jo/e xo bJh 530 vkbo dh p/;bkfJB n";s ;bkBk ewkJh d/ w[ekpb/ 1590 vkbo ;bkBk nkwdB j'D dh ebgBk ehsh rJh j?. toskB ftZu fJ; gq'rokw Bkb 70,000 s'A fInkdk fe;kB gfotko i[V u[Ze/ jB. NkNk ;z;Ek d[nkok fe;kBK d/ e"Pb fBowkD d/ beP Bz{ gqkgs eoB bJh eqkgfJB ;z;Ek d/ ;wkoN ckow ;wkdkB dk fJ;s/wkb ehsk frnk j?. chbv ;Nkc
nkJh ;h Nh wzu
Nq/fBzr
;bkjekoK dk gqpzXB, ;zukoB ns/ vkNk dk ;zfrqj dk gqpzXB eoB bJh nkJh ;h Nh wzu
Nq/fBzr, ;woZEK fBowkD, fe;kBK s'A chvp?e b?Dk
chbv Nhw
vkNk fJZemk eoBk
chbv ftZu f;Zfyns g/P/doK dh fB:[esh
c;bK, G{wh T[sgkdesK, fwZNh ns/ w";w pko/ vkNk fJZemk eoBk
o'IkBk fe;kBK Bkb fwbdk j? ns/ ;wkoN ckow d/ ;"y/ w"fvT{b dh ;jkfJsk Bkb vkNk fJZemk eodk j?. eqkgfJB d/ e/Adoh ebkT{v f;;Nw ftZu iwK ehsk iKdk j? ns/ gqGktPkbh c?;b/ b?D bJh gq'i?eN ftZu Pkwb d{i/ gqw[Zy fjZsXkoeK bJh nk;kBh Bkb T[ZgbpZX j[zdk j?. eqkgfJB d/ ;fj:'r Bkb NkNk dh ;z;Ek ;hHnkJhHn?BHnkJhH j[D y/sh d/ jo gVkn T[Zgo fe;kBK dh ;jkfJsk eo gk ojh j? ns/ Mkoyzv d/ r'dkpzdk ns/ XbG{wrVQ y/soK d/ 4300 s'A tZX fe;kBK d/ ihtB gZXo ftZu ;[Xko fbnKdk j?. eqkgfJB ns/ ;hHnkJhHn?BHnkJhH B/ fwb e/ 3400 s'A tZX fe;kBK ns/ T[jBK d/ y/sK dk fvihNbheoB eoB ns/ vkNk fJZemk eo/, fe;kBK d/ ;jh gq'ckfJb fsnko ehs/ jB. ;wkoN ckow fe;kBK Bz{ ;w/A^;w/A f;o ;bkj G/idk j?, fit/A fe o;kfJfDe ykdK ns/ ehNBkPeK dk T[fus fJ;s/wkb eoe/ tXhnk MkV fet/A gqkgs ehsk ikt/. fJ; n?gbhe/PB dh wZdd Bkb chbv ;Nkc dh fBrokBh th ehsh ik ;edh j? i' fe;kBK Bkb o'IkBk fwbdk j? ns/ ;wkoN ckow w"fvT{b dh ;jkfJsk Bkb fe;kBK d/ y/sK ns/ c;bK dk vkNk fJZemk eodk j?. fJj vkNk eqkgfJB d/ e/Adoh ebkT{v f;;Nw ftZu ;/wk j[zdk j?. fiZE' fJj gq'i?eN d/ pkeh fjZ;/dkoK bJh th nk;kBh Bkb T[gbpX j[zdk j?. fJ;/ vkNk d/ nkXko s/ gq'i?eN w?Apo gq'i?eN Bkb ;zpzfXs ;jh c?;b/ b? gkT[Ad/ jB. nyho ftZu ;wkoN ckow n?gbhe/PB T[sgkdesk dk ftPb/PD ns/ MkV dk nB[wkB eoB ftZu ;jkfJsk eodh j?, fi; Bkb ;hHnkJhHn?BHnkJhH Bz{ nkgD/ c?;fbnK d/ gqGkt Bz{ wkgD ns/ BdhfinK ftu ;[Xko eoB ftu wZdd
fwbdh j?. fJ;/ d/ nkXko s/ nZr/ dh fdPk th fBoXkfos ehsh iKdh j?. eqkgfJB dk ftPtkP j? fe seBhe vkNk d/ Bkb fwb e/ y/sh f;;Nw ftZu pdbkn fbnk ;edh j? ns/ ftPt gZXo s/ g'PD, nkofEe sZoeh, ;fEosk ns/ T[sgkdesk ftZu ;[Xko fbnkT[D ftu wjZstg{oB G{fwek fBGk ;edh j?. fJ; T[d/P Bz{ gqkgs eoB bJh y/sh dhnK tXhnK ns/ T[ZBs gZdshnK dh Io{os j? ns/ eqkgfJB B/ fe;kBK dh fJjBK gZdshnK Bz{ ngDkT[D ftu ;cbskg{ote ;jkfJsk ehsh j? ns/ ihftek gq'i?eN okjh w";w dh nfBPfussk pko/ fsnko ofjD ftu wZdd ehsh j?.
2) ihftek ^ n?;Hn?bHJ/H;hH;hH gq'i?eNL
fNekT{ o[Irko ns/ ibtk:{ gfotosB gqfs nB[e{b (n?;Hn?bHJ/H;hH;hH) gq'i?eN Gkos ;oeko ndko/ okPNoh rqkwhD nkihftek fwPB Bkb fwb e/ P[o{ ehsk frnk ns/ ftPt p?Ae d[nkok fJ; gq'i?eN bJh ;fj:'r fdZsk frnk. fJ; fBZih^;oekoh Gkrhdkoh gq'i?eN okjh Gkosh fe;kBK bJh ibtk:{ gfotosB Bkb BfimD bJh b'VhAdh seBhe Bz{ ekqgfJB B/ T[jBK d/ djke/ s/ fbnk yVk ehsk. fJ; gq'i?eN dk T[d/P fe;kBK Bz{ ibtk:{ gfotosB Bkb BfiZmD bJh seBheK ngDkT[D s/ ibtk:{ gfotosB ns/ nfB;fussk gqfs nB[e{bB eoB d/ ;woZX pDkT[Adk j?. y/sh Bz{ E'V/ ;w/A ftZu w";wh MNfenK Bz{ ;fjD d/ ;woZX pDkT[Dk ns/ b?D ;w/A ftZu ibtk:{ gfotosB gqfs nB[e{bB eoB ;woZX pDB bJh nfijhnK ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
7
fizw/dkoh ;KMk eoBk
eqkgfJB seBheh Nhw ns/ ftP/ d/ wkfjo Nq/fBzr gq'rokw ftef;s eoB ns/ bkr{ eoB b'VhAdh wjkos, sIopk ns/ ;z;kXB T[gbpX eotkT[Ad/ jB.
eqkgfJB d/ pbke e'nkovhB/No fJjBK gq'rokwK Bz{ ;EkBe ;fo;fEfsnK nB[;ko Ykbd/ jB ns/ fgzv gZXo d/ Nq/Bo ns/ fe;kBK d/ bJh Nq/fBzr dk gqpzX eod/ jB.
u[D"shnK jB. fizBK dk ;kjwDk Gkosh fe;kB eo oj/ jB.fpjko ns/ wZX gqd/P d/ uko fifbQnK ftZu y/sh dhnK b'VK bJh b'VhAd/ ibtk:{ nB[e{bB ;wkXkB g?dk eoB ftZu fvihNb n?g dh gqGkthgD Bz{ N?;N eoB bJh tZv^gZXoh gkfJbN gq'i?eN P[o{ ehs/ rJ/ jB. fJj ;G eqkgfJB ns/ wZX gqd/P ns/ fpjko d/ rV rqkwhD nkihftek fwPB Bz{ fBZih^;oekoh Gkrhdkoh okjh ;zGt j' gkfJnk j?. eqkgfJB B/ fdPktK Bz{ w";w dh ;fEsh, fwZNh ns/ j'o ;{uBk d/ nkXko s/ tZX s'A tZX T[sgkdB gqkgs eoB bJh fvihNb n?gbhe/PBK ftef;s ehshnk rJhnK jB. fe;kBK dh gqrsh dh fBrokBh eoB bJh fJZe c[bgo{c szso dh Io{os ;h, i' y/sh f;;Nw d/ jo gZXo s/ fjZsXkoeK Bz{ jo ikDekoh w[ZjJhnk eotkJ/. eqkgfJB dk ;wkoN ckow fJZe nkX[fBe y/s gqpzXB jZb j?, fJZe nfijk jZb i' fe;kBK Bz{ T[sgkdB d/ jo uoB s/ ftfGzB wkBeK Bz{ ;wMD ns/ T[jBK Bz{ gqDkbhpZX fBrokBh eoB d/ ;woZE pDkT[Adk j? sK fe T[sgkdB d/ jo gZXo s/ T[sgkdek Bz{ tXkfJnk ik ;e/. eqkgfJB N?eB'b'ih B/ fJZe ibtk:{ ;wkoN ;jkbeko w"fvT{b ftef;s ehsk j? i' fe w";w nB[;ko ;kohnK gqw[Zy |;bK dh ftXh fsnko eodk j? ns/ n?;Hn?bHJ/H;hH;hH d/ fe;kBK Bz{ w";w nkXkfos ;bkj ;EkBe ns/ fjzdh GkPk ftZu G/idk j? fi; Bkb fe;kBK ftZu fNekT{ y/sh gZdshnK Bz{ gq'sPkfjs eoB ftZu wZdd fwbdh j?. fe;kBK dh y/sh Bkb ;zpzfXs rshftXhnK Bz{ No?e eoBk fJ; s'A gfjbK ed/ th J/Bk nk;kB BjhA fojk, nzfsw ftnesh Bkb ;ztkd, w'pkfJb n?gbhe/PB dk nk;kB fJ;s/wkb d/ Bkb chbv ;Nkc fInkdk e[Pbsk ns/ gkodofPsk Bkb ezw eo gk fojk j? ns/ fi; n?g dh wZdd Bkb T[j gq'i?eN d/ pkeh w?ApoK Bz{ fe;/ o'r iK ehNK
8
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
fgzv gZXo d/ Nq/Bo fe;kBK ns/ T[jBK d/ gfotkoK Bz{ f;Zfyns eod/ jB ns/ f;ybkJh fdzd/ jB.y/sh Bkb ;zpzfXs fJBg[ZN ;gbkJh eoB tkb/ th fe;kBK Bz{ nkgD/ T[sgkdK pko/ dZ;D bJh fJjBK Nq/fBzrK ftu fjZ;k b?Ad/ jB.
fe;kB f;ybkJh gqkgs eod/ jB ns/ f;ZXh seBhe y/sK ftu bkr{ eod/ jB.
d/ jwb/ pko/ s[ozs u/sktBh ikoh eo ;ed/ jB. fJ; ;G Bkb ezw ftZu fJZe s/ih e[Pbsk nkJh j?. rqkwhD ;z;kXB g/P/toK bJh fpikJh fwZNh dh f;js, phiK Bz{ ;'XDk, o;kfJfDe ykdK gkT[Dk ns/ ;G s'A tXhnK T[gbpX w";w dk fBohyD ns/ GftZytkDh eoB tkb/ wkvbK s'A ;Zs fdBK dh w";w dh GftZytkDh T[gbpX eotkT[D bJh t?Zp ns/ w'pkfJb nkXkfos ;bkjeko v?;p'ov ftef;s ehs/ rJ/. fco fJj vkNk y/s gZXo s/ fe;kBK Bz{ T[gbpX eotkfJnk frnk sK fe fe;kB nkgDhnK c;bK ;zpzXh ;jh c?;bk b? ;eD. fJjBK gq?eNheb y/sh^;bkjK d/ w"fvT{b Bz{ fsnko eoB bJh rqkwhD ;z;kXB g/;/toK d/ y/sh d/ nB[GtK ns/ oki gZXoh y'i ;z;EktK d/ y/sh wkfjoK d/ seBheh fJBg[ZN bJ/ rJ/. eqkgfJB d[nkok fdZsh rJh seBhe Bz{ bkr{ eoB Bkb ftjko ftZu fe;kBK Bkb IwhBh gZXo s/ ezw eoB tkbk ;Nkc fe;kBK Bz{ fpikJh, phi ;'Xdk ns/ w";w dhnK GftZytkDhnK dh ikDekoh d/D d/ ;woZE j' ;fenk fi; Bkb fe;kBK Bz{ ckfJdk fwfbnk.;w/Q d/ Bkb T[; ftu fJjBK seBheh ;bkjK dh ftnkfynk eoB, fJjBK seBheK Bz{ y/sK ftZu bkr{ eoB dh fe;kBK Bz{ Nq/fBzr d/D ns/ eqkgfJB d/ wkfjoK Bkb rZbpks eoB dk e"Pb ftef;s j'fJnk ns/ T[j wk;No N/qBo pD frnk. u[D"shnKL^ fvihNb ;wKXkBK Bz{ gqukfos eoB ftu nkgDh jo soQK dhnK u[D"shnK nkT[AdhnK jB. gfjbh u[D"sh j?^ ngDkT[Dk, yk; eoe/ Gkos fij/ d/P ftu, fiZE/ pj[frDsh y/sh T[Zdw otkfJsh sohfenK Bkb ezw eoBk g;zd eod/ jB, T[j fvihNb eoB d/ pdbkn Bz{ ;zd/j dh fdqPNh Bkb d/yd/ jB ns/ fJ;d/ Bkb jh T[j fJj ;'ud/ jB fe fe;/ th soQK dh w'pkfJb n?gbhe/PB dk fJ;s/wkb T[jBK Bz{ Nq?e eoB bJh ehsk ikt/rk ns/ T[jBK d/ gqdoPB dk w[bKeD
f;oc u[D"sh Bz{ tXkT[dk ns/ T[jBK Bz{ tZvh s;tho ftZu'A pkjo eodk j?.
Bkb BfiZmD bJh ezw eo fojk j? fi; eoe/ fJj eJh n"eVK Bz{ d{o eoB ftu ekw:kp fojk j?.
d{;ok j?^ rshPhbsk ns/ ;k\osk. jkbKfe w'pkfJb ;zuko ns/ pqkvp?Av eB?eNhftNh jkb/ sZe ;G s'A tXhnk j?. go fco th rqkwhD y/soK ftZu pqkvp?Av eB?eNhftNh ftu eJh tko w[Pfeb nkT[dh j? ns/ fJ;d/ Bkb jh rqkwhD ;k\osk ftu ;[Xko eoB dh pj[s b'V j?. seBhe nkJ/ fdB pdbdh ofjzdh j? ns/ fJZe ezgBh j'D d/ eoe/ eqkgfJB Bz{ jw/Pk f;yo s/ ofjD dh e'fPP eoBh g?Adh j?. seBhe Bkb jo ;w/A ngv/N ofjDk ;wK ^ ;zt/dBPhb ns/ youhbh gqfeqnk j?.
gqGktL^ fe;kB jD fInkdk seBhe gZyh j' rJ/ jB ns/ y/sh d/ fvihNbheoB B/ T[jBK d/ fdqPNhe'D Bz{ ftPkb ehsk j?. nkgD/ y/sK ftZu MkV ftu tkX/ ns/ e[Pbsk Bz{ d/yD s'A pknd T[j nkgD/ y/sK ftZu fJ; seBheh dybnzdkih Bz{ ngDkT[D d/ ckfJd/ ;wMd/ jB ns/ nfijk eoe/ T[jBK B/ bkG gqkgs ehs/ th jB. eqkgfJB B/ j[D sZe 2H1 fwbhnB fe;kBK dh fIzdrh ftu gj[zu pDkJh j? ns/ 52 s'A tZX d/PK d/ 6H1 fwbhnB J/eV y/sh dk fvihNbheoB ehsk j?. eqkgfJB 9400 s'A tZX c;bK dhnK fe;wK Bz{ gSkD ;edk j? idfe fJj 388 s'A tZX |;bK T[Zgo ezw eo fojk j?.
fJj u[D"shnK y/sh seBhe tkbhnk ezgBhnK d/ fe;kBK Bkb f;ZX/ ezw eoB dh gj[zu d/ ft;sko Bz{ gqGkfts eodhnK jB. eqkgfJB g{o/ wkB:'r Bkb fJjBK u[D"shnK
pke; 1 L eqkgfJB fvihNb ;"fbT{PBI ;wkoN ckowL fJZe n?tkov fti/sk y/s gqpzXB ;wkXkB i' fe y/sh dk g{oB fvihNbheoB eodk j?. vkNk ;zukfbs fBoD? b?D d/ ;woZy pDkT[Adk j?, b'eK dh gqfeqnktK dh ns/ T[jBK d/ gqdoPB dh fBrokBh eoB ftu wZdd eodk j? ns/ fJ;d/ Bkb jh BshfinK dh GftZypkDh eodk j?. fJj gqfeqnktK d/P fwnkoh g?ei d/ gqpzXB, gqwkDheoB d/ nB{gkbB, dhN ns/ |;bK dh f;js d/ gqpzXB Bz{ :ehBh pDkT[Adk j?. ;wkoN fo;eL fJZe y/sh fpiB?; fJzN?bhi?A; ;wkXkB i' fe y/sh ftebfge vkNk T[go ezw eodk j? ns/ i'yw Bz{ xNkT[D ftZu wZdd eodk j? ns/ gqGktPkbh eq?fvN i'fyw dk w[bKeD eoB d/ Bkb Bkb eoI dh foetoh ;jkfJsk bJh GftytkDh eodk j?. n?w t/no jkT{;L g?ejkT{; gq';?f;zr ns/ fBo:ks eoB tkbhnK ezgBhnK bJh fJZe ftnkge jZb i' fe y/s s'A uwu sZe jo uhi dk gsk oZyDk, r[DtZsk fB:zsqD ns/ buedko t;s{ gqpzXB Bz{ ;woZE pDkT[aAdk j?. ;wkoN ;/bIL fJZe ;h nko n?w ns/ fJBg[ZN u?Bb gqpzXB ;wkXkB i' fe fteoh pko/ GftZytkDh eodk j? ns/ ;[Xko ftu ;jkfJsk eodk j? ns/ fteoh Nhw d/ nzs s'A nzs gqdoPB gqpzXB Bz{ :ehBh pDkT[Adk j?. J/eV ;[e/JoL fJZe ftZbyD fe;kB n?gbhe/PB i' fe ezgBhnK dh T[jBK d/ fe;kBK Bkb f;ZXh rZbpks eoB ftu ;wZroh, ;KMh eoB ftZu T[jBK Bz{ f;Zfyne eoB ftu ns/ T[jBK Bz{ ;bkj wPtok gqdkB eoB ftu wZdd eodh j?. fJ; soQK fJj ezgBhnK dh fe;kBK sZe seBhe dh fpjso gj[zu pDkT[D ftu wZdd eodh j?. fJ; soQK fJj ezgBhnK dh fe;kBK sZe seBheK dh fpjso gj[zu pDkT[D ftu wZdd eodh j? ns/ fe;kBK Bz{ nkgD/ Bkb i'Vdh j?.
eqkgfJB d/ ;wkXkB fe;kBK bJh frnkB Gzvko dh soQK ezw eod/ jB i' fe fe;kBK dh T[jBK d/ y/s T[Zgo seBheK bkr{ eoB ns/ ibtk:{ gfotosB ns/ ehNK d/ jwfbnK eoe/ nkJhnK ;wZf;nktK Bz{ jZb eoB ftu wZdd eod/ jB. fJj e"Pb fBowkD ftZu wZdd eodk j? fe;kBK dh Gfty bJh fsnko ofjD ftu wZdd eodk j?.chbv ;Nkc fe;kBK Bz{ Nq/fBzr okjh f;ykT[dk j? fe fe; soQK T[j nkgD/ y/sK ftu seBhe dk fJ;s/wkb eoe/ tXhnk T[sgkdB b? ;ed/ jB. y/sh dk fvihNbheoB Bk f;oc GftZy j? pbfe ftPt gZXo dh y/sh dh toswkB ;Zu j?. fvihNb seBheK eoe/ y/sh dh d[BhnK ftZu fJZe T[Skb d/yD Bz{ fwb fojk j?.y/sh d/ fvihNbheoB B/ y/sh ftu ewkb eo fdZs/ jB ns/ yk; T[sgkdB d/ wkwb/ ftu Bt/A whb gZXo ;Ekgs ehs/ jB ns/ fe;kBK dh ihftek ftu ;ekokswe pdbkn fbnKd/ jB.fvihNb y/sh dk noE j? ftPt;:'r ;jh ns/ fNekT{ f;;Nw i' fe eZb Bz{ fpjso pDkT[D bJh nkX[fBe seBhe dk fJ;s/wkb eodk j?, okjhA ;wkoN, vkNk ^ ;zukfbs c?;b? b?D tkbk, fInkdk MkV ns/ T[Zu r[DtZsk tkbk T[sgkdB gqkgs eoBk. fePBk e[wko
;hHJhHUH ns/ ;z;Ekge, eqkgfJB shih wzfIb, 1021, 16 w?B o'v, sktoe/o/, J/ehp' Bro, gfjbh ;N/I, ph Nh n?w b?nkT[N 1, p/Arb'o, eoBkNe (560029)
Enabling digital transformation in agriculture LEISA INDIA, June 2020 ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
9
;pIhnK dh i?fte ekPs J/ nkBzde[wko s[we[o fgzv d/ fe;kB y/sh d/ i?fte sohe/ ngDk e/ eJh soQK d/ bkG gqkgs eo oj/ jB. T[j nkgD/ y/sK ftZu ftfGzB gqeko dhnK c;bK T[rk e/ ns/ doZys brk e/ y/sh ftu fNekT{gD Bz{ fbnk oj/ jB. s[we[o fib/ d/ s[we[o ns/ e'rNkr/o/ skb[ek d/ T[Vdhr/o/ ns/ e'bktk fgzv gqzgfoe s"o s/ nkgD/ ;pIhnK d/ T[sgkdB bJh ikD/ iKd/ jB. fe;kB ;w[dkfJ dk brGr 76 gqshPs S'N/ ns/ ;hwKs fe;kBK dh Pq/Dh ftu nkT[Adk j? fi; e'b fJZe J/eV s'A d' J/eV sZe G{wh j?. fInkdkso fe;kB nkgDh o'Ih^o'Nh bJh ;pIhnK dh y/sh T[go fBoGo eod/ jB. finkdkso fe;kB ;pIhnK dh ekPs tgkoe gZXo s/ eod/ jB. T[j nkw s"o s/ NwkNo, cbhnK, p?ArD, fGzvh, nkb{, joh fwou, r'Gh ns/ gZs/dko
;pIhnK dh y/sh eod/ jB. j[D feT[Afe fe;kB ;pIhnK pkIko bJh T[rkT[Ad/ jB T[j o;kfJfDe ykdK ns/ ehNBkPeK dh XVZb/ Bkb tos'A eod/ jB. fi; eoe/ y/sh dh bkrs tZX iKdh j?. fe;kBK Bz{ y/sh dhnK i' fe seBheK pko/ e'oh ikDekoh BjhA ns/ ;z;kXB Bz{ pukT[D tkbhnK seBheK fit/A fwZNh ns/ gkDh pukT[D dhnK seBheK nkfd BjhA tosd/. T[jBK Bz{ ;w/A ;w/A s/ T[ZBs seBheK BjhA tosd/. T[jBK Bz{ ;w/A ;w/A s/ T[ZBs seBheK pko/ th ikDekoh T[gbpZX BjhA j[zdh ns/ Bk jh T[jBK e'b e'Jh wzu j? fiZE/ T[j frnkB dk ftuko ^ tNKdok eo ;eD ns/ fJZe d{i/ s'A f;Zy ;eD.
nB[gBjZbh fty/ Pqh uoB dk NwkNo dk i?fte y/s
10
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
fe;kB jo wjhB/ i?fte y/sh d/ w[ZfdnK pko/ ftuko tNKdok eoB bJh fwbd/ jB.
ftek; d/ ezwK T[Zgo ezw eoB tkbh ;z;Ek, nkftPeko, fJ; y/so ftu ;kb 2011 s'A ezw eo ojh j?.fJj ;z;Ek wfjbk PesheoB, fgzv gZXoh ;z;EktK sk ftek; ns/ y/sh Bkb ;zpzfXs rshftXhnK T[Zgo ezw eodh j?. nftPeko B/ s[we[o ns/ e'rNkr/o/ skb[ek ftu 157 ;t? ;jkfJsk ;w{j ns/ 20 fe;kB ebZpK d/ fBowkD ftu wjZstg{oB G{fwek fBGkJh j?. 2017 ftu, nkftPeko B/ ;t? fJzvhnB ckowoI, :{Hn?Z;HJ/H Bkb fwb e/ n?;HnkJhHn?cH i?fte y/sh gq'i?eN nXhB fJ; y/so ftu i?fte y/sh Bz{ gq'sPkfjs eoB bJh ezw eoBk P[o{ ehsk. fJ; B/ 2017^18 d"okB 15 fe;kBK ns/ 2018^19 17 fe;kBK dh nbZr^nbZr rshftXhnK okjhA wZdd ehsh. jo/e fgzv ftZu'A i?fte y/sh ftu fdbu;gh fdykT[D tkb/ d' s'A fszB fe;kB fgzv gZXo dhnK whfNzrK ftZu u[D/ rJ/. fJjBK fe;kBK dk nkXkoG{s vkNk fJZemk ehsk frnk. fe;kBK Bz{ y/sh dhnK i?fte seBheK dh f;ybkJh fdZsh rJh. fe;kBK bJh ;cbskg{ote i?fte
y/sh eoB tkb/ fe;kBK d/ y/sK d/ d"o/ dk gqpzX ehsk frnk. fe;kBK B/ j[;{o, w?;{o fibQ/ ns/ phHJ/HnkJhHn?cH fsgs{o Pqh BkokfJDo/vh d/ y/s d'dkpZbkg[ok ns/ Pqh e'vhgkgZBk y/sK dk d"ok ehsk. towhezg';N ns/ o[Zy nkXkfos y/sh fijhnK i?fte y/sh dhnK ftfGzB seBheK Bz{ gq'sPkfjs eoB bJh gqdoPBh y/s fsnko ehs/ rJ/. P[o{ ftu fJj gqdoPB y/s 10 s'A 15 r?Nk ftZu fsnko ehs/ rJ/ fi; ftu cbhnK, p?ArD, NwkNo ns/ gZs/dko ;pIhnK T[rkJhnK rJhnK. ezg';N, iht nzfwqs towhtkP, fBzw dh ykd ns/ ihtkD{ x'b, NqkJhe'vowk, fBzw ;kp[D, fBzw s/b ns/ dPgoBh d/ fJ;s/wkb Bz{ gq'sPkfjs ehsk frnk. iht nzfwqs, dPgoBh ns/ ezg';N fsnko eoB dh g?qeNheb Nq/fBzr fdZsh rJh.
y/sK ftu towhezg';N gkT[D Bkb fe;kBK d/ y/sK ftu rzv'fJnK dh Gowko j' rJh. ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
11
;zpzfXs fgzvK ftu whfNzrK d"okB fe;kBK Bz{ i?fte y/sh dhnK BthnK^BthnK seBheK pko/ dZf;nk frnk. feqPh ftfrnkB e/AdoK ns/ pkrpkBh wkfjoK B/ seBheh wZdd gqdkB ehsh. fe;kBK Bz towh ezg';N :{fBN pDkT[D bJh g"d/ nkXkfos ehNBkPe fsnko eoB bJh vozw, ;'bo Nq?g ns/ Nq/fBzrK d/ bJh ;fj:'r fdZsk frnk. fe;kBK Bz{ gqfs J/eV 40^50 cbK d/ doZys ns/ 70^80 tDK d/ o[Zy fdZs/ rJ/. Y?Auk fij/ uko/ dhnK gqikshnK Bz{ y/sK dhnK tNK s/ bkT[D bJh fejk frnk. cbK d/ o[Zy ns/ izrbks o[Zy y/s ftu ns/ y/s dhnK tZNK s/ brkJ/ rJ/. fe;kBK B/ nkgD/ y/s ftu c;bh uZeo ns/ c;bh ftfGzBsk dh seBhe Bz{ ngDkT[Ad/ j'J/ ftfGzB gqeko dhnK c;bK brkJhnK.
Bshi/ L^
jo fe;kB B/ fJe J/eV ftu ;pIhnK brkJhnK. fe;kBK B/ p?ArD, s'oh, eo/b/, NwkNo ns/ cbhnK nkfd ;pIhnK T[rkJhnK. fe;kBK Bz{ fwZNh dh T[gikT{ Pesh tXkT[D dh wjZssk ;wM nk rJh ns/ fJ;d/ bJh T[jBK B/ y/s ftu ezg';N, iht nzfwqs, joh ykd ns/ towh ezg';N nkfd y/sK ftu gkJ/. T[jBK B/ phi T[sgkdB, phi ;'Xdk, towh ezg';N, iht nzfwqs gkT[Dk wbfuzr ns/ ;pIhnK dh i?fte y/sh eoB dhnK seBheK pVh ibdh ngDk bJhnk. fpikJh gqfeqnktK
fe;kBK d[nkok nkgDh seBhe
fwZNh ns/ BwhA ;zGkbDk
fwZNh ns/ gkDh gqpzXB seBheK
o[Zy nkXkfos y/sh
o[Zy nkXkfos y/sh d/ wjZst Bz{ ;wMd/ j'J/ fe;kBK B/ cbK ns/ izrbK tkb/ o[Zy brkJ/.
phi ;'XDk
phi ;'XDk ihtkD{ x'b, NqkJhe'vowK ns/ phi nzfwqs Bkb phi ;'XDk.
fpikJh
S'Nh gBhoh dk fJ;s/wkb fInkdk nzso oZyDk, BdhBK dk wPhBK Bkb fB:zsqD.
fwZNh dh T[gikT{ Pesh tXkT[Dk
towh ezg';N, o{Vh dh ykd, fBzw dh ykd, iht nzfwqs, i?fte ykdK
ehN ns/ o'r gqpzXB
i?fte ehN BkPeK dk fJ;s/wkb
12
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
gzi fe;kB towh ezg';N ykd fsnko eo oj/ jB.y/sK ftu towhezg';N gkT[D Bkb fe;kBK d/ y/sK ftZu rzv'fJnK dh Gowko j' rJh j?. ;ko/ gq'i?eN fe;kBK d[nkok joh ykd bJh e[bE dh dkb ns/ b'phnk dk fJ;s/wkb ehsk frnk ns/ y/sK ftu fBzw dh ykd ns/ iht nzfwqs gkJ/ rJ/. fJ; Bkb fwZNh dh T[gikT{ Pesh tXh ns/ fwZNh ftu ekopB sZs dk th tkXk j'fJnk. fe;kBK B/ dZf;nk fe fwZNh dh r[DtZsk ftu tkXk j'fJnk. nb[wkodkgZb:k d/ fe;kB Pqh t?eN/; B/ dZf;nk fe fwZNh dh r[DtZsk tXh j?^ fwZNh fInkdk Bow j' rJh j? ns/ fJ; dh gkDh ;'yD dh ;woZEk tX rJh j?. fe;kBK Bz{ fJZe' soQK dh y/sh eoB dh irQk c;bh ftfGzBsk tkbh y/sh eoB dh ikDekoh fwbh. gq'i?eN y/so d/ fe;kBK B/ c;bh uZeo Bz{ ngDkfJnk. fe;kBK B/ nkJhHghHn?wH ns/ nkJhHn?BHn?wH seBheK ngDk e/ y/sh dh T[sgkdB bkrs Bz{ xZN eoB ftu ekw:kph jk;b ehsh. y/sh d/ i?fte sohe/ ngDkT[D eoe/ T[jBK dh o;kfJfDe ykdK T[go fBoGosk xNh fi; Bkb tksktoB ftu BkJhNq/N dh wksok xN rJh i' fe rb'pb tkofwzr bJh fizw/dko rqhB jkT{; r?;K d/ ;w{j ftZu'A fJZe j?. w"i{dk y/sh ftt;Ek d/ fNekT{gD Bz{ y/sh ftu o[ZyK Bz{ Pkfwb eoe/ tXkfJnk frnk fi; Bz{ o[Zy nkXkfos y/sh ftt;Ek fejk iKdk j?. u[fBzdk fe;kBK d/ y/sK ftu cbK d/ o[Zy, izrbks o[Zy n/ uko/ tkbhnK c;bK brk e/ i?t ftfGzBsk tXkJh rJh. T[jBK d/ y/s j[D d{;o/ fe;kBK bJh gqdoPB ;Eb dk ezw eoBr/. fgqEth i?fte wzu dk fBowkD ehsk frnk. fe;kB jo wjhB/ fJZem/ j[zd/ jB ns/ i?fte y/sh Bkb ;zpzfXs w[ZfdnK pko/ ftuko uouk eod/ jB. feqPh ftfrnkB e/Ado d/ ftfrnkBh gqrshPhb i?fte fe;kBK ns/ y/shpkVh ftGkr d/ ;Nkc Bz{ th whfNzrK ftu ;Zdk fdZsk iKdk j?. toswkB ftu fJ; wzu Bz{ fJZe nkor?fBe ckowoI gq'fvT{;o ezgBh ftu pdbD dh :'iBk T[go ftuko uZb fojk j?. gqfeqnk gfjbK jh P[o{ j' u[Zeh j?.
fueBkrjhnk s[we[o fibQ/ d/ fgzv d[ordjZbh fgzv dk ofjD tkbk S'Nk fe;kB j?. T[; e'b d' J/eV IwhB j? fiBh T[Zgo T[j ;pIhnK ns/ j'o c;bK dh y/sh eod j?. feT[Afe T[;dh IwhB toyk nkXkfos j?, ne;o g?D tkb/ ;'e/ eoe/ T[;Bz{ fInkdk MkV BjhA fwb gkT[Adk. fgSb/ e[ZM ;kbK ftZu Xosh j/mb/ gkDh dk gZXo j'o BhtK j' ikD eoe/ fNT{pt?Zb dk gkDh th y/sh bJh g{ok Bjhg?Adk. fueBkrjhnk B/ nftPeko ;z;Ek d[nkok n?;HnkJhHn?cH i?fte y/sh gq'i?eN nXhB f;ybkJh gqkgs ehsh ns/ j'o i?fte fe;kBK d/ y/s th d/yD frnk. T[;B/ xo/b{ tos'A bJh gZs/dko ;pihnK, cbhnK, NwkNo ns/ joh fwou nkfd T[rkJ/. T[;B/ cbhnK, NwkNo ns/ p?ArD i?fte sohe/ Bkb c;b pkIko ftZu t/uD bJh T[rkJ/.T[j jo n?stko s[we[o fty/ bZrD tkb/ i?fte ;pIhnK d/ pkIko ftZu nkgDh T[gi t/udk j?.j[D T[j ;bkBk 25 s'A 30 jIko dk P[ZX bkG ewk oj/ jB. T[;dk efjDk j? fe j[D T[j jo jcs/ 1000 o[gJ/ ewk fojk j?. T[;B/ 60 fBzp{ d/, 30 ;[jziBk d/ ns/ 50 nbkpko fBzw d/ o[Zy brkJ/. ;ko/ o[Zy tXhnk T[Zr nkJ/. fJ; s'A T[;Bz{ j'o w[Bkck fwfbnk ns/ T[;B/ 50 fBzp{ d/ p{N/ j'o brkJ/ ns/ 15^15 c[ZN d/ ck;b/ s/ brkJ/. j[D T[;Bz{ Y?Au/ s'A nkgD/ gP{nK bJh gqG{o wksok ftZu ukok fwb iKdk j?. T[;B/ 2 pZeohnK th yohd bJhnk jB. gfjbK T[;dh gsBh B/V/ d/ fgzvK ftZu fdjkVh eoB iKdh ;h, go j[D T[;B/ T[j ezw SZv fdZsk j? ns/ g{ok ;wK nkgD/ y/s ftu brkT[Adh j?.
gq'fvT{;o ezgBh Bkb T[sgkdB t/uD ftu nk;kBh j't/rh. j[D fe;kB i?fte jZN s/ s[we[o ftZu bZrD tkbh i?fte ;pIhnK d/ pkIko ftZu ik e/ nkgDk T[sgkdB t/ud/ jB. s[we[o ftZu fe;kBK dhnK ;pIhnK ns/ j'o T[sgkd t/uD bJh fJe ;N'o y'bD dh :'iBk T[Zgo th ezw uZb fojk j?. jkbKfe P[o{nksh d"o ftZu e[ZM fe;kBK dk y/sh ftZu o;kfJfDe u'A i?fte tZb nkT[D eoe/ e[ZM B[e;kB j'fJnk go y/sh ;z;EktK dh gq/oDk ns/ brksko fwbD tkb/ wkordoPB eoe/ fe;kBK B/ nkgDh fdbu;gh pDk e/ oZyh ns/ i?fte y/sh Bz{ BjhA SZfvnk . 4^5 ;kbK d/ ;w/A ftZu gq'i?eN fgzvK nXhB nkT[Adh toyk nkXkfos fJj iwhBK ftzfGzB c;bK Bkb bfj^bjkT[DrhnK ns/ fe;kBK Bz{ ykDk ;[oZfynk, uko/ dh T[gbpXsk tZvh wksok ftu eotkT[DrhnK. fJj y/s ibtk:{ gfotosB dk w[ekpbk eoB d/ th ;woZX pDBr/. fJ;/ jh T[d/P dh g{osh bJh fJjBK fgzvK d/ fe;kB ns/ nftPeko ;z;Ek fwb e/ ezw eo oj/ jB. J/ nkBzd e[wko
gq'i?eN fBod/Pe nkftPeko, s[we[o, eoBkNe
Organic Vegetable Cultivation LEISA INDIA, September 2020
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
13
;"o T{oik okjhA w[Zb ;ztoXB oke/P e/H tohno ns/ wj/P n?BH bkV/ gqEw T[sgkd ftZu ;"o T{oik d/ fJ;s/wkb eod/ j'J/ T[; Bz{ ;[ek e/ w[Zb ;ztoXB eoB ftu wfjbktK dh fJZei[ZN skes dk fJ;s/wkb ehsk ik fojk j?. fte/Adqhfeqs T[dw fdqPNhe'D Bkb fJZe gk;/ fiZE/ T[j wzr Bz{ g{ok eoB d/ ;woZE j'J/ jB. T[ZE/ d{;o/ gk;/ fe;kBK Bz{ g'q;?f;zr d/ ekoB fInkdk tXhnk w[Zb fwb oj/ jB. Gkos eJh gqeko d/ cb ns/ ;pIhnK d/ T[sgkdB ftu w'joh d/P fojk j?. e[Zb fwbk e/ fJj cbK ns/ ;pIhnK dk d{;ok tZvk T[sgkde d/P j?. tZv/ T[sgkdeK ftZu'A fJZe j'D d/ pkti{d, d/P ftu ftfGzB gZXoK T[go e[g'PD dk j'Dk fJj do;kT[Adk j? fe ;kok ;kb fJjBK T[sgkdK dh T[gbpZXsk BjhA ofjzdh.tZy^tZy nVuBK w[skfpe eNkJh s'A pknd 20 s'A 30 # sZe cbK ns/ ;pIhnK dk B[e;kB j' iKdk j?. fi;dh ehws brGr 50,000 eo'V ;bkBk p?mdh j?. ehwsK ftu T[sko uVkn ns/ E'V/ ;w/A bJh t;s{nK dh gekJh, GzvkoD, ;zGkbD ns/ eNkJh s'A pknd dhnK gqfeqnktK ftu ewhnK ekoB j[zdk j?. fe;kBK Bz{ ne;o nkgDhnK cb, ;pIhnK xZN ehws s/ t/uD bJh wip{o j'Dk g?Adk j?, feT[Afe fJj ibdh yokp j'D tkb/ T[sgkd jB. eJh tko sK T[jBK dh T[sgkdB bkrs th BjhA fBeb gkT[Adh.fe;kB PkfJd jh ed/ gq';?f;zr $ w[Zb ;ztoXB eod/ jB.i' gq';?f;zr ehsh iKdh j? T[j tgkoe T[ZdwK d[nkok jh tZv/ gZXo s/ fJZesosk gq';?f;zr ns/ g?fezr ehsh iKdh j?. nfijh gq';?f;zr nktkikJh, T{oik ns/ j'o ;zpzXs gqpzXB d/ wkwb/ ftu ek|h rfjoh j[zdh j?. ;', fJ; soQK fe;kB xZN ehws tkb/ yokp j'D tkb/ T[sgkdK Bkb ;hb eoB dk i'yw T[mkT{Ad/ jB.id'A fe gq';?f;zr eoB tkb/ w[Zb ;ztoXB eoe/ fInkdk bkG ewkT[Ad/ jB. fe;kBK Bz{ T[jBK d/ T[sgkdB d/ w[Zb ;ztoXB eoB d/ ;woZE pDkT[Dk jh nkwdB ftu tkX/ dk fJe tXhnk T[gkn j?.;{oih T{oik dk fJ;s/wkb eod/ j'J/ cb, ;pIhnK Bz{ ;[ekT[Dk eNkJh s'A pknd T[sgkdB Bz{ ;zGkbD dhnK ftfGzB seBheK ftZu'A fJZe j? ns/ fJj fte/Adqhfeqs gq';?f;zr gqfeqnk Bkb i[Vh j'Jh seBhe j?.ibdh yokp j'D/
14
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
nB[gBjZbh fty/ Pqh uoB dk NwkNo dk i?fte y/s
tkb/ T[sgkdK Bz{ fJ; soQK Bkb ;[ekT[D Bkb T[jBK dh T[wo th tXdh j? ns/ fJ;d/ Bkb jh T[jBK d/ ozr, ;tkd, y[Pp{ ns/ g"PfNesk T[Zgo th e'Jh n;o BjhA nkT[Dk. ofjD^;fjD ftu pdbkn ns/ o?vh^e{^e[Ze ykX gdkoEk dh tXdh wzr eoe/ fJ; ftu fpiB?; dhnK ngko ;zGktBktK jB. fJ; ;G d/ wZd/BIo g{B/ d/ T[o[bh ezuB eb;ZNo ftu phHJ/HnkJhHn?cH d[nkok ;{oih T{oik dk fJ;s/wkb eod/ j'J/ cbK ns/ ;pIhnK d/ fBoitheoB (;[ekT[D) dk gq'i?eN obkfJnk frnk.
T[ZdwL^
phHJ/HnkJhHn?cH T[obh ezuB y/so ftu S'N/ ns/ ;hwKs fe;kBK bJh ;kok ;kb nkwdBh T[gbpX eotkT[D tkb/ T[ZdwK T[Zgo ezw eo ojh j?. n";s IwhB 4 J/eV j? ns/ gzithA ;dh rohph o/yK s'A j/mK ofj ojh j?. fiZE/ f;ukJh dh ftt;Ek j? T[j y/so y[Pjkb j? ns/ pkeh y/so pj[s jh xZN ftef;s j?.
g{B/ Pfjo dh ;ojZd s/ ;fEs T[obh ezuB fJZe noX Pfjoh y/so dh nkw fijh T[dkojB j? fiZE/ fInkdkso fe;kB johnK gZs/dko ;pIhnK, fgnkI, NwkNo ;B nkfd th ekPs ftu bZr/ j'J/ jB. w";wh gfotosB okjh T[sgkdB ns/ g{osh gZNoB dh nrtkJh eodk j?. go yk; T[sgkdK bJh iK sK wzr brksko BjhA j[zdh iK fco g{osh d/ nB[;ko ;N'o/I ftu GzvkoB eoB d/ ftek; iK sK pj[s xZN jB, i/ jB sK pj[s wfjzr/ jB, pj[s tkoh i' ehws fwbdh j? T[; Bkb T[sgkdB dk youk th Bjh fBeb gkT[Adk. fJ; eb;No d/ B/V/ jkJht/ s/ j'Nb, S'N/ YkfpnK dh bzph esko j?, fi; bJh e[ZS yk; T[sgkdK dh g{ok ;kb g{osh dh b'V wfj;{; ehsh rJh. ehwsK d/ T[sko ^ uVkn ns/ fteoh ftZu ewhA dh ;wZf;nk d/ jZb bZGD B/ fJj T[Zdw P[o{ eoB bJh fJZe fNqro g[nkfJzN dk ezw ehsk. fJ; soQK T[obh ezuB eb;No ftZu cbK n/ ;pIhnK Bz{ ;[ekT[D dk T[Zdw P[o{ j'fJnk. P[o{nks ftu fJj gq'i?eN eb;No ftZu fte/Adqhfeqs Yzr Bkb (gqfs gqfsGkrh fJZe ;'bo vqkfJo) P[o{ j'fJnk. nkihftek d/ bJh seBheh gq;ko gfjb d/ sfjs eJh seBheK g/P ehshnK rJhnK. fiBQK ftZu ;'bo vqkfJo fJZe ;h. gqfsGkrh fJZe vqkfJo fdZsk frnk. ;'bo vqkfJo ftZu ;{oi dhnK goKp?ArDh feoBK Bz{ fcbNo eoB dk wjZstg{oB gfjb{ Pkfwb ehsk frnk. fi; eoe/ ;[Ze/ T[sgkd dk ozr, ;[rzX, g"PfNe sZs poe[oko ofjzd/ jB i' fe nZX;[Ze y[Zbh X[Zg ftu ;[ekT[D s/ ysw j' iKd/ jB. fJ; bJh fJ; Bz{ “skIrh ;dk HHHHHHHHH ;tkfdPN jw/PK HHHHHHHHH fejk iKdk j?.” wfjbktK B/ xo/b{ gZXo s/ cbK ns/ ;pIhnK Bz{ ;[ekT[D dk ezw b?D d/ bJh ;w{jK dk fBowkD ehsk ns/ ;w{j gZXo s/ fJZesoheoB g?fezr ns/ wkoehfNzr ehsh rJh. fJj gj[zu fJj :ehBh pDkT[Adh j? fe wfjbktK nkgD/ xoK s'A ezw eoe/ ewkJh eo ;eD. fJZem/ fwb e/ bkG T[mk ;eD. gfjb j/m fbyhnK bkJhBK T[Zgo fsnkoh ehsh rJhL^ 1) phH;hH r/qv dhnK ;;shnK ;pIhnK dh ;EkBe yohddkoh iK fco nkgD/ y/s dk T[sgkdB fJ;s/wkb eoBk.
fJj gj[zu fJj :ehBh pDkT[Adh j? fe wfjbktK nkgD/ xoK s'A ezw eoe/ ewkJh eo ;eD.
2) eNkJh, ;[ekT[Dk ns/ gkT{vo pDkT[Dk (i/ b'V j't/ sK) ns/ g?fezr ;kc ;[Eoh ns/ BwhA w[es gfo;fEshnK ftu eoBk. 3) wkofeN Bkb i'VBkL yohddko J/iz;hnK, b'eb wkofeN ns/ c{v u/B nkfd. eJh ;pIhnK fit/A NwkNo, ndoe, fgnkI, ;Nhthnk, ;[jziDk d/ gZs/, gkbe, w/Eh nkfd Bz{ ;[ekfJnk frnk. e[ZM o?vh^N{^JhN T[sgkd th fsnko ehs/ rJ/. fit/A uhe{ d/ fug;, fJB;N?AN g{oB ugksh (wjkokPNohnK fvP), fJB;N?AN gkbe, w/Eh goKmk ns/ u[ezdo dk gkT{vo nkfd fJ;s/wkb ehsk frnk. eZuk T[sgkd iK sK y[d g?dk ehsk frnk iK fco ;EkBe fe;kBK s'A yohfdnk frnk. r[DtZsk u?e eoB s'A pknd E'e nkovoK bJh gqfsGkrhnK d[nkok g?fezr ehsh iKdh j? ns/ foN/b nkovoK bJh g?fezr ns/ b/pfbzr ;zebg ;N'o s/ ehsh iKdh j?. fJ; ftZu ;[ekT[D dk ezw ftneshrs gZXo s/ ehsk iKdk j? go wkoehfNzr dk ezw ro[Zg gZXo s/ ehsk iKdk j?. fJj :ehBh pDkT[Adk j? fe wfjbktK nkgD/ xo s'A ezw eo ;eD go fJ; d/ Bkb jh T[j wzr d/ ft;sko Bz{ th g{ok eoB ftZu th fJe ro[Zg d/ s"o s/ :'rdkB gk ;edhnK jB. fBwBfbfys ;ob w?fNqe; T[sgkd d/ g'oT[c'b ns/ ftjkoesk Bz{ gfoGkfPs eodk j?L^ ;pIhnK ^ toswkB T[sgkdB T[sgkd ^ pkIko T[gbpX gfjbh gqkEfwesk
;pIhnK ^ toswkB ftu T[sgkdB BjhA T[sgkd ^ pkIko T[gbpX d{;oh gqkEfwesk
;pIhnK ^ toswkB T[sgkdB T[sgkd ^ pkIko T[gbpX BjhA xZN gqkEfwesk
;pIhnK ^ toswkB ftu T[sgkdB BjhA T[sgkd ^ pkIko T[gbpX BjhA (;G s'A xZN gqkEfwesk)
T[sgkd d' u?BbK d[nkok t/u/ iKd/ jB^ fJe foN/b nkT[Nb?ZN ;zebg d[nkok wfjbk ;w{jK dh j[D c?vo/PB pDk fdZsh rJh j? i' fe T[Zdw ;so dhnK rshftXhnK ubkT[d/ jB. fJ; c?vo/PB nXhB 2013 ftZu G'iB ns/ ek;w?fNe T[sgkdK bJh T[obh ezuB ftZu fJe nkT[Nb?Zn P[o{ ehsk frnk fi; dk Bkw “;zebg” oZfynk frnk. wkoehfNzr dk d{;ok sohek E'e nkovo b?Dk j?. T[Zdw dk ;zrbBk gqpzXB oZy^oykn fJ;d/ w?ApoK d[kok jh ehsk iKdk j?. ;w/A ^ ;w/A s/ wkor doPB ns/ Nq/fBzr phHJ/HnkJhHn?cH tZb'A fdZsk iKdk j?. jo o'I ;[ekT[Dk ns/ vqkfJo dk gqpzXB ns/ ns/ ;zGkb gqfsGkrhnK ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
15
pke; 1L ;'bo vqkfJo fJekJh dh ikDekoh fttjkoe ezw ns/ wzr Bz{ g{ok eoB bJh, fJj io{oh j? fe fJe ekoiPhb fJekJh ftZu 15 s'A 20 vqkfJo j' i' fe 20 feZb' gqsh vqkfjo dh b?N b'fvzr ;woZEk oZyd/ j'D.vqkfJo ;kb d/ jo wjhB/ ftZu 20 fdB ezw eod/ j'D/ ukjhd/ jB ns/ 8^9 wjhB/ ezw uZbDk ukjhdk j? T[sgkdK dk g'oNt?fbU fJ; edo j? L^ 1H ;pIhnK fit/ ^ NwkNo, eo/bk, b'eh, yhok, eZd{ nkfd (;[ekT[D dk nB[gks 10 feb' L 1 feb', t?N b'fvzr ;woZEk^ 15 feb' gqfs p?Au) 2H ;pIhnK fit/A ^ ndoe, fGzvh, fwou nkfd (;[ekT[D dk nB[gks 6 feb' L 1 feb', t?N b'fvzr ;woZEk ^ 17 s'A 20 feb' gqfs p?Au) 3H gZs/dko ;pIhnK fit/A gkbe, fBzw, s[b;h, ;[jziBK nkfd (;[ekT[D dk nB[gks 5 feb' L 1 feb' t?N b'fvr ;woZEk 10 feb' gqfs p?Au) 4H g[zro/ nBki dkbK fit/A w{zr, wZeh nkfd (;[ekT[D dk nB[gks 1H5 feb' L 1 feb', t?N b'fvzr ;woZEk 15 feb' gqfs p?Au)
d[nkok ehsh iKdh j?. ;'bo vqkfJo dh fJZe yk;hns fJj j? fe fJjBK Bz{ ubkT[D dh bkrs 0 j?. feT[Afe e'Jh fpibh tkb/ fjZ;/ Bjh jB, fJjBK vqkfJoK dh ;KG ;zGkb BK d/ pokpo j?. jkbKfe e[M S'N/ w'N/ w[Zd/ fit/A nukBe nkJ/ s[ckB eoe/ :{HthH fcbNo PhN dk fJZe tko B[e;kB j' frnk ;h, d/y/ rJ/ jB. ft;sko ^ y/sK dh noX y[Pe ibtk:{ gfo;fEsh B/ fJBK seBheK Bz{ ngDkT[D ftu ;jkfJsk ehsh j?. gqfsGkrhnK B/ ;'bo vqkfJoK dk fJ;s/wkb eoe/ eJh soQK d/ ykX T[sgkd ftef;s ehs/ jB. T[j j[D ph ns/ ;h rq/v dhnK ;pIhnK Bz{ th gq';?; eo ;ed/ jB. fizBK Bz{ gfjbK wkofeN ftu BjhA t/funk iKdk ;h. toswkB ftu, fJ; gfjb okjhA jo gqfsGkrh dh nkwdBh ftu gfjbK Bkb' 2500 s'A 3000 o[gJ/ wjhB/ dk tkXk j'fJnk j?. fJ; gkfJbN gq'i?eN s'A j'D tkb/ ckfJfdnK Bz{ d/yd/ j'J/, ;w[dkfJ tZb'A j'o ;'bo vqkfJoK Bz{ brkT[D dh wzr ehsh rJh. j'o 100 ;'bo vqkfJo 2018 ns/ 2019 ftZu brkJ/ rJ/. bkrs dk 20# gqfsGkrhnK B/ :'rdkB ti' gkfJnk. jkbKfe gquko bJh e[ZM ;fj:'r fdZsk frnk go ekoiPhb you/ ro[Zg d[nkok jh ehs/ rJ/. ro[Zg B/ “fBT{Noh;'b” pqKv nXhB wkoehfNzr P[o{ ehsh. pqKv g'PfNe sZsK Bz{ ;'bo vqkfJo d[nkok pukT[Dk Bz{ do;kT[Adk j?. w?poK Bz{ ;kc ;[Eoh gq';?f;zr, g?fezr ns/ wkoehfNzr pko/ Nq/fBzr fdZsh rJh. toswkB ftZu ro[Zg fJZe wIp{s ckotov fJze/I ;Ekgs eoB T[Zgo fXnkB
16
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
e/Afdqs eo fojk j?. ;kb d/ 8^9 wjhfBnK (wkB;{B d/) fszB wjhfBnK Bz{ SZv e/ sZe g{ok ezw eoe/ T[Zdw 20 s'A 30# sZe foNob ewk ;edk j?. fJj BtK ns/ T[Godk y/so j?, i' fe ;{oih T{oik fij/ e[dosh ;q's dk fNekT{ fJ;s/wkb eodk j? ns/ fJ;dh xZN bkrs j'D eoe/ bkG fwbdk j? ns/ ehws ;fEo oZyD ftu th wZdd fwbdh j?. jkbKfe nfijk fpbe[b BjhA j? fe fJ; ezw Bz{ eoB ftZu u[D'shnK dk ;kjwDk BjhA eoBk fgnk. ;'bo vqkfJo wkB;{B d/ fdBK ftZu ezw BjhA eod/ id' fe T[d' ;pIhnK dh T[gbpsk tZvh wksok ftu j[zdh j?. ;[ekJhnK ;pIhnK dk pkIko pj[s tZvk j?. jkbKfe fbze/I jkb' th g{osh ftef;s BjhA j' gkJ/ jB. fJ; bJh wzr ns/ pkIko dh T[gbpXsk :ehBh pDkT[Dk fJZe u[D'sh j?. T[dw tkX{ T[g:'r d/ f;XKs T[Zgo ezw eodk j?. eJh pko wzr d/ tXD $ j'o ekoBK eoe/ skIh ;pIhnK dh fteoh tX iKdh j?. nfij/ jkbksK ftu ;'bo vqkfJo gq'i?eN d/ w?ApoK Bz{ eZu/ wkb dh T[gbpXsk dh ewh j' iKdh j?. toswkB ftu, T[Zdw e/tb ;hfws nkeko d/ nkovo g{o/ eoB/ ftu jh ;woZE jB. nkgdhnK ;G ;hwktK d/ pkti{d, fJj gfjb row fJbkfenK bJh u[ZeDh j?. eZu/ wkb dh brksko g{osh Bkb fJj T[Zdw wzr dh g{oh eo ;edk j?. nfijk fte/dhfeqs T[Zdwh wkvb wfjbktK d/ PesheoB, rqkwhD noXftt;Ek Bz{ wIp{s eoB ns/ tksktoD ;ozfynD ftu wjZstg{oB :'rdkB d/ ;edk j?. nkGko L gkfJbN gq'i?eN bJh okiht rKXh ftfrnkB ns/ seBkb'Ih efwPB, wjkokPNo ;oeko d[nkok ;fj:'r fdZsk frnk. fJ; gq'i?eN d/ ft;Eko ftu n?uHn?;HphH;hH ;kcNt/no fvtbgw?AN nkJhHgqkHfbH d[nkok ;fj:'r fdZsk frnk. fJ; gq'i?eN ftu tofsnk frnk. vqkfJo n?;Hc'oHn?;H N?eB'b'Ih d[nkok ftef;s ehsk frnk ;'bo vqkfJo ezvePB okjhA. oke/P e/ tfono
uhc gq'rokw fBod/Pe E-mail: rakeshkwarrier@baif.org.in
wj/P n?B bkv/
;hBhno gq'i?eN n|;o E-mail: maheshlade@baif.org.in BAIF Development Research Foundation BAIf Bhavan, Dr. Manibhai Desai Nagar, NH 4, Warje, Pune - 411058
Value addition through solar drying LEISA INDIA, September 2020
Pfjoh y/sh T[Zdw d/p'okj dZsk Pfjoh fJbkfenK Bz{ T[sgkdB ns/ ygs d/ wkwb/ ftu G'iB d/ Bkb nkgD/ ;zpzXK s'A w[V ftuko eoB dh io{os j? feT[Afe ibtk:{ gfotosB y/sh d/ T[d:'rheoB ekoB G{wh fBxko ekoB G'iB ;[oZfynk bJh fJZe rzGho u[D"sh yVh j' rJh j?. ;w[dkfJ nkXkfos Pfjoh y/sh fij/ T[Zdw IwhB, fe;kBK ns/ gfo;fEsh szso gqfs ;zt/dBPhbsk ikfrqsh ns/ ;zpzX ;Ekgs eoB ftu wjstg{oB G{fwek fBGk oj/ jB. ;z;ko dh nZX/ s'A fInkdk nkpkdh PfjoK ftu ofjzdh j?. fgSbh ;dh ftu s/Ih tXe/ PfjoheoB eoe/ tksktoD T[Zgo ek|h p[ok gqGkt fgnk j?.PfjoheoB d/ ft;Eko d/ Bkb j'o ;wZf;nktK d/ Bkb Bkb ykX ;[oZfynk, rb'pb tkofwzr, ibtk:{ gfotosB, jtk gqd{PD, gkDh d/ ;q'sK dh b'V'A tZX P'PD, xNdk tD y/so nkfd th yVhnK j' rJhnK jB. fco th, w"i{dk PfjoheoB d/ d"o ftZu fJj fpbe[b ;gPZN j? fe PfjoK dk fvihNb ns/ b'e T[; Pfjo ftZu fet/A ofjzd/ jB. fe; soQK dk ihtB fiT[Ad/ jB, fNekT{gB d/ okj ftZu nkT[D tkbhnK u[D"shnK dk ;kjwDk eoB ftZu w[Zy G{fwek fBGkT[Adk j?. Pfjoh y/sh ^ fJZe ;w{fje gfjb yk; ;[oZfynk ns/ T[sgkdB PfjoheoB ns/ ;zpzfXs tksktoBh w[ZfdnK Bkb B/fVT[ i[V/ j'J/ jB go fJj ;zpzX ;kjwD/ s'A fdykJh BjhA fdzdk. Pfjoh ;kXB nkw s"o s/ y/sh s'A d{o j[zd/ jB.G'iB jIkoK feb'whNo dk ck;bk s?n eoe/ PfjoK sZe gj[zudk j?. fi;d/ ftu Bk f;oc bkrs ftu tkXk j[zdk j? pbfe tksktoD T[Zgo th fJj gqfeqnk nkgDk gqGkt Szvdh j?. fJj gqfeqnk fe;kBK d/ bJh th P'PDekoh jh f;ZX j[zdh j?. fgSb/ e[ZM ;kbK ftZu, fJe BtK oMkB d/yD Bz{ fwb fojk j?. Gkos ftZu E'V/ gqzs{ B'N ehs/ ik ;eD tkb/ BzpoK ftu b'e nkgDh ekog'o/N dh B"eoh SZv e/ y/sh eoB Bz{ gqkEfwesk d/ oj/ jB. j'o pV/ ;ko/ ekoBK d/ ftZu'A G'iB ;[oZfynk ns/ tksktoD fJe;kosk o[MkB d/ w[Zy ekoB jB. fJj fJe e'fPP j?, fJe sbkP j? T[jBK sohfenK seBheK Bz{ bZGD dh i' tksktoD Bkb
fJefwesk fdykT[Ad/ j'D, T[;Bz{ ;zGkb e/ oZyd/ j'D ns/ fJj ;G gqzgfoe sohfenK ftu jh fwbdk j?. fJj b/y fJe nfij/ jh Pfjoh y/sh T[gokb/ d/ pko/ ftZu j?.
vqhw rq't (vhHihH) ^ ;w[dkfJ d[nkok ;zukfbs fJZe Pfjoh y/s L
vqhw rq't w[zpJh d/ 800 tor c[ZN y/so ftZu cb/ gkoe ftZu P[o{ ehsk frnk. fJe Pfjoh ;w[dkfJ y/sh T[gokbk j?. gkoe dh BIonzdkIh Bz{ fJe ;EkBe t;Bhe w'oh gkb Bz{ 2018 ftZu fJ; gkoe Bz{ pZfunK ns/ pI[orK bJh nkeoPe pDkT[D bJh gq/fos ehsk. T[;B/ ;EkBe tbzNhnoK dk fJZe ro[Zg fsnko ehsk i' T[; gkoe gqpzXB ftu wZdd eo/. ro[Zg d/ d' w?ApoK gq/fwbk ekofN; ns/ dhgsh MzfrnkBh e'b nopB bht; ;z;Ek Bkb ezw eoB eoe/ ;pIhnK T[rkT[D dk sIopk ;h. wkofN; B/ ro[Zg w?ApoK Bz{ gkoe ftub/ gZfsnK, o;'Jh dk frZbk e{Vk, Bkohnb d/ c{; Bz{ fJZemk eoB dk ezw fdsk j?. fco gkoe ftu ;G fJZe irQk fJZem eoe/ r'po ns/ r'^w{so dh wZdd g'Pe sZsK d/ Bkb Gog{o nzfwqs fwZNh fsnko ehsh. fco fJ; T[rkT[D bJh ehsk frnk. P[o{nks ftZu w[zpJh Bro fBrw B/ ;fj:'r BjhA fdZsk go ;EkBe b'eK B/ fJ; gkoe d/ gqpzXB bJh T[sPkj Bz{ d/yd/ j'J/ T[j g{ok ;fj:'r d/D bJh fsnko j' rJ/.T[j th fJ; soQK d/ ykX gkoeK d/ T[gokb/ T[Zgo ezw eo oj/ jB. MzfrnkBh d/ nB[;ko fgSb/ 2 ;kbK ftZu T[j 50 s'A tZX fe;wK d/ cb, ;pIhnK ns/ iVQh p{NhnK d/ g"d/ ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
17
gkoe ftu nkT[Ad/ jB. “T[;dk efjDk j? fe id s[;hA ftneshrs s"o s/ y[d fe;/ ezw ftu Pkwb j[zd/ j' sK T[; ezw dk wjZst s[jkBz{ ;wM ftu nkT[Adk j?.n;hA Bk f;oc g"d/ T[rk oj/ jK, pbfe y[d th fJZe fJB;kB d/ s"o s/ ftef;s j' oj/ jK.” pke; 1L tbzNhno gq'ckfJb go/fwbk wkofN;k, fi;B/ ftZs gqpzXB dh gVkJh ehsh j? ns/ T[;B/ nkgDh B"eoh s'A ;t? ^ fJZSe foNkfJow?AN b? bJh ns/ 2013 ftZu ;w[dkfJ Pfjoh y/sh ro[Zg nopB bht; Bkb i[V rJh. T[;B/ nopB bht; tZb'A xo/b{ prhuh dhnK toePkgK ftZu Gkrhdkoh ehsh. dhgsh MzfrnkBh i' fe fJZe gZsoeko ojh j?, dh fdbu;gh e{V/ eoeN Bz{ d[pkok fJ;s/wkb eoB ftu j?. T[;B/ nkgD/ xo ftu ykd pDkT[Dh P[o{ ehsh ns/ pknd ftu nopB bht; bkb i[Vh.
dhgsh nkgD/ xo d/ prhu/ s'A fwbD tkbhnK ;pIhnK Bkb
T[Zr/ j'J/ jB. w";wh cbK, ;pIhnK ftu nBkBk;, e/b/, fiwhezd, w{bh, NwkNo, eo/bk, joh fwou s/ fGzvh nkfd jB. fJ; s'A th wjZstg{oB wkofN; dk efjDk j? fe, b'eK dh ezw eoB ftu f;ZXh Gkrhdkoh B/ fit/A ezg';N fsnko eoBk, r[vkJh, fpikJh, g"fdnK dh d/yGkb B/ T[jBK Bz{ G'iD T[rkT[D dh gqfeqnk d/ Bkb i'fVnk j?. j[D T[j fJ; Bkb fInkdk i[Vkn wfj;{; eod/ jB. 7 s'A 80 ;kb dh T[wo d/ b'eK dh Gkrhdkoh Bkb ftfGzB ghVQhnK ftu skbw/b ns/ ;ztkd ;Ekfgs j'fJnk j?. jcs/ d/ nkfyo ftu 20 vhHihH tbzNhno fpikJh, g"d/ brkT[Dk, eNkJh ns/ gkDh nkfd d/D d/ ezwK ftu fjZ;k b?D bJh
18
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
nkgDhnK rshftXhnK Bz{ j'o ft;sko fdzd/ j'J/ fJj ro[Zg jcsktkoh bZrD tkbh i?fte fe;kBK d/ pkIko ftZu'A d/;h phi yohd e/ fbnkT[Adk j? ns/ Bkb jh pkIko pzd j'D pknd puh j'Jh ofjzd^y{zjd iK yokp j' u[ZehnK ;pIhnK T[BQK d/ gZs/ ezg';N pDkT[D bJh b? nkT[Ad/ jB. ro[Zg dh tXdh fdbu;gh ns/ ftt;Ek dhnK gfo;fEshnK gqfs fuzsK B/ go/fwbk Bz{ pKdok j'w; d/ T[sgkde ro[Zg pDkT[D d/ bJh gq/fos ehsk fi; ftu T[j fe;kBK iK fe;kBK d/ ;w{j s'A f;ZX/ s"o s/ T[jBK d/ T[sgkd yohdd/ jB. fJj ro[Zg bkevkT{B d"okB P[o{ ehsk frnk. j"bh^j"bh fJ; ro[Zg dk ft;sko j' fojk j? fit/A fit/A ro[Zg d/ pkeh w?Apo th j'o fe;kBK Bz{ nkgD/ d';sK ns/ gfotkfoe w?ApoK dh ;jkfJsk Bkb i[V oj/ jB.
bkevkT{B d"okB ftPtk; dk fJZe B?Ntoe fsnko eoBkL ^ go/fwbk wkofN; fgSb/ e[ZM ;kbK s'A e[ZM i?fte fe;kBK s'A gfjbK uktb ns/ j'o T[sgkd yohd ojh ;h. T[;B/ fJe tN;n?g ro[Zg bkevkT{B d"okB pDkfJnk. fi; ftu fe;kB nkgD/ T[sgkdK pko/ ikDekoh ;Kmk eod/ jB. T[;d/ nB[;ko fe;kBK d[nkok ;KMh ehsh ikDekoh B/ fJZe ftPtk; ns/ ;[Mkt dh GktBk ftef;s eoB ftu wZdd ehsh. T[dkjoD bJh ro[Zg ftu nkgD/ T[sgkd t/uD tkb/ fe;kBK ftZu'A fJe fe;kB ;[Phb po'eko j?. jkbKfe T[j g/P/ s'A fJZe fpiB?;w?B j? go T[;dk fdb fwZNh bJh XVedk j? ns/ fgSb/ 30 ;kbK s'A jcs/ d/ nkyho ftu nkgD/ y/sK ftu ezw eodk j?. T[j Gkosh seBheh ;z;EkB ftu ftfdnkoEh ihtB ekb s'A jh tkJhbv bkJhc eZbp dk w?Apo j?. T[j nkgD/ y/sK ftZu fe;/ th soQK dh o;kfJfDe ykd ns/ ehNBkPe dk fJ;s/wkb BjhA eodk ns/ nkgD/ y/s ftu T[;B/ e[dosh ykX, tksktoB ftef;s ehsk j'fJnk j?. T[;B/ nkgD/ T[sgkdK pko/ ro[Zg ftu fJ; soQK g'PD ehsk j?. nzfwqs fwZNh pkfJUwk; fi; ftZu ;[Ze/ gZs/ Pkfwb j[zd/ jB Bz{ ;Vk e/ pDkJh iKdh j?. fJ; ftu nzfwqs ib i' fe gP{nK d/ g/Pkp, gkDh, r'po ns/ r[VQ s'A fwbk e/ pDkfJnk iKdk j?. ;w/A ^ ;w/A s/ gkfJnk iKdk j?, fi; Bkb nzfwqs fwZNh tXhnk fsnko j' ;e/. ;kBz{ s[jkv/ Bkb fJj ;KMk eod/ j'J/ y[Ph j' ojh j? fe fJ; j|s/ s'A n;hA nkgD/ y/s d/ T[sgkdK dh fvbhtoh P[o{ eoB ik oj/ jK. n;hA gdw Pqh ;[GkP gkb/eo d/ e[dosh y/sh sohe/ dk gkbD eod/ jK i' fe r'po, nkXkfos xD iht nzfwqs ns/ iht nzfwqs d/ fJ;s/wkb Bz{ gq'sPkfjs eodk j?. fJ; Bz{ fsnko eoB bJh ;kv/ e'b e[ZM 18 d/;h gP{ (rK, p?b ns/ pSV/) jB ns/ n;hA rT{nK dk d[ZX BjhA eZYd/.;kv/ T[sgkd 100# e[dosh jB. fNekT{ y/sh bJh Pfjoh T[gG'rsktK dh wzr ns/ ;jkfJsk bJh ;zt/dBPhbsk d/ nkXko s/ ;w{j nkXkfos sIop/ nB[;ko wZdd eo ;ed/ jB.
;kv/ e'b nzpK dhnK fszB fe;wK jB. jkw[; (80#), osBk (10#), e/;o (10#) nzpK Bz{ nkyoh ;w/A s/ s'fVnk iKdk j? sK fe T[j doZys T[Zgo jh geD dh nt;Ek ftu nk ikD ns/ pknd ftu T[jBK Bz{ M'B/ dh gokbh ftu gekfJnk iKdk j?. i' nzp s[jkv/ sZe gj[zukJ/ ikDr/, T[j gZe/, nZX gZe/ j'Dr/.nkovo dh xZN s'A xZN wksok 8 doIB j?. nzp d/ cb d/ nkeko ftZu 19^21 j' ;edk j?. rqkje th fe;kBK s'A f;ZX/ T[sgkd yohdD d/ ns/ T[sgkdK pko/ nkgD/ ftjko ro[Zg ftu ;KMk eod/ jB ns/ fJjBK pko/ ikfrqsh fbnkT[D ns/ fJjBK d/ fJ;s/wkb pko/ gquko eoB ftu fe;kBK dh wZdd eod/ jB. dhgsh d/ nB[;ko fe T[jBK dh ykX gdkoEK dh w";w nB[;ko T[gbpXsk dh ikDekoh T[jBK dh ;wMD ns/ j'A;bk ncikJh ftZu i' th fe;/ yk; wjhB/ ftu T[gbpX j?, T[;Bz{ ;wMD ns/ T[;dh edo eoB ftu wZdd ehsh.
;Ekge T[sgkdK dh ;gbkJh bJh ;fj:'r bJh szso pDkT[D ftu ;orow Gkrhdkoh L ro[Zg d/ w?ApoK B/ fJj fizw/dkoh th nkgD/ T[Zgo b? bJh fe T[j fe;kBK s'A E'e wksok ftu T[sgkd wzrtkT[Dr/ ns/ Pfjo gj[zukD s/ y[d jh nkg; ftu nkgD/ nkovo nB[;ko tzv b?Dr/. fJ; soQK eoB Bkb y/s s'A Pfjo sZe fJjBK T[sgkdK Bz{ gj[zukT[D dh bkrs xZN ehsh ik ;e/rh. fJ; Bkb f;oc fJe yohddko s'A tZX e/ T[j T[sgkd bJh fJZe wkbekBk jZe th wfj;{; eoBr/ ns/ fe;kBK dh jkbs Bz{ j'o fpjso ;wM ;eDr/. T[dkjoD bJh ro[Zg B/ nbZr^nbZr fe;kBK s'A fgnki ns/ cb yohd/ ns/ pknd ftu T[jBK Bz{ nkg; ftu tzv fbnk. fJj th ;jh fejk ik ;edk fe jo tkoh ;G e[ZM :'iBk w[skpe jh j'fJnk j't/, eJh tko e[ZM gq/PkBhnK th nkJhnK fit/A T[sgkdK Bz{ wzrtkT[D gj[zukT[D ftu iK T[sgkdK dh r[ZDtsk Bz{ b? e/ fco th go/fwbk B/ rqkjeK Bz{ fe;kBK ns/ fe;kB ;w{jK Bkb i'VB dk ezw ikoh oZfynk feT[Afe T[;B/ wfj;{; ehsk fe fJ; soQK T[j ykX ftzfGBsk pko/ fInkdk ft;sko ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, Üé ± 2021
www.leisaindia.org ftZu f;Zy ojh j?. T[; dk efjDk j? fe ro[Zg ftu fJ; soQK dh ikDekoh ;KMk eoB B/ ykX ;wZroh dh T[gbpXsk d/ ;q'sK dh ikDekoh i[NkT[D ftu ;orow fdbu;gh irkT[D ftu wZdd ehsh.
chvp?e ns/ P;esheoB dk uZeo L
fe;kBK tZb'A brksko tkoskbkg ns/ chvp?e B/ nkgdh u'D eoB dh Pesh ns/ ;w[fje e'fPPK d[nkok T[jBK Bz{ P;es wfj;{; eotkfJnk. “;kv/ ftZu'A fiBQK B/ fgnkI yohd/ T[jBK tZb'A fvbhtoh ns/ ;G ftZu tzvD bJh nfws d/ XzBtkdh jK, fi;B/ fgnkI tkb/ fe;kB nth Bkb fwb e/ ;G e[ZM dk gqpzXB ehsk. nth ns/ T[;d/ r[nKvh fe;kBK e'b rowhnK tkb/ fgnkI dh 6 NB wksok ;h ns/ T[jBK B/ tgkohnK Bz{ xZN ehws s/ fgnkI Bk d/D dk c?;bk ehsk ns/ y[d w[zpJh ftu rqkjeK Bz{ t/uD dk c?;bk ehsk. fgSb/ jcs/ T[jBK B/ 1500 feb' fgnkI t/u/. n;hA 100 feb' yohd/. jkbKfe wksok S'Nh j? go n;hA ;fj:'r eo ;e/, fJj ;'u e/ uzrk bZrdk j?.” ro[Zg B/ S'N/^S'N/ T[sgkdK fit/A nkuko, Bkohnb dh yohd ftu th fdbu;gh fdykJh fi; Bkb ;EkBe g{osh bVh P[o{ j'Jh.
nZr/ dh :'iBk ^ ;EkBe T[gokfbnK okjhA fe;kBK dh wZdd eoBk L
fJj ;G fposKs ns/ T[dkjoD dZ;d/ jB fe Pfjoh y/sh T[gokb/ ftu ro[Zg dh brksko Gkrhdkoh B/ T[jBK Bz{ fe;kBK d[nkok ehsh ik ojh fwjBs dh ;[XkoBk eoB ns/ fe;kBK dh ;fEsh ;wMD ftu wZdd ehsh. T[j fJ; rZb Bz{ ;wM rJ/ fe fe; soQK ;EkBe w";w T[sgkdB Bz{ gqGkfts eo ;edk j?, fJ; bJh T[j T[sgkdB dh wksok, r[ZDtsk ftu E'V/ pj[s nzso Bz{ ;theko eoB bJh fsnko jB. brksko rZbpks ftuko ^ tNKdo/ B/ T[jBK ftu f;oc fJZe yohddko s'A tZX e/ fe;kBK d/ Bkb fJZe Gkrhdko j'D dh GktBk dk ft;sko ehsk. fJ; soQK fJZe d{i/ gqfs ftPtk; B/ fe;kBK ns/ ro[Zg w?ApoK Bz{ fJZe d{i/ dh ;zs[PNh bJh
(yohddkoK bJh r[DtZsk ns/ fe;kBK bJh ;jh ehws) jo ;zGt :sB eoB bJh gq/fos ehsk. ;w[dkfJe sIofpnK Bz{ nkXkfos Pfjoh ygsekoh dh ;zt/dBPhbsk fNekT{ y/sh T[gokfbnK bJh b'VhAd/ ;fj:'r ns/ wzr tXkT[D ftu wZdd eo ;edh j?. fe;kBK d/ pkIko ns/ tbzNhno ;z;EktK dk nkg;h ;fj:'r ;EkBe g{osh bJh btkT[D ftu wZdd eo ;edk j? ns/ t;s{ ftfrnkBe, ;t?^fJZSsk Bkb ;wK d/Dk, ;z;EktK nkfd okjh nkofEe b?D d/D d/ ftebfge pdb j' ;ed/ jB. PfjoK ftu y/sh Bz{ gq'sPkfjs eoB bJh b'eK Bz{ ;w{jK Bz{ gkoe nbkN ehs/ ikD/ ukjhd/ jB ns/ fJj Pfjoh :'iBk bJh Bhsh fBowkD dk fjZ;k j'Dk ukjhdk j?. PfjoK ftu ykX^gkoe ikfrqsh fbnkT[D ns/ ;Ekge fe;kBK Bz{ wZdd eoB ftu wjZstg{oB G{fwek fBGk ;ed/ jB. nfij/ T[jBK Bz{ Pfjoh :'iBk dhnK BhshnK ftu irQk fdZsh ikDh ukjhdh j? sK fe PfjoK ns/ fe;kBK d'jK Bz{ bkG fwb ;e/. jtkb/L dZsk, vhH n?Av uzdok;?yoB, n?Z;H (2018)H fJZe ;w[dkfJ ftZu y/sh dh fefonk tksktoD dh gq/oDk Bkb fwbdh j?. tksktoD n?i{e/PB fo;ou, 24 (8), 1192^1210H gkoBb, n?Z;H, fJbwth;N, NhH, n?ZwH;hHc?o;B, NhH, BkrhBdok, n?ZuH n?Av ;'obhB, n?Z;H (2018)H ikD gfjukDL ;fEsh Bz{ ikDBk ns/ fJZe Pfjoh rqfj bJh ekoi. d/p'okj dZsk ;hBhno fo;ou c?b', bhftzr ckow fJBew gq'i?eN, fJB;NhfNT{N o{ob w/B?iw?AN, nkBzd ^ 388001 E-mail: deborah@irma.ac.in; debbiebornfree@gmail.com
Urban Farming initiatives LEISA India, September 2020
Follow us on: www.facebook.com/Leisaindiamag
@LeisaIndia