Later... als ik dood ben - Nummer 2 by later-alsikdoodben

KIST?

MAAK ‘M ZELF!

Dj Eva Koreman

OVER HAAR VRIJSTAAT

Stoere steenhouwers MR. UNICEF

Paul van Vliet Resomeren… HOE DAN?

NUMMER 2 – 2021

ADVERTENTIE

HET LEVEN ZIT VOL LEVEN MAAR ZEKER OOK DE DOOD AFSCHEID NEMEN 'DOE JE NIET EVEN' DAT MAG VOOR ALTIJD

#uitvaartarchitect

Foto's: Anita Besselsen, Renate Pit en Wanda van Houts

GROOTS

EDITORIAL

Voor je verder leest… In deze LATER… vind je verwijzingen bij foto’s, artikelen en advertenties naar onder meer websites, filmpjes en andere linkjes.

Met de gratis te downloaden Appaview-app, scan je met de camera van je telefoon de Appaviewlinkjes op de pagina. Vervolgens wordt de link op je telefoon geopend waardoor je direct meer informatie ontvangt over het betreffende onderwerp. Je kan ook een artikel of advertentie liken! Daarmee spreek je je waardering voor het betreffende onderwerp of artikel uit. Dus.. voordat je verder gaat...

LATER... als ik dood ben

INHOUD L Gezien op de cover

Inspiratie

BIJZONDERE LOCATIES

21 Wat doen/eten andere culturen?

49 Natuurbegraafplaatsen 63 Nalaten aan goede doelen 126 Bezoek de inspiratietuinen

Persoonlijk 35 Zij doen euthanasie

127 34

L 40 Stoere steenhouwers 116 Deathfluencer Claudia

In beeld

TATTOO ALS HERINNERING

76 Bijzondere plekken 117 Islamitische begraafplaatsen

123 30

Interviews L 16 Radio-dj Eva Koreman 46 Peter van der Vorst over ALS en Jan 53 HHB- winnares Elisabeth

Miek maakt eigen baar

L 64 Mister Unicef Paul van Vliet 73 Couturier Addy van den Krommenacker 4

LATER... als ik dood ben

INHOUD

90 Dominee David 100 D66-politica Pia Dijkstra

EEN LICHTJE OP DE BEGRAAFPLAATS

112 Eva Cleven van Klokhuis

Rubrieken 28 Muziek

115

58 De grote Kisten top 10 110 Boekentips 122 Wijnfavorieten van Magda

HERE we HOLO 12

Praktisch

135 Nannys & Grannys L 136 Maak je eigen kist 139 RegisterExecuteur

133

MEESTER FLORIST MENNO KROON

140 Notaris vragen 141 Check Check

En verder

13 Portret in klei

95 Zelfmoord, wat dan? 96 Vroeggeboortes

104

109 Survivalgids voor weduwes 130 Jongeren hospice LATER... als ik dood ben

Rejse - varende lichtbootjes Een betoverend schouwspel: kleine witte bootjes met een lichtje erin die hun weg zoeken op het donkere water. Zij nemen je wensen en gedachten mee op de stroom. Je kunt een wens/tekst langs de reling schrijven en je vouwt daarna in enkele minuten het bootje met het kajuitje. Omdat ze aanvankelijk plat zijn, verzend je ze heel makkelijk (in A4 envelop) naar genodigden voor een afscheid, zodat zij alvast kunnen nadenken over een wens of herinnering. www.juriannematter.nl

Meer over deze varende lichtbootjes

afscheidsmomenten.nl

Colofon HOOFDREDACTEUR Marlies Bol - Haagsma Telefoon: +31 6 54 29 51 98 Mail: redactie@later-alsikdoodben.nl

MEDEWERKERS Dieuwke Twyerould (illustraties) Ellen Scholtens Femke van der Palen

REDACTIE Evelien Baks - EBA Tekst & Taal Telefoon: +31 6 22 06 86 26 Mail: redactie@later-alsikdoodben.nl

COVER Fotograaf: Boukje Canaan Locatie: R.K begraafplaats Schipluiden Bakfiets: Van der Lans & Busscher Staatsie vervoer Mand: Beerenberg Bloemen: Afscheid met bloemen Mmv: Veronique Gorter Art director: Annis Anakotta

SALES Ingrid Hilgeman - Ik bel Ingrid Telefoon: +31 6 40 70 62 25 Mail: sales@later-alsikdoodben.nl ART DIRECTION & VORMGEVING Thijs Wehrmeijer - TWVD Telefoon: +31 6 24 68 29 26 Mail: vormgeving@later-alsikdoodben.nl

UITGEVER Genestho beheer B.V. DRUK Habo DaCosta B.V OPLAGE 25.150 exemplaren

LATER... als ik dood ben

FOTOGRAFIE Boukje Canaan /Afscheidsmomenten Kristel Dallinga / Afscheidsmomenten Monique van Reisen / Afscheidsmomenten Renee Krijgsman / Afscheidsmomenten Ilja Verstraten / Afscheidsmomenten

Exemplaren LATER… bestellen: www.dela.nl/later

En www.later-alsikdoodben.nl

Aansprakelijkheid: De uitgever sluit elke aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- of zetfouten uit. Copyright notice en auteursrechtvoorbehoud Genestho Beheer B.V. Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder toestemming van de uitgever.

EDITORIAL

Illustratie: Dieuwke Twyerould

Brief aan mijn vader Tijdens één van mijn bezoekjes aan mijn 93-jarige vader kwam het afscheid van mijn moeder ter sprake. Mijn vader had het prachtig gevonden en wil graag eenzelfde afscheid wanneer hij is overleden. „Ik ben eigenlijk wel benieuwd wat jullie over mij vertellen dan,” zei hij tijdens dat gesprek, wat ik eigenlijk een heel logische gedachte vind. „Zal ik het nu je leeft schrijven?” stelde ik voor. „Dan lees ik aan je voor wat ik tijdens het afscheid ga zeggen.” Hij vond het een goed idee. Ik ben ervoor gaan zitten. Wel moeilijk om in de verleden tijd te schrijven terwijl hij, hopelijk, nog een tijd heeft. Daarom besloot ik een brief aan hem te schrijven over ons leven met elkaar en deze, wanneer het zover is, met een toelichting voor de aanwezigen, voor te lezen. Ondertussen kreeg ik een appje van mijn vader dat hij ook graag wil dat ik wat mensen bedank die zijn leven verrijken. ‘Over de regie houden gesproken en ja, mijn vader van 93 appt!’ Terwijl ik de brief schreef, borrelden tal van herinneringen op en realiseerde ik mij nog maar weer eens dat het belangrijker is om bij leven aan je dierbaren waardering, liefde en dankbaarheid uit te spreken dan erna. Toen ik uiteindelijk tevreden was over het resultaat heb ik de brief zin voor zin voorgelezen aan mijn vader. Hij zat rustig te luisteren. Ik zag aan zijn gezicht dat sommige herinneringen direct een feest van herkenning waren en andere niet direct een herinnering waren. De mensen die ik moet bedanken staan vermeld en mijn vader is dankbaar en blij met het resultaat. Eenmaal thuis, moest ik grinniken om het appje, met nog een kleine aanvulling, die ik kreeg toegestuurd. Naast hoe mooi het is om bij leven je afscheidsverhaal aan je dierbare te schrijven en te vertellen is het dus ook nog eens heel praktisch. Op deze manier kun je ook niemand vergeten tijdens het bedanken… Net zoals ik met mijn vader open kan praten over LATER… is het onze wens dat het met deze glossy voor iedereen vanzelfsprekend wordt om met elkaar van gedachten te wisselen over LATER… Belangrijke zaken bijtijds regelen en je verdiepen in de vele mogelijkheden, want er is zoveel mogelijk. We kunnen een voorbeeld nemen aan de Mexicaanse cultuur waar Dia de los Muertos een feest voor jong en oud is om de overledenen te gedenken met hun favoriete gerechten en spullen. Je leest er meer over verderop in deze LATER… We bieden je in deze tweede LATER…als ik dood ben weer 148 pagina’s boordevol inspiratie en informatie. Veel leesplezier namens het hele team Tot LATER... Marlies

LATER... als ik dood ben

WIST je dat... Opgegeten door de wormen? Nee hoor, we liggen op 70 cm diepte en daar komen wormen niet

74% Vroeger bonden ze een touwtje aan de teen van de overledene dat boven de grond bij een belletje uitkwam… Om zeker te zijn dat het geen geval van schijndood was 8

LATER... als ik dood ben

DE AFGELOPEN 5 JAAR ZIJN ER 600 NIEUWE UITVAARTBEDRIJVEN BIJGEKOMEN

Tweederde van de Nederlanders kiest voor cremeren

van de Nederlandse bevolking heeft een uitvaartverzekering

In 2020 stonden

Nummer 1 in afscheidsmuziek staat Time To Say Goodbye (Con Te Partirò) van Sarah Brightman & Andrea Bocelli

PATIËNTEN

Verbranding in het crematorium verloopt rook- en geurloos

1175

op de wachtlijst voor orgaandonatie met 251 donoren

De rook uit de schoorsteen is dus niet afkomstig uit de oven, maar van de cv-ketel

EDITORIAL

Nadenken over de dood is nadenken over het leven ‘Mijn man is ernstig ziek geweest; we hopen nu hem nog heel lang bij ons te houden. Ik merkte dat ik behoefte had om te praten over ‘wat als’, maar ik vond het moeilijk om erover te beginnen en stelde het dus steeds uit. Toen ik er eindelijk klaar voor was, was mijn man dat niet. We vonden samen een moment en dat voelde heel goed. Waarom zou je zeggen? We hadden het niet alleen over ‘het slechtste scenario’, maar vooral ook over ons leven samen. Over onze relatie, onze kinderen, onze vrienden en familie. Het ging over angsten, over wat wil je meegeven, over hoe wil je graag herinnerd worden. Het waren ontzettend moeilijke gesprekken, maar ze waren ook heel mooi. Want zo’n diepe mate van verbondenheid vinden bij elkaar, dát is het leven, dát is de liefde. Ik weet nog dat ik op een bepaald moment heel sterk voelde: Kijk nou, ik ken deze man, ik zie hoeveel we van elkaar houden. Als het ons niet is gegund, dan zal ik ‘m ongelofelijk missen, maar op alle liefde die ik van ‘m heb gehad, kan ik nog jaren vooruit. Ik ben daar heel dankbaar voor. Wat ons in dit proces met elkaar erg heeft geholpen, was een soort herinneringsboekje dat ik kreeg van een collega. In dat boekje stonden allerlei vragen die we samen hebben ingevuld. Waarmee speelde je het liefst toen je klein was? Wat was je lievelingsliedje toen je tien was? Het waren ijsbrekers om met elkaar in gesprek te komen. Het hoeven niet altijd de grote levensvragen te zijn die ons nog dichter bij elkaar brengen. Ga je met elkaar in gesprek en leer je elkaar beter kennen, dan helpt dat ook bij het invullen van het uiteindelijke afscheid. Weet je dat je moeder houdt van paarse bloemen en de wereld van morgen graag een stukje mooier wil kleuren, dan vind je voor haar de passende bio-urn. Weet je wat het favoriete lied was van je man, dan vind je voor hem de passende afscheidsmuziek. Ik hoop dat dit magazine je helpt om met je familie en vrienden te praten over hoe jij in het leven staat, en over hoe jij straks afscheid wilt nemen. Misschien helpt het je om het gesprek te starten of misschien geeft het verdieping aan de gesprekken die je al voert. Nadenken en praten over de dood is nadenken en praten over het leven. Een groter cadeau dan het daar samen over te hebben kun je elkaar denk ik niet geven.’ Véronique Klaassen, Directeur Uitvaartverzorging bij coöperatie DELA

LATER... als ik dood ben

ADVERTENTIE

KEEPING THE MEMORY ALIVE De manier waarop wij onze nabestaanden herdenken, verandert continu. Steeds vaker gaan we op zoek naar een persoonlijk aandenken. Eén dat de bijzonderheden van de manier waarop een dierbare in het leven stond weet te reflecteren. En dat aansluit bij de manier waarop wij onze nabestaanden willen herdenken. Funeral Products helpt daarbij. Funeral Products is een Nederlandse groothandel gespecialiseerd in de levering van urnen en overige

Aandacht voor de wereld om ons heen

uitvaarten herinneringsproducten aan professionele

“Als bedrijf focussen we ons echter niet alleen op het

uitvaartondernemers. Als organisatie streven we er elke

afscheid zelf,” vervolgt Peter zijn verhaal, “maar hebben

dag weer naar om nabestaanden een unieke en blijvende

we ook aandacht voor de wereld om ons heen. Zo werken

herinnering te geven. Een aandenken dat goed voelt, dat

we met betrokken partners die aandacht hebben voor hun

past bij de cultuur en de tijdsgeest, en dat een geliefde

werknemers, die lokale productieomgevingen beschermen

als geen ander weet te karakteriseren en zo de herinnering

en werken volgens de milieurichtlijnen. Ook hanteren we

levend houdt.

bijvoorbeeld een bewust inkoopbeleid en kijken we kritisch naar onze eigen bedrijfsprocessen. Dat alles met oog voor alle menselijke aspecten binnen en buiten de organisatie, en met als doel om van grondstof tot de overdracht aan de nabestaanden, zinvol en verantwoord bezig te zijn. Daarnaast dragen we diverse lokale, landelijke en wereldwijde sociale initiatieven een warm hart toe en ondersteunen we hen op verschillende manieren en met diverse middelen. Daarmee hopen we de wereld net een beetje beter en mooier te maken.”

Kunstwerken, biologisch en sieraden “Bij een afscheid staat de wereld heel even stil”, vertelt eigenaar Peter Biemans. “Alles moet veelal in sneltreinvaart geregeld zijn en keuzes worden snel gemaakt. Juist daarom is het zo belangrijk dat nabestaanden weten wat er allemaal mogelijk is, en dat is vaak zoveel meer dan in eerste instantie gedacht wordt. Zo zijn er, naast de traditionele producten, inmiddels urnen in de vorm van kunstobjecten,

Kijk voor meer informatie en voor de actuele collectie

welke niet direct herkend worden als urn. Verder hebben

op www.funeralproducts.eu of informeer bij een

we een uitgebreid aanbod aan bio-urnen en moderne

uitvaartonderneming bij u in de buurt naar de mogelijkheden.

herinneringssieraden in de vorm van hangers, bedels en armbanden. Ook is het tegenwoordig mogelijk een vingerafdruk van de overledene op bijvoorbeeld sieraden te laten graveren, voor een uniek en persoonlijk aandenken.”

Een tastbare en blijvende herinnering voor nu en voor altijd Stiltebeeld en Memorie Sieraden creëren samen tastbare herinneringen aan overleden dierbaren. Afgietsels van lichaamsdelen worden vereeuwigd in unieke en persoonlijke sieraden. Stiltebeeld maakt afgietsels van een lichaamsdeel, een handje, voetje, gezicht of ander dierbaar afgietsel zoals een hondenpoot, in messing, brons of ander materiaal. Deze gietsels worden vervolgens (op schaal) omgezet naar draagbare juwelen door Memorie Sieraden. Het sieraad wordt gegoten in zilver of goud en soms gevuld met het as van de overleden persoon of het overleden kindje. Zo worden alle details van het afgietsel zichtbaar in een gepersonaliseerd juweel en kan er een levensecht sieraad van gemaakt worden. Zoals een hanger voor aan een collier, dat letterlijk op het hart gedragen kan worden. Een (as)sieraad dat de herinnering aan een dierbare weerspiegelt kan troost bieden in een lastige, verdrietige en emotionele periode van rouw. Daarbij kan de herinnering en het gevoel versterkt worden door iemand dichtbij zich te dragen en de kostbare herinnering levendig te houden. „Mensen helpen om hun verdriet letterlijk draaglijk te maken en ze een tastbaar aandenken te geven aan degene die ze moeten missen, is heel bijzonder en uniek. Memorie Sieraden en Stiltebeeld vullen elkaar aan in hun ambacht, diversiteit, kennis en jarenlange ervaring. Het is heel bijzonder dat we dit samen kunnen doen en anderen kunnen helpen.” Aldus Jos van Memorie Sieraden en Monique van Stiltebeeld. 1 LATER... als ik dood ben

Sieraden

Jij bent weg, maar dichterbij dan ooit! Mooi door zijn eenvoud en stoer door de breedte is deze ring die je met een klein beetje as kunt vullen. www.funeralproducts.eu

A star is born Deze prachtige asring van Memoriesieraden heeft een

Collier pauwenveer Dit zilveren collier met handgemaakte pauwenveer en aan beiden kanten een vingerafdruk is afkomstig van goudsmid en juwelier Fanny van den Heuvel. www.fannyvandenheuvel.be

Couple hug

bijzondere symboliek. De ring staat voor de ster die is geboren. De Swarovski in de ster op de ring licht letterlijk op als een ster en weerspiegelt het verlies van je dierbare. Een krachtige ring met aan de binnenkant een askamer. www.memoriesieraden.nl

Deze sierlijke, vrouwelijke leren armband is een sieraad om je pols. In de traanvormige ashouder kun je een beetje as bewaren van degene die je mist, maar op deze manier dichtbij je draagt. www.funeralproducts.eu

De zilveren couple hug ring. Voor een zacht prijsje bestel je deze voor € 24,99 bij Bol.com.

Herinneringsjuweel

Sierlijk, stijlvol en exclusief! De sieraden van Fanny van den Heuvel zijn zeker geen doorsnee. Neem nou deze 18 karaat witgouden ring met gegraveerde vingerafdruk en briljanten. www.fannyvandenheuvel.be

LATER... als ik dood ben

Alles is liefde, zouden we dit 18 karaats gouden armbandje met vingerafdruk op het hartje kunnen noemen! www.fannyvandenheuvel.be

INSPIRATIE

Saski aa werk an het zien?

‘In 3D voel je de ziel’

Schilder Jan Sierhuis

Kunstenares Saskia de Rooy vat mensen in een stoer 3D-portret van klei. Soms vlak voor of pas na hun dood, maar waarom niet op enig ander moment? Een beeld om te voelen en uren naar te kijken. „Als ik het zie, weet ik weer hoe bijzonder mijn oma was.”

terughoudend. Een portret van jezelf laten maken, zit niet in onze cultuur, bemerkt ze. „Dat vind ik ook weer heel mooi. Ik ben niet zo geïnteresseerd

Schilder Jan Sierhuis zat ooit model voor Saskia. Haar geoefende vingers kneedden de finesses van zijn karakteristieke gezicht in klei waarna zijn portret in haar Amsterdamse atelier werd gedroogd, gekleurd, geglazuurd en gestookt. Dat laatste gebeurt op het buitenterrein in metalen emmers volgens de raku methode waarbij rook het werk tot in de poriën kleurt. Na zes weken is het portret klaar om te worden overhandigd. „Altijd weer een bijzonder moment. Vaak komen er emoties los,” zegt Saskia. Verklaarbaar volgens haar, want in tegenstelling tot foto’s voelt een driedimensionaal portret intiem. „Het heeft lading. Ik heb er meerdere van mijn oma gemaakt. Als ik die zie, dan weet ik weer precies hoe het voelde en waarom ik zoveel van haar hou. Mensen hebben de neiging om wat ze mooi vinden aan te raken. Dat vind ik heel fijn aan beeldhouwen.” Hoewel ze soms aan de slag gaat op basis van een foto, ligt haar voorkeur bij een live sessie. Gezeten tegenover degene wiens portret ze gaat maken, groeit intimiteit en die is nodig om te komen tot een goed werk. „Zo kan ik het wezen van iemand echt vangen.” De beste resultaten boekt ze als iemand net als zij zich wil geven en een openheid aan de dag legt. De meeste mensen zijn echter van nature bescheiden en

VERGEET-MIJ-NIETJES Soms is het een zoektocht voor ze beet heeft. Dat mag. Zoals de moeder van een kindje dat tijdens de zwangerschap was overleden, regelmatig langskwam om samen met Saskia haar baby een gezicht te geven. Een mooie opdracht, zegt ze. En een ontroerend verzoek. Naast portretten – ‘Beetje ruw, niet gelikt’ - maakt Saskia beelden voor binnen en buiten, en urnen. Deze laatste alleen in opdracht, want standaard zit niet in haar repertoire. Een grote urn voor grote kerels, een heel kleine voor overleden premature kindjes. Ook hier zoekt ze als kunstenares de intimiteit. Haar Vergeet-Mij-Nietjes dwarrelen op veel plekken neer. Ze maakt de porseleinen bloemetjes om bijvoorbeeld met as te verstrooien of om weg te geven op de uitvaart. „Of leg ze op een lievelingsplek neer. Denk aan mij, wil het zeggen. Net als het 3D-portret.” 1 www.saskiaderooy.nl

in ego’s. En ik begrijp dat het spannend is als ik je tot op het bot zit te bekijken, wat confronterend kan zijn, maar ik wil iemand echt grijpen. Mijn werk gaat over kwetsbaarheid. Over wie je bent en wat belangrijk is voor jou als mens. Ik vind het mede daarom weleens jammer dat we niet zo heel erg gewend zijn om een echt gesprek met elkaar aan te gaan en een intimiteit toe te laten.”

LATER... als ik dood ben

De laatste tekening van nagellak-held Tijn De kleine Tijn Kolsteren veroverde in 2016 de harten van Nederland toen hij bij Serious Request van 3FM zijn nagellak actie begon. Vanuit het Glazen Huis lakte hij nagels in zijn lievelingskleuren rood, roze, blauw en paars om geld op te halen. Daarna kreeg de actie navolging in heel het land. Tijn lakte zo ruim 2,5 miljoen euro bijeen voor kinderen in oorlogsgebieden. Een half jaar later overleed de stoere 6-jarige Tijn aan een ongeneeslijke ziekte. Zijn ouders kwamen, op zoek naar een geschikte urn, bij Michel Kuipers terecht. Ze kozen deze donkergrijze gepolijste kiezel urn met het verzoek om daarop een van de laatste tekeningen van Tijn aan te brengen. Michel heeft deze gegraveerd. De ouders van Tijn waren zich niet bewust dat hun zoontje een Phoenix had getekend, een vogel die symbool staat voor de herrijzenis uit de as…. www.michelkuipers.nl

LATER... als ik dood ben

MECHTELDS MOEDER WORDT BEGRAVEN IN EEN BIO-URN

‘We brengen mama terug naar de natuur waar ze zo van hield’ Mechtelds moeder Nelly (76) kreeg ontzettende buikpijn toen ze op vakantie was met haar grote liefde Job; een maand later was ze er niet meer. Van het ene op het andere moment verloor Mechteld haar raadgever, liefste ‘ik bel je even’- mama en betrokken oma voor haar kinderen. De as van Mechtelds moeder wordt later dit jaar begraven in een speciale bio-urn die opgaat in de natuur waar ze zo van hield. Na plaatsing in de grond groeit er lavendel uit. „Twee dagen voor haar overlijden had ik mijn moeder aan de telefoon. Ze kwam niet goed meer uit haar woorden, maar ik wilde haar nog iets vragen. ‘Mama,’ vroeg ik, ‘wat vind jij echt belangrijk bij de uitvaart?’ ‘Gewoon,’ zei ze, ‘iedereen in gekleurde kleding. Niet in het zwart, dat is zo saai. En veel paarse bloemen, dat vind ik mooi.”Ik ben blij dat ik die vraag heb gesteld, want daardoor konden we afscheid nemen op een manier die past bij haar en haar leven.

BIJ HET THEATER OM DE HOEK „Mama hield erg van theater. Samen met vrolijke kleding en paarse bloemen werd dat het uitgangspunt voor haar uitvaart. We hebben afscheid genomen in het kleine theater bij haar om de hoek. Honderd gasten op oude theaterbanken, zij op het podium met om haar heen allemaal paarse bloemen. Het was schitterend.”

OPGAAN IN DE NATUUR „Mama hield ook erg van wandelen door de natuur. Eén keer per jaar, met Pasen, deden we dat met heel de familie. Eerst uitgebreid lunchen en daarna struinen door de Loonse en Drunense Duinen. Ze genoot daar ontzettend van. Een vriend die bij DELA werkt stelde daarom voor mama te begraven in een bio-urn van aarde die vergaat tot compost als je hem begraaft. Uit de bloemenzaadjes op de urn bloeit uiteindelijk paarse lavendel. Ik kreeg kippenvel toen hij het voorstelde en wist meteen: ja, dat is helemaal mama.’

IEDER JAAR WEER EVEN SAMEN „De as van mama staat bij mij thuis. Juist omdat alles veel te snel ging, is het fijn om haar nog even hier te hebben. We gaan mama begraven in de Loonse en Drunense Duinen, op een van de plekjes waar we ieder jaar met Pasen langskwamen. Als we dan in de toekomst weer gaan wandelen, is ze er toch nog een beetje bij.” 1

Lees alles over de bijzondere bio-urnen van DELA. LATER... als ik dood ben

EVA KOREMAN

‘IK ZOU WEL EEN AFSCHEIDSVRIJSTAAT WILLEN BEGINNEN’ Radio-dj en televisiepresentatrice Eva Koreman heeft iets met ‘de dood’. Ooit wil ze haar eigen crematorium of begraafplaats beginnen. „Ik zie een vrijstaat voor me waar je het afscheid kan krijgen dat bij jou past. Een muziekband, discobollen en een Mojito cocktail, waarom niet?” TEKST EVELIEN BAKS BEELD MONIQUE VAN REISEN

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

LATER... als ik dood ben

Mocht Eva ooit stoppen met radio maken, dan is de kans groot dat ze het over een heel andere boeg gooit. Ze heeft namelijk nóg een roeping. Voorlopig is haar stem echter nog elke werkdag op 3FM te horen, waar ze sinds 2020 samen met Frank van der Lende de middagshow presenteert. Ook is ze regelmatig op televisie te zien. Zo presenteerde ze onder meer Jules Unlimited en Muziekstad. De radio-dj (1984), die lang ook als drummer actief was, is nog even zoet, maar ergens in het achterhoofd is een plan rijzende voor later. Een opleiding tot uitvaartbegeleider wordt de eerste stap. Daarna volgt een eigen (natuur)begraafplaats, hoewel dat net zo goed een crematorium kan worden. „Ik ben er nog niet helemaal uit wat het gaat worden maar ik wil een plek creëren, een soort vrijstaat, waar je, als je dat wilt, geheel mag afwijken van het geijkte patroon.” Zolang ze zich kan herinneren, heeft ze een fascinatie voor het verborgene gehad. Ze las als kind op veel te jonge leeftijd al de boeken van Stephen King. „Vanwege de werelden die daarin naar boven komen. Ik ben geïnteresseerd in wat er onder de oppervlakte zit. In de maatschappij, bij personen maar ook bij de dood.” Net als haar moeder bezoekt ze graag begraafplaatsen. In Venetië pakte ze de Vaporetto om de oversteek te maken naar het dodeneiland San Michele. „Een van de mooiste plekken tot nu. Niet eerder had ik gezien dat mensen in een muur worden begraven. Wandelen langs bijzondere zerken – sommigen laten een heel bouwwerk plaatsen – maakt in mij een diep gevoel van respect los, zoals anderen dat hebben bij het betreden van een kerk. Voor mij is een begraafplaats een plek van bezinning waar ik in stilte kan overdenken wat belangrijk is in mijn leven en waar ik mij bewust ben van de vergankelijkheid.”

KNOPEN DOORHAKKEN Voor Eva heeft de dood niets engs. Sterker: ze zou willen dat we er met zijn allen net zo open over zouden praten als over de krapte op de woningmarkt en de volgende vakantiebestemming. „Echt, waarom doen we dat niet gewoon? Dat je aan je vrienden vraagt: weet jij al hoe je het zou willen en wat heb je precies aangevinkt? En heb jij eigenlijk al een begrafenis-

‘Een kersenhouten kist… Want ja, ze had ook zo’n keuken’

verzekering? Oh ja, zó goedkoop?” Zelf neemt ze met haar vriend met een biertje erbij net zo makkelijk het wensenlijstje voor later door als dat ze er met haar ouders over praat. Ook van een onderwerp als euthanasie raakt de familie echt niet van de leg, zegt ze. Ongemakkelijke begrafenissen heeft ze te vaak meegemaakt. Diensten die uitgingen van kerktradities, terwijl de overledene de reputatie had van wildebras. „Ik kan me behoorlijk zitten opvreten als ik iemand niet herken in de ceremonie. Volgens mij moet je altijd proberen een afscheid te organiseren dat passend is voor de persoon die dood is. Voor mij is daarom volstrekt onduidelijk waarom het afscheid voor een opa en oma vaak erg overeenkomt met dat voor een jong iemand. Terwijl de maatschappij er anders uitziet, mensen anders hebben geleefd, heel andere waardes hadden, minder hang hadden naar traditie. Het is toch raar als dit niet wordt meegenomen.” Praten over afscheid kan het eenvoudiger maken voor nabestaanden om knopen door te hakken. „Als je niet weet wat de wensen zijn, kan het gebeuren dat er verkeerde associaties worden gemaakt. Zoals de keuze voor een kersenhouten kist, omdat ze denken dat dit je favoriete houtsoort was. Want ja, ze had ook zo’n keuken…”

BUBBELS Een van de eerste dingen die ze in haar ‘vrijstaat’ gaat invoeren, is mensen een drankje in de hand stoppen. Lekkere bubbels en een glas water, want waarom krijg je pas erna iets te drinken,

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

terwijl je dit juist tijdens de ceremonie nodig hebt? „Wat ik telkens weer voel, is het ongemak van je tranen en je ongepaste lach wegslikken met je ontzettend droge mond. Het is me nog nooit gebeurd dat ik ergens lekker zat en dacht: dit is comfortabel. Zo’n drankje in je hand maakt het net even fijner voor de momenten dat je van de zenuwen moet lachen of als je een ongepaste grap in je hoofd weg wil borrelen. Iedereen heeft dat toch weleens?” In de toekomst wil ze graag televisie gaan maken over de dood. Een serie over hoe andere culturen en geloven afscheid nemen en eentje over de voorbereidingen voor haar eigen uitvaart. „Puur organisatorisch om te laten zien wat mogelijk is. Hoe geef je het vorm, wat is er leuk en fijn voor de nabestaanden, waar hebben mensen behoefte aan? Muziek is een heel belangrijke component in mijn leven. Dus knal er maar een liedje in dat iedereen op scherp zet. Hè, hield ze daarvan? Kijk, daar heb ik nou leuke fantasieën over.”

KARTON Ze mag rebels overkomen, Eva is zeker serieus in haar drive om de begrafeniswereld een upgrade te geven. Aspecten als persoonlijk en duurzaamheid hebben haar volle aandacht. „Een lijkwade vind ik bijvoorbeeld iets heel moois. Die kan van lapjes zijn die je met vrienden en familie samen aan elkaar naait. Of een wade als de vlag van je favoriete voetbalclub. Zoiets zou ik zelf ook wel willen. En waarschijnlijk kan het goedkoper dan een kist met gouden handgrepen. Ik heb altijd een beetje moeite met het fenomeen kist. Liefde voor iemand

‘Volle glazen en je voeten op tafel, dat is wie ik ben’

hoeft zich toch niet te vertalen in de duurste en mooiste kist. Stof of karton zijn toch ook prima?” De eenheidsworst moet minder universeel worden, concludeert Eva. „Er is niks mis mee als mensen zich daar goed bij voelen, maar ik vind het zonde als je zo’n uitvaart krijgt omdat er niet over gesproken is of omdat er geen alternatieven zijn aangeboden. In mijn vrijstaat zal meer worden gedacht in mogelijkheden dan in beperkingen en standaard. Ik wil een ervaring creëren in een omgeving waar vrijheid heerst. Een partytent en discobollen in de bomen, lijkt me geweldig. En als je minder uitgeeft aan bijvoorbeeld kist of vervoer, kunnen we een muziekband optrommelen en krijgt iedereen een Mojito cocktail. Mijn eigen grootste wens? Eerlijk, ik ben er nog niet helemaal uit, maar dit weet ik wel: het mag beslist geen stijve bedoening zijn. Volle glazen en je voeten op tafel, dat is wie ik ben.” 1

LATER... als ik dood ben

Rouwvlag met persoonlijk tintje Geen standaard vlaggen, maar heel persoonlijke vaantjes die iets van de (rouw)sluier oplichten over de overledene. Bij Van Kleef Vervoer zorgen ze ervoor dat de door jou gewenste vlaggen op de rouwauto wapperen. Een symbool van religie, het logo van je favoriete voetbalclub of zelfs een eigen foto: het kan. Na afloop van de laatste rit krijgen de nabestaanden de vlaggen mee als herinnering. www.vankleefvervoer.nl

LATER... als ik dood ben

WETEN

WAT ETEN EN DOEN

andere culturen Italianen zijn dol op chrysanten… als begrafenisbloem. In Ghana dansen ze er na de uitvaart op los en in Mexico is helemaal niemand bang voor de dood. Do’s & don’ts in andere contreien.

LATER... als ik dood ben

Wist je dat? In Duitsland wordt de overledene zo snel mogelijk gecremeerd en pas een aantal weken later vindt de uitvaartbijeenkomst plaats.

Amish Funeral Pie (of Raisin Pie)

Bij Amish-begrafenissen worden warme of koude vleeswaren, kaas, groenten en brood op de tafels gelegd. Maar de plaatselijke vrouwen kunnen in de tijd tussen overlijden en begraven nooit al het eten bereiden voor de grote gezelschappen, maar gelukkig nemen ook de familie en vrienden die van ver komen eten mee. Een geliefd gerecht is de Raisin Pie. Bovendien zeer praktisch vanwege het gebruik van gedroogde rozijnen die lang houdbaar zijn en altijd voorradig. Wanneer iedereen klaar is met eten en ook de vrouwen die druk waren met koken en serveren afscheid hebben kunnen nemen van de overledene, wordt de gang naar de begraafplaats ingezet. Zelf een Amish Funeral Pie maken? Hieronder vind je het recept.

INGREDIËNTEN 1 kopje witte suiker 2 el bloem 1 tl zout 2 kopjes melk 4 eidooiers 2 el ongezouten boter 2 tl vanille-extract 1-1/2 kopje rozijnen grof gehakt 1/4 tl room van wijnsteen (zie kader) 6 el witte suiker 3 eiwitten 1 kant-en-klare taartbodem of zelf maken

LATER... als ik dood ben

BEREIDING Klop de dooiers ca. 2 minuten in een mengkom op gemiddelde snelheid. Klop in een aparte kom een kopje suiker, de bloem en het zout bij elkaar. Voeg langzaam het suiker- en bloemmengsel toe aan de dooiers. Klop dit mengsel tot het in linten van de klopper valt. Verwarm de melk tot 83 graden voeg het heel langzaam toe terwijl je blijft kloppen. Giet het dooiermengsel in een pan.Voeg de boter toe. Kook al roerend, op middelhoog vuur, tot de custard dikker wordt; dit duurt 3 tot 5 minuten, niet laten koken. Haal van het vuur en voeg de vanille en de rozijnen toe. Bedek onmiddellijk met plasticfolie. Klop de eiwitten stijf en klop dan langzaam 6 el suiker en wijnsteenroom erdoor. Zorg dat de vulling nog warm is en giet deze in de korst. Top meteen met de meringue; verspreid naar de randen. Bak 20 tot 25 minuten op 163 graden, of tot ze bruin zijn. Koel de taart op een rooster. Serveer warm of op kamertemperatuur.

WETEN

Chrysant dé uitvaartbloem in Italië Dood, het hoort voor Italianen net zo bij het leven als pak ‘m beet spaghetti. Maar dat betekent niet dat er geen verdriet is bij een overlijden. Bidden, herinneringen ophalen, schaamteloos huilen: het hoort er allemaal bij. Met name in dorpen houdt men de tradities hoog. Samen het verdriet delen, is wat mensen hier goed kunnen. Bij een overlijden thuis, trekken familie en vrienden naar de dode om er de eerste 24 uur een wake te houden. Een naaste zorgt voor maaltijden, ook nemen mensen eten mee, want één ding mag niet en dat is koken in het huis waar de overledene ligt. Samen in de keuken zijn associëren Italianen namelijk met feest. Zwart gerande aanplakbiljetten in het dorp maken het nieuws bekend. Verder gaat veel via de tamtam, zeker nu met social media. Als mensen op de hoogte zijn, kunnen ze bij de uitvaart zijn of langs de weg de laatste eer bewijzen als de stoet passeert. Dat is trouwens vaak al binnen 36 of 48 uur en gaat meestal om een begrafenis. Dat houdt verband met het katholieke geloof. Voor een wederopstanding – zoals Jezus met Pasen - moet het lichaam intact blijven. Crematie mocht dan bij de oude Romeinen populair zijn, nu kiezen de meeste Italianen toch voor een graf. De Italiaanse cultuur is rijk aan tradities. Benieuwd hoe het er vroeger aan toe ging? In Palermo en Rome zijn in Kapucijner catacomben en kloosters gemummificeerde lichamen en kunstwerken van schedels en beenderen te zien. (www.rometips.nl/ crypte-van-kapucijnen.html)

Liefde voor eten? Italianen voelen het door hun aderen vloeien. Vraag maar aan Diana die als kind al, tijdens de vele vakanties bij haar oma in de keuken in Italië, de fijne kneepjes van de keuken en cultuur leerde. Zij ontdekte hoe haar passie voor koken een toegevoegde waarde kan zijn voor de business coaching die zij doet met haar bedrijf Diana doet! Ga ook koken met Diana en bereidt een gerecht dat misschien niet per se 'funerale' is, maar wel molto delizioso!

Beetje Italië in huis halen? Kook samen met Diana een Italiaans gerecht.

Wist je dat? Overledenen in India worden gecremeerd met bloemen op het lichaam, geld in hun hand en een handje rijst in hun mond als voeding voor de ziel.

Mexicanen vieren de dood Bang voor de dood zijn ze in Mexico van zijn lang zal zijn leven niet. Logisch, want Mexicanen gaan ervanuit dat de ziel doorleeft. Er is zelfs een jaarlijkse feestdag die de naam Dag van de Dood draagt. Op deze Día de los Muertos worden de geesten ontvangen op aarde met drank en muziek en worden de overledenen op feestelijke wijze herdacht. Schrik niet als je kinderen ziet die zijn geschminkt naar Calavera Catrina. Elegant en macaber tegelijk is deze ‘La Catrina’ hét symbool van de dood. In de winkeletalages liggen in deze tijd speciale suikerschedels. Belangrijk onderdeel zijn ook de calaveras. De naam van deze gedichten betekent letterlijk schedels. Iedereen schrijft ze aan iedereen, ook de kinderen op school doen mee. Ze gaan direct of indirect over de dood, en vaak met een knipoog. „Vergelijk het met de Nederlandse sinterklaasgedichten, alleen dan beschrijf je de dood van iemand,” zegt de van oorsprong Mexicaanse Norma Salinas uit Amsterdam. Thuis zetten de Mexicanen een altaartje neer met daarin de favoriete spulletjes van degene die wordt herdacht plus een speciaal soort brood, de pan de muerto. „Een sigaar, stukje suikerbrood, kaarsen, foto’s, flesje Tequilla.. .het kan van alles zijn,” legt Norma uit. Het brood in de vorm van een schedel met botten erop is volgens haar een delicatesse.

LATER... als ik dood ben

Ierse Wake Cake Na een overlijden houden Ieren hun Irish Wake. Terwijl familie en vrienden samen waken bij de overledene, eten ze een speciale Wake Cake. Een fijne bodem tijdens het ophalen van herinneringen waarbij de drank doorgaans rijkelijk vloeit. Benieuwd hoe deze cake smaakt? Hieronder staat het recept.

INGREDIËNTEN

Begraven in Ghana is een happening Iemand begraven in Ghana is wel een dingetje. Waar de islamitische bevolking mensen binnen 24 uur ter aarde brengt, daar nemen christenen alle tijd. En dan bedoelen we ook echt álle tijd, want het kan weleens maanden duren voordat de organisatie staat en het geld geregeld is, want een uitvaartverzekering is in het Afrikaanse land niet bekend. Ondertussen verblijft de overledene in het mortuarium. Maar als het zover is, dan gebeurt er ook wat. „Drie dagen lang, met alles erop en eraan en normaal gesproken is iedereen welkom, zoals wordt aangegeven op de affiches die het overlijden bekend maken en worden opgehangen in de wijk of het dorp,” zegt de in Ghana geboren Ernest Akakpo. Dat maakt het dan wel weer lastig om een juiste hoeveelheid rijst, kip, water, bier en meer in te slaan. Kleding is een hoofdstuk op zich met aparte regels voor naasten en voor vrienden, want de familie bepaalt de kleur. Als je mazzel hebt, wordt er groots stof ingekocht op de markt en mag je meedelen. De standaard is zwart voor de uitvaart, voor de dag erna kan het ook rood of wit zijn. Op de tweede dag ligt het zwaartepunt bij de dienst – ‘Soms wel voor tweeduizend man in een tent’ – en de teraardebestelling die vaak door swingende dragers wordt uitgevoerd. Check YouTube! Daarna barst het feest los met live muziek en gaan de voetjes van de vloer. Met volop eten en drinken. En als er overblijft, gaat het in de doggybag mee naar huis. De volgende dag vindt in de kerk een bedankdienst plaats en weer een dag later maakt de familie de eindrekening op. „Hopelijk hebben de mensen genoeg in de envelopjes gestopt.”

LATER... als ik dood ben

3/4 kopje ongezouten boter, op kamertemperatuur 1 kop suiker 2 tl vanille-extract 2 grote eieren 3 ons roomkaas (pakje), op kamertemperatuur 1 3/4 kop cakemeel, gezeefd 1 1/4 tl bakpoeder 1/4 tl zout 1 kopje gedroogde krenten 2/3 kop karnemelk 1/2 kop banketbakkerssuiker gezeefd 2 tl vers citroensap

BEREIDING Verwarm de oven voor op 165 graden. Vet een bakvorm van 23 cm in en bestuif hem met bloem. Klop met een elektrische mixer de boter, suiker en vanille luchtig. Voeg de eieren 1 per keer toe en klop ze luchtig. Voeg de roomkaas toe en mix goed door. Zeef in een andere kom de bloem, het bakpoeder en het zout samen. Doe de krenten in een kommetje. Voeg 1/4 kopje bloemmengsel toe aan de krenten en roer tot deze bedekt zijn. Voeg het resterende bloemmengsel toe aan het beslag en meng, afwisselend met de karnemelk. Mixen tot een gladde substantie. Voeg de krenten toe en roer tot alles goed gemengd is. Giet het beslag in een ingevet bakblik. Bak ongeveer 1 uur en 25 minuten. Test met een satéprikker of deze er schoon uit komt. Zo ja, dan is de cake gaar. Zet op een rooster en laat de cake 10 minuten in de bakvorm rusten. Verwijder de cake voorzichtig uit de bakvorm. Meng in een kleine kom de banketbakkerssuiker met citroensap en verdeel over de warme cake. Laat de cake volledig afkoelen voordat je hem serveert. Drink er een goed glas whiskey bij! In het boek Death Warmed Over: Funeral Food, Rituals, and Customs From Around the World leer je hoe 75 verschillende culturen uit diverse landen en religies over de hele wereld voedsel gebruiken in combinatie met de dood op rituele, symbolische en zelfs voedzame manieren.

WETEN

La Grande Finale van... Waarom niet een afscheid waar je zelf bij bent? Bij La Grande Finale hebben ze de expertise en mensen in huis om jouw naderende afscheid van familie, vrienden en bekenden onder jouw regie vorm te geven. Een afscheidsfeest bij leven kan je op allerlei manieren invullen, van intiem klein tot groots en uitbundig, maar is altijd uniek. Liever een uitvaart onder eigen regie regelen, ook dat behoort tot de mogelijkheden. Wanneer het je niet meer is gegund om bij leven afscheid te nemen dan is het nog steeds mogelijk om bij La Grande Finale je afscheid te laten regelen. Zij zorgen voor een afscheid die jou eer aan doet. Dit alles en meer, voor jou en met jou, met liefde en respect.

... Joost Joost was wat je noemt een vraie Bourgondiër. Vrienden en familie verwennen met zijn kookkunsten is wat hij het liefste deed. Samen met zijn vrouw en een aantal hechte vrienden besloot hij om het leven nog een keer te vieren tijdens “het laatste avondmaal”, zoals hij dit noemde. Het werd er een om nooit te vergeten. Zelf koken lukte niet meer, maar ondersteund door vrienden werden er prachtige gerechten bereid. Italiaanse taferelen in eigen tuin. Aan het einde van de bijzondere avond kreeg iedereen een door hem zelf gemaakt kookboek mee, gevuld met zijn favorieten en een persoonlijke boodschap. Een onschatbare herinnering voor velen van hen. Na de ceremonie werd het digitaal beschikbaar gesteld. Joost wilde geen rouwkaart. Daarom kreeg hij een persoonlijk ontwerp, in dezelfde sfeer als zijn kookboek. Ook de persoonlijke boodschap die in zijn kookboek stond, kwam op de kaart. Na de ceremonie vertrokken de genodigden naar zijn favoriete restaurant waar lekkere hapjes en drankjes klaar stonden. Precies zoals Joost dat had voorbereid.De vrienden hebben besloten om elk jaar op zijn sterfdag samen de recepten van Joost te bereiden en er een feest van te maken.

Anja, een echte Rotterdamse dame, stond middenin het leven. Ze had de halve wereld over gereisd en overal vrienden gemaakt die haar familie werden. Vanaf het moment dat Anja te horen kreeg dat zij niet meer zou genezen, is zij gaan nadenken over haar afscheid. Ze wilde graag thuis zijn en er werd een ‘Zorgen-voor-Anja’ groep opgericht. Liefdevol werd zij verzorgd in alle opzichten. Een dankbare, intensieve en soms zware taak voor de vriendengroep. Ook haar afscheid werd besproken. Anja liet haar eigen kist maken waarop een stukje van haar leven werd geschilderd. Als afscheid wilde zij een regelrecht knalfeest. Geen ceremonie bij haar crematie. Ze wilde er zelfs helemaal niemand bij. Onder haar regie werd een groot feest georganiseerd. Ze nodigde de mensen via sociale media uit met een zelfgeschreven boodschap. Maar jammer genoeg lukte het haar niet om hier nog in leven bij te zijn. De tijd drong. Op de dag van de euthanasie waren haar vrienden van de zorggroep bij haar. Een intensieve en emotionele dag. Tot op het laatst toe wist zij wat ze wilde. Met elkaar proostend op het leven is Anja vertrokken. Haar laatste woorden waren: ‘Zo, dit is goed’. Haar Grande Finale is er gekomen. Ze was erbij op het feest, binnengedragen door familie en vrienden. En leefde voort in de mooie woorden die werden gesproken. Daarna barstte het feest los tot in de kleine uurtjes. Zo'n driehonderd man hebben uitbundig haar leven gevierd. En haar feest, dat tot in de puntjes was verzorgd en haar levenslust uitstraalde. Dansen op door haar gekozen muziek, meegenieten van de fotoreportage met fragmenten uit haar bijzondere leven. Anja had tot en met het laatste moment de regie. De reacties waren overweldigend. De meest gehoorde: ‘Als het mijn tijd is, wil ik dit ook zo’. De volgende dag is zij onder begeleiding van haar vrienden naar het crematorium gebracht. Voor de deur zeiden ze haar vaarwel. Haar laatste wens is ook in vervulling gegaan. In de verschillende landen die ze nog op haar wensenlijstje had staan, is haar as verstrooid. Het plan is om elk jaar op haar sterfdag een drankje te doen in Anja’s favoriete café om herinneringen aan deze bijzondere vrouw op te halen.

LATER... als ik dood ben

Illustratie: Dieuwke Twyerould

... Anja

Mijmeren in Herdenkingsbos De Vlinder In Dordrecht ligt een bos vol bijzondere bomen. Bijzonder, omdat ze zijn geplant met veel liefde, verdriet en tranen vanwege het gemis van een dierbare. Herdenkingsbos De Vlinder ligt in natuurgebied De Elzen en is een initiatief van Marian en Adrie van der Linden. In 2004 verloren zij hun zoon Ron aan hersen-

Nog meer bossen In Nederland zijn meer bossen om te herdenken. Kijk bijvoorbeeld op de site van www.staatsbosbeheer.nl waar verschillende locaties en mogelijkheden te vinden zijn. In de gemeente Meerssen adopteer en plant je voor slechts 40 euro een boom. www.meerssen.nl Ook in het Koningin Wilhelminabos bij Dronten (www.kwf.nl) is een gedenkplek. Hier staan glaspanelen met duizenden namen van mensen die aan kanker zijn overleden. In het bos staan zo’n 25.000 gedenkbomen. In het Herdenkingsbos in Vijfhuizen is het mogelijk om een herdenkingsboom te planten en tegelijk de as uit te strooien. www.herdenkingsbos.nl In de omgeving van de kapel van Heilige Eik is een prachtig herdenkingsbos ontstaan met enkel eikenbomen. Voor meer informatie: harrie.vanmoorsel@gmail.com / www.odulphusbrabant.nl

LATER... als ik dood ben

stamkanker. Familie uit Canada stuurde geld voor het planten van een herdenkingsboom. „Wanneer je die in je tuin plant, loop je het risico dat toekomstige bewoners de boom weghalen en dat wilden wij niet, zegt Marian. Toen geen andere geschikte plek gevonden werd, stapte Marian naar de gemeente met de vraag of iets als een herdenkingsbos gerealiseerd kon worden. Zo werd het onderdeel van het project ‘Nieuwe Biesbosch’ en kon na zes jaar de eerste boom de grond in. In Herdenkingsbos De Vlinder staan op verschillende plekken borden met daarop de namen van de personen voor wie de boom is geplant. „We willen niet dat nabestaanden allerlei spulletjes bij de bomen leggen. Het is immers geen begraafplaats. Wel een heel fijne plek om te wandelen, rustig te zitten, een beetje te mijmeren of lotgenoten te ontmoeten en van gedachten wisselen.” Het bos is inmiddels ‘vol’. Dat bewijst dat er veel behoefte bestaat aan dit soort plekken. De laatste bomen moeten nog worden geplant. Altijd weer een bijzonder moment volgens Marian. Maandelijks bezoekt Marian het bos, waar ze samen met haar man de borden schoonmaakt en bloemen die zijn verdord opruimt. „Het bos is een plek waar je ervaart dat je niet de enige bent en waar je verdriet kan delen.” Ze zou graag zien dat De Vlinder wordt uitgebreid, maar dat is vooralsnog niet mogelijk. 1 www.vlinderbos-dordrecht.nl

IN BEELD

‘Elk grafmonument ontstaat uit een verhaal’ Bijzondere en persoonlijke gedenktekens ontwerpen en vervaardigen voor families en nabestaanden. Het familiebedrijf Cuperus Gedenken doet dit al bijna 200 jaar op ambachtelijke wijze. Ooit begon Cuperus met een atelier in Bozum, tegenwoordig zijn er inspiratiewinkels in heel het land. Hier kunnen families voorbeelden bekijken en helpt een adviseur hun wensen te vertalen tot een bijzondere tastbare herinnering. Cuperus ontwerpt en maakt grafmonumenten, urnen, as-sieraden en accessoires. Van voordelig tot exclusief. „Elk gedenkteken is uniek, omdat we er het gevoel van de familie zo goed mogelijk erin proberen te verwerken. Of het nu klassiek of juist modern is, persoonlijk is het altijd,” vertelt Folkert Cuperus, inmiddels de zesde generatie werkzaam in het familiebedrijf.

duurzaamheidsgedachte vraag is naar producten van dichterbij. Met steensoorten uit Europa kun je alle kanten op, want het combineert goed met moderne materialen als glas en cortenstaal dat zo’n warme bruine uitstraling heeft. Maar ook bijvoorbeeld letters of beeltenissen van brons staan erg mooi.”

„We horen vaak dat families zich snel op hun gemak voelen en daardoor ontstaan er fijne gesprekken. Zij vertellen over de mooie herinneringen die zij aan hun dierbare hebben, en al schetsend zet de ontwerper met de familie samen alle ideeën op papier. Juist dit zorgt ervoor dat elk monument uiteindelijk een unieke uitstraling heeft. Soms komen mensen wel een paar keer langs in het atelier om met ons het monument verder vorm te geven.”

PERSOONLIJK

AMBACHT Het maken van gedenktekens is een ambacht, en de vakmensen van Cuperus werken met een grote toewijding aan het vervaardigen van een monument. Dit proef je als je rondkijkt in het atelier. Steenhouwer Henri: „Vooral het aanbrengen van de naam op het monument is voor mij erg bijzonder, het zorgt dat het materiaal ineens écht betekenis krijgt. Ook een compliment dat je achteraf van families krijgt over een monument waaraan ik heb mogen werken, ja dat geeft een goed gevoel.”

DUURZAAM Cuperus werkt onder meer met kwalitatief Europees natuursteen, zoals het Diabas uit Duitsland, Belgisch hardsteen en dolomiet. Folkert: „We zien dat er vanuit de

Veel mensen kiezen tegenwoordig voor cremeren. Ook daarbij zijn er legio mogelijkheden voor een tastbare herinnering die het verhaal van de overledene vertelt. Het is zelfs mogelijk om van een deel van de as een diamant te laten maken. Naast sieraden biedt Cuperus unieke urnen, helemaal naar wens van de familie. Alle materialen zijn mogelijk, denk aan hout, keramiek, glas of brons. Ontwerper Frederique: „We kunnen voor elk budget een persoonlijke urn maken, en terwijl we met elkaar in gesprek zijn ontstaat er altijd iets moois.” 1 Als familie kun je zonder afspraak een Cuperus winkel in de buurt bezoeken om ideeën op te doen. Ook is het mogelijk om een vrijblijvend oriënterend gesprek met een adviseur te plannen. Verder zijn op de website van Cuperus Gedenken (www.cuperusgedenken.nl) honderden ideeën te bekijken. Handige tip: je kunt op de website de voorbeelden van gedenktekens ook delen met familieleden.

LATER... als ik dood ben

Muziek ‘Live muziek blaast ontroering in de lucht’ New Orleans sound op de begraafplaats? Waarom niet, eigenlijk. Koos van der Hout laat zijn trompet op verzoek dixieland schallen, samen met zijn jazzmaten. Maar ze hebben meer in hun mars. „Alles kan.” Af en toe krijgt de Haagse muzikant een bijzonder verzoek. Zoals voor een liefhebber van het New Orleansgenre uit Hendrik-Ido Ambacht. Zeg maar de jazz die begin 20ste eeuw ontstond in het Amerikaanse zuiden. Een mix van onder meer blues, latin en militaire fanfare die later de wereld overging en bekend werd onder de naam dixieland. Die swingende muziek schalde op een dag in Zuid-Holland. Terwijl familie en vrienden achter de kist liepen, speelde de vierkoppige band met Koos de muziek die New Orleans op de kaart zette. „Deze specifieke jazz is nog voor een select gezelschap fans, want al even over zijn hoogtepunt heen, maar met ons gezelschap van beroeps-

muzikanten die allemaal hun sporen hebben verdiend, weten we altijd de juiste toon te raken,” zegt Koos, die onder meer met The Dutch Swing College Band op tournee ging over de wereld. De basis voor de bezetting in New Orleans stijl is vierkoppig met muziek van twee blazers, een bas en banjo. Swingend is het altijd, benadrukt Koos: „Ze hebben het daar uitgevonden. Een à twee stukken zijn veelgevraagd, zoals Just A Closer Walk With Thee. Dat spelen we vooral op de weg naar het graf toe. Als we dan weer wegwandelen, wordt de muziek vrolijker en swingend.”

BIG BAND

Uitgeleide met eigen straatorgel Als je dag in dag uit hebt staan spelen met je eigen straatorgel, is er natuurlijk maar één muzikale uitgeleide mogelijk, bedacht Buitengewoon Afscheid. Terwijl hij naar buiten werd gedragen, speelde het orgel op de stoep enkele van zijn persoonlijke favorieten.

Ook alleen wordt Koos opgetrommeld om begrafenissen luister bij te zetten. Hij doet het vanuit zijn hart, hoewel het soms even zwaar op de maag ligt. Zoals toen een jong meisje werd herdacht dat zich na een verdrietige liefdesaffaire van het leven had beroofd. Maar geraakt werd hij ook toen hij op het volle dorpsplein van het pittoreske plaatsje Goedereede een doodstil publiek trof. „Zoveel aandacht voor de muziek, geweldig. Je voelt de spanning en ontroering in de lucht hangen, dat is het mooie. En zoals de ruimte dan akoestisch kan werken, is een enorme ervaring.” Van een heel speciaal chanson van de Franse zanger Gilbert Bécaud tot Holland-klassieker Oh, mijn papa van Wilma en operamuziek When I Am Laid in Earth van Henry Purcell: verzoeknummers komen uit alle windstreken en tijden, zegt Koos. „In principe kan alles. Zelfs een nummer van een big band in je eentje op je trompet spelen. Er is altijd een oplossing. En ook als ik in mijn eentje speel en voor slechts een handjevol mensen uit loop in een Fellini-achtige setting, voel ik wat muziek doet.” Zijn netwerk van bevriende muzikanten bestrijkt heel Nederland. Daarom is er voor elke begrafenis een persoonlijk muzikaal antwoord. „Ik kan rustig zeggen dat ik met bijna iedereen heb gewerkt. Ik weet wat ze kunnen.”

Kijk hier naar een dixielandband op een uitvaart

LATER... als ik dood ben

MUZIEK

‘Muziek was voor mijn broer als zuurstof’ Toen haar broer plotseling overleed, wist Janis direct dat zij de persoon was die de muziek voor zijn afscheid zou gaan regelen. Haar broer ademde muziek. Hij stond ermee op en ging ermee naar bed. „Ik weet als geen ander wat het voor hem betekende. Vooral de Caribische- Jamaicaanse muziek liet zijn half-Antilliaanse hart sneller kloppen. Voor zijn afscheid hebben we een brassband laten komen, omdat deze vertegenwoordigde wie mijn broer echt was. Iemand die graag lachte en hield van gezelligheid. Hij genoot intens als hij ergens een brassband hoorde spelen. Zijn persoonlijkheid maakte diepe indruk op de mensen die op zijn pad kwamen.” Een van hen is Anaïris. Ze wilde haar dankbaarheid voor hun vriendschap tonen en dit kwam tot uiting door haar rol als leider van de Brassband G.D.F.L. uit Almere die tijdens het afscheid speelde. „Het was het zwaarste optreden ooit. Enerzijds de emotie, anderzijds moest ik professioneel blijven, maar door deze muziek was dit afscheid heel persoonlijk en ben ik dankbaar dat ik dit heb mogen doen.” Janis: „De band zorgde zowel voor de opening als de afsluiting van het afscheid. Tussentijds werd muziek gespeeld die de familie met elkaar had uitgekozen. Het intense geluid van trommels zal Janis nooit meer vergeten. „Veel gebeurtenissen van de meest turbulente week van mijn leven kan ik mij niet meer herinneren, maar dit geluid die dag vergeet ik nooit meer. Voor mij zullen de trommels voor altijd een emotionele lading hebben. Zoals voor het overlijden van mijn broer zal ik nooit meer op eenzelfde manier naar een brassband kunnen luisteren.”

Check de sfeer van een brassband bij Brassband Deluxe Entertainment uit Amsterdam

FOTO YVETTE VLAAR

Laatste doedelzaktribuut Op de doedelzaktonen van Highland Cathedral, een van de succesnummers van André Rieu, nam Enkhuizen afscheid van een van haar inwoners. Naast zijn eigen veerboot speelde de doedelzakband een laatste tribuut, inclusief Amazing Grace en de Skye Boat. Omdat het horen ervan hem altijd zo had ontroerd. Het muzikale afscheid in Schotse sferen was georganiseerd door Buitengewoon Afscheid.

‘Het hout van de dwarsfluit zorgt voor een warme toon’

zelf Luister aul naar P

Met zijn palissanderhouten dwarsfluit reist Paul Smithuis het land door om uitvaarten net even die andere sfeer te geven. Zijn repertoire is breed, net als de verzoeknummers. Het kan om de Italiaanse tonen van tenor Andrea Bocelli gaan, maar ook om de klassieke van Johan Sebastian Bach of een compositie van zijn eigen hand. Wat zijn dwarsfluit speciaal maakt, is het geluid van het hout, legt hij uit. ,,Dat is warm en minder scherp dan dat van een metalen dwarsfluit. Hierdoor kan ik zowel binnen als buiten, lopend naar het graf, met muziek begeleiden.” Op zijn netvlies kleeft de herinnering aan de uitvaart van een dame die al drie jaar wist dat het einde eraan kwam en samen met hem mooie muziek uitkoos. Onverwacht overleed haar echtgenoot eerder en was tijdens zijn crematiebijeenkomst haar muziek te horen. Een ander verhaal dat hem bijblijft, is dat van een jonge vrouw die Paul wilde laten spelen op haar bruiloft en haar muziekkeuze maakte. Nog voor het zover was, overleed haar grootvader en was een aantal van de gekozen stukken daar te horen. ,,Na haar huwelijk stierf vervolgens oma. Zij had zelf genoteerd bij het kopje muziekwensen voor de uitvaart: ‘de muzikant van het huwelijk’. Dus ook daar heb ik die werken weer gespeeld. Ontroerend, toch.” Van psalmen tot Franse chansons: Paul, die jaren heeft rondgereisd met koren en orkesten, legt overal zijn passie in. ,,Ik krijg weleens een vraag: kun je misschien ook dit of dat spelen? Bijna altijd, zeg ik dan, mits het geen rap of te staccato is. Dat lukt niet met een dwarsfluit. Maar verder ga ik elke uitdaging aan. Binnen twee dagen klinkt het melodieus.” Live muziek is sinds corona meer gevraagd, constateert de musicus: ,,Corona heeft ervoor gezorgd dat uitvaarten persoonlijker en intiemer zijn nu. En daar past live muziek heel mooi bij.”

LATER... als ik dood ben

Kinderen helpen met rouwen Er was eens een leuke tor die dood ging… Er hoeft geen directe aanleiding te zijn om op een speelse manier met kinderen te praten over dood, begraven en afscheid nemen. Waar volwassenen dit vaak een nogal lastig onderwerp vinden, daar vinden kinderen het doorgaans heel normaal. Maar het verhaal en pakket van tor-is-dood kan een handje helpen. Zowel thuis als in de klas. Tor komt tijdens het lezen van het rijmverhaal tot leven als een lief diertje dat aan het eind van het verhaal doodgaat. Tor wordt na het lezen van het verhaal op zijn rug gelegd. Door middel van kleine testjes leren kinderen het verschil tussen dood en leven te begrijpen. Tor kan in een wade worden gewikkeld of in een kist worden begraven. Het creatieve en taboedoorbrekende pakket bevat onder meer materialen om emoties te uiten, te kleien, bloemen te zaaien en de kist te versieren. Compleet met een handige begrippenlijst waarin de betekenis van woorden zoals sterven, rouwkaart en opbaren worden uitgelegd. Tor-is-dood is een initiatief van Rouwloods uitvaartbegeleiding en kindercoaching praktijk Villa Hoep. Met tor-is-dood hebben zij in 2020 de innovatieprijs van de Dutch Funeral Awards gewonnen. Voor het pakket is gebruik gemaakt van duurzame materialen en er is samengewerkt met sociale ondernemingen. Van elk verkocht pakket gaat €1,50 naar het Nationaal Kinderfonds.

Jizo is de god van de overleden baby’s, miskramen en stilgeboren kindjes. Hij komt oorspronkelijk uit Japan. Jizo is een lieve god, daarom lacht hij altijd. De kindjes hebben nog te weinig ervaring om de weg naar het hiernamaals te vinden, daarom begeleidt de Jizo hen naar binnen. Meer van Jizo vind je op www.monumentalista.com

Ontdek hier meer over tor-is-dood 30

LATER... als ik dood ben

KINDEREN

Kinderen en prematuren begraven FOTO SENNA TAMMINGA

Rupsje niet verwacht Deze driedelige kinderwade is gemaakt van wit ongebleekt katoen, stro en linten en heeft een ronde boven-

Het overlijden van een kind is één van de meest ingrijpende gebeurtenissen in een mensenleven. Een warm en persoonlijk afscheid helpt bij de rouwverwerking en is daarom erg belangrijk. Deze cocon is met de hand gevilt met de mooiste zachte merinowol. Ze worden geleverd in verschillende maten. Voor informatie: www.miriamverbeek.nl

kant, onderkant en een losse binnenwade. Het geheel wordt samengeknoopt met witte linten. Vanaf €480,= margaretsabee.com

Nijntje pluis Sandra Nanning beschildert in opdracht kisten, zoals deze ‘Nijntje pluis’. www.sandrananningmuurschilderingen.nl

Kinderkistje Boomstam Het Wilgenwiegje van Beerenberg is gemaakt met handen en met veel liefde. Het is ook enig in zijn soort. Voor de vorm, gebaseerd op een wiegje, is gebruikgemaakt van wilgentenen, populierenhout en suède. Samen met de lichte kleur en dito gewicht zorgt het wiegje voor een gevoel van geborgenheid en tederheid. De binnenkant kan geheel naar wens worden bekleed. €750,=. www.beerenberg.nl /afscheid met bloemen

Van trouwjurk tot slaapzakjes

Wilgenmandje Wilgenmandje troost is voor kindjes vanaf 65 cm. Te bestellen via www.prematuurkistje.nl

Stichting Floor de Lis heeft een mooie missie: van gedoneerde trouwjurken cocoontjes, jurkjes en piepkleine slaapzakjes naaien voor te vroeg geboren kinderen. De kledingsetjes en manden liggen gereed op de NICU en kraamafdelingen van ziekenhuizen, zodat ouders niet zelf op zoek hoeven. Wanneer de setjes niet meer in het ziekenhuis beschikbaar zijn, kun je deze rechtstreeks aanvragen bij www.floor-de-lis.nl. De setjes worden dan verstuurd naar het ziekenhuis, geboorteof kraamcentrum. De stichting met ANBI-status is geheel afhankelijk van donaties en sponsoring. P.s. Voorlopig geen trouwjurken nodig!

Wil je hen helpen? Check Appaview

LATER... als ik dood ben

Kledingkast vol herinneringen Niets zo persoonlijk als kleding en daarom des te lastiger om er afstand van te doen als iemand is overleden. Gelukkig is er voor ieder wat wils om een dierbare herinnering te laten maken. Bruikbare kleding die je over hebt en minder aan gehecht bent kan je kwijt bij één van de vele kringloopwinkels die ons land rijk is. Check voor een kringloopwinkel bij je in de buurt of juist niet in de buurt omdat je niet iemand in de kleding wilt zien lopen: www.allekringloopwinkels.nl.

Hoezen om te kussen Linda de Ree maakt met haar bedrijf Hoezen om te Kussen tastbare herinneringen voor nabestaanden. Een mooi kussen op de bank, om lekker tegenaan te liggen of je hoofd op te laten rusten. www.hoezenomtekussen.nl

Tara hielp haar zus bij het opruimen van de kleding van haar overleden zwager. Alles moest weg van haar zus. Van een kledingstuk vond Tara de stof zo mooi dat zij die er tussenuit viste. Zij liet er een kussen voor haar zus van maken, die daar nu heel blij mee is.

De zware bontjas van haar overleden moeder hing al een tijd aan de kapstok. ‘Ik ga ‘m niet dragen’, dacht Antoinette. Zij liet er twee prachtige kussens voor haar dochter van maken. Een knuffelzachte herinnering aan oma.

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Wade 'mooi ingewikkeld' Kr8stof van Hannah-jo Janssen Foto en draagbaar: Atelier Miek, Annemieke de Graaf

Wytze’s kleding ging in zijn afscheidswade Professioneel weefster Hannah-jo Janssen maakt met haar bedrijf Kr8stof prachtige kussens en afscheidskleden. In de kleden kunnen overledenen worden opgebaard, begraven of gecremeerd. Het kan echter ook worden bewaard als herinneringsplaid. Om later lekker onder weg te kruipen. Hannah-jo werd op het idee gebracht door goede vriendin Dani die na het overlijden van haar man Wytze bedacht om hem in te wikkelen in zijn eigen stofjes. ‘Zullen we Wytze inweven in zijn eigen kleding?’ legde ze bij Hannah-jo neer. De reden was klip en klaar. Wytze was van de ronde vormen, een hoekige kist stond daar haaks op. Hannah-jo en andere vrienden, familie en kennissen scheurden kledingstukken van Wytze in repen en gingen gezamenlijk aan de slag. De afscheidswade werd een mooi eerbetoon aan een liefdevolle relatie. Dani en Wytze, ouders van een zoon, waren 18 jaar samen toen hij na een ziekbed van drie jaar overleed aan de gevolgen van endeldarmkanker. Tot dan hadden ze een mooi en vol leven geleid samen. Beiden werkzaam in de evenementenbranche waren er vele vrienden en memorabele feesten. Twee maanden voor het overlijden van Wytze gaven ze elkaar officieel het jawoord. Om praktische redenen, zegt Dani: „Trouwen was voor ons niet echt belangrijk. Samen een kind hebben was de hoogste verbintenis.” Buiten het huwelijk werd er weinig anders geregeld. „We waren meer bezig met wat we wilden horen dan met het feit dat Wytze niet te genezen was.”

Bezig met Lijkwade Foto: Kristel Dallinga

Haar man werd na zijn dood thuis opgebaard. Het afscheid zou samen met vrienden en familie worden geregeld, wist Dani zeker. Hun huis werd een warm toevluchtsoord waar de één naast Wytze bleef staan, de ander een stuk aan de wade begon te weven en nummer drie een pot thee maakte. Een fijne ervaring, zegt Dani: „Je staat niet naar iemand te kijken, maar wordt onderdeel van het afscheid. Ik begreep ineens waarom de dood bij het leven hoort.” Wytze werd begraven in de wade waarin de toegewijde handen zaten van vrienden en familie. De ontstane wade werd ‘Mooi Ingewikkeld’ genoemd. Deze naam is Hannah-jo ’s nachts ingegeven. Voor Dani geeft dit precies de lading weer. Ook Wytze zijn draagbaar was gemaakt door een van zijn vrienden. Zijn laatste rustplaats ligt voor altijd op een natuurbegraafplaats. „Je gaat terug naar de natuur en voor mij is dit bos een fijne plek om te wandelen,” aldus Dani. Nu, vijf jaar later, gaat het goed met haar. Ze is bezig haar draai te vinden in een leven zonder Wytze. Gelukkig heeft ze haar vrienden. Voor Hannah- jo werd de wade van Wytze inspiratie om met Kr8stof ook anderen zoiets aan te bieden. „Omdat het weven ervan een eerste stap in het rouwproces is.” Kledingstukken van overledenen kunnen op deze manier een mooie bestemming krijgen. Ook een persoonlijke lijkwade? Leer het onder begeleiding van Hannah-jo, ga via een online link zelf aan de slag of geef Hannah-jo de opdracht deze te maken.

LATER... als ik dood ben

ReShare geeft kleding een tweede leven Heb je wel eens nagedacht over wat er met jouw kleding gebeurt als je er niet meer bent? Je leeft letterlijk in je kleding en als jij er niet meer bent dan blijft deze leeg achter. Misschien ruikt die ene shawl wel heel erg naar jou, of had je die ene blouse aan op dat bijzondere feest. Doordat kledingstukken zo persoonlijk kunnen zijn, is het soms erg lastig om de kleding van een overleden dierbare op te ruimen en weg te doen. Wat het makkelijker kan maken, is de wetenschap dat ze een mooie, nieuwe bestemming krijgen. ReShare is de textielinzamelaar van het Leger des Heils en geeft graag een zinvol tweede leven aan uw kleding nadat je er zelf niet meer in leeft. De kleding die zij inzamelt, gaat onder meer naar noodhulp en de eigen tien ReShare Stores: frisse, moderne winkels met tweedehands kleding voor een eerlijke prijs. Hier komen mensen met een smalle beurs, bewuste kopers en mensen met behoefte aan een kopje koffie en een luisterend oor. Deze winkels zorgen ook voor werkgelegenheid voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Alle opbrengsten van de textielinzameling stromen terug naar de hulpverleningsprojecten van het Leger des Heils. Geregeld komt kleding van een nalatenschap te hangen in een van de moderne en toegankelijke ReShare Stores. Zo zijn we samen weer één.

Zachte Herinneringen Door haar werk in een hospice en troostkamer deed Judith ervaring op met verlies. Bij de troostkamer begon zij met het op verzoek maken van kussens en knuffels van kleding van overledenen. De items op haar website hebben allemaal een eigen bijzonder verhaal. www.zachteherinneringen.nl De broertjes van 7 en 8 jaar die hun vader verloren, wisten in hun hoofd hoe de knuffelkonijnen eruit moesten gaan zien. Judith liet ze een tekening maken, zodat het precies de vorm kreeg zoals de jongens deze hadden bedacht.

Kleding nalaten aan Leger des Heils ReShare of meer informatie? Kijk op www.reshare.nl of bel 0800-0322.

Carpet of Life Dierbare kledingstukken verweven in een schitterende wallhanging of tapijt. Daarvoor heeft Deyja.org, een online platform over dood, rouw en verdriet, de creatieve handen ineengeslagen met non-profit organisatie Carpet of Life. Achter het in Marokko op traditionele wijze vervaardigde boucherouite kleed gaat meer schuil dan een unieke herinnering. Wie de kleding van zijn familielid selecteert, knipt elk stuk doormidden wat meteen de start is van dit onderdeel van het rouwproces. „Nabestaanden weten vaak niet wat te doen met de kleding. Wegdoen of bewaren, is altijd een emotioneel dilemma. Op deze wijze een kleed of wallhanging laten maken, is een mooi ritueel,” zegt Fenja Sepers van Deyja. Met Carpet of Life worden inkomsten gegenereerd voor de weefsters die in de Sahara de designkleden maken op de manier waarop hier al heel lang wordt gewerkt met restjes stof. www.deyja.org

LATER... als ik dood ben

EUTHANASIE

euthanasie ‘MAAK ER DE MOOISTE WEKEN EVER VAN’

Monique van Reisen is uitvaartbegeleider én fotograaf. Met Dagliefste helpt ze mensen bewust te worden van wat er allemaal mogelijk is en ruimte te maken om op creatieve en intense wijze met elkaar het afscheid te vieren. Dat blijkt de weg die met name bij euthanasie de juiste snaar raakt, merkt ze. Ze voelt zich rijk, zegt Monique, met alle mooie gesprekken die ze vanuit haar werk mag voeren. Ze maakte net een urenlange wandeling over het strand met de dochter van een moeder die weet dat haar einde gaat komen. ,,Mensen in rouw en met verdriet staan open voor fijne gesprekken als ze zich veilig en gehoord voelen. Drempels vallen weg, er ontstaat vertrouwen en dan kun je verbinding maken. Dat vind ik echt heel waardevol.” Enkele jaren geleden begonnen met het beschikbaar stellen van bijzondere afscheidslocaties waarvoor zij als enige een vergunning heeft, waaronder op het Noordwijkse strand,

neemt ze nu ook de begeleiding en organisatie van een afscheid op zich. En die zijn verre van doorsnee. ,,Locaties zijn nog steeds heel belangrijk, want de plek is zo’n toegevoegde waarde op de dag zelf. Maar wat ik ook heb geleerd is dat openheid, laagdrempeligheid over onderwerpen waar het echt om gaat, de tijd en de rust nemen cruciaal zijn voor een goede beleving van de periode naar het afscheid toe én voor de verwerking daarna. Acceptatie is uiteindelijk het allerbelangrijkste, zodat je los kunt laten.” Juist doordat Monique volop de tijd neemt om de familie te leren kennen en zo onuitgesproken wensen en gedachten naar

LATER... als ik dood ben

boven weet te halen, ontstaan laatste waardevolle dagen die voor altijd in het geheugen blijven. Zoals de familie die nog eenmaal terugkeerde naar het landgoed waar zij vroeger had gewoond. Om daar met elkaar heel speciale dagen en uiteindelijk ook de uitvaart te beleven. ,,Zo fijn dat we dat hebben kunnen regelen,” zegt Monique. Haar manier van werken spreekt aan, maar blijkt vooral ook de juiste snaar te raken bij euthanasie. ,,Het moment van het einde staat vast. Dat betekent dat er echt naar het einde toe geleefd kan worden. Wat daardoor, naast het verdriet, veel vrijheid biedt om die dagen prachtig te vullen met mooie en intieme afscheidsmomenten.” ,,Als alles besproken en georganiseerd is, zoals testament, kaart, locatie et cetera, kun je die voorbereidingsfase loslaten en de vrijheid nemen om echt met elkaar te zijn. Op de manier zoals jij het wilt en waarin iedereen zich prettig voelt. Eigenlijk zou ik iedereen wel willen aanraden om zich daarmee in een vroeg stadium bezig te houden. Het geeft zoveel rust en is van zo’n meerwaarde voor later.”

DURF TE PRATEN Jaren geleden bedacht ze al dat het tijd was voor een andere generatie uitvaartondernemers. ,,Ik denk dat een uitvaartleider veel meer begeleider van de laatste fase is en daarin voor alle betrokkenen meer kan betekenen. Een gesprekspartner bij wie mensen het vertrouwen voelen voor hoe zij het afscheid willen vormgeven en wat echt belangrijk is voor hen.” Zelf haalt ze daarvoor alles uit de kast, om mensen met elkaar de mooiste, meest verdiepende en creatieve laatste weken te laten beleven die er mogelijk zijn. Zoals de opa die in zijn laatste week twee avonden achtereen met zijn kleinkinderen door haalde om hen nog eenmaal alle anekdotes te kunnen vertellen. Binnenkort brengt Monique een product uit dat logisch aansluit op haar visie. De box met praatkaarten zal het gesprek over thema’s als euthanasie, testament en spiritualiteit aanmoedigen. Met als belangrijkste boodschap: durf te praten. Lees ook de ervaringsverhalen op de volgende pagina’s…

NVVE De NVVE, Nederlandse Vereniging voor Vrijwillig levenseinde, is er voor iedereen met vragen, twijfels en angsten rondom het levenseinde. De organisatie helpt mensen, zodat zij op tijd en weloverwogen hun wensen kenbaar maken en daarmee de regie over het einde van hun leven hebben. De NVVE zet zich in voor het beschermen van de euthanasiewet en het verbeteren van de weten regelgeving. www.nvve.nl

LATER... als ik dood ben

‘Ik wil mijn zoons niet belasten’ Annette, alleenstaande moeder met twee zoons van 24 en 27 jaar, kreeg van haar oncoloog te horen dat ze nog kort te leven heeft. Ze kiest bewust voor euthanasie. „Het liefst zou ik er stilletjes tussenuit piepen, zodat ik het afscheid van mijn kinderen niet hoef aan te gaan.” Ze heeft de kaarsen aangestoken, lekkere dingetjes voor bij de thee neergezet. Annette straalt niet alleen hartelijkheid uit, maar zeker ook levenslust tijdens het gesprek over haar voornemen om zelf haar moment van afscheid te bepalen. Ze is een trotse alleenstaande moeder, zeer betrokken bij haar twee zoons van 24 en 27 jaar. Zij weten ervan. In 2014 kreeg Annette de diagnose borstkanker met uitzaaiingen in haar oksel. Niet veel later bleek ook haar andere borst aangetast. Immunotherapie zou een optie zijn, maar helaas werd ze voor de trial afgewezen. Annette legde zich neer bij de onheilstijding en besloot haar afscheid te gaan regelen. Haar oog viel op een bericht van uitvaartorganisator Monique van Reisen van DAGliefste die onder meer afscheidsbijeenkomsten organiseert op het strand. Ze hadden meteen een klik en zijn regelmatig op pad. On tour langs verschillende locaties. Enthousiast deelde ze haar zoons mee een afscheid op het strand te willen. Ze is een strandmens. Haar zoons hebben zo hun bedenkingen. Een afscheid op het strand, nou nee. ‘Mam, we gaan toch niet staan huilen op het strand waar nog veel meer mensen zijn’. „Of ik niet gewoon iets kan bedenken wat andere mensen ook doen.” Haar wens tot euthanasie liet ze jaren geleden al vastleggen. „Als alleenstaande moeder wil ik de dingen goed geregeld hebben. Ik vind het niks om de jongens te belasten met mijn aftakeling. Ik wil ze ook niet weken laten waken wat zo is als ik kies voor palliatieve sedatie. Als ik mezelf niet meer kan verzorgen, is het mooi geweest.” Volgens de prognose is het zover in mei, maar dat wil ze nog niet. „Ik wil erbij zijn als mijn jongste zijn bul haalt, dat heb ik hem beloofd.” Maar als het wel zover is, weet Annette exact hoe ze het wil. Zoals boven in haar eigen bed inslapen en daar blijven tot het moment van afscheid. Het liefst zou ze

EUTHANASIE

Website This is the end samen met haar hondje gaan. „In mijn armen, maar hij is er al tussenuit gepiept. De jongens kunnen dan bij mij zijn als ze dat willen. En in huis zijn en bieren en tv kijken zonder dat ik pontificaal in de kamer ben. De dag van het afscheid leggen ze mij in een mand – met roze randje, de goedkoopste, haha – die ik samen met Monique heb uitgezocht en dan kunnen ze even weg. Ik wil niet dat zij erbij zijn als ik met veel gedoe de trap af wordt gedragen. Daarna brengen ze mij naar Atelier Otti voor een afscheid in besloten kring met circa dertig man.”

FOTOBOEKEN Toen Monique Atelier Otti voorstelde, bleek dat een voormalig werkgever van een van de jongens te zijn. Dat bijbaantje had hij te danken aan zijn moeder. „Hij zat middenin zijn eindexamen, daarom heb ik zelf het initiatief genomen. Ik bel voor mijn zoon, zei ik, en ik weet dat hij uitermate geschikt is. Laat hem maar komen, zeiden ze lachend.” Zoonlief is inmiddels verder in zijn leven, maar het contact is er nog altijd. Daarom vindt het afscheid daar plaats. „Ik vind het een mooie en geschikte locatie. Mijn zoon vond het eerst niks, want huilen in het bijzijn van oud-collega’s is niet fijn. Maar iedereen heeft er nu vrede mee.” Haar urn heeft ze als kunstenares zelf gemaakt. Hij is gebaseerd op het oude Egypte waar ze als stewardess vroeger regelmatig landde. Een scarabee erop en een wachter bovenop de urn. Voor haar zoons heeft ze van glas een mooi hart gemaakt, in de vorm een beetje samengeknepen. Zoals wanneer je iemand intens knuffelt de borstkas bij elkaar komt en je hart een beetje rond wordt getrokken. Annette zit niet bij de pakken neer en gaat gestaag verder met de voorbereidingen voor haar einde. Als eerste pakte ze het opruimen van spullen op. Sommige dingen worden verkocht, zodat ze de opbrengst aan haar kinderen kan nalaten. Ze speurt de fotoboeken af naar bijzondere afdrukken. De rest

Op ‘This is the end’ vind je films en documentaires over vrijwillig levenseinde. Dit is een initiatief van de NVVE, Nederlandse Vereniging voor Vrijwillig levenseinde. Met o.a. de trailer van ‘Dokter Kees’ en de eerder verschenen film van Jesse van Venrooij: ‘t Is goed zo’. www.thisistheend.nl

mag weg. „De fotoboeken uit de tijd met mijn ex-man bewaar ik, zodat ze zelf kunnen bepalen wat ze daarmee willen.” Haar sieraden worden eveneens niet bewaard. „Van de opbrengst kunnen ze een mooi klokje kopen, heb ik gezegd, maar dat is nu nog even te moeilijk voor hen.” Met een van haar zoons heeft ze het crematorium bezocht om te kijken hoe de ruimte waar de ingang van de oven is eruit ziet en het er daar dan aan toe gaat. „Ik wist niet dat nabestaanden zover met je mee mochten gaan. En nu kan mijn zoon het ook aan zijn broer uitleggen.” Een volgende stap richting het afscheid.

MENSEN HAKEN AF Haar kringetje is klein geworden. Ze heeft een goed contact met de huisarts die voor haar een wijkverpleegkundige heeft geregeld. Voor straks is er een terminaal verzorgende. Annette heeft heel sterk behoefte aan lotgenotencontact, maar dat is er niet. Er zijn geen praatgroepen voor ongeneeslijke kankerpatiënten, zegt ze. „Jammer, want ik heb weinig mensen met wie ik hierover kan praten. Mensen haken helaas af in deze situatie.” Dat geldt niet voor Monique van Dagliefste. Ze bezoekt Annette regelmatig. Ze wandelen een stukje of drinken een kopje thee samen. Haar situatie verslechtert. Maar met andere tabletten is er weer een opleving. Hoe het verder gaat, weten ze nu niet. „Het meest lastige moment lijkt mij het afscheid van de jongens. Dat ik ze een dikke knuffel geef en zeg: ‘Ik houd van jullie’ en zij hetzelfde tegen mij zeggen. Het liefst zou ik er gewoon tussenuit piepen zodat ik dat moment niet hoef aan te gaan, want mijn kinderen zijn alles voor mij.”

LATER... als ik dood ben

‘Zijn laatste week was geheel out of the box’ De laatste week voor de euthanasie van haar vader, beleefde de familie het mooiste intieme samenzijn sinds tijden, zegt Petra Beuk. „Mijn vader genoot van lange avonden met de kleinkinderen en andersom.” „Onze vader was al lang ziek. Twintig jaar geleden kreeg hij de diagnose prostaatkanker, daarna volgde leukemie. Elke keer krabbelde hij op, tot de zomer van 2020 toen er een agressieve en niet operabele vorm van blaaskanker bij hem werd geconstateerd. Ook bij een second opinion zeiden ze niets meer te kunnen doen. Zo nuchter als hij was, nam hij dat als een voldongen feit aan. Ofwel: het is zoals het is. Zowel onze vader als moeder hadden zich eerder al uitgesproken voor euthanasie voor als ze met dit soort dingen geconfronteerd zouden worden. Maar als het einde dan nadert, hoe ga je er dan mee om? Binnen het gezin zat niet iedereen meteen op één lijn. Ik accepteerde het gegeven eerder dan mijn twee broers. Mede daardoor was ik degene die aanzwengelde dat we dingen moesten gaan organiseren. Het was het voorstel van Monique van Dagliefste om onze vader bij het eerste gesprek te hebben. Hij zelf vond dit eigenlijk onzin, maar ze had gelijk. We gaven aan dat hij weg kon gaan als het hem teveel werd, maar dat werd het niet. Het werd een plezierig gesprek, mede omdat Monique en ik een aantal dingen al hadden ingevuld. Waar we heel erg blij mee waren, was dat Monique voorstelde dat we konden samenkomen in Dijk en Burg, het historische landhuis waar we als familie veel sporen hebben liggen. Het is de plek waar onze ouders getrouwd zijn, waar mijn broers en ik geboren zijn en waar onze ouders meer dan dertig jaar een hotel en camping hebben gerund. Nog één keer zouden we terugkeren. Tijdens het traject daalde de rust neer op mijn vader. Het was immers zo goed als geregeld. Eén ding maakte hij duidelijk: hij ging niet meer terug naar het ziekenhuis. Samen met de thuiszorg hebben mijn moeder en twee kleinkinderen dat weten te voorkomen. De laatste weken ben ik bij mijn ouders ingetrokken, zodat ik er de nachten voor hem kon zijn. Het was belangrijk dat hij bij plasproblemen even zou gaan lopen.

LATER... als ik dood ben

Op een nacht lag hij te draaien in zijn bed. Hij was aan het malen, zei hij. Ik voelde dat er een opening was naar het gesprek dat we nog moesten hebben. Dat hij er echt klaar voor was om een dag te prikken. Ik moest de arts maar gaan contacten, gaf hij aan. En nu ga ik slapen, voegde hij eraan toe. Het hoge woord was eruit. Onze familie heeft iets met de 13de als datum. Helaas viel deze nu op een zondag en viel de keuze daarom uiteindelijk op de 11de van de 12de, om 13.14 uur. Zijn zussen zijn die week gekomen om afscheid te nemen. Verder wilde hij geen bezoek, uitgezonderd van zijn eigen gezin. Twee avonden voor het zover was, wist hij zich omringd door zijn kleinkinderen. Ze kwamen met twee flessen Champagne om vervolgens uren aan zijn lippen te hangen, terwijl hij het vat vol familieanekdotes opentrok. Het was een feest voor allemaal. De laatste avond herhaalde zich dat. Hoewel eigenlijk bedoeld voor de kleinkinderen om één voor één afscheid te komen nemen, nam hij zelf de regie om met de hele familie nog één maal op zijn leven te proosten. Met zijn allen zijn we tot heel laat blijven zitten. De dag van de euthanasie hebben we met elkaar Weense kersentaart gegeten tot het tijdstip daar was. Precies op het afgesproken moment sliep hij in. Onze vader heeft met zijn vrijwillig levenseinde een mooi, waardig én waardevol afscheid kunnen krijgen. Zijn laatste dagen waren zoals zijn leven is geweest: geniet van de kleine dingen en geniet van elkaar. Het heeft ons geholpen om de hechte familieband weer aan te halen en zijn dood te verwerken. Wat ik heel goed vind, is dat euthanasie niet zo’n item meer is in onze familie. In onze directe omgeving is het eveneens een voorbeeld geweest, want meerdere mensen hebben er nadien toe besloten. Wat hebben jullie het mooi gedaan, horen we vaak. Als tip zou ik anderen daarom willen meegeven: ga op zoek naar een uitvaartondernemer die creatief, warm en empathisch is en out of the box wil denken.”

EUTHANASIE

‘Mijn vader heeft een lans gebroken’ De vader van Titia de Witte wist al jaren dat hij voor euthanasie zou gaan als hij ziek zou worden. Met elkaar beleefden ze fantastische laatste weken. „Zo mooi dat wij dit in Nederland zo mogen doen.” „Mijn vader van 87 voelde zich bijna nog een jonge god. Een charmante man die vol in het leven stond, al had hij door zijn vrouw en dochter te verliezen een en ander meegemaakt. Op de dag van zijn verhuizing naar een appartement nabij dat van zijn vriendin kreeg hij een hersenbloeding. Op dat moment begon de grote reis die we samen hebben gemaakt en die heeft geresulteerd in zijn euthanasie begin 2021. We wisten al jaren dat euthanasie zijn wens was als hij ziek zou worden. Hij bevestigde dat ook regelmatig bij zijn huisarts en bij ons dat hij dan geholpen wilde worden. Dat moment kwam na zijn hersenbloeding. Eenmaal in het verpleeghuis voor revalidatie, dachten we aanvankelijk dat het allemaal nog wel meeviel. Zijn spraak ging snel de goede kant op, net als het gevoel in zijn been. Alleen zijn arm bleef verlamd. Achteraf kwam het besef dat hij zich waarschijnlijk voor ons heeft overgegeven aan een revalidatieproces. Zelf stond hij er anders in. Dat bleek toen hij al na een paar dagen kenbaar maakte dat hij het euthanasietraject wilde opstarten. Natuurlijk was dat slikken, maar er was ook de overtuiging dat we hem wilden helpen. Wat we er ook voor zouden moeten ondernemen. De eerste hindernis bleek een arts vinden die wilde meewerken. Zijn eigen huisarts bleek puntje bij paaltje helaas veel beren op haar weg te zien, maar gelukkig vonden we gehoor bij het Expertise Centrum voor Euthanasie. Na drie weken hadden we contact met het team dat mijn vader ging helpen, bestaande uit een verpleegster en een dokter. Ik wilde dat ze het eerste gesprek alleen met mijn vader zouden voeren, zodat duidelijk was dat het echt zijn wil was. Vijf dagen later was er weer een gesprek en weer een week later opnieuw. Voor ons brak de tijd aan om dingen te gaan regelen voor het afscheid. Via een vriendin kwam ik terecht bij Monique van Dagliefste. Zij zei ook meteen: we gaan je vader helpen

Film Dokter Kees Willy heeft een euthanasieverzoek. Willy heeft dementie en niet aangeboren hersenletsel. De familie vraagt zich af of dit dan het moment is om een en ander in werking te zetten. Documentairemaker Jesse van Venrooij volgt dokter Kees, Willy en zijn familie in de zoektocht naar wat het beste is. De rauwe en intieme filmstijl maakt de worsteling en complexiteit voelbaar. Jesse was aanwezig bij de meest kwetsbare momenten. Een film die duidelijk maakt hoe belangrijk het is om zorgvuldig en met nuance naar het vraagstuk van euthanasie en wilsonbekwaamheid te kijken.

bij de invulling van het allerlaatste stukje. Plus: je kunt alles zelf regelen. Dat was niet tegen dovenmansoren. Ik ben met Monique op pad gegaan voor een kist van bamboe, we hebben samen met pap zijn rouwkaart gemaakt, de Mitsubishi ingericht als rouwauto en mijn zoon heeft zijn speech voor het afscheid vast aan hem voorgelezen. Hij had mooie één-opéén-gesprekken met iedereen. Er was harmonie. De laatste dag voelde ik berusting neerdalen. Het was goed, zoals mijn vader daar ook over dacht. De volgende dag heeft hij alle tijd genomen om te badderen, zich aan te kleden en een lekker luchtje op te doen. Tussen de middag nog even heerlijk geluncht met garnalen, paling en een biertje en zo naderde het moment. Ik was erbij, hoewel ik daar eerst vanaf wilde zien. Ik ben blij dat ik het toch heb gedaan. We kregen een laatste knipoog, nog één keer sprak zijn humor en daar ging hij. Met zijn vijftienen hebben we hem daarna een mooie intieme begrafenis gegeven. Een toost bij het graf met zijn favoriete jeneverdrank en jazzmuziek, daarna een lekkere maaltijd thuis met heel veel flessen uit paps wijnkelder. Zes weken waren het alles bij elkaar. Maar wat een bijzondere tijd is dat geweest. Vol met heel speciale momenten. Euthanasie is in mijn ogen het meest humane wat je iemand, die dit besluit heeft genomen, kan geven. Zo mooi dat wij dit in Nederland mogen doen. Daarom heb ook ik onlangs mijn euthanasieverklaring bij mijn huisarts neergelegd. Net als een goede vriend van mijn vader deed. Mijn vader heeft een lans gebroken.” 1

‘Een laatste knipoog, nog één keer sprak zijn humor’ LATER... als ik dood ben

STOERE STEEN HOUWERS Passie is wat echte steenhouwers bezielt. Geen mooier geluid dan dat van de hamer op de beitel. The sound of the men working…. Mooi man. TEKST EVELIEN BAKS

LATER... als ik dood ben

‘GOED HAKKEN IS EEN PERFECT SAMENSPEL’ Schols & ’t Hart staat voor liefde voor het vak en voor fraaie steensoorten, zegt directeur Ed van der Laan. „Geen mooier geluid dan dat van de hamer op de beitel.” Als de steenhouwers van Schols & ’t Hart lekker aan het hakken zijn, zingen ze op het ritme van hun slagen gebroederlijk Hoh! Ah! Hoh Ah! Hard, dan weer zacht. Hoh! voor de eerste slag met de hamer op de beitel, Ah! bij de tweede. Geen treffender steenhouwerssong zeggen ze hier in de Delftse werkplaats dan Sam Cooke’s klassieker Chain Gang, ofwel ‘the sound of the men working...’ Het tekent de bevlogenheid van het team, zegt directeur Ed van der Laan. Dertig jaar geleden leerde hij bij zijn buurman Schols & ’t Hart het vak, nu leidt hij dit bedrijf van de familie ’t Hart. Al meer dan een eeuw wordt er steen gehakt en bewerkt voor graven, maar ook voor de historische stad. Zo maakten ze een steen voor de Nieuwe Kerk, waar de Oranjes hun koninklijke grafkelders hebben. Over wat het vak bijzonder maakt, kan Ed kort zijn: „Het materiaal. Elke steen is anders, daarom is geen dag hetzelfde.” Met een ploeg van zeven, van wie drie gediplomeerd steenhouwer, zijn ze elke dag in de weer om stenen te hakken, te slijpen, te polijsten en te zandstralen. Soms zijn het vloeren, dorpels of bordessen, maar vier op de vijf opdrachten betreft een grafsteen.

De showroom staat vol met voorbeelden. Van klassiek tot modern en alles daartussen. Prachtig materiaal, wijst Ed om zich heen. Schols & ’t Hart werkt veel met Belgisch hardsteen. „Omdat we gewoon een goed stuk steen willen. Kijk, dat heeft vaak veel aardlagen, die kun je voelen. Er kunnen soms kleine deeltjes vanaf springen, maar dat heeft ook zijn charme. Steen is nu eenmaal een natuurproduct.” Anderen kiezen nu juist voor het roestkleurige Cortenstaal, een metaallegering die al snel een verweerde look krijgt. „Wij zeggen weleens: het gaat met het leed mee. Het verdriet na een overlijden is heftig, maar wordt met de tijd minder. Zo is het ook met het materiaal. Maar graniet blijft met een beetje schrobben en schuren decennia lang glimmen.” Het hakken is nog altijd het pure handwerk. Iedere steenhouwer heeft zijn eigen houten hamer en beitel. Daarmee hakken ze palen langzaam maar zeker rond. Elk streepje betekent duizenden klappen. Sommige klanten kiezen heel bewust voor gehakte letters in de oude traditie op de grafsteen omdat ze dit mooier vinden dan gezandstraalde, weet Ed. „Een letter is altijd in de vorm van een V en dieper dan als deze gezandstraald is. Maar met de laatste kun je wel meer lettertypes toepassen. Dus beide hebben hun voor- en nadelen. Hakken is tijdrovend, daar is ook de prijs naar.” In de werkplaats – stof mag hier! – laat hij zien hoe het vorm krijgt. Een goede steenhouwer hoeft niet sterk te zijn, zegt Ed, maar slim. Je moet namelijk bedenken hoe je het werk makkelijker kan maken. De Popeye onderarmen komen vanzelf, net als de expertise. „Je kan aan de hamer zien hoe de steenhouwer slaat. Goed hakken is een perfect samenspel tussen hamer en beitel. Mooi werk, hoor.”

Foto: Boukje Canaan

IN BEELD

LATER... als ik dood ben

Foto: Ilja Verstraten

‘DE GEUR VAN HARDSTEEN IS HEERLIJK’

LATER... als ik dood ben

Passie voor het ambacht zit gebeiteld in het Zeeuwse familiebedrijf Timmerman Natuursteen. „Steen leeft. Wat je verwerkt, is gewoon een mooi stukje van de aardkorst,” zegt eigenaar Martin Timmerman.

gaan voor een bepaalde kleur. Anderen willen weer alleen initialen op de steen. Maar bijzondere opdrachten krijgen we ook genoeg.” Zo maakte Timmerman bijvoorbeeld het monument voor het Feyenoord-vak op de Zuiderbegraafplaats in Rotterdam. Maar ook op ander vlak zijn ze van de details. „Een dame die kwam kijken naar de grafsteen voor haar overleden echtgenoot, wilde weten hoe groot de afstand tussen de regels zou zijn? Of we van de 1.85 meter dan misschien 1.92 zouden kunnen maken? Dat was namelijk de lengte geweest van haar man. Heel subtiel, maar voor de familie is dat goud.”

Martin Timmerman zit al van kinds af aan in ‘het steen’. Opgegroeid rond de werkplaats van het bedrijf dat al vanaf 1839 van generatie op generatie overgaat, was het vanzelfsprekend dat ook hij in die voetsporen zou treden. „Ik was er altijd, ging met mijn vader mee naar de groeve in België en stond op mijn 15de al achter de graveermachine,” zegt de huidige eigenaar van Timmerman Natuursteen. Van Zierikzee verhuisde het bedrijf in 1966 naar Nieuwerkerk. Nu ligt de hoofdvestiging aan de toegangspoort van het Zeeuwse plaatsje. Met alle grote platen steen op het erf een niet te missen blikvanger. Trots loopt Martin tussen de stapels door. „Ik vind het gewoon prachtig werk, een levensverhaal vatten in steen. Dat hoeft niet altijd heel ingewikkeld te zijn. Een weduwe wilde laatst een platte zwarte steen. Haar man, een boer, was een man van weinig woorden geweest. Ze vertelde terloops dat hij altijd naar de meeuwen boven zijn hoofd tuurde. Zullen we dan een afbeelding van een meeuw in de steen zetten, vroeg ik. Dat was genoeg. Dat is nou onze bevlogenheid om er iets onvergetelijks van te maken.” Het belangrijkste is volgens Martin dat mensen een goed gevoel hebben bij hun keuze. „Sommigen zoeken niks speciaals, maar

Het steen betrekken ze inmiddels uit alle windstreken. Belgisch hardsteen behoort tot de populaire soorten, maar er komt ook veel uit Zuid-Afrika en India en in Italië hebben ze contacten met de beroemde marmergroeves van Carrara. Het verschil in kwaliteit? „Stollingsgesteente is harder dan kalkgesteentes, die worden aangetast door zuren. Er zijn mensen die dat juist weer heel mooi vinden.“ Steen is altijd mooi, wil Martin maar aangeven, omdat het leeft. „Het is ontstaan door simpelweg hard geworden grond. Marmer krijg je als dat door druk en warmte kristalliseert, graniet heeft te maken met de vulkanische werking. Wat je verwerkt, is dus gewoon een stukje van de aardkorst. Dat brengt ook weleens een verrassing. Zo bleek een grauwe steen eens een gitzwarte kern te hebben. Prachtig!” Bij Timmerman houden ze met de zeventien werknemers het oude ambacht hoog. Als Martin ’s morgens arriveert en de machines in de werkplaats hoort ronken, begint er voor zijn gevoel weer een mooie dag. „Het is het beleven van je vak. Ook de geur van steen. Die van Belgisch hardsteen is heel apart en ruik ik op afstand. Het moment dat ons werk niet meer ambachtelijk zou zijn, verliest het zijn charme.”

IN BEELD

Met twee opa’s en een vader als steenhouwer moest het raar lopen wilde Vas de Groot een ander pad kiezen. Nu staat hij met zijn vrouw Jacqueline aan het roer van Alvasco en zijn zonen Max (22) en Thom (18) er ook al bij. Aan een dijkje onder de Rotterdamse Van Brienenoordbrug houden Vas en Jacqueline de familietraditie hoog. Niet in Leerdam of Gorinchem, waar eerdere generaties hun bedrijven hadden, maar in de straat waar de familie van Jacqueline van Rikxoort jarenlang een winkel runde. Onder de dubbele showroom bevinden zich de steenopslag en werkplaats met als grote trots de meer dan honderd jaar oude zaagmachine van opa Vas. Na een opknapbeurt zingt de zaag weer als vanouds, laat Max zien. Ook hij is sinds een paar jaar gediplomeerd steenhouwer. „Als je dit vak in wil, moet je weten waar je het over hebt. Dus ga eerst maar de opleiding doen, zei mijn vader.” Zo volgt hij waar de familie van vaderskant al vele decennia goed in is. Hoewel het voor zijn vader Vas zeker geen uitgemaakte zaak was. Die koos voor een loopbaan als hondentrimmer en trainer, maar ruilde de dieren in voor steen toen zijn vader verlegen zat om hulp. Daarna startte hij met Jacqueline zijn eigen steenhouwerij. Van ambachtelijke steenhouwerij is Alvasco langzaam de richting opgegaan van een bedrijf dat natuursteen verwerkt.

Foto: Ilja Verstraten

‘JE MOET ER MET EEN LACH NAAR KIJKEN’ „Mijn vader erkende als een van de eersten dat de kosten voor Europees steen te hoog werden en ging zakendoen met het Oostblok. Nu verwerken wij vooral natuursteen uit China en India. Maar we kunnen nog steeds het heuse handwerk. Uiteindelijk is dat het mooiste, maar mensen moeten het wel willen betalen.” De liefde voor steen is dus gebleven, zoals te zien is in de opslag waar klanten het voor het kiezen hebben. En als ze een speciale grafsteenwens mogen vervullen, gaan de vingers jeuken. De persoonlijke touch is voor hen onmisbaar. „Je wilt de geest van de overledene pakken in de steen. Waar hield iemand van; favoriete kleur, bloem, hobby? Memorabele momenten waar je blij van wordt? Dat wil ik weten. Zodat we een steen plaatsen waar je niet met een traan, maar met een glimlach naar kijkt. Zoals ik ook altijd zeg: zet iemands roepnaam erop. Dat geeft meer gevoel dan hoe het in het paspoort stond,” zegt Vas. Zo kreeg een archeologe een passende steensoort met gefossiliseerde schelpen op haar graf. Ruw, spiegelglad, de wensen gaan alle kanten op, zoals ook de klanten van verschillend pluimage zijn. Van stoere motormannen tot zakenvrouwen en ministers. Ook het Feyenoordlogo komt regelmatig voorbij. Drie jaar geleden stapte Max in het bedrijf. Al dat stof, hij vond het eerst maar niks, maar nu is ook hij gegrepen door het vak. „Soms komt het wel binnen, hoor. Ik had een heel speciale band met een oudere dame nadat ik de steen voor het graf van haar man had gemaakt. Pasgeleden kreeg ik het bericht dat zij zelf was overleden. Nu komt ook haar naam op de steen, dat doet wel iets.” Thom heeft de stap nog niet gemaakt maar is wel vaak een grote helpende hand al. Regelmatig gaan de broers samen een steen plaatsen. Vas en Jacqueline: „Toen ze nog heel klein waren, namen we ze in de Maxi-Cosi mee als wij aan het werk gingen op een begraafplaats. Ze weten niet beter.”

LATER... als ik dood ben

Foto: Renee Krijgsman

‘DUURZAAMHEID IS EEN FACTOR AAN HET WORDEN’ Gevestigd in een regio waar alle gezindten en stromingen zijn te vinden, gaat het ook in de grafstenen alle kanten op, zegt Mariska van Ommen. Samen met haar man Michiel zet zij in Kampen het bedrijf van zijn opa voort. Van behoudend ‘doe maar een keitje’ tot grootse praalgraven. Dat zijn de uitersten die Steenhouwerij Van Ommen al vele jaren in graniet, marmer en nog veel meer materialen vat. „Onze regio is groot, want ook vanuit Flevoland en Amsterdam weten ze ons te vinden. Dus zoveel mensen, zoveel wensen,” vat Mariska samen. Ofwel never a dull moment in het familiebedrijf waarvoor begin vorige eeuw het fundament werd gelegd. Bijna een eeuw later is Van Ommen met zijn ambachtelijke steenhouwerij een bekende naam in grafstenen en gevelstenen. Het gebeurt wel dat er een grafsteen wordt binnengebracht die door opa is gehakt en waarin ook de tweede generatie zijn handtekening heeft gezet. En ook die is herkenbaar, want iedere steenhouwer is te herkennen aan zijn schrift. „Mijn schoonvader is een echte steenhouwer, mijn man daarnaast ook een beeldhouwer,” zegt Mariska. De showroom is recent op de schop gegaan en toont een dwarsdoorsnee van alle mogelijkheden. „Wat kunnen we niet op dit gebied, kun je beter vragen,” zegt Mariska, die zelf ook de kunst van het hakken en beeldhouwen verstaat. Wat het leuk maakt,

LATER... als ik dood ben

is de vereiste creativiteit, zegt ze, plus de materiaalkennis. Waar de ene klant tot in detail zijn wensen op tafel legt, daar stapt de ander blanco binnen. „Wij vinden beide leuk. Uiteindelijk gaat het erom dat we iets maken waar de klant tevreden mee is. Of het nu het neusje van de zalm is of een standaard steen.” Echt standaard is het overigens al lang niet meer, want waar haar schoonvader nog vele rijen dezelfde steen op het erf had staan, daar zijn in de afgelopen 20 jaar volop nieuwe ontwikkelingen gekomen. „Hout, RVS, mozaïek, versteend hout, maar ook gebruikte steen. Duurzaamheid is een factor aan het worden. Niet iedereen vindt het nodig dat een steen een wereldreis moet maken om hier te komen. Zij kunnen eventueel gaan voor een gebruikte steen. Wij vernietigen in principe geen enkele steen. Doodzonde, want natuursteen is op zoveel manieren te hergebruiken.” Ook zogeheten versteend hout is aan een opmars bezig. Het is mooi materiaal waar de ouderdom vanaf druipt. Dit hout heeft duizenden jaren in de bodem of in water gelegen en is op die manier versteend geraakt. „Voel hoe mooi, helemaal gepolijst door het water,” wijst Mariska. Er ligt ook versteend bamboe, al net zo bijzonder. In combinatie met bijvoorbeeld een vogel en in een decor van grind of houtsnippers stralen de gedenktekens rust en schoonheid uit. Geef de specialisten een mooie klus, zoals het hakken van een bloem of een andere speciale vorm, en ze gaan los. „Dat is iets wat je echt in de vingers moet hebben. De een kan het, de ander niet.” De mooiste steen heeft overigens onlangs het bedrijf verlaten. „Prachtig met zelfs een klein goudadertje. Ik had hem tien jaar geleden voor onszelf gekocht, maar iemand wilde hem heel graag hebben. Gelukkig zijn er meer mooie stenen.” 1

ADVERTENTIE

M’n broer had maar 2 jaar ALS Ik ben Astrid Wagner. M’n broer is 38 als hij wat aan z’n handen krijgt. Het ergste scenario blijkt het te zijn: ALS. Steun onderzoek naar deze dodelijke ziekte. Neem Stichting ALS Nederland op in je testament. Meer weten? Scan de QR-code of ga naar als.nl. Geen tijd te verliezen. Oscar Wagner †

100% NL Monumentalista maakt Memories met een hoofdletter M. Om je liefste herinneringen te vereeuwigen in mooi design.

monumentalista.com

Foto: RTL

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

‘JAN WAS EEN BIJZONDERE MAN MET EEN BIJZONDERE MISSIE’ Door zijn deelname aan het tv-programma Zolang Ik Leef van Peter van der Vorst groeide Jan Kramer uit tot een van de boegbeelden van de campagne over spierziekte ALS. Ze hielden contact tot het eind. „Jan had een enorme wilskracht om de ziekte onder de aandacht te brengen,” zegt Peter. TEKST EVELIEN BAKS

Jan Kramer, een goedlachse geboren Rotterdammer, omarmde het leven. Hij had een mooie baan bij het Nederlands Loodswezen, deed nog even een universitaire studie bedrijfskunde erbij en was simpelweg gelukkig met Karin en hun twee kinderen Franka en Casper. Tot Jan in 2014 de eerste haperingen in zijn handen en armen merkte. Wat zenuwtrekjes, dacht hij. Maar toen hij eerst een sleutel niet om kreeg en daarna een bowlingbal niet kon optillen, voelde hij serieuze nattigheid. Kort daarna wist hij waarom. De ziekte ALS was zijn lichaam binnengedrongen en had daarmee zijn doodvonnis getekend. Jan wist dat de Amyotrofische Laterale Sclerose als progressieve ziekte hem binnen enkele jaren klein zou krijgen. Toch beet hij zich als een volhardende tijger erin vast om ALS onder de aandacht van het grote publiek te brengen en geld in te zamelen voor de Stichting ALS die in Nederland onderzoek naar de ziekte financiert. Jan liet zich onder meer in een speciale constructie hijsen om drijvend op zijn rug te midden van een groep vrienden de twee kilometer lange gesponsorde zwemtocht van de Amsterdam City Swim te maken. En in 2017 ging hij op een tandem mee naar de bijna 2000 meter hoge top van de kuitenbijter Mont Ventoux voor de Tour du ALS. Want Jan uit Hendrik-Ido-Ambacht hield altijd hetzelfde motto hoog: ‘Ik ben er nog…’

KWETSBAAR In 2016 gaf positivo Jan de dodelijke ziekte een gezicht toen hij een van de deelnemers was aan het RTL4-terlevisieprogramma Zolang Ik Leef. Presentator Peter van der Vorst volgde hierin vijf Nederlanders die te horen hadden gekregen dat zij een

ongeneeslijke ziekte hadden en zich voorbereidden op een te snel einde. Er ontstonden hechte vriendschappen. Niet alleen tussen Jan en zijn mededeelnemers, ook tussen hem en Peter van der Vorst. „We hadden een klik. Een beetje harde humor, daarin konden we ons wel vinden,” zegt hij. De huidig RTL-programmadirecteur bezocht Jan regelmatig thuis in zijn aangepaste woning en zag zijn enorme wilskracht. „Jan was aanvankelijk een beetje terughoudend tijdens de opnamen, maar al snel volgde openheid. Hij durfde zich kwetsbaar op te stellen. Jan had iets bijzonders. Ik heb van dichtbij gezien hoe hij stapje voor stapje langzaam maar zeker afscheid moest nemen van zijn gewone leven. Er werden steeds minder dingen mogelijk, tot hij alleen nog kon liggen en met zijn ogen de computer wist te bedienen. Het is bijna onvoorstelbaar hoe verschrikkelijk de ziekte ALS is. Jan had zijn down momenten, maar wat een optimisme heb ik bij hem gezien,” zegt Peter. Die insteek voerde van meet af aan de boventoon. Al snel nadat hij de diagnose ALS had gekregen, besloot Jan te gaan vechten. v

Jan hield altijd hetzelfde motto hoog: ‘Ik ben er nog…’ LATER... als ik dood ben

„Niet voor een oplossing want die is er niet – de ziekte is onbehandelbaar – maar wel om me in te zetten om het vinden van oplossingen mogelijk te maken,” zo zei hij regelmatig. Wat dat betreft hadden ze aan Jan een goede. Met alle acties zette hij ALS het jaar door op de kaart. Van doppen sparen tot fietsen, Jan was de montere initiatiefnemer. Zo werd er in de buurt van Rotterdam samen met zijn team en onder leiding van oud-WK-kampioene Leontien van Moorsel getraind voor de pittige fietstocht in het Franse zuiden. Hij haalde er volgens eigen zeggen de kracht uit om zijn energie te blijven steken in zijn missie. Niet bij de pakken gaan neerzitten, dat herkende Peter van der Vorst bij alle deelnemers in Zolang Ik Leef: „Ze wilden allemaal laten zien hoe je die laatste fase kan beleven en toch nog heel veel kan doen. Daarin was Jan een extreem voorbeeld. Dat begon al op de eerste draaidag toen hij voor de camera in het huwelijk ging treden met zijn Karin. Het was overigens de bedoeling om één seizoen te maken, maar de band was zo sterk en kijkers leefden zo mee dat we nog een paar specials gemaakt hebben om mensen te updaten over hoe het verder met de deelnemers ging.”

GEHOLPEN Met zijn instelling werd Jan ook een voorbeeld voor Peter zelf, die begin 2018 in een week tijd zowel zijn moeder als zijn vader verloor. „Een heftige periode, maar alle gesprekken met Jan

LATER... als ik dood ben

en ook de andere deelnemers aan het programma hebben mij zeker geholpen in hoe je omgaat met een naderend einde en met verlies. Met zijn instelling heeft hij mij ook geholpen om bepaalde keuzes te maken. Jan maakte de dingen bespreekbaar, dat vond ik inspirerend. Zoals eigenlijk alle hoogte- en dieptepunten die we met elkaar hebben meegemaakt.” Pal voor zijn overlijden in 2018 bezocht Peter hem voor de allerlaatste keer thuis. Het spreken ging Jan toen heel moeizaam af, maar de warmte tussen de twee was voelbaar. In alles gaf Jan aan dat zijn strijd moest worden voortgezet. Hijzelf genoot tot het laatste moment vooral van zijn gezin. „Mooie reizen, hartstikke leuk, maar het belangrijkste in mijn leven is dit gezin. Daar geniet ik intens van en wil ik alles uit halen,” zei hij. Toen hij begin mei zijn laatste bericht de wereld in had gestuurd en kort daarna overleed, wist iedereen één ding zeker: Jan had de ziekte ALS in de spotlights gezet. Hij was een van de grondleggers van de patiëntenvereniging ALS patients connected. Nog altijd is Jan een bekend boegbeeld. Op de site van ALS Nederland is zijn verhaal te lezen met daarbij zijn diepgewortelde wens: ‘Ga door met mijn strijd…’ Peter: „Jan deed alles om geld bijeen te brengen voor ALS Nederland zodat onderzoek naar de ziekte kan worden gefinancierd. Zijn laatste jaren van zijn leven stonden in dat teken. Het is knap hoe hij zich daarin heeft vastgebeten. Ja, Jan was een heel bijzondere man.” 1

INPSIRATIE

Eeuwige rust

NAAST DE ABDIJ Aan de rand van Arnhem ligt de enige natuurbegraafplaats van Europa waarop de hand van zusters rust. De zusters Trappistinnen kijken vanuit hun abdij op de velden van Koningsakker. „We zijn blij dat we hebben doorgezet.” TEKST EVELIEN BAKS

LATER... als ik dood ben

Terwijl de klokken van de abdij luiden, wandelen mensen over de akkers die reiken tot aan Papendal. Het geeft de natuurbegraafplaats nabij het station van Oosterbeek zijn bijzondere sfeer. Dat de zusters er zelf ook regelmatig een ommetje en een praatje maken, bevestigt het gevoel dat Koningsakker een speciaal karakter heeft. Waar ooit het maïs metershoog groeide, daar liggen nu zo’n honderd graven tussen de natuurlijke begroeiing. En zo’n achthonderd mensen vanuit heel Nederland hebben hun plekje op deze natuurbegraafplaats alvast gereserveerd. „Mooi, hè,” zegt zuster Julian. In 2009 maakten de 32 zusters vanuit het Brabantse BerkelEnschot de oversteek naar het Gelderse land. Door de oprukkende woningbouw van Tilburg zagen zij hun stilte in het nauw komen. De flats stonden bij wijze van spreken al tegen de abdijmuur aan. Na een ruime zoektocht naar een nieuwe locatie vonden zij uiteindelijk hun heil boven de grote rivieren, al was dat voor sommige zusters aanvankelijk een brug te ver. Maar de protestanten van overzijde sloten de katholieke zusters al snel in de armen. Nu zou zelfs de meest verstokte zuster voor geen goud meer weg willen van het terrein waar bos en akkers in elkaar overgaan en alle seizoenen van het jaar even mooi zijn. Het is het domein van vogels en vlinders, maar ook van reeën die er geregeld passeren. Het is dit uitzicht waarom alle zusters een kamer aan de buitenzijde van de nieuwgebouwde abdij wensten, lacht zuster Julian.

ABDIJWINKEL Een paar jaar geleden kregen de zusters de kans om de aangrenzende akkers aan te kopen wat ze met beide handen aangrepen. „Een voor ons belangrijke bufferzone om onze rust te garanderen.“ De eeuwenoude kloosterorde legt zich immers toe op stilte en gebed, arbeid en een sobere levensstijl in nauwe verbinding met de natuur. Toen de boekbinderij, het gastenverblijf en de abdijwinkel waar ze onder meer zeep, jam en handbeschilderde kaarsen verkopen, voor de langere termijn niet rendabel genoeg bleek, zagen ze in de gronden nieuwe kansen. Maar niet direct. Zuster Julian, destijds overste: „Toen een van onze adviseurs een natuurbegraafplaats opperde, wuifden we dat aanvankelijk weg. We woonden al tussen de graven met de grote begraafplaats van de Sint Jozef Congregatie van Mill Hill vlak naast ons en onze eigen begraafplaats binnen de muren van de abdij. En dan nog meer graven? De regel waarnaar wij leven is dan wel ‘Houd de dood iedere dag voor ogen’, maar om dat ook letterlijk te zien, was wel een punt.” Toch kwam hij er. Een bezoek met de gehele communiteit aan diverse natuurbegraafplaatsen in Nederland overtuigde de zusters. Koningsoord zou zijn Koningsakker krijgen en worden aangelegd in dezelfde kwadranten als de ommuurde tuin van de abdij en met dezelfde flora en fauna van eertijds, bedacht de landschapsarchitect. En zo geschiedde, alhoewel de hele totstandkoming veel had van een lijdensweg, aldus de zuster.

LATER... als ik dood ben

PICKNICK De eerste begrafenis vond plaats nog voor de officiële opening van Koningsakker. Een van de adviseurs vond er zijn laatste rustplaats, met op zijn eigen verzoek de voeten richting het bos. „Iedereen kan dat zelf bepalen.” De gehele communiteit was er om hem zingend de laatste eer te bewijzen. Gemiddeld vinden nu zo’n vijftig overledenen er jaarlijks eeuwige rust, want de graven zullen nooit worden geruimd.. Wie er rondwandelt, ziet hier en daar de boomschijven liggen als teken van graf. Ze gaan op in de vier velden die zijn vernoemd naar de seizoenen en waar bloemen en heide hun gang mogen gaan. Soms nemen mensen een picknickmand mee en blijven ze een tijdje. Inmiddels is het nieuwe ontvangstgebouw klaar en kan er ook van daaruit een afscheidsceremonie, condoleance en catering worden geregeld, vertelt medewerkster Amber van Amsterdam. Ook nu is elke dag iemand aanwezig voor informatie over de begraafplaats. „We zitten hier in een bekend wandelgebied. De combinatie van bos, open velden en rust trekt veel mensen. Zeker nu we ook een luisterwandeling hebben, een initiatief van de samenwerkende Natuurbegraafplaatsen van Waarde. Bezoekers kunnen met hun smartphone een rondleiding volgen en horen zo over de historie, het gebied en de gedachte achter een natuurgraf,” aldus Amber. Of zuster Julian er misschien ook een plekje voor later overweegt? „Binnen het slot hebben we onze eigen begraafplaats. Hier blijven de zusters voor altijd samen, want toen we hierheen verhuisden zijn ook de graven van onze overleden zusters overgebracht. Maar de Koningsakker is heel mooi. Stiekem zouden sommigen van ons het best wel willen.” www.koningsakker.nl

INSPIRATIE

‘Vogels hebben het hier voor het kwetteren’

Mosbankjes in een open boskapel Natuurbegraafplaats Venlo-Maasbree is een van de weinige die werkt met looptijden. Toch zullen de graven in het bos nooit worden geruimd, zegt Annemieke Kluijtmans. In de Blerickse Bergen ligt al meer dan tien jaar Natuurbegraafplaats Venlo-Maasbree. Een mooi stukje openbaar natuur waar vogels het voor het kwetteren hebben en de paden zijn vernoemd naar de hazen, dassen en herten die het gebied bevolken. Alleen de aanwezigheid van een boskapel met houten bankjes en een katheder van boomstammen verraadt dat hier nog iets meer plaatsvindt. „Onze begraafplaats heeft hier geen ontvangstruimte of mogelijkheden tot catering, maar is echt puur natuur,” zegt Annemieke Kluijtmans die samen met haar partner Tom Grubben het initiatief van haar ouders voortzet. „De allereerste natuurbegraafplaats van Nederland is een voortvloeisel uit het werk van mijn vader, die lang in de bosgrondhandel heeft gewerkt. Hij is in het buitenland gaan kijken, heeft zich georiënteerd en de stap gezet. Al snel bleek dat er inderdaad behoefte bestond aan natuurgraven en kwamen er mensen uit heel Nederland om een plekje uit te zoeken.”

Nu is de begraafplaats verspreid over twee locaties die via een lang wandelpad door het bos verbonden zijn. In totaal 20 hectare grond waarop gemiddeld een tot twee keer per week een begrafenis plaatsvindt. Daarvoor krijgen families alle ruimte, want met liefst niet meer dan één ceremonie per dag is er geen druk. „We laten alles aan henzelf over. Het enige wat wij doen, is zorgen voor het graf en eventueel de boskapel reserveren en geluid regelen.” Zo kan het dat op een doordeweekse dag het geluid van stemmen en muziek door het bos klinkt, terwijl even verderop mensen met een hond voorbijlopen of een vrouw haar paard over een pad leidt. „Veel mensen zien het vrij toegankelijke gebied als een heerlijke plek om te recreëren, maar gebruiken dit in harmonie met de omgeving.”

PLANTENLIJST De houten bordjes en zwerfkeien, waarvan veel al met mos overwoekerd worden, zijn de herkenningstekens voor de graven. Deze worden in geval van een algemeen graf na tien jaar weggehaald, want in tegenstelling tot veel andere natuurbegraafplaatsen werkt Venlo-Maasbree met looptijden. Er zijn echter ook mogelijkheden om voor een langere tijd te gaan, zoals voor een familiegraf. Maar geruimd wordt er nimmer, benadrukt Annemieke. „Wij graven best diep, op 2.20 meter. Als nou over vijftig jaar een familie precies dit plekje wil, dan komt dit bovenop het graf dat er al was. Dat we met looptijden werken, is omdat we duurzaam met de grond willen omgaan en zo ervoor zorgen dat er over 100 jaar nog steeds bij ons kan worden begraven.” De houten bordjes met naam worden op de dag van begraven geplaatst. Sommigen besluiten het hierbij te laten, anderen kiezen daarna voor de gratis ter beschikking gestelde zwerfkei die ze kunnen laten graveren. Soms leggen nabestaanden bloemen neer op het graf: „Een snijbloemetje mag, net als planten die hier van oudsher groeien en zijn opgenomen in onze plantenlijst, maar verder is het de bedoeling dat de graven gewoon in de natuur opgaan.” Daarom wordt het mos dat over de bankjes van de kapel kruipt, ook niet drastisch verwijderd. „Voor een dienst leggen we kussentjes erop.” De catering mag dan ontbreken, er zijn volgens Annemieke volop mogelijkheden in de directe omgeving. „In de omliggende plaatsen is volop horeca. En je kunt natuurlijk altijd zelf wat meenemen.” www.natuurbegraafplaats.nl

LATER... als ik dood ben

De natuur leidt op Landgoed De Hoevens In het Brabantse Alphen ligt op landgoed De Hoevens een natuurbegraafplaats. Rust en ruimte overheersen, net als de wil van de natuur. „Die is leidend,” zegt Caroline van der Lande die samen met haar man Floris het gebied de kans geeft weer zichzelf te zijn. Het herstellen van het landgoed, dat honderd jaar geleden werd aangekocht door haar grootvader, is hun levenswerk, zegt Caroline. Tot begin jaren negentig had haar moeder er een modern landbouw- en melkveebedrijf. Op die plek, waar voorheen suikerbieten groeiden, heeft ze met haar man het roer omgegooid. Landgoed De Hoevens met onder meer een natuurkampeerterrein, B&B, vakantiehuis en natuurbegraafplaats op 193 hectare is een plek geworden waar zij zelf ook heel graag de rust zoekt. „Ik ben een natuurmens, dat had ik als kind al.” Een tijdje geleden heeft ze met haar man en hun kinderen de belangrijke kernwaardes voor De Hoevens bepaald. Deze zijn: natuur, eenvoud, kwaliteit, rust en ruimte. „Vanuit die bedding groeien wij door.” Ze houdt stil bij een kleine vijver achter bosschages, een verstilde plek met een bankje om te mijmeren. Hier en daar liggen boomschijven met inscriptie. „Het is een geliefde plek voor een natuurgraf,” zegt Caroline. Even verderop liggen op de natuurbegraafplaats, die in 2014 werd geopend, de open terreinen met fraaie vergezichten. Er is nieuwe aanplant van typisch Brabantse boomsoorten zoals fladderiepen. „We willen de natuur terugbrengen naar haar oorspronkelijke staat. Daarom is de natuur leidend in dit proces. Daarin past het idee van de begraafplaats. Hier ga je terug naar de pure essentie van wie je bent: onderdeel van de natuur. Het is mooi om te zien dat mensen dit ervaren als een hele lichte plek, zeker niet akelig.”

LATER... als ik dood ben

Zeven jaar geleden gingen ze de nieuwe ervaring aan, zonder speciale voorkennis. „Maar wel met een stuk levenservaring en een goed team met passie om ons heen. We zijn trots op wat we met elkaar neerzetten, zonder onszelf op de schouders te slaan.” De drie ‘buitenmannen’ hebben de werkzaamheden op het terrein onder hun hoede. Het team dames in het informatiecentrum zorgt er samen met Caroline en Floris voor dat alles reilt en zeilt. „Natuurbegraafplaats De Hoevens is niet heel groot, wel een plek met persoonlijke aandacht. Om de rust te kunnen waarborgen, is er nooit meer dan één uitvaart per dag.” Ze kijkt elke dag even naar ‘haar’ natuur. Die ontwikkelt zich zonder gebruik van bestrijdingsmiddelen, zoals ook de paden met stoom onkruidvrij worden gehouden. „In de zomer zijn de velden een zee van bloemen waar veel bijen op afkomen. Dan zie je lupines, margrieten en rode klavers onder meer. Door wallen te maken en speciale struiken aan te planten, creëren we een leefgebied voor dieren. We zien zelfs weer zeldzame vogels broeden.” Altijd zijn ze bezig met de ontwikkeling van het terrein. Er zijn plannen voor een Kempisch coulisselandschap en recent is een patrijzenproject gestart. En de stinzenbollen die De Hoevens elk jaar met Allerzielen uitdeelt om bij een graf te zetten, spreiden zich langzaam uit.

ROGGEBIER De Hoevens biedt natuurgraven aan voor een periode van vijftig jaar of onbepaald, urnen voor dertig jaar of onbepaald. „Eeuwigdurend past niet in onze duurzaamheidsgedachte. Want wie is de mens om een stukje van de aarde voor altijd in te nemen? Wij menen dat de verbinding mens en natuur zo langer kan bestaan.” Om die geliefde natuur te beschermen, liggen er in het bosgedeelte alleen urnen begraven. „Om de bomen gezond te houden, mogen de wortels niet beschadigd raken.” In alles wat de familie onderneemt, neemt de natuur hen aan de hand. Want ook het eigen bier wordt gebrouwen met St. Jan’s rogge waarvan de planten al in de tijd van Vincent van Gogh op Brabantse grond tot bloei kwamen. 1

INTERVIEW

‘Taart eten biedt ook troost’ Ze is de Beste Thuisbakker van Nederland. Elizabeth Lopez (41) won dit jaar Heel Holland Bakt met haar patisserie-creatie Liefde voor het leven. De dood is daaraan, vindt ze, onlosmakelijk verbonden. TEKST ELLEN SCHOLTENS BEELD MAX/ROLAND J. REINDERS

LATER... als ik dood ben

Net als haar Wie ben ik-taart is ze vrolijk, kleurrijk en zoet. Ze lacht veel en graag, ze zingt én ze bakt. Bijna vier miljoen kijkers zagen Elizabeth Lopez de achtste editie van het tv-programma Heel Holland Bakt winnen. De op Aruba opgegroeide verpleegkundige die moeder is van vier kinderen won met haar 8-delige showstopper Liefde voor het leven.

Alweer een beetje geland? Diepe zucht: „Door Heel Holland Bakt ben in een trein gestapt die nog steeds aan het rijden is. Ik hoop er een tijd in te kunnen blijven, maar wel in combinatie met mijn werk en mijn gezin. Sinds de finale heb ik zó veel leuke ontmoetingen gehad. Ik kreeg bezoek van de burgemeester en ben zelfs, op afstand, gefeliciteerd door de premier van Aruba. In mijn woonplaats Spijkenisse word ik soms wel, soms niet herkend. Waarschijnlijk omdat we mondkapjes moeten dragen en omdat ik ervan houd van kapsel te wisselen. Maar op mijn werk, op de afdeling endoscopie in de behandelpoli SMC, hoor ik de hele dag: ‘Onze bakker dit en dat’. En: ‘Mag ik een selfie met je maken?”

We weten waarom je hebt gewonnen: veel oefenen! „Ik heb, denk ik, wel duizend macarons gemaakt, twaalf keer een tulband en er zijn negentig eieren doorgegaan bij het oefenen met soezen voor de éclairs. Toewijding, discipline en focus zijn belangrijk in alles wat je doet in het leven. Dat heb ik van mijn moeder: je moet met liefde iets doen, anders moet je het laten. En: wees dankbaar. Mijn moeder woont op Aruba en heeft op afstand alles gevolgd. Ze is ontzettend trots op me en zegt wijze dingen als: ‘denk aan jezelf’ en ‘blijf jezelf.”

Je hebt niet van haar leren bakken? „Van mijn moeder heb ik de basis van het koken geleerd en het improviseren. Ze was chef-kok en zij heeft me degelijk en goed leren koken: hoe houd je een spatel vast? Hoe breek je een ei? Hoe bak je een ei? Als je de basis weet, dan weet je ook hoe je bloem, olie, zout en suiker in gebak of gerecht moet verwerken. Maar de passie voor het bakken heb ik van mijn ex-schoonmoeder. Toch ben ik er pas zelf mee begonnen toen ik in Nederland ging wonen om mijn opleiding te volgen.”

Taart is meer dan een stuk gebak lees ik op je socials… „Een taart roept gezelligheid op en staat, voor mij, voor feest, familie en waardering voor elkaar. Ook voor verdriet, ja. Met

‘Bij mij wordt het chocoladetaart... absoluut’ 54

LATER... als ik dood ben

elkaar een stuk gebak eten, breekt het ijs. Het opent een soort gesprek en geeft troost. Iets zoets eten is heel gepast bij een afscheid, al zal ik voor mijn eigen begrafenis niet willen dat er een gewone plak cake wordt gegeten. Als ik moet kiezen, wordt het chocoladetaart, absoluut! Die maakt mensen blij, vooral vrouwen. Mijn ultieme pleasure is een smeuïge chocoladetaart die lekker blijft plakken met het heerlijke zuurtje van aardbeien. Als er taart wordt gegeten, dan wil ik dat er genóten wordt. Dat mensen iets hebben van: ‘Wat ben ik dankbaar dat ik hier op dit moment mag zijn en van dit hemelse gebak mag proeven’. Zeg maar: als zoete herinnering. Dat is wat je wenst en ook mijn slogan: making sweet memories. Je wilt mensen eraan herinneren hoe je was en hen een gevoel van blijdschap meegeven. Een afscheid hoeft niet per se somber of verdrietig te zijn. Je kunt ook met vreugde terugkijken.”

Hoe zou je zelf begraven of gecremeerd willen worden? „Zoals vrijwel alle Antillianen kies ik voor begraven. Ik weet precies hoe; daar heb ik het met mijn man uitgebreid over gehad. Ook over het feit dat ik donor ben. Niet voor alles hoor: ik wil dat mijn naasten een lichaam hebben om afscheid van te kunnen nemen. Aan de andere kant is iemand helpen heel belangrijk voor mij. Dit lichaam vergaat, maar als ik iets kan betekenen voor een ander… Ik ben niet bang voor de dood: het zij zo, als het gebeurt.”

Heb je ervaringen met afscheid nemen? „Mijn vader overleed toen ik een jaar of dertien was. Daar weet ik alles nog van: dat was heel indrukwekkend. Ik was boos: het ene moment was hij er nog. Hij voelde zich niet goed, ging het ziekenhuis in en hij was weg. Plots ging ie slapen: zo zag ie er ook uit. Ik besloot met niemand meer te praten. Dagenlang heb ik mezelf een zwijgplicht opgelegd, zelfs tijdens de begrafenis zei ik niets. Ik begreep er niets van dat hij zomaar ineens weg was. Ook voor mijn moeder was het zwaar dat ze niet volledig afscheid heeft kunnen nemen: hij was de liefde van haar leven. Ze bleef jarenlang rouwen en droeg sombere kleuren. Zijn kleding hing ook nog gewoon in de kast. Hij was er niet meer, maar toch was het of ie er nog was. Ik nam mijn vader de dingen kwalijk die misgingen in mijn leven. Je was zo’n goede vader voor mij, dacht ik steeds. Waarom ben je er niet? Dan was dit niet gebeurd of dat me overkomen. De acceptatie kwam pas toen ik in Nederland ging wonen. Ik was eind twintig en had een droom over mijn vader. Hij kwam binnen in ons huis en zag er zo vredig uit. Hij sprak niet, omhelsde me alleen maar, terwijl er een wind naar binnen blies. Een prachtige ontmoeting was het. Toen ik wakker werd, voelde ik: het is goed. Ik ben heel dankbaar voor die droom die waarschijnlijk uit mijn onderbewuste kwam: ‘t heeft me vrede gegeven. Ik heb

INTERVIEW

hem kunnen vergeven. Ook het geloof helpt daarbij. Het geeft hoop, een soort rust dat het goed komt.”

Je bent opgegroeid op Aruba waar het geloof, maar ook bijgeloof, een belangrijke rol speelt… „Ik ben rooms-katholiek opgevoed en lid van de Pinkstergemeente. Sommige onderdelen van de Arubaanse cultuur heb ik losgelaten, daar herken ik me niet meer in. Er zijn veel rituelen bij een afscheid, zoals het opmeten van de kinderen van de overledene met een touwtje. Dat wordt vervolgens afgeknipt en meegegeven in de kist. Of de periode van acht dagen rouw. Er wordt ook gegeten, gedronken, althans door de mannen, en gedanst. Muziek speelt een erg belangrijke rol, net als het maken van andere geluiden als iemand is overleden. Er wordt gezongen, maar ook gejammerd en geschreeuwd.”

Hoe sta je er zelf in? „Een Arubaan zal nooit zeggen dat een begrafenis mooi was, dan loop je kans de volgende te zijn die ‘gehaald’ wordt. Mooi is het alleen voor de overledene. Dat is nog wel een bijgeloof dat ik heb meegekregen van mijn moeder. Voor mij is de dood een onderdeel geworden van mijn dagelijks leven; ik kan er heel makkelijk over praten. Thuis heb ik het onderwerp bewust bespreekbaar gemaakt, ook bij mijn jongste. Mijn man vraagt weleens: waarom? Dan zeg ik: omdat het belangrijk is. Omdat tien van de tien mensen doodgaan; dat is onze bestemming. Ondertussen moeten we ons ervan bewust zijn hoe we hier zijn gekomen en wat we hier doen. Het leven kan elk moment eindigen, zelfs vandaag. Daar kan

‘Arubaan zal nooit zeggen: het afscheid was mooi’ niemand, geen wetenschapper en geen geloof, iets aan veranderen. Het verbindt de mens. Dat maakt dat we uniek zijn en toch hetzelfde.”

Wat een mooie gedachte… „Dat heb ik geleerd in de zorg. Door de begeleiding van stervenden in thuiszorgteams die 24-uursdiensten draaien. Niet willen praten over de dood komt voort uit angst en onwetendheid. Door de dood te omarmen, hoef je niet meer bang te zijn voor het alleen zijn, want dat is onze grootste angst. Eenzaamheid is een van de ergste ziekten die er zijn. Bij veel mensen heb ik een hand mogen vasthouden bij het uitblazen van hun laatste adem. Dat gaf rust. Soms heb ik ook gebeden. Ik kon zien aan iemands gezicht of hij of zij dat wilde. Als het niet werkte, dan stopte ik; dat zie je aan de mimiek. Iedereen heeft het recht om op z’n eigen manier afscheid nemen van de aarde, vind ik. Soms zei ik helemaal niets: dat hoeft ook niet. Op het moment dat ik bij die persoon was, was ik uitsluitend bezig met het doel waarvoor ik er was; zo voelde dat. Je bent daar omdat je daar moét zijn.” 1

LATER... als ik dood ben

High tea en high beer Een lekkere Hollandse stamppot tijdens het afscheid? Of een high beer met de favoriete biertjes van de overledene? Doen, zegt René Degenkamp, eigenaar van een van de oudste Rotterdamse stadsboerderijen Wapen van Degenkamp. Waar voorheen condoleances en afscheidsbijeenkomsten doorgaans plaatsvonden in de 150 jaar oude partyboerderij ‘op’ Zuid, daar is René Degenkamp nu ook volop aan het cateren op locatie. Met een auto vol heerlijkheden rijdt hij regelmatig door de regio om een lunch of bijvoorbeeld Brabantse koffietafel te bezorgen. „Of we bereiden op locatie.” René leidt een familiebedrijf dat al 150 jaar staat voor onder meer het lekkerste brood. Sinds 25 jaar is Degenkamp ook een naam in catering. Altijd is hij bezig om het assortiment te verfijnen. Op het menu staat onder meer een mediterrane ‘tafel’ met olijfen rozemarijndesembroden en breekbroden. Lekker met een beetje olijfolie en wat zout erbij om te dippen. Voor de zoetliefhebbers is er een high tea met een variëteit aan bonbons, gebakjes en warme hapjes. Of naar keuze met mini-clubsandwiches. „Wat ik leuk vind, is dat steeds meer mensen zich laten leiden door hun eigen smaak en wensen en het culinaire deel van een afscheid daarmee serieus nemen. Want een bierliefhebber gedag zeggen met een high beer met een aantal van zijn favorieten met daarbij een paar porties bitterballen, dat is toch geweldig? Er zijn ook mensen die houden van ouderwetse Hollandse kost en een captains diner bestellen. Ik probeer voor iedereen een persoonlijke tafel samen te stellen.”

Afscheid met Bloemen Bloemen geven troost en warmte, ervaren de vakmensen achter Afscheid met Bloemen. De aangesloten bloemisten zijn niet de minsten. Allemaal vakspecialisten met een speciaal hart voor rouwstukken die de categorie standaard overstijgen. Elke kist, mand of baar krijgt een passend bloemwerk dat het geheel naar een andere dimensie tilt. „Niks is doorsnee,” zegt Chris Derksen, derde generatie eigenaar van De Eeuwige Lente in Apeldoorn en gewend aan bijzondere opdrachten. Samen met collega Lillian Ebus van Nizza Bloembinders in Venlo is hij de stuwende kracht achter Afscheid met Bloemen. Hierin hebben gerenommeerde bloemisten in heel Nederland ieder hun exclusieve regio. Elke twee jaar maken zij samen met een professionele team een nieuw fotoboek met prachtige voorbeelden. Bloemen op de voorpagina van LATER… gezien? Typisch Afscheid met Bloemen. www.afscheidmetbloemen.nl

atie Inspir 56

LATER... als ik dood ben

ADVERTENTIE

Geen uitvaartverzekering?

Ontzorg uw naasten door het vooruitbetalen van de uitvaart Jilly (70) en Frits (71) hebben nooit een uitvaart verzekering afgesloten. Een paar maanden geleden kozen ze er daarom voor hun uitvaart vooraf te betalen bij DELA. Jilly: ‘Als je van elkaar houdt, gaat zorgen voor elkaar altijd door. Ook na het overlijden.’ ‘Frits en ik zijn ruim veertig jaar samen. We hebben twee prachtige kinderen opgevoed en samen meerdere zaken gerund. De laatste jaren hebben we helaas afscheid moeten nemen van een paar goede vrienden. Een paar maanden geleden zaten we ’s avonds met een bak thee op de bank en zei Frits opeens tegen me: ‘Ik wil jou straks goed achterlaten, maar we hebben nog niks geregeld.’ De uitvaart vooruitbetalen: voor iedereen zonder uitvaartverzekering ‘We hebben nooit een uitvaartverzekering afgesloten. Ik denk dat we allebei dachten: we hebben spaargeld, dat komt wel goed. Die avond bleken we echter allerlei vragen te hebben die we niet konden beantwoorden: Hoeveel kost een uitvaart eigenlijk? Wat zijn onze wensen? Is er een slimmere manier

om geld voor ons afscheid opzij te zetten? Een goede vriendin raadde ons toen aan onze uitvaart bij DELA vooruit te betalen. Het geld dat je inlegt, komt tegen een relatief hoge rente in het depositofonds van DELA en is alleen bedoeld voor de uitvaart.’ Uitvaartwensen vastleggen ‘Bij het afsluiten van het GarantiePlan kregen we een gratis wensenboekje. Het is fijn om de uitvaartwensen van elkaar te kennen en we weten nu precies hoeveel onze uitvaarten gaan kosten. We hebben allebei eenmalig € 7.500 ingelegd en zijn van plan jaarlijks te controleren of dat bedrag nog overeenkomt met onze wensen. Zo niet, storten we het verschil bij.’ Houden van is voor elkaar zorgen ‘Natuurlijk voelt het vreemd om je eigen afscheid te regelen. Frits en ik staan allebei nog midden in het leven en ik hoop dat we samen honderd mogen worden. Toch merk ik dat het ons rust geeft dat ook het laatste stukje nu is geregeld. Als je van elkaar houdt, houdt voor elkaar zorgen nooit op – ook niet na de dood.’ Meer informatie via dela.nl/garantieplan of 040 209 75 63.

Betaal nu de uitvaart vooraf bij DELA en ontzorg uw naasten: • Voor iedereen: ongeacht leeftijd of gezondheid • Geen maandelijkse premie, maar in één keer of in delen het totale bedrag inleggen • Een hoge jaarlijkse rente van 1,50 tot 6 procent • Vrije keuze van uitvaartonderneming • Helderheid over de uitvaartwensen dankzij het gratis wensenboekje

grote KISTEN DE

TOP 10

Standaard? Het mag hoor, maar het hoeft natuurlijk niet. Kist, baar, mand… de collectie is inmiddels behoorlijk groot. LATER… verzamelde een aantal favorieten. Dat is nog eens anders liggen!

LATER... als ik dood ben

KISTEN

Levende kist Levende doodskist? Nou en of! Loop Living Cocoon heet ’s werelds eerste levende doodskist die groeit van mycelium. Dat is het ondergrondse wortelnetwerk van paddenstoelen. De kist is volledig bio-afbreekbaar en zet organisch materiaal om in waardevolle voedingsstoffen voor de natuur. In de kist ligt een bedje van mos dat goed past bij het idee van de kist: de natuur verrijken en nieuw leven laten bloeien. Het is mogelijk je kist te reserveren voor later. Je krijgt een persoonlijke rondleiding en een van mycelium gemaakte voucher. De prijs is €1495 incl. btw. www.loop-biotech.com

Terra Wit Met een naam als Design Coffins kan het natuurlijk niet anders dan dat het qua vormgeving om serieuze eyecatchers gaat. Sereen en lieflijk, zeggen we over de aanblik. De eerste lijn heeft de naam Terra gekregen dat letterlijk aarde betekent. De kisten met hun organische vorm worden geheel vervaardigd van Paulownia hout. Vooral de witte daagt uit om naar eigen idee te beschilderen of te voorzien van tekst. Complimenten voor deze nieuwkomers in de markt! Te bestellen De kisten zijn verkrijgbaar via je uitvaartondernemer. www.designcoffins.nl

Op de cover Met recht een plek op de cover waard… Een mand gevlochten van eersteklas wilgentenen door de kunstenaars van Beerenberg, die eerder al in the picture waren met hun sprookjesachtige Sneeuwwitje kist. De Wilgenmand is sierlijk, lieflijk, zacht en toch beresterk voor een trip per bakfiets. Versier hem met je favoriete (kleur) bloemen passend bij de lijkwade en het resultaat is wonderschoon. Eigenzinnig zoals het vlechtwerk! Prijs: €895 incl. btw. www.beerenberg.nl

LATER... als ik dood ben

Draagkist Het is geen kist en geen draagbaar, maar... een draagkist. Stoer qua vormgeving en mooi om te zien. Plus lekker open om gewikkeld in een wade de laatste reis te maken. Hij kost €720 incl. btw. www.natuurkist.nu

Schilderijtje

Puur natuur

Hoe mooi zijn de geschilderde bloemen op deze kist! Nabestaanden mogen zich uitleven samen met Sandra Nanning. Of laat deze kunstenares haar gang gaan om een bijzondere schildering te maken. Alles kan! De kist bestel je zelf en in overleg met Sandra wordt een ontwerp gemaakt. Check haar website voor inspiratie. www.sandrananningmuurschilderingen.nl

Aan de hand van de seizoenen, jouw wensen en beschikbare materialen maakt Jan Rusman prachtige natuurlijke kisten. De combinatie van takken, bladeren en verschillende mossoorten maakt elke kist uniek. De Puur Natuur kost €939 incl. btw. www.faircoffins.com

Hoeksche Kist Een kist met een verhaal dat leest als een streekroman! Gekapte bomen uit de ZuidHollandse Hoeksche Waard leven door in deze robuuste kist. Door hun ‘paspoort’ is precies na te gaan waar ze hebben gestaan en wanneer en waarom ze om moesten. Martijn Trouwborst maakt er met zijn Hoeksch Hout ambachtelijke Hoeksche Kisten van. Exclusief te bestellen bij Uitvaartverzorging Moree in Oud-Beijerland. Prijs: €1499. Dat is inclusief een Himalaya Berk als gedenkboom. Voor in de eigen achtertuin. Of in de natuur van de Hoeksche Waard. www.uitvaartverzorgingmoree.nl

LATER... als ik dood ben

KISTEN

Alles is liefde Deze natuurlijke kleurrijke kist zegt eigenlijk alles wat er nog te zeggen is. Elk exemplaar is uniek want speciaal voor deze persoon gemaakt. €895 incl. btw. www.beerenberg.nl

Foto: Rianne Hogewoning Lumifotografie

In vier stappen Stel je eigen kist samen, zegt VIEK. Dat doe je als volgt. Stap 1: kies het model en type, zoals vurenhout of zwarte fineer. Stap 2: maak de keuze voor de kleur stof voor de binnenkant, bijvoorbeeld oudroze of okergeel. Stap 3: welke uni- of dessinstof komt er op de bovenkant? Stap 4: geef de kist een persoonlijk tintje met eigen tekst of sluitknoppen met een afbeelding erop. Simple comme ca. Matras en kussen worden erbij geleverd. Vanaf €700. www.viek-uitvaartkisten.nl

Frislant Als dit niet op en top ‘Frislant’ is…. Met de afbeelding van de kobaltblauwe Friese vlag met zijn typerende rode ‘Pompebled’ is deze FAIR coffin gemaakt voor iedereen die de Elfstedentocht-provincie een meer dan warm hart toedraagt. En nog voor een mooi prijsje ook: €595 incl. btw. www.faircoffins.com

Dankbaar Een mooi alternatief voor een kist is een draagbaar. Tegenwoordig is er ruime keuze uit verschillende modellen. De draagbaar ‘Dankbaar’ van Beerenberg typeert zich door haar vrouwelijke vormen. Ook wades zijn er in verschillende materialen en vormen. Deze naturel wade, de bloemen van Afscheid met Bloemen en de bijzondere schragen vormen samen een prachtig natuurlijk geheel. Draagbaar ‘Dankbaar’: €950 incl. btw, Schragen: prijs op aanvraag. Wade: vanaf €315 incl. btw. www.beerenberg.nl

LATER... als ik dood ben

Last Call Die avond was de waarheid weer tot enkele woorden teruggebracht Toen ging de bel Het was de Dood Hij vroeg of ik Van Deelen was Jules Deelder 24 november 1944 - 19 december 2019

loopuyt_gin / loopuyt.com

LATER... als ik dood ben

NALATEN

NALATEN AAN EEN

goed doel Wat zouden goede doelen kunnen zonder schenkingen? Niets toch? Of het nu het geliefde museum om de hoek is, een orkest of een hulporganisatie die zich sterk maakt voor kinderen of onderzoek doet om ziektes de wereld uit te helpen… Blijven steunen dus…

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

PAUL VAN VLIET

‘IEDER KIND VERDIENT HET OM GROOTS TE WORDEN’ Paul van Vliet is al 30 jaar ambassadeur voor UNICEF. De Haagse cabaretier en schrijver weet als geen ander hoe hard steun nodig is voor de kinderen in de wereld. Daarom heeft hij het Kinderfonds van de Verenigde Naties opgenomen in zijn testament. En leeft zijn betrokkenheid verder in het Paul van Vliet Fonds. TEKST EVELIEN BAKS

Het was de beroemde Amerikaans-Nederlandse actrice Audrey Hepburn die goede vriend Paul van Vliet persoonlijk binnenhaalde bij UNICEF. ,,Paul, ik wil dat jij dit gaat doen, zei ze. Audrey, zelf ook een overtuigd UNICEF-ambassadeur, was een voorbeeld voor mij. En geloof mij, Audrey sprak je niet tegen,” zegt hij met een lach. Zo werd de theaterman die met het typetje Majoor Kees en liedjes als Meisjes van dertien een legendarisch oeuvre schreef, begin jaren negentig de eerste UNICEF ambassadeur van Nederland. En dat met grenzeloze liefde, betrokkenheid en tomeloze inzet, want zijn persoonlijke credo is oprecht ‘UNICEF: voor alle kinderen, overal en altijd’. Het kenmerkt zijn speciale band met ’s werelds grootste kinderrechtenorganisatie die in 1946 - vlak na het einde van de Tweede Wereldoorlog - werd opgericht om kinderen in getroffen regio’s te voorzien van voedsel en gezondheidszorg. Voor Audrey Hepburn, die als kind Operatie Market Garden bij Arnhem had meegemaakt, een belangrijke reden om zich sterk te willen maken voor UNICEF. Ze had de oorlog gezien en gevoeld, net als Paul van Vliet die als 9-jarige de hongerwinter doorstond. Sinds 1992 bezoekt hij voor UNICEF projecten in de wereld die kinderen vooruit moeten helpen. ,,Het kwam op een goed moment in mijn leven. Ik stond al jaren op de planken en vroeg mij af: wat wil ik nog? Natuurlijk wilde ik door met mijn vak waar ik waanzinnig van houd, maar ik wilde mijn talenten, werkkracht, tijd en bekendheid ook nog voor iets anders

inzetten. En toen kwam UNICEF op mijn pad, precies wat ik voor ogen had.” Hij heeft een grote drive om te laten zien wat de organisatie kan betekenen voor de toekomst van kinderen. ,,Het mooie van UNICEF is dat het totaal gericht is op de nieuwe generatie die onze beschadigde wereld toch een beetje beter moet maken. Daarom moeten we ervoor zorgen dat die generatie goed opgroeit, gezond is, onderwijs krijgt, beschermd is en zijn rechten leert kennen.”

KINDEREN IN GOUDMIJNEN Hij heeft met eigen ogen gezien dat het kan. Er zijn volgens de UNICEF-ambassadeur spectaculaire successen geboekt in onderwijs, sanitatie en in de bescherming van kinderen. En toch is er nog waanzinnig veel te doen, met kinderen die opgroeien in oorlogsgebieden en in vluchtelingenkampen. ,,Dat is weleens ontmoedigend. Aan de andere kant, UNICEF zit er bovenop. Dat kan omdat zij actief is in 190 landen waarmee de VN het pact heeft gesloten, daar eigen vestigingen heeft en het geld dus rechtstreeks wordt ingezet. Het blijft nooit ergens aan de strijkstok hangen.” Van alle mooie projecten staan er twee op zijn netvlies gebrand. Hij noemt Jewel uit Bangladesh, die in een donkere ruimte spiegeltjes maakte. UNICEF zorgde ervoor dat hij leerde lezen en schrijven. ,,Jaren later hebben we hem opgezocht. Het gaat goed met Jewel, die in de bouw een voorman is geworden omdat hij kan lezen en schrijven.” v

LATER... als ik dood ben

De plek waar hij zich als ambassadeur echt even moest herpakken, was echter op het Afrikaanse continent. In de goudmijnen van Burkina Faso trof hij kinderen die elke lach was vergaan. ,,Niet één van hen lachte. Tijdens al mijn reizen heb ik kinderen aan het lachen kunnen maken, maar hier bleek de humor als wapen niet meer te werken. Dat was zo’n bijzondere sfeer dat ik daar ondersteboven van was.” Dankzij UNICEF kwam er hoop voor de kleinsten. Zij werden uit de mijnen gehaald. Er kwam onderwijs voor hen en voor jonge moeders werd opvang geregeld. ,,Dat project is door de regering overgenomen zodat het een groots en effectief programma is geworden. Daar word ik heel blij van.” Het werk heeft een dimensie aan zijn leven toegevoegd. Kinderen werden een van zijn belangrijkste inspiratiebronnen. Hij is de wereld anders gaan bekijken, grenzelozer, en is veel meer de verantwoordelijkheid gaan voelen voor mensen. Nederland onder de loep nemend zag hij veel klein gedoe in een klein land. Of zoals de Fransen zeggen ‘Petit pays, petit esprit’. Jongens, denk eens wat groter, wil hij roepen. ,,Audrey Hepburn zei vaak: I don’t believe in collective guilt, I believe in collective responsibility. Collectieve verantwoordelijkheid is ook mijn motto geworden.”

FONDS Zijn eigen Paul van Vliet Fonds (van UNICEF) bekostigt speciale onderwijsprojecten voor kinderen die extra in de verdrukking zitten. Omdat opleiding de sleutel is naar een toekomst. Met voorstellingen (nu even online) zamelt hij geld in voor de aanschaf van computers bijvoorbeeld. Hij heeft goed geregeld hoe het verder moet als hij er straks niet meer is. ,,Ik heb geen eigen kinderen, wel twee lieve van mijn tweede vrouw Lidewij maar zij hebben het goed. Daarom wil ik nalaten aan de organisatie waarbij ik zeer betrokken ben. Ik vind het ontzettend zinvol dat je na je dood nog een beetje aan de toekomst werkt. Er blijft van mij verder toch niet zoveel over, een paar liedjes misschien…,“ zegt hij bescheiden als een van de grootste Nederlandse cabaretiers. Hoewel lange tijd voor zich uitgeschoven, staat hij nu wel stil

LATER... als ik dood ben

bij ‘het later’. De schim achter de horizon, zoals Paul beschrijft, komt als tachtiger dichterbij. ,,Niet zo lang geleden heb ik op de oudste begraafplaats van Den Haag het graf van mijn grootouders opgezocht. Aanleiding was een bericht over ruiming. Na een rondje bellen met de familie wist ik dat niemand het wilde hebben. Er was nog plek voor twee, die heb ik gekocht voor mijzelf en Lidewij.”

TESTAMENT Volgende stop werden notaris en arts. Daarna maakte hij de lijst op van de voorwerpen die hij aan speciale mensen wil geven en een tweede lijst met zaken die hij bij zijn begrafenis zou willen regelen. Binnen een maand lagen alle papieren klaar. ,,Net toen ik dacht dat ik tevreden was, overviel mij een enorme treurigheid. Denken aan de dood, het beviel me niet zo goed. Ik wil nog van alles. Het is heel moeilijk wennen aan het idee dat je nutteloos bent. Daarom heb ik het koffertje met de papieren weer uit het zicht gezet, achter een grote kamerplant.” Hij vertelt over een goede vriend die zich eveneens voorbereidde. Een dynamische man die het goed voor elkaar had. Motor, zeilboot, prachtig grachtenpand, et cetera. Toen zijn leeftijd een feit werd, besloot hij alles met een ritueel te offeren. ‘Vriend, we hebben prachtige avonturen beleefd samen, maar helaas nemen we nu afscheid, bedankt voor alles…’ sprak hij tegen zijn motor waarbij hij een kaarsje en wat wierook brandde. ,,Eenzelfde ritueel bij het huis en de boot. Allemaal stukjes van zijn leven. Zo organiseerde hij zelf de witte dood. Dat is als dingen worden opgelost, in tegenstelling tot de zwarte dood. Aan dat soort dingen zit ik wel te denken.” Een deel van zijn overpeinzingen heeft Paul gebundeld in het verhalenboek Heimwee naar morgen, als opvolger van Brieven aan God en andere mensen. Het boek met anekdotes over zijn leven en zijn carrière verschijnt in de zomer van 2021.. ,,Schrijven was de beste tijdpassering in coronatijd. Je eitje leggen in isolement, heerlijk.” www.unicef.nl/nalaten

SECTIE TITEL

Wat staat er op uw bucketlist? Dit is Edith. Ze heeft al veel meegemaakt. En toch heeft ze nog een paar dingen op haar bucketlist. Eén daarvan is zorgen dat alle kinderen altijd en overal naar school kunnen. Omdat alle kinderen daar recht op hebben. Zo krijgt ieder kind de kans om groots te worden. Voor ieder kind van nu en de toekomst van ons allemaal. Wilt u ook iets bijzonders nalaten? Ga voor inspiratie naar unicef.nl/nalaten

LATER... als ik dood ben

‘Een onverwachte erfenis doet wel iets met je’ Jouw steun is hard nodig, is de slogan van de Stichting Kinderen Kankervrij. Niet voor niets, want kanker is nog altijd doodsoorzaak nummer één onder kinderen. Door onderzoek te financieren, hoopt KiKa in de toekomst op een genezing van 95%. Gelukkig komt er ook steeds meer geld uit nalatenschappen. Van de circa 550 kinderen die jaarlijks kanker krijgen, krijgen nu drie van de vier een nieuwe kans in het leven. „Maar dat willen wij als KiKa heel graag verhogen naar 95%,” zegt Marijke Roskam. Bij de Stichting Kinderen Kankervrij houdt ze zich onder andere bezig met het begeleiden van de schenkingen en nalatenschappen die bij KiKa binnenkomen. En gelukkig zijn dat er steeds meer. „Hoe meer geld beschikbaar is, hoe meer vernieuwend onderzoek we kunnen financieren. Als KiKa vinden we het heel belangrijk dat kinderen tijdens de behandelingen minder pijn hebben, dat er meer genezing is en een hogere kwaliteit van leven is op latere leeftijd,” zegt Marijke. Regelmatig worden de medewerkers verrast met bijzondere donaties uit nalatenschap. „Soms hebben mensen een heel persoonlijke reden om aan KiKa te denken, bijvoorbeeld omdat zij zelf kanker hebben gehad en in het ziekenhuis hebben gezien hoe zwaar de behandelingen zijn. Dat ook kleine kinderen dit overkomt, vinden zij verschrikkelijk. Daarom willen ze een bijdrage schenken zodat wij ons sterk kunnen maken voor vernieuwend onderzoek. Of mensen zijn zelf geen ouders, maar wensen een toekomst voor

LATER... als ik dood ben

kinderen die kanker hebben gekregen. De redenen zijn divers.” Vaak wordt een nalatenschap aangekondigd bij KiKa, maar even vaak krijgen de medewerkers bericht van een onverwachte erfenis. „We kregen bericht dat een overleden dame KiKa als erfgenaam had aangewezen. Opeens sta je dan tussen haar spullen in haar kamer in een verzorgingstehuis. Dat doet wel iets met je. Dat we iemand niet persoonlijk hebben kunnen vertellen hoe dankbaar we zijn, vinden we jammer. Je wilt nu eenmaal graag kennismaken met mensen die ons werk zo belangrijk vinden dat ze deze stap zetten,” zegt Marijke. KiKa financiert op dit moment bijna tweehonderd wetenschappelijke onderzoeken naar kinderkanker. Zij financiert de meeste onderzoeken die worden gedaan in het Prinses Máxima Centrum in Utrecht dat het grootste zorgcentrum voor kinderen met kanker in Europa is. Ook in andere academische ziekenhuizen in ons land maakt KiKa kostbare onderzoeken mogelijk. „Om deze te kunnen blijven ondersteunen, is de komende jaren veel geld nodig,” aldus Marijke. Om die reden organiseert KiKa jaarlijks ook een groot aantal evenementen, zoals de zesdaagse Giro di KiKa in Italië, marathons en andere sportevenementen. „We hopen dat we binnenkort met zijn allen weer in actie kunnen komen voor KiKa, want we willen dat alle kinderen een kans krijgen om te genezen.” 1 Meer weten? Mail naar nalaten@kika.nl www.kika.nl

ADVERTENTIE

‘EEN HERSENTUMOR IS EEN TIJDBOM IN JE HOOFD’ Als jonge veertiger kreeg Charles La Haye te horen dat er een tumor in zijn hoofd zat. Hij besloot samen met zijn vriendin Natascha de Stichting Sterk en Positief op te zetten om geld in te zamelen om samen met de Hersenstichting onderzoek naar ongeneesbare hersentumoren mogelijk te maken. Voor nieuw onderzoek is minimaal 280.000 euro nodig. Tot twee maal toe kreeg Charles in 2017 een slechtnieuwsbericht. Binnen twee weken kreeg hij zowel de diagnose beginnende melanoom als de diagnose kwaadaardige hersentumor. „Mijn wereld stortte in,” zegt Charles, vader van een zoon en dochter en een bonusdochter. Wat begon met een epileptische aanval, out of the blue, zette een medische rollercoaster in gang die tot op de dag van vandaag voortduurt. „Hersentumoren zijn helaas nog niet te genezen.” Met een operatie, een traject van 28 bestralingen en daarna een jaar chemotherapie ging Charles samen met neurochirurg R.D.S. Nandoe van het MC Haaglanden de tumor in zijn hoofd te lijf. Het was deze arts die hem weer een lichtpuntje bood. De operatie verliep succesvol. Daarna kwam de optie om bestraling te krijgen in het toen splinternieuwe HollandPTC, het centrum voor protonentherapie in Delft. Deze innovatieve vorm van radiotherapie werd in 2018 in Nederland mogelijk en Charles was de eerste patiënt die de behandeling hier onderging. „Heel bijzonder, want tot dan was behandeling alleen mogelijk in bijvoorbeeld Amerika en Duitsland.”

LOKALE THERAPIE Sinds enige tijd heeft Charles zijn job bij een inkoopbedrijf voor grote retailbedrijven weer fulltime kunnen oppakken. Maar altijd was er de gedachte om iets terug te doen voor de artsen en verpleegkundigen die hem uit zijn inktzwarte periode sleepten. Dat werd Stichting Sterk en Positief. Hiermee wil hij voldoende geld ophalen om nieuw onderzoek naar hersentumoren mogelijk te maken. Éen van de onderzoeken die hij graag wil ondersteunen, is die van lokale therapie. Hierbij ‘by-past’ de arts de bloed-hersenbarrière om het medicijn direct bij de tumor te kunnen brengen. Dit is nodig omdat medicijnen en chemotherapie nauwelijks de plek kunnen bereiken door de bloedhersen-barrière, een natuurlijk afweersysteem rondom de herenen. Een tweede belangrijke pijler van hun stichting is het informeren over het laatste onderzoeknieuws. „Sterk en Positief is HET platform dat al het onderzoeknieuws over hersentumoren bundelt. Het was op dit terrein lange tijd stil, maar ineens zijn er berichten over mogelijke doorbraken. Het is belangrijk om al die informatie op ons platform te verzamelen en te publiceren.” Om haar streefbedrag van 280.000 euro te behalen, organiseert de stichting meerdere acties per jaar. Zo gaat er in augustus een wielerteam van Sterk en Positief de Mont Ventoux op met Ventoux3 om geld in te zamelen voor het onderzoek naar hersentumoren en heeft Buddha to Buddha speciaal voor hen een prachtige armband ontworpen. „Het moet, want een hersentumor is een tijdbom in je hoofd waarvan je nooit weet wanneer deze zal afgaan.” 1 Volg Charles op www.sterkenpositief.nl actie.hersenstichting.nl/actie/charles-la-haye De Hersenstichting ondersteunt de Stichting Sterk en Positief van Charles la Haye en zal het onderzoek begeleiden.

LATER... als ik dood ben

SECTIE TITEL

‘Ik wil een wereld nalaten waarin hersenaandoeningen steeds draaglijker worden’ Mevrouw Onland weet wat het betekent om iemand te verliezen aan dementie. In 2016 overleed haar broer aan deze veelvoorkomende hersenaandoening. In korte tijd zag ze hem een heel ander mens worden. Bang. Verward. Afhankelijk. Mevrouw Onland besloot te willen nalaten aan de Hersenstichting. ‘Ik wil verlichting bieden aan iedereen die door dementie in het duister tast.’ ‘Een hersenaandoening zet je leven op z’n kop. Ook dat van mij en mijn broer. Hij was een grote, leuke man die langzaam uit het leven verdween. Heel confronterend. Toen hij overleed, was dat verdrietig, maar het verloste hem ook uit zijn lijden. Hij kreeg al op zijn 63e dementie. Het zet je aan het denken over je eigen bestaan en het einde daarvan. Naasten tasten vaak in het duister over waar je nou goed aan doet. Je wilt het voor iemand zo leuk mogelijk maken. Nog even een uitstapje, nog even naar buiten. Terwijl die persoon zelf daar juist helemaal ontregeld van kan worden. Als omgeving ga je maar door. Daardoor heb je niet in de gaten hoe snel de situatie verergert.

Waardig ouder worden

Als iemand dementie krijgt, lijdt de omgeving mee. Dat je diegene als een heel nieuw persoon moet gaan zien, is zwaar. Ik wil iets doen om de ziekte leefbaarder te maken. Onze hersenen hebben nu eenmaal een houdbaarheidsdatum. Ik geef om waardig ouder te worden met dementie. Niet om allemaal 400 jaar oud te worden. Dan moeten we nog heel wat hobby’s verzinnen.

Draaglijkheid

Ik vind het een mooie gedachte om na te laten aan de wereld, door de Hersenstichting op te nemen in mijn testament. Met name omdat dementie een grote rol speelt in mijn familiegeschiedenis. Zelf ben ik inmiddels alleen en dat beangstigt me weleens. Wat als ik op een dag ook mezelf niet meer ben? Dat ik geen schone kleren meer aantrek? Of steeds melk ga kopen, terwijl ik dat helemaal niet drink? Wie stuurt mij dan bij? Als ik er opeens niet meer zou zijn en ik had niks geregeld, zou een groot gedeelte naar de staat gaan. Of naar familie die het waarschijnlijk niet echt nodig heeft. Door na te laten, hoop ik iets bij te dragen aan de draaglijkheid van dementie. Die verlichting gun ik iedereen. Daar voel ik me goed bij.’ Met de steun van mevrouw Onland kan de Hersenstichting straks nóg grotere stappen zetten op weg naar genezing van zoveel mogelijk hersenaandoeningen. Voor die nalatenschap willen we haar nu alvast van harte bedanken.

Ook als u er niet meer bent, kunt u er nog voor anderen zijn. Meer weten? Kijk op hersenstichting.nl/nalaten Heeft u liever persoonlijk advies? Neem dan vrijblijvend contact op met Henriëtte Hindriks, via 070-302 47 40 of hhindriks@hersenstichting.nl

LATER... als ik dood ben

COLUMN

Afscheid zonder zwarte randjes Dees Priem staat met RouWit Uitvaarten voor het 'kleuren' en vormgeven van het afscheid. Op haar website plaatst ze regelmatig ‘verhalen uit haar pen’. Op een zonnige ochtend rinkelt mijn telefoon. Het is een keurige dame op leeftijd, die vraagt om mijn hulp. Haar man is zojuist overleden en ze weet niet zo goed wat ze moet doen. Het overlijden heeft haar duidelijk overvallen. Verdrietig geeft ze toe dat de dood onbesproken is gebleven met haar geliefde. En nu de dood zo dichtbij is, is ze onthand. Ik stel voor dat ik direct in de auto stap en naar haar toe kom. In een statig woonhuis word ik hartelijk ontvangen. Ik krijg een prachtig, kwetsbaar porseleinen kopje met thee in mijn handen gedrukt en besluit om haar eerst de ruimte te geven om haar hart te luchten. Moedig houdt ze zich groot, toch laat ze ook af en toe een traan. Ik neem alle tijd voor haar en haar kwetsbaarheid. Geleidelijk neem ik haar stapje voor stapje mee in een voor haar onbekende wereld. Elke keuze wordt zorgvuldig afgewogen en bezegeld met: ’Ja, dát zou hij fijn hebben gevonden’. Aangezien hij voor veel mensen van betekenis was, komt er een mooie kennisgeving in de landelijke dagbladen. Uitgebreid nemen we ook hier de tijd voor. Uit elk laatje van haar secretaire haalt ze wel een rouwadvertentie die zij in de loop van de jaren verzameld heeft. Allemaal personen die voor haar van betekenis zijn geweest of indruk hebben gemaakt in haar eigen bloeiende carrière. Ineens worden die kennisgevingen voorbeelden voor haar. Voorbeelden van hoe zij graag de advertentie zou willen opstellen. Het eindresultaat is prachtig. Een advertentie die siert in zijn eenvoud. De advertentie wordt naar de krant gestuurd in afwachting van... Ja, in afwachting van wat eigenlijk?

LATER... als ik dood ben

De postbode kreeg het druk. Dagelijks vulde de brievenbus zich met de ene na de andere mooie, handgeschreven envelop. Als ik haar enkele dagen na de uitvaart bel met de vraag hoe het met haar gaat, kan ze een kleine glimlach niet onderdrukken. ‘Dees’, zei ze, ’Ik krijg zoveel ontzettend lieve brieven en kaarten. Uit onverwachte hoek en zelfs van mensen die ik niet ken. Het doet mij zo enorm goed. Brieven vol karakterschetsen die ik natuurlijk herken. Maar ook zoveel, voor mij, onbekende anekdotes. Het geeft mij veel troost en kracht. Ik had geen flauw benul dat dit met een rouwadvertentie zo werkte’. Elke avond ging ze naar bed met een bundeltje herinneringen. Dan opende ze één voor één die prachtige enveloppen en viel in slaap met mooie – nieuwe - herinneringen aan haar geliefde echtgenoot. Maar niet zonder de plechtige belofte aan haarzelf, dat zij vanaf nu ook brieven gaat schrijven om haar mooie herinneringen te delen met hen die eenzelfde verlies lijden. 1

MODE

Funeral fashion light Vijf jaar geleden maakte couturier Addy van den Krommenacker zijn debuut in funeral fashion. Voor een Limburgse uitvaartondernemer ontwierp hij bedrijfskleding met een beschaafd stukje kant: „Een afscheid is al zwaarbeladen, je wilt ook voor een beetje lichtheid zorgen.” TEKST ELLEN SCHOLTENS

En toen was het stil in Villa Maasdonk in Nuland, de thuisbasis van Addy van den Krommenacker, met eigen trouwkapel. Een maand na de opening waren er geen modellen meer die door de vertrekken van het voormalige klooster flaneerden. Geen va et vient van dames op zoek naar de perfecte gala- of trouwjurk. Door corona was de bewegingsvrijheid van de couturier en zijn vaste clientèle beperkt. En het was al zo’n bewogen jaar door zijn faillissement in 2019, het sluiten van zijn winkel in Den Bosch, gevolgd door een doorstart onder de vleugels van zijn zus: „Uitgerekend vorig jaar ben ik 70 geworden, was ik twintig jaar ontwerper en zat ik vijftig jaar in de mode. Heel gelaten was ik eronder. Ik had op dat moment al zoveel achter mijn kiezen. Toen corona uitbrak, dacht ik: dat kan er ook nog wel bij. Maar weet je wat het is: als ik kleine zorgen heb, dan slaap ik niet. Bij grote zorgen slaap ik gewoon door. Ik wist het even niet meer. Dan kun je je er maar bij beter bij neerleggen.” Toen het virus uitbrak, dwaalde Van den Krommenacker door

de villa en ging toen maar stoffen opruimen. „Ik zag een pop, ben gaan mouleren en heb dat gedeeld op social media. De meer dan 400.000 views die dat opleverde, gaven weer energie. Ik ben ook begonnen met een eigen webshop; ik zit toch thuis. Voor dit soort dingen had ik nooit tijd, maar ik ben nu hartstikke handig met de computer. Op mijn site staan verhalen die recht uit het hart komen.” September 2020 wist de ontwerper, ‘ondanks alles’, een nieuwe ready to wear- en couture collectie uit te brengen die in beperkte kring en volgens de coronaregels werd geshowd. Ook toen bleek weer dat Van den Krommenacker – ‘Zeg maar Addy’ - een enorm trouwe clientèle heeft. Of het nu leden van het Koninklijk Huis zijn of BN’ers als Willeke Alberti, Chantal Janzen, Willeke van Ammelrooy en Heleen van Royen; vrouwen lopen weg met zijn creaties. In 2016 kreeg Addy er een nieuwe branche bij: voor de Limburgse uitvaartondernemer Els Jacobs maakte hij kleding v

LATER... als ik dood ben

Addy van den Krommenacker (Uden, 1950), is een van de bekendste Nederlandse couturiers. Hij is een vaste leverancier van de Koninklijke Familie en tal van Bekende Nederlanders. Het grote publiek kent hem ook van Sandra Reemers eerste songfestivaljurk tot haar powersuites met brede schouders uit tv-programma’s in de jaren ’80 als Wedden Dat, Sterrenslag en Showmasters. In 2001 opende Addy zijn eigen atelier en twee jaar later begon hij met het uitbrengen van couturecollecties. In 2007 debuteerde hij tijdens de Alta Roma Fashion Week en ontving hij de Look of the Year Award voor ‘beste buitenlandse ontwerper’. Hij had ateliers in Italië en winkels in Spanje en Koeweit. Zijn kleding was te koop van Duitsland tot Turkije en van Kazachstan tot Dubai en zijn naam reikt van de rode loper van de Oscaruitreikingen tot America’s Next Top Model. In 2011 is hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau.

LATER... als ik dood ben

MODE

die rust en klasse uitstralen. „Ik had een idee en dat sloeg aan,” zegt de couturier die donkerblauwe jurken ontwierp met een beschaafd stukje kant. „Een afscheid is al zwaarbeladen; ik wilde iets creëren dat voor een beetje lichtheid zorgt.” Of er meer van dit soort opdrachten zullen volgen? „Els heeft het gedurfd om te veranderen, maar de meeste van haar collega’s zijn daar een beetje benauwd voor. Het is best een investering en je vraagt je als ondernemer toch af hoe dit soort kleding overkomt bij mensen die verdriet hebben…” Hetzelfde ziet hij bij degenen die een begrafenis of crematie bijwonen. „Daar is weinig in veranderd de afgelopen jaren. Het zal altijd een mix zijn wat Nederlanders dragen. Dat zie ik ook als ik een feest geef; ik heb een gemêleerde vriendenkring. Maar dat wil je toch? Dat iemand zichzelf is en iets aantrekt wat zijn karakter weergeeft? Zelfs als iemand geen persoonlijke stijl heeft, ja. Die persoon komt in de look waarin je ‘m het meest ziet. Dat is ook een stijl; je kunt iemand altijd uittekenen door z’n kleding.”

SPIJKERBROEK Of een dresscode het overwegen waard is? Addy twijfelt: „Bij een huwelijk is dat heel gewoon, maar bij een uitvaart gebeurt dat over het algemeen niet. Er is verdriet en dan wil je mensen niet met iets opzadelen. Het is vervelend om op te leggen wat ze aan moeten trekken. Het enige waar ik me aan stoor, is als iemand zich voor een crematie of begrafenis te uitbundig kleedt. Dan ben je een dissonant; je kan een afscheid minder goed beleven als je wordt afgeleid. Belangrijk bij een afscheid is dat je rekening houdt met de persoonlijkheid van de overledene. Als hij een uitgesproken hekel had aan spijkerbroeken dan vindt zijn familie het waarschijnlijk niet leuk als iedereen in een spijkerbroek komt. In dat geval kun je misschien toch aangeven op de kaart wat de overledene het liefst zag. Soms heeft diegene dat zelf al, bij leven, gedaan. Zelf heb ik dit al eens meegemaakt. In 2018 was er een afscheid buiten, in de natuur, en iedereen was in het wit; dat zorgde voor een heel andere beleving. Je kent iemand heel je leven en dan is het belangrijk dat je een deel daarvan ervaart tijdens een afscheid. Met foto’s, films en speeches die een heel leven uitlichten. Ik vind het heel jammer als je van een persoon alleen de laatste fase ziet.” Tot dusverre heeft Addy nog niet meegemaakt in zijn vriendenkring dat een uitvaart een ‘zware gebeurtenis’ was. Zangeres en tv-presentatrice Sandra Reemer was de eerste die overleed en kort daarop een andere goede vriend: „Maar dat waren allebei anders dan andere uitvaarten. Niet het hele zware verdriet stond centraal, verdriet is er toch, maar het afscheid was heel mooi, in de sfeer van de persoon.” Wat hij zelf draagt bij zo’n gelegenheid? „Het liefst donkerblauw. Ik ben geen liefhebber van zwarte kleding, hoogstens van een black tie met een wit hemd en een strik. Dat is altijd zo geweest: ik droeg zelfs geen zwarte coltrui in the sixties.

‘Ik was uitgestreept’ Uitvaartondernemer Els Jacobs vertelt over de kleding die Addy voor haar ontwierp: „Toen ik twintig jaar geleden begon, koos ik voor een krijtstreep pak en toen weer. Op een gegeven moment was ik uitgestreept en dacht: dit bèn ik helemaal niet! Ik hou van kleurige jurken. Uitvaartondernemers gaan ervan uit dat mensen verwachten dat we suffe zwarte kleding dragen. Dat is niet zo; zeker niet als vrouwenbedrijf. Het is toch veel fijner om naar vrouwen te kijken die verzorgd maar ook vrouwelijk zijn gekleed? Weet je wat het is: mensen hebben soms maar één programma. Natuurlijk is er veel verdriet, maar er is niet alléén maar verdriet. Er is soms ook opluchting, een leven dat geleefd is, een gevoel dat het goed is zo. Dat moet je in onze bedrijfskleding ook terugzien. Dankzij de jurken van Addy zien we er nu nog mooier uit. Dat mág toch?”

Dat stond me niet, vond ik. Je ziet het ook niet terug in mijn collecties. Met zwart en wit kun je weinig details weergeven. Zelfs op premières vind ik het niet leuk als er wordt gekozen voor een zwarte jurk, hoe mooi ie ook staat.”

ICONISCH Al heel veel jaren kleedt Addy leden van het Koninklijk Huis. Bij de inhuldiging van koning Willem-Alexander in 2013 droegen meerdere prinsessen zijn creaties. Ook op andere hoogtijdagen kiezen zij voor zijn couture. Een van de hoogtepunten was de trouwjurk die hij mocht maken voor prinses Carolina de Bourbon de Parme, met kant van de trouwjurk van prinses Irene dat zij weer had gekregen van haar moeder koningin Juliana. Het ontwerp staat in de Top 40 van meest iconische trouwjurken in het Amerikaanse Glamour Magazine. „Dat had mijn moeder moeten meemaken,” verzucht Addy die nog lang niet denkt aan stoppen. „Zij is 98 geworden. Als ik nu al ga klagen dat ik oud ben, dan moet ik dat nóg 28 jaar doen. Mijn werk is mijn alles; ik moet een doel hebben. Zo gauw de vaccinaties achter de rug zijn, komen de huwelijken weer op gang. Dat weet ik zeker. Daarom blijf ik aan de weg timmeren op social media en wil ik doorwerken zolang mijn gezondheid het toelaat. Ontwerpen kun je altijd.” 1

LATER... als ik dood ben

Historisch, bizar, speciaal

Er zijn begraafplaatsen die zo mooi of bijzonder zijn dat je ervoor afreist naar het buitenland. Maar ook Nederland heeft plekken die een bezoekje waard zijn. Voor op de Cemetery bucketlist!

Dodeneiland van Venetië In de stad van lagunes en gondola’s liggen de doden natuurlijk op hun eigen Isola. San Michele is de bekende begraafplaats van Venetië waar beroemdheden liggen als Igor Stravinsky en schrijver Joseph Brodsky en waar alle ‘bewoners’ per zwarte rouwgondel naartoe zijn verhuisd. Het was il generale Napoleon die tijdens zijn bewind bepaalde dat inwoners buiten de stad begraven moesten worden. Zo kwam San Michele, op korte afstand van de drukke stad, tot ‘leven’. Te bezoeken met de Vaporetto!

LATER... als ik dood ben

IN BEELD

As in een boeddha Futuristisch, hightech? In welke categorie de Japanse Ruriden Columbarium ook valt, een begraafplaats van de toekomst is ie zeker. Er staan 2046 kleine altaartjes in met in elk een glazen Boeddhabeeldje met een la waarin de as van de overledene kan worden bewaard voor 33 jaar. De Koukokuji Boeddhist Tempel zwaait er de scepter over. Oh ja, er is een speciale smartcard nodig om het gebouwtje te betreden en om ‘jouw’ boeddha te laten oplichten. Amazing!

Catacomben van Palermo Om in Italië te blijven: dit is pas echt een bezoek waard. De Catacombe dei Cappuccini zijn misschien wel de meest bizarre bezienswaardigheid van het Siciliaanse Palermo. Duizenden gemummificeerde lichamen en geraamtes bevolken de kelders, waaronder de notabalen en edelen die het hier voor het zeggen hadden. De onderaardse ruimte behoorde toe aan de Kapucijner monniken die een laatste plek zochten voor hun broeders. Nu ‘wonen’ hier duizenden lijken van diverse afkomst. Het spookhuis is er niks bij…

Feng shui in Zwolle Karl Marx In het noorden van Londen ligt een beroemde 19de eeuwse begraafplaats: Highgate Cemetery. Een van de bekendste ‘bewoners’ is Karl Marx. Toen bijna twee eeuwen geleden Londen bijna ten onder ging aan een bizar aantal doden, verrezen overal in de stad plekken om hen te begraven. De overheid besloot toen dat vanwege gezondheidsredenen actie nodig was. Nu is de begraafplaats serious English Heritage. Ga lekker op eigen houtje dwalen of boek een tour (als het weer kan…).

Alsof je echt in de Aziatische volksrepubliek bent, zo feng shui is de Chinese begraafplaats in ons eigen Zwolle. Het Paradijs is volgens oude traditie opgebouwd uit zeven terrassen zodat de vijver met echte pagode ook vanaf de bovenste grafmonumenten zichtbaar is. Het water is een van de vier elementen die essentieel zijn. Net als vuur, aarde en lucht. Over de pagode gesproken: die werd, 150 ton zwaar, door Chinese steenhouwers gehakt. Erin staat het beeld van de godin van troost en genade. Chinezen uit heel Europa melden zich inmiddels voor een plekje. Maar of daar genoeg ruimte voor is?

LATER... als ik dood ben

Alleen dieren

Glasnevin

Voor sommige hondenliefhebbers is niets te gek als het gaat om een laatste rustplaats voor hun huisdier. De ruim honderd jaar oude Cimetière des Chiens in het Franse d’Asnières-sur-Seine ligt op grond waar gegoede Parijzenaren in de 19de eeuw hun verkoeling en plezier zochten in de zomer. In 1899 ging hier de allereerste dierenbegraafplaats open. Met beroemde bewoners als herder Rintintin, de held van de gelijknamige tv-serie, de Prince of Wales en Kroumir, de kat van Henri de Rochefort. Ook ander – anoniem dierenvolk heeft er een laatste rustplaats gevonden, waaronder vissen, schildpadden, konijnen, hamsters en een maki.

Volgens de Nederlandse deathfluencer Claudia Crobatia een van de mooiste ‘laatste plekken’ van Ierland. Glasnevin Cemetery in Dublin is ongelooflijk wonderschoon, zegt ze, met zijn mausoleum en 19de eeuwse kapel van romaanse architectuur. Er is in de afgelopen jaren veel werk gemaakt van de ambitieuze restauratieplannen om van Glasnevin een bezoekersattractie te maken à la het Parijse Père Lachaise en Arlington in Washington. Een van de grote attracties in het park is de O’Connell Tower. Onthoud hem dus.

Beth Haim Met zijn meer dan 400 jaar oude historie is Beth Haim een fenomeen op zich. De begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel is een van de oudste Sefardistische in de wereld. De eerste graven stammen uit begin 17de eeuw en zijn van joodse mensen die waren gevlucht uit Spanje en Portugal om in Amsterdam hun heil te zoeken. De Nederlandse schilder Jacob van Ruisdael vereeuwigde de plek al rond 1655.

LATER... als ik dood ben

vervoer VOOR

INSPIRATIE

Hij mag natuurlijk bekend en zwart zijn, maar wil je eens iets heel anders voor de laatste reis? Ga bijvoorbeeld voor cheetah, lekker open, brullende pk’s of Snoek. En er is nog véél meer! Check onze tips uit het bijzondere wagenpark van onder meer Busscher en Straver…

Foto: Boukje Canaan Model: Celeste Canaan

LATER

ver tra S eck Ch LATER... als ik dood ben

Ch bijzon eck het dere fi lmpje

Bakfiets Trappen maar op deze oer Hollandse bakfiets met alle ruimte voor de kist of mand. Zo kun je de rit helemaal zelf uitvoeren en hartstikke duurzaam natuurlijk. Het is de eerste paar meters even wennen misschien, maar daarna is het gaan met zijn allen. Laat de rest volgen op hun eigen tweewielers!

Een echte DS Voor de echte Citrofiel is de laatste rit in deze prachtige DS een must! De Fransen hebben haar de troetelnaam ‘godin van de weg’ gegeven, afgeleid van déesse. Wij zeggen gewoon ‘Snoek’!

Chique blauw Wist je dat kleuren ook echt een betekenis hebben? Blauw staat voor trouw en betrouwbaar, maar wordt ook geassocieerd met rust en vrede, een mooie symbolische keuze om naar je laatste rustplaats te worden gebracht. De doorzichtige ramen geven mooi zicht op de kist en bloemen. Op verzoek kunnen de ramen worden geblindeerd.

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Open Cadillac Voor de echte cabriorijder is er de open Cadillac. Mooi toch? Tegenwoordig is alles mogelijk om je afscheid tot in de puntjes persoonlijk te maken!

Check Bussc her

Rouwcaravan Is het een koetsje? Nee, een rouwcaravan en hij komt uit Ierland! Door het vele glas zijn de kist en bloemen goed te zien. Hij is geschikt om achter de eigen auto te hangen. Of achter de motor, trike of busje.

Rolls Classy, dat kan je met recht van deze Rolls Royce zeggen. Voor een stijlvol en chique afscheid! Check het filmpje

LATER... als ik dood ben

Door modder en water…. Rally rijden is je lust en je leven. Natuurlijk is het mogelijk om in je favoriete auto naar je rustplaats te worden gereden. Helemaal zoals jij was. Check het filmpje.

Landaulet Cadillac Zoet als bubble gum en suikerspin is de roze Cadillac! Toch liever een neutraal kleurtje? Hij is er ook in wit, zwart en grijs.

Motor Casket Trailer Heel je leven getoerd op de motor, misschien naar allerlei mooie vakantieoorden? Dan is er natuurlijk maar één laatste rit: per fraai gestileerde motortrailer naar de (al dan niet) eeuwige rustplaats.

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Familie auto Een beetje Chevy

Mooie herinneringen aan de tijd dat jullie als gezin met de auto op pad waren. De Mercedes familieauto is geschikt om samen die laatste rit te maken. Check het filmpje.

De Chevrolet Hotrod doet ons een beetje denken aan de Cruella de Vil’s car. Maar niets is minder waar. Het enige beetje Chevrolet aan de Devil’s mobil is het V8 blok dat er speciaal voor de Dalmatiers film is ingezet. De Hotrod is een van de meest bijzondere rouwauto’s die in Nederland te vinden is. De 7,5 meter lange wagen is in Mexico gebouwd, heeft suicide doors (portieren die naar achter open gaan) en een enorm dode hoek…

Als een sprookje Altijd al ervan gedroomd om als een echte echte prins of prinses een tochtje per koets te mogen maken? Misschien komt jouw wens dan wel uit voor je laatste rit op aarde. Deze droomkoets is met haar verschijning een waar sprookje! Helemaal af maak je het met volgkoetsen in dezelfde stijl. Check de site om alvast weg te dromen. www.desprookjeskoets.nl

LATER... als ik dood ben

Beeld: Rob de Joode

Statig en ontwapenend Ooit alleen ingezet voor begrafenissen in Epe en omgeving, maar ruim 100 jaar nadat deze lijkkoets zijn eerste tochtje maakte, klinken de hoeven van de majestueuze Friese paarden op vele plekken in het land. Met dank aan Ruud Jager en Albert Scholten die de originele Eper lijkwagen in 2016 wilden behouden voor de regio. „De Eper lijkkoets heeft altijd in Epe gestaan en zo moet het blijven.” Als het verzoek binnenkomt om de koets te laten uitrijden, begint voor de twee paardenliefhebbers telkens een mooie meerdaagse ceremonie. Alvorens de eigen Friezen klaar te maken voor vertrek en de koets aan te kleden, gaan ze altijd eerst de route verkennen. „We moeten weten wat we tegenkomen, want paarden en spoorwegovergangen en wildroosters zijn geen goed span. Dat vergt enige voorbereiding.” De lijkkoets, die begin 20ste eeuw werd besteld door de Hervormde Gemeente van Epe, is overal waar hij voorbij trekt een bezienswaardigheid, zeggen ze. Vaak met een van hen ervoor lopend, de ander op de bok. „Een statig en tegelijkertijd ontwapenend gezicht, zeker als de familieleden besluiten om lopend te volgen, wat we altijd aanmoedigen om te doen. Het geluid van de paardenhoeven is een cadans die rust brengt, waardoor je je gedachten de vrije loop kunt laten. Het doet iets met iedereen. Zelf kunnen we er ook nog steeds kippenvel van krijgen.” Tweespan, vierspan, halfopen of gesloten, volgkoetsen: een begrafenistocht per Eper lijkkoets is maatwerk. „We werken samen met andere partijen die extra koetsen en paarden kunnen leveren.” Ruud en Albert hebben met hun Stichting Begrafeniskoets meer vervoer beschikbaar: een echte Veluwse boerenwagen. Deze wordt van oudsher ingezet bij rouw en trouw, maar kan ook zo het land weer op voor het hooien.

LATER... als ik dood ben

Loopkoets Met de loopkoets wandel je in alle rust en stilte samen met vrienden, familie of als gezin naar de laatste rustplaats van je dierbare.

Meer info: www.stravermobility.nl www.staatsie-vervoer.nl www.desprookjeskoets.nl www.begrafeniskoets.nl

IN BEELD

‘MET EEN FOTO KUN JE MOMENTEN TERUGHALEN’ Fotografe Boukje Canaan is oprichtster van Afscheidsmomenten. Een pionier in afscheidsfotografie. Zij weet als geen ander hoe belangrijk beelden zijn om de herinnering te behouden. ,,Door een foto kun je een bepaald moment terughalen, weer voelen hoe het was.” Een rood detail, een hand op een schouder. Een stil laatste moment aan het graf. Als afscheidsfotograaf weet Boukje met haar camera de momenten te vangen die later ertoe doen. Soms zichtbaar, vaak onzichtbaar. ,,Ik stond, aan het hoofd van de kist, middenin de video-opname mijn werk te doen. Toch had de familie mijn aanwezigheid niet opgemerkt,” zegt ze. Haar beelden worden vaak gezien als kunstwerkjes. Een mooi compliment voor haar werk van afscheidsfotografe, waarmee ze in 2016 begon. ,,Yes, dan heb ik het echt goed gedaan, denk ik dan. Mensen verwachten meestal niet dat je iets moois, iets kunstzinnigs kunt maken. Ze gaan uit van kiekjes als herinnering aan het afscheid, een soort verslaglegging. Des te verrassender voor hen als blijkt dat ze sfeer en emotie ervaren bij mijn foto’s en dat deze hen terugbrengen naar bepaalde momenten. Een afscheidsbijeenkomst gaat meestal in een roes voorbij. Lang niet alle details worden onthouden.” Ze speurt altijd naar die lichtpuntjes in de reportage. Het kan de laatste groet zijn die iemand aan zijn partner brengt, terwijl de familie van het graf wegloopt. Of het sluiten van de kist. Boukje: ,,Ik probeer de emotie die van de gezichten af te lezen is, te pakken of anders emotie die uit de houding spreekt.” Als afscheidsfotograaf regisseert ze haar plek. ,,Ik houd de omgeving in de gaten, kan zien wat er gaat gebeuren. En bedenk wat de effecten daarvan zijn. Wat als ik daar ga staan, wat zie ik dan? En wat kan ik weghalen, of juist toevoegen? Een wolkenpartij of zonnestraal zijn sfeerelementen in een foto. Net als spullen in huis. Ik kwam eens in een woning waar een grote verbouwing gaande was. Ik zag kapotte muren, stapels stenen. Aan de andere kant werd juist geleefd, tafels vol servies. Wat wil je

laten zien, waar gaat het om? Je neemt het mee in je fotografie,” zegt Boukje, die voormalig cameravrouw is. Nog zo’n voorbeeld uit coronatijd. Elke ceremonie kent rijen vol lege stoelen in deze periode met beperkingen. ,,Breng je het in beeld of juist niet? Ik wil dingen laten zien zoals ze zijn, tegelijkertijd wil je de realiteit ook op een mooie manier brengen. Die afwisseling zit er altijd in. Een uitdaging.” Voor de uitvaart vraagt ze om het draaiboek, zodat ze zich kan voorbereiden. Wat ze ook belangrijk vind, is een gesprek met de familie. ,,Omdat ik uit ervaring weet dat zij vaak bijzondere dingen benoemen om het accent op te leggen. Voor mij een belangrijke hint voor focus, zodat ik in mijn beeld naar meer elementen erbij kan zoeken. Daarmee stileer ik mijn compositie. Of naar een bepaalde symmetrie. Die keuzes kan ik later uitleggen, zodat mensen snappen waarom ik een situatie op een bepaalde manier vastleg. Dat werkt heel goed.” Afscheidsmomenten werd zes jaar leden opgericht. Boukje Canaan leidt fotografen op voor deze speciale fotografie. Inmiddels zijn bijna zestig collega’s in het land gediplomeerd. 1

LATER... als ik dood ben

Waarjemetjehoofd Nietbijkunt Verdwijnt Nooit Uitjehartt

Kaarten voor rouw, leven en de liefde! Nadat haar geliefde zus in 2016 plotseling overleed, werd zij de inspiratiebron voor haar korte gedichtjes, vertelt Angela Koster. Deze ontstonden spontaan, al schrijvend in haar dagboek. Op haar website www.rouwigschrijft.nl zijn ze verkrijgbaar als ansichtkaarten. „Om rouwen wat meer in het licht te zetten en lucht te geven. Kleurrijk als het leven zelf.” Vanuit de samenwerking met kunstenares Danièle Knirim is de limited edition ontstaan. www.hiervandaan.nl

Meer mooie gedichtjes en kaarten zien?

Laat je boodschap groeien! Even laten weten dat je meeleeft en aan iemand denkt wordt nog meer bijzonder met de bloeikaarten van BLOOM. Deze ‘bloeipapier’ kaarten worden gemaakt van duurzaam papier: gerecyclede oude kranten of katoenresten waarin bloem, groente of kruiden zaadjes verwerkt zijn. Wanneer je deze in de aarde legt, krijg je er fleurige bloemen, kruiden of groentes voor terug! www.bloom-yourmessage.nl

Een kaart bij je cadeautje voegen met een engel of gelukspopje? Dat maakt je presentje net iets persoonlijker. www.troostkado.nl

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Zeg ‘t met... vergeet-mij-nietjes Met bloemen zeg je meer dan met woorden en dat geldt zeker voor de vergeet-mij-nietjes.

Grow your memory Schrijf een mooie herinnering of lieve woorden voor de nabestaanden op het kartonnen kaartje en voor jezelf een mooie herinnering of dankwoord op het groeipapier. Het kaartje geef je aan de nabestaanden en papiertje stop je in de grond. Voldoende water geven en laat je herinnering groeien! www.plukdedagkado.nl

Deze potloden van BLOOM your message bevatten vergeet-mij-niet zaadjes. Mooi idee om bij je afscheid de potloden bij het condoleanceboek te leggen en de aanwezigen mee naar huis te geven, waar zij de bloemen kunnen laten groeien. Wanneer ze later in de tuin worden gezet, zullen ze vermeerderen. Ben je er toch altijd nog een beetje bij. www.bloom-yourmessage.nl

108 vergeet-mij-nietjes Die zitten in een doosje van de hand van kunstenares Saskia de Rooy. Je kan ze gebruiken als aandenken, troostcadeautje, herinnering of liefdevol symbool voor een bijzonder moment. 108 is een heilig getal bij het Hindoeïsme, Boeddhisme en het Jodendom. Je kan ze gebruiken om met de as mee te strooien of als herinnering aan de aanwezigen bij het afscheid meegeven of gewoon op een mooi plekje neerleggen.www.saskiaderooy.nl

LATER... als ik dood ben

Schrijvend aan de gang met rouw Een ‘Buitengewoon Afscheid’ Met de naam Buitengewoon Afscheid is eigenaar Karen Admiraal klip en klaar in wat haar manier van werken is. Persoonlijk, creatief, net even anders en vooral op het lijf geschreven. Ze vertrouwt daarbij op haar gevoel, zegt Karen die in 2013 op haar 22ste al heel bewust koos voor het vak van uitvaartondernemer. „Soms opper ik wat ongewoons wat kan leiden tot een heel bijzondere uitvaart,” aldus Karen, die haar kunstopleiding en haar achtergrond als coach meeneemt in haar werk. Voor iedereen gaat ze op zoek naar een vorm die écht past bij de overledene en zijn of haar levensverhaal, maar natuurlijk ook zijn of haar dierbaren. Ze werkt samen met locaties die eveneens buiten de ‘standaard’ vallen, net als met kunstenaars voor ‘net even anders’-kisten en aanbieders van vervoermiddelen. Karen en haar man, ontwerper van beroep, zijn ook de creatieve ontwerpers van de Do it yourself grafkist.

BIO SAC In haar visie past ook heel goed het gebruik van de Bio Sac 200, een uit Spanje afkomstige techniek die bij thuisopbaring als alternatief kan dienen voor koelplaat of Thanatopraxie (lichte balseming). Op de buik van de overledene worden twee filters gelegd met daarin actieve koolstof en geïmpregneerde klei. Deze samenstelling zorgt ervoor dat geuren en gassen worden geadsorbeerd. „Een heel vriendelijke en 100% natuurlijke methode. Zeker voor mensen die duurzaamheid een belangrijk thema vinden een interessante optie, merken we. Daarbij zorgt de Bio Sac 200 voor een ander gevoel. Rust en sereen, noem ik het. Een traditionele opbaringsmethode met koeling is natuurlijk ook prima, maar dit is een heel mooie aanvulling.” www.buitengewoonafscheid.nl

LATER... als ik dood ben

Een maand lang (bijna) elke dag een kwartiertje van je af schrijven. Het helpt om te gaan met verlies en verdriet, zeggen Sandra Jongeneelen en Wouter van der Toorn. Met hun bedrijf Bright Elephant bieden ze het online cursusprogramma Schrijvend door Rouw aan. Met als voornaamste drijfveer: „Laten we het onderwerp dood en rouw weer in de huiskamer toelaten. Want het er liever niet over hebben, leidt in een later stadium vaak tot problemen. Verdriet heeft een uitweg nodig.” De uitlaatklep van het programma bestaat uit een periode van dagelijks schrijven aan de hand van opdrachten. Vanuit Bright Elephant krijgen de deelnemers vragen voorgelegd, zoals ‘Beschrijf degene eens wie is overleden, introduceer hem of haar bij anderen’. En: ‘Zoek in huis een voorwerp dat herinnert’. „En dan komt iemand er bijvoorbeeld achter dat de kleding van een dierbare er nog ligt. Door te schrijven kun je doorgronden waarom dit niet is weggedaan,” zeggen Sandra en Wouter. Schrijven kan somberheid verminderen, is hun ervaring. Daarin worden zij gesteund door onderzoeken. Zo ontdekten artsen in Nieuw-Zeeland dat mensen die na een operatie regelmatig de pen hadden opgepakt om de pijn en het proces te beschrijven, aanzienlijk beter in hun vel zaten dan de groep die dat niet had gedaan. „Door te schrijven, gaat het stresslevel in het lijf omlaag. Er komt rust.” Het programma is voor iedereen die met rouw te maken heeft. Recent of lang geleden, dat maakt geen verschil. „Mensen hebben de neiging om na een verlies maar door te gaan met het serieuze risico dat ze in de knel komen. Door er serieus aandacht aan te schenken, kun je uiten wat binnen in jou leeft. Dat helpt om grip te krijgen. Mensen kunnen weer slapen, horen we vaak. Het mooiste compliment.” Na de lockdown wil Bright Elephant tevens starten met live schrijfbijeenkomsten in de omgeving Den Haag, Delft en Dordrecht. Van Sandra en Wouter verschijnt zomer 2021 ook het boek Rouw in je lijf. www.brightelephant.nl

ADVERTENTIE

“Ik wilde mijn nalatenschap al veel langer regelen. Het stelt me gerust dat dit nu goed op papier staat en dat ik het voor mijn nabestaanden goed heb voorbereid.” Mevrouw Verhulst. _

“Waarom ik nalaat aan slachtoffers? Een traumatische ervaring kan je leven tekenen. Dat weet ik helaas uit eigen ervaring. Maar ik weet ook dat er weer licht is aan het einde van de tunnel. Met steun van dierbaren en professionele hulp. Dat heeft mij sterker gemaakt en dat gun ik iedereen. Het gaat mij daarom aan het hart dat er in ons land veel mensen zijn voor wie dat niet vanzelfsprekend is. Ze hebben geen vangnet of weten de juiste hulp niet te vinden. De gedachte dat zij dankzij het werk van Fonds Slachtofferhulp toch hun kracht hervinden, geeft mij een warm gevoel.”

Met uw nalatenschap steunt u de hulp aan slachtoffers van misdrijven, ongevallen en rampen in Nederland. Wilt u meer weten of heeft u vragen? Kijk dan op www.fondsslachtofferhulp.nl/ nalaten of neem contact op met Kirsten Snel via 070-3925200

‘WE MOETEN BLIJVEN DELEN’ Predikant David van Veen zag hoe COVID-19 de wereld veranderde. „We lopen het risico dat uitvaarten te abstract worden, maar dat hoeft niet. Er zijn rituelen die helpen om te verwerken.” TEKST EVELIEN BAKS BEELD BOUKJE CANAAN

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

Begin 2018 werd David van Veen predikant van de Veste in Gouda, een protestantse gemeenschap van zo’n 800 zielen. Zij kregen met de hoogblonde veertiger een bevlogen dominee. Waarschijnlijk ook een atypische. Een boomlange Viking, die het leven omarmt en houdt van bergbeklimmen, varen, pianospelen, koken en een goed glas wijn. Een goedlachse vader ook, die met zijn vrouw Paola en zonen Isaac en Samuel graag de wijde wereld intrekt. In de voetsporen van zijn vader treden en dominee worden was niet zijn eerste keuze. Zijn interesse lag meer bij geschiedenis en aardrijkskunde. Toch werd het theologie, vanwege de breedheid van de studie. Hoewel de basis er dus was, ging hij eerst als redacteur aan de slag in de omroepwereld. Een gemis aan verdieping deed hem alsnog de stap zetten naar de kerk. Het kantelmoment kwam toen hij een item ging maken met de ouders van een jonge man die in coma was geraakt. „Ik merkte in het gesprek ik graag mét hen wilde praten, niet alleen over hen. Ik voelde daar een stuk betrokkenheid ontwaken, mijn pastorale kant.”

EENZAAMHEID Nu is hij fulltime predikant. 24/7, zoals hij zegt. Want als er een belletje komt, dan gaat hij, zoals bij een overlijden.. En die waren er sinds COVID-19 meer dan gemiddeld. Het virus zette de wereld op zijn kop. Hij kent de ouderen die in eenzaamheid moesten sterven en maakte mee hoe gezinnen verscheurd dreigden te raken, want wie van de broers mocht er nu met vader bij zijn als moeder haar ogen zou sluiten? „Gelukkig hebben de broers het contact met elkaar gezocht en konden zij via Facetime er toch bij zijn.” Zo vertelde hij ook via de telefoon aan een broer en zus hoe zij hun handen op het hoofd van hun gestorven vader mochten leggen, terwijl David de laatste woorden uitsprak. Er is veel losgemaakt sinds corona de wereld in zijn houdgreep nam. Diensten gingen online. Van gemiddeld 250 mensen op zondag in de kerk naar nul. Of dan weer dertig. Of honderd. Het was even wennen. Tegenwoordig spreekt David via een livestream. „Wij hadden de apparatuur heel snel op orde met professionele camera’s. Ik maak nog steeds uitvaarten mee waar dat niet zo is en waar voor veel geld externen worden ingehuurd, verbazingwekkend vind ik dat. Het maakt me des te trotser dat onze kerken en onze gemeente dat binnen een maand al gereed hadden.”

is dat ze ontroerd zijn. Feit dat je allemaal niet kunt delen wordt paradoxaal genoeg weer een vorm waarin je juist weer wel deelt.” Zijn YouTube diensten worden inmiddels buiten zijn gemeente beluisterd. Net als zijn dagelijkse avondgebeden van 15 minuten, zoals in de kloostertraditie. David wil dichtbij ‘zijn’ mensen zijn. Zeker in het geval van een sterven. De fysieke arm om de schouder is er niet, maar er is veel mogelijk. „We lopen het risico dat uitvaarten te abstract worden. Omdat je iemand niet dood hebt gezien, omdat je de kans niet had om afscheid te nemen. Je hebt rituelen nodig om te beseffen dat iemand er niet meer is. Als kerk hebben we daarin lange tradities. Rituelen die kunnen helpen bij de verwerking. Ook hebben we tradities in hoe je een uitvaart vormgeeft. Ik zie soms dat mensen maar wat doen. Jammer, denk ik dan.”

GOEDE WOORDEN „Wat ik een heel waardevol ritueel vind, is de uitgeleide. Ik roep het beeld op van een boot die we afduwen. Zo gaat iemand als het ware onderweg van deze kant naar de overkant van het leven. We zwaaien iemand uit. Vaarwel. Adieu. Zegenen heet dat in de kerk. Het is het moment dat je goede woorden over iemand spreekt en daarom vraag ik de aanwezigen om in hun hoofd te bedenken wat zij willen meegeven. Dan spreek ik nog eenmaal bij de overledene die aloude zegen uit. Altijd een ontroerend en belangrijk moment.” Samen. Delen. Hij schrijft de woorden het liefst met hoofdletters. Uitzwaaien, samen een kaars aansteken, dat is gemeenschapsvormend, legt David uit. .,Daarom bidden we ook het Onze vader. Dat is een gebed dat mensen al eeuwen zeggen. Je staat hier niet als eerste, zeg ik altijd. Kijk om je heen, naar al die andere graven. Ik haal graag aan wat psychiater Dirk de Wachter zegt over het ongeluk dat ons treft. Hij stelt dat je pas mens wordt als je ook de ongelukkigheid durft te delen met elkaar. Er zijn mensen die kiezen voor een uitvaartfeestje omdat de overledene dat zo had gewild en de champagnefles opentrekken. An sich is dat prima. Maar als het een overschreeuwen wordt dat het leven alleen maar leuk is, zouden we in zijn filosofie net dát missen waar het zou kunnen raken en waar mensen dichtbij elkaar kunnen komen. Dat gevoel, dat moeten we niet willen overslaan. Laten we dankbaarheid en vreugde, maar zeker ook ons verdriet en pijn samen dragen.” 1

ONTROERD Betrokkenheid, samenzijn. Dat is wat hij probeert te smeden, ook met alle beperkingen. Het kan, is hij stellig. „Ik zie hoe we ook online daarin slagen. In de eerste periode van COVID-19 hebben we geen avondmaal gevierd, want hoe kun je nu met elkaar delen? Daarna zijn we het weer wel gaan doen. ‘Leg je stukje brood en de wijn op een mooi kleedje neer met bijvoorbeeld een icoon, een kaart of een bos bloemen. Maak er iets van’, zei ik tegen de mensen thuis. Wat ik van hen terugkrijg,

‘Rituelen kunnen helpen bij de verwerking’ LATER... als ik dood ben

bijzondere

URNEN The living urn

The living urn. Deze Eco Water Urn is 100% biologisch afbreekbaar. Drijft als een boei op het water en verspreidt binnen enkele minuten vanaf de onderkant de as over het water, terwijl de bovenkant zichtbaar blijft. www.funeralproduct.eu

Vilten urn met bloemenhouder

Favoriet van LATER… Is het geen plaatje: deze zacht vilten urn met bloemenhouder om as in te bewaren? De binnenvoering is naar keuze. In de massief houten sluitdop zit een buisje voor je favoriete bloemen. €249,=. www.beerenberg.com

Bio hart Dit biologisch afbreekbaar keramiek hart is er één uit een serie urnen die ook als zee urn gebruikt kunnen worden. Deze urnen kunnen in de aarde bijgezet worden, maar zijn ook geschikt om in het water gelaten te worden. Vanaf €190,= incl btw www.urnenhemel.nl

Return in green Wist je dat de as die na een crematie overblijft alle voedingselementen bevat die een boom nodig heeft? Return in green heeft daar iets op gevonden. Hoe mooi is het om een boom te planten ter nagedachtenis aan iemand die je zo mist! Of misschien wel je kat of hond? De verschillende kleuren voedingscapsules gevuld met as hebben elk een eigen duur van oplossen en daarmee een periode van voeding geven aan de boom. Check de AppaView en je weet hoe het werkt! www.returningreen.com

LATER... als ik dood ben

Mooi blauw Heinen Delfts Blauw maakt niet alleen hip en trendy serviesgoed met een knipoog naar het nostalgische aardewerk uit de Prinsenstad. Het bedrijf maakt ook stijlvolle urnen die gezien mogen worden. Wij vinden deze het mooist, maar kies zelf maar. www.heinendelftsblauw.nl

INSPIRATIE

Voelen voor houvast

De Voelvormen van Sofie Boonman zijn gemaakt om aan te raken, bij je te dragen en samen met je herinneringen te koesteren. De drie modellen in verschillende kleuren en materialen hebben vulgaatjes waarin as, een haarlok, briefje of iets anders dierbaars kan worden bewaard. Dus zeker niet gemaakt voor een ‘ver weg bewaarplek’, maar juist om er te zijn als dat nodig is. In je tas of broekzak, op een speciale plek thuis of daar waar mooie herinneringen liggen. Bekijk ze allemaal op www.koesterkamer.nl.

Kiezel urn Alle ‘kiezel urnen’ van de hand van kunstenaar Michel Kuipers zijn enig in hun vorm. Zoals deze met het gezichtsprofiel van de overledene. Op verzoek van de nabestaande is deze uitgevoerd in eenzelfde gemarmerde tint als de steen die de familie tijdens een van de vakanties in Noorwegen vond en mee naar huis nam. www.michelkuipers.nl

Lekker zacht, warm en milieuvriendelijk

De wollen gevilte urn van Return to Urn is een natuurlijke en vredige rustplaats voor de as van je geliefde. De urn is geschikt voor natuurbegraven en voor het bewaren van as op elke gewenste plek, zowel binnen als buiten. De dikke viltlaag beschermt de as tegen weer en wind. www.returnto-urn.nl Insta: return_to_urn Ook verkrijgbaar bij www.urnenhemel.nl

Memorial birdhouses

Wanneer Joost zijn vrouw verliest, bouwt hij ter nagedachtenis aan haar een vogelhuis met een afsluitbaar zoldertje waarin een deel van haar as kan worden bewaard. Een etage lager bevindt zich het nestkastje. De vele positieve reacties brachten Joost ertoe om de ‘gedenkhuisjes’, zoals hij ze noemt, voor lotgenoten te gaan maken. Ze zijn van 100% gerecycled hardhout en natuurlijke materialen en worden verkocht onder de naam JST Woodworks. www.jstwoodworks.nl

Forever a biker!

er Me uses! o dh bir

Een biker ben je niet alleen voor het leven, maar voor altijd. Dus ook erna. Echte bikers herkennen de urn direct als benzinetank van een motor. Urniq werkt vanuit één model met oneindig veel mogelijkheden en zet artiesten in om elke urn een geheel eigen uitstraling te geven. Dat doen ze zo goed dat de urnen inmiddels gewild zijn als kunstobject. De mannen van Urniq aan het werk zien? Check AppaView. www.urniq.be

LATER... als ik dood ben

Dierenzaken

Ook voor je trouwe vriend is het leven eindig. Dan wordt het of begraven of cremeren of resomeren. Voor de as zijn er een heleboel leuke urnen. Mocht jij eerder gaan, zorg dat er een huisdier-testament is, zie www.nuvema.nl/huisdiertestament.

Nu urn

De NU urn is speciaal gemaakt om de as van je viervoeter op zee uit te strooien. 100% afbreekbaar en oplosbaar. www.funeralproduct.eu

Cat paw hug Zijn ze niet schattig, deze kleine pootjes die je vinger vasthouden? Een herinnering aan het dierbare poezenbeest. www.krijgnaamketting.com

Vogel mini urn Niet alleen een sieraad om een mooi plekje te geven, maar je kunt dit keramiek vogeltje, prachtig vormgegeven door Bernadette van der Steen, ook vullen met een beetje as. € 104,= incl btw www.urnenhemel.nl

Keramische kat

In de zo geliefde houding van de kat is deze wit matte keramische urn een prachtexemplaar om de as van je kattenbeest in te bewaren. www.funeralproduct.eu

See you

Is het geen plaatje, deze zilveren mini-urn waarbij je zelf kan kiezen welk ras hond of kat op het deksel komt? Zomaar een voorbeeld uit het assortiment van See You gedenksieraden. Naast het standaardaanbod is er een ruime keus voor op maat gemaakte sieraden en urnen. Heb je een mooi idee? Dan denken ze met je mee! „Niets is te gek,” vertelt eigenaar Rob. www.seeyougedenksieraden.nl

LATER... als ik dood ben

Met pootafdruk

Michel Kuipers maakt niet alleen kiezel urnen voor mensen, maar ook voor dieren. In de holle kiezel urn kan een pootafdruk van jouw viervoetige maatje worden aangebracht. www.michelkuipers.nl

ZELFMOORD

‘Een laatste contact na zelfmoord, zo belangrijk’ Over zelfmoord rust een moeilijke sluier, weet Heleen van den Tol van Cura Mortu Orum, specialist rondom levenseinde. Met haar creativiteit vond ze een manier om ouders toch afscheid te laten nemen van hun dochter die zelf een einde aan haar leven had gemaakt. „Het is zo belangrijk om nog even dat contact te hebben. Daar doe ik alles voor.” Het is een onuitwisbare herinnering, zegt ze. Het 13-jarige meisje dat had gekozen om zelf een einde te maken aan haar leven, was volgens een collega van Heleen er te erg aan toe om de moeder en vader een laatste blik op haar lichaam te gunnen. Toch wilde zij als zorgmanager een weg zien te vinden om deze wens van de ouders te kunnen respecteren. De ochtend dat het lichaam in het ziekenhuismortuarium zou worden opgehaald door de rouwauto, besloot ze extra vroeg aanwezig te zijn. „Als u om zeven uur komt, kunt u nog een uur bij uw dochter zijn,” had ze de familie de avond ervoor laten weten. Samen met haar collega deed ze eerder al voorbereidingen. Zo bracht Heleen uit haar eigen tuin geplukte bloemen als goudsbloem en viooltjes mee om deze in de handen van het meisje te leggen. En uit haar linnenkast twee dekbedhoezen waaruit de familie zou mogen kiezen om hun kind voor de laatste maal toe te dekken. In het mortuarium wikkelden ze het beschadigde hoofd en de voeten van het meisje in verband en plaatsten ze pleisters op alle verwondingen op het lijf. Als u eraan toe bent, geeft u een knikje, zei ze tegen de moeder. Op dat moment rolde ze langzaam het laken op en begon de vrouw de huid van haar dochter te strelen. „Toen brak de vader en wist ik: dit is een heel belangrijk moment voor de latere rouwverwerking. Het is goed wat we doen, dacht ik. De vader heeft daarna geholpen om zijn dochter in de kist te leggen en deze in de rouwauto te tillen. Voor mijn gevoel heb ik echt iets kunnen bijdragen.” Ook heeft Heleen zich zeer ingespannen om de echtgenote van een man die zelfmoord had gepleegd, te helpen. De vrouw had het lichaam van haar man erna nooit gezien, maar had enorme behoefte om iets ervan te vernemen. Na jaren van geduld kreeg Heleen het voor elkaar dat zij alsnog de politiefoto’s van toen mocht inzien. „Ik was ervan overtuigd dat zij dit aankon. En dat is gebleken. Het heeft haar geholpen om haar leven weer op te pakken. Het gaat goed met haar.” Haar grote missie is daarom: beslis niet voor een ander. „Ik vind het zo jammer als mensen geen afscheid hebben kunnen nemen. Ik wil proberen het onmogelijke mogelijk te maken. Soms moet je daarvoor out of the box denken.” 1

Hey Pa gaat gesprek over zelfdoding aan In 2017 besloot de zoon van Ben Middelkamp uit het leven te stappen. Hij besloot een boek te schrijven over het verlies van Koen en over hoe zijn gezin hiermee is omgegaan. Omdat het belangrijk is om met elkaar te praten. Niet alleen over de dood, ook over de liefde en het leven, aldus Ben. Zijn les: ‘Kracht en geluk ligt voor ieder mens binnen handbereik als je leert inzicht te krijgen in jezelf’. Op zijn website – wwwstichtingheypa.nl – geeft hij informatie en cijfers over zelfdoding in Nederland. Een kwart van de Nederlanders zou bijvoorbeeld ooit in zijn leven dit overwegen. Daarom streeft Hey Pa naar een preventieve aanpak van zelfdoding in Nederland en wil deze een taboe om erover te praten, doorbreken. Het boek Hey Pa van Ben is voor €21,50 te bestellen via www.stichtingheypa.nl

113 zelfmoordpreventie Acute hulp nodig? Bel met 0800-0113 of chat via www.113.nl, 24/7 bereikbaar. De website biedt hulp als je met suïcidale gedachten rondloopt, maar ook aan naasten en nabestaanden.

Hulp nodig na verlies? Nabestaanden ervaren vaak een mengeling van verdriet, angst, ongeloof, verwarring, boosheid en soms opluchting. Schaamte, zelfverwijt en vragen over erfelijkheid spelen vaak ook een rol. Zelfdoding is voor velen een beladen onderwerp om over te praten. Monique van ’t Erve is gespecialiseerd in rouw na zelfdoding. www.rouwnazelfdoding.nl

LATER... als ik dood ben

Vlindermama helpt moeders met hun verdriet In 1997 werd haar dochter Fleurtje doodgeboren. Alsof ze uit haar cocon weg gefladderd was, zei haar vader. Moeder Jeanette richtte Vlindermama op om andere moeders die ook hun kind verloren, te leren ermee om te gaan. Je ongeboren kind of baby verliezen is een moeilijk onderwerp om over te praten, is de ervaring van Jeanette de Kruijk uit Oss. Veel vrouwen die dit overkomt, stoppen het diep weg, soms wel voor vele jaren. Om dat te doorbreken, zet ze met Vlindermama haar eigen ervaring in van 23 jaar geleden. Praten en je ervaring delen is belangrijk, zo heeft ze gemerkt. „Ik zie dat veel vrouwen een drempel over moeten, maar weet ook dat het hen veel kan brengen.” Haar grootste wens is om deze moeders te laten voelen dat ze niet alleen zijn en dat ze herkenning kunnen vinden. Ook wil Jeanette hen meegeven dat de traumatische ervaring niet het enige is wat in hun leven gebeurt. „Natuurlijk is het verdriet heel groot maar ik heb geleerd om te kijken naar wat het me heeft gebracht, al klinkt dat misschien raar in het begin. Achter de meest dramatische ervaring ligt ergens een parel en daar mogen we naar kijken. Daarmee wil ik de zwaarte er voor hen vanaf halen en de vrouwen een perspectief bieden.” Haar eigen parel is coaching praktijk Vlindermama. Deze had nooit geboren kunnen worden als ze haar dochtertje niet had verloren. „Het is de uitkomst van een enorme ontdekkingsreis die mij enorm heeft verrijkt.” Het traject van coaching bestaat in principe uit vijf sessies waarin Jeanette moeders

LATER... als ik dood ben

in een veilige omgeving hun verhaal wil laten vertellen. Samen gaan ze op zoek naar het grootste verdriet en het grootste verlangen en hoe dit laatste kan worden gerealiseerd. Gesprekken kunnen plaatsvinden in de praktijk, maar online behoort eveneens tot de mogelijkheden. Zonodig zijn er EMDR-sessies om de gevolgen van de traumatische ervaring aan te kunnen pakken. In Oss biedt Vlindermama workshops aan, waaronder een cursus intuïtief tekenen en Mandala. Omdat Jeanette zelf een goede ervaring heeft gehad met een medium die haar in contact kon brengen met haar dochter, heeft ze deze mogelijkheid ook opgenomen. „Wat ik met de workshops nastreef, is vrouwen bij elkaar brengen die hetzelfde hebben meegemaakt. Hier voelen ze een warm bad.” www.vlindermama.nl.

Een natuurgraf op het vlinderveld Ongeboren kinderen die tijdens de zwangerschap (tot 24 weken) overlijden, verdienen een bijzonder plekje, vinden de zusters van Koningsoord. Daarom hebben zij op hun natuurbegraafplaats Koningsakker in Arnhem een speciaal plekje gereserveerd. Dat is het zogeheten vlinderveld dat zich in de nabijheid bevindt van de zusters die in de abdij Koningsoord wonen. De medewerkers van de natuurbegraafplaats kunnen meer vertellen over het vlinderveld. www.koningsakker.nl.

IN BEELD

In deze ogen leven stilgeborenen door Fotograaf Marcel Kolenbrander geeft stilgeborenen en jong overleden kindjes een blijvend podium door de ogen van een ouder of familielid te fotograferen. Hij maakte er een boek en een expositie van. Denk aan je overleden kindje, kleinkind, broertje of zusje. Die vraag stelt Marcel iedereen die voor het project Still In Your Eyes plaatsneemt voor zijn camera. Daarna legt hij hun ogen vast. Ogen die de herinnering vasthouden aan de kindjes die vaak voor de geboorte al overleden. Het zijn bijzondere verhalen die de fotograaf optekent. Zoals de dame die 57 jaar eerder haar dochtertje kort na de geboorte verloor. Voor het eerst vertelde ze nu iemand de naam van deze baby. Toen ze dat thuis bij haar man herhaalde, vertelde hij op zijn beurt voor het eerst hoe het kindje eruit had gezien. Er is ook het relaas van de dame die als enige helft van een tweeling levensvatbaar bleek. Nu heeft haar doodgeboren broertje alsnog een podium. „Ik vind het prachtig om te zien wat Still In Your Eyes losmaakt bij mensen. En dat is belangrijk, want vroeggeboortes zijn geen onderwerp waar mensen makkelijk over praten. Toch komt het relatief vaak voor. En ook een zwangerschap van enkele maanden betekent verlies, want ouderschap begint al bij de kinderwens. Het kindje heeft ervoor gezorgd dat mensen papa en mama werden of dat er een broertje of zusje in het gezin zou komen,” vertelt Marcel. In alle ruim honderd paar ogen die hij voor dit project fotografeerde, zag hij naast verdriet vooral trots. „Om het met één woord samen te vatten: liefde. Het mooie van ogen is dat je daarin niets kunt verbergen. Je ziet er de ziel in.” Sinds 2017 heeft Marcel zich gespecialiseerd op dit bijzondere terrein. Hij fotografeert op afroep stilgeborenen in ziekenhuizen en heeft van Still In Your Eyes tevens een expositie gemaakt. Voor informatie: www.stillinyoureyes.nl

Eén van de verhalen uit het boek

Het verhaal van Mees 10 mei 2016 Mees is ons eerste kindje. Bij hem werd met de twintigweken echo een complexe meervoudige hartafwijking geconstateerd. Bij de echo’s die volgden werd er elke keer een nieuwe complicatie geconstateerd. We zijn naar huis gestuurd met de vraag: ‘Wat willen jullie voor hem?’ Alle antwoorden op de vele vragen die we hadden waren niet gunstig. We hebben moeten besluiten de zwangerschap niet te voldragen en - tot ons grootste verdriet - hem geboren te laten worden. Van tevoren hadden we bedacht hoe het zou zijn, hoe zouden we reageren? Toen hij geboren was hebben we hem aangekleed, in een mandje gelegd en mee naar huis genomen. Zo hadden we toch het gevoel dat we nog een beetje voor hem konden zorgen.

Check dit filmpje

LATER... als ik dood ben

Een eigengemaakte

BAAR VAN KNOTWILGENTENEN

Miek (83) mailde naar houthandel Adéquat in Alphen met een bijzonder verzoek. Ze wilde graag verse wilgentenen om haar eigen puur natuur baar te kunnen maken. Dat werd een mooie ontmoeting, vertelt Rachel Germans. TEKST EVELIEN BAKS

LATER... als ik dood ben

IN BEELD

„Een tijd terug zagen we een opvallende mail binnenkomen. Van Miek Vlamings, een 83-jarige dame. ‘Ik wil een draagbaar laten maken van wilgenhout. Wilt u mij waarschuwen zodra de knotwilgen gesnoeid gaan worden? Ik wil op een wilgenbaar begraven worden. Alles zo natuurlijk mogelijk. Tot een volgend bericht. Met groet…’ Met een verse aanvoer van wilgentenen op het terrein, berichtten we haar dat ze welkom was om te komen kijken wat ze nodig had. Heel graag, antwoordde Miek, maar het heeft geen haast. ‘Al weet je maar nooit als je 83 bent…’ Of ze het fijn vond als we zouden meedenken? Voor ons was haar verzoek immers ook een mogelijkheid om kennis op te doen over de toepassing van wilgentenen. Met natuurbegraafplaats De Hoevens in onze achtertuin zeker een mooi idee. Miek wist exact wat ze wilde. Zo had ze de maten waaraan de baar moet voldoen – 200 x 85 cm - paraat, net als een foto, een werktekening en kokostouw dat was geleverd door een Belgische touwslager. ’Het is niet moeilijk om het touw door de tenen te vlechten en tegelijk ook handvatten te maken. Ik kan het trouwens zelf, hoor. Als beeldend kunstenaar heb ik heel wat werk verzet…’, schreef Miek.

HANDVAT „Een paar weken later komt Miek met goede vriend Gerard Overeem, eveneens een kunstenaar, naar Alphen waar ze wordt verwelkomd door Adéquat-directeur Eric van der Walle. Bijzonder, laat hij hen weten, dat wij deelgenoot mogen zijn van dit proces. Ook Miek zelf vertelt hoe speciaal het voor haar is om op deze dag aan haar eigen baar te werken. Want wie kan dit nou zeggen?

In overleg zoomen we in op wat details. Pim van der Walle wijst op de handvatten en wil weten van welk materiaal deze moeten worden gemaakt. Kastanjehouten paaltjes, rond van vorm, zouden een optie kunnen zijn. Uiteindelijk valt de keuze op hazelaar. Dit past goed bij wilgentenen en is sterk genoeg. We leggen de materialen op tafel om een idee te krijgen van het eindresultaat. ‘Daar pas ik wel op’, aldus Miek. De paalknoop blijkt na wat experimenteren de beste optie om de constructie met het kokostouw vast te zetten. Miek doet het allemaal met haar eigen sterke handen. Op advies van kenner Pim brengt ze kruislings inkepingen aan op de tenen die zorgen voor extra stevigheid. Nodig, want de tenen zijn nu misschien nog vers en vochtig maar krimpen als ze drogen.

Check de website en filmpje waar Miek aan het werk is

Of ze het niet raar vindt om deze dag aan haar eigen baar te werken, willen we weten. ‘Ik heb niet het idee dat het voor mijzelf is,’ zegt ze. In de loop van de middag is de baar bijna af. Te moe voor het laatste knoopwerk, besluit ze hem thuis af te maken. Ze is tevreden. ‘Het is precies geworden wat ik voor ogen had. Net als de linnen lijkwade, die ik ook al heb gemaakt. Allebei puur natuur.’ Ze weet waar ze begraven wil worden. Miek laat de foto zien van de plek waar ze een graf heeft gekocht. De steen, een kunstwerk van de hand van Gerard, staat er al, met daarin gegraveerd de namen van haarzelf en haar in 2013 overleden man Piet. De urn met zijn as zal te zijner tijd met Miek mee het graf ingaan. ‘Ik vind het fijn dat ik zoveel dingen zelf kan regelen.’ Het is inmiddels alweer drie jaar geleden dat Miek bij ons aan haar wilgentenen baar kwam werken. Hij ligt klaar, voor als het straks zover is. Voorlopig heeft Miek het echter nog te druk. ‘De baar moet nog even wachten,’ zegt ze.” 1

LATER... als ik dood ben

100

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

PIA DIJKSTRA

‘DONORSCHAP IS BESPREEKBAAR GEMAAKT’ Pia Dijksta was de niet aflatende motor achter de nieuwe donorwet die op 1 juli 2020 in werking trad. Het vertrekkende D66-Tweede Kamerlid is blij dat er nu een actief registratiesysteem ligt. „Op mijn 19de zei ik al een volmondig ja tegen orgaandonatie, geen enkele twijfel.” TEKST EVELIEN BAKS

Het was een zeer lange weg om te komen tot de nieuwe donorwet. Iedereen ouder dan 18 jaar staat nu geregistreerd met zijn/haar donorwensen. Keuzes: ja ik wil, nee ik wil niet, mijn partner/familie beslist of ik wijs één persoon aan die beslist na overlijden. Wie niets invult, wordt automatisch donor. Het zogeheten opt-out-systeem. Duidelijkheid troef dus. Met dank aan Pia Dijkstra, die sinds haar aantreden in de Tweede Kamer zich sterk maakte om dit erdoor te loodsen. Hoewel volgens haar niet alleen haar eigen verdienste, is haar naam voor altijd gelinkt aan deze mijlpaal.

U bent altijd blijven volhouden. Waarom was dit zo belangrijk? „Toen ik in 2011 in de Tweede Kamer kwam en de portefeuille volksgezondheid kreeg, stond een actief donorregistratiesysteem al in ons D66-verkiezingsprogramma. Het speelde echter al veel langer. Toen in 1996 het donorregister werd ingevoerd, werd ook al een pleidooi gehouden om het huidige systeem in te voeren. Toenmalig minister van volksgezondheid en partijgenote Els Borst vond de tijd, vanwege een teveel aan weerstand, nog niet rijp. Zij heeft mij altijd verteld te hopen dat als in de loop der jaren het register bij iedereen was geland, we alsnog op het opt-out-systeem zouden kunnen overgaan.”

Wat was uw eigen drijfveer hierin? „Ik ben de politiek ingegaan juist om dingen te kunnen regelen, hoewel ik toen nog niet kon bevroeden dat dit mijn onderwerp zou worden. Voor het tv-programma Vinger aan de Pols dat ik tien jaar lang heb gepresenteerd, had ik uitzendingen gemaakt over orgaandonatie en over de moeilijke dilemma’s die daarmee gepaard gaan, zoals een tekort aan donororganen. Ik heb daarom altijd patiënten voor ogen gehad die op een orgaan zaten te wachten dat hun leven zou kunnen redden. Veel schrijnende verhalen, en dat was zeker een drive.”

Ruim vier miljoen Nederlanders staan nu geregistreerd met een ‘ja’. Tevreden? „We willen natuurlijk graag dat nog meer mensen dat expliciet zelf zeggen. Het gaat erom dat er een duidelijk beeld is. Hiervoor kregen nabestaanden vaak onvoorbereid de vraag en v

‘Ik ben de politiek ingegaan juist om dingen te kunnen regelen’ LATER... als ik dood ben

101

Robert van der Kolk (34) werd stamceldonor

was het voor artsen ook lastig om die gesprekken te voeren. Met het huidige systeem ligt de wens simpelweg vast. De keuze die je hebt gemaakt, kun je overigens op elk moment wijzigen.”

Meer dan een miljoen mensen laten een ander beslissen… „Het is belangrijk dat je ook dit zelf hebt vastgelegd. In het oude systeem was het zo dat anderen voor jou die beslissing namen. Men dacht dat zelfbeschikking met mijn voorstel zou verdwijnen, het omgekeerde was het geval. Je kon voorheen een ja registreren, dan nog was er toestemming nodig van je nabestaanden. Het gebeurde dat orgaandonaties niet doorgingen omdat nabestaanden geen idee hadden van de wensen en voor de zekerheid dan nee zeiden. Artsen liepen daar nogal eens tegenaan. Nu bepaal jij zelf. Alleen bij heel zwaarwegende bezwaren zou dit een halt kunnen worden toegeroepen. Dus wat de wet heeft gebracht, is dat orgaandonatie bespreekbaar is.”

Is Nederland een voorbeeld? „Nou, wij liepen juist achter de troepen aan. Mede doordat het zo lang heeft geduurd om voldoende steun te vinden. In het Verenigd Koninkrijk was het registratiesysteem binnen een half jaar door zowel het Lagerhuis als het Hogerhuis. In Frankrijk en Spanje is orgaandonatie al volledig geaccepteerd. Een man die in Frankrijk een longtransplantatie nodig had, was na twee weken al aan de beurt, hoorde ik. Hoe dat kan? Iedereen is er orgaandonor. Op dit moment is het enige land binnen Eurotransplant dat nog geen opt-out-systeem heeft overigens Duitsland. Misschien omdat de kerk daar nog best een grote rol speelt.”

Hier bestond ook weerstand vanuit met name de christelijke hoek. Is die verstomd? „Ik heb van vele kanten felicitaties gekregen toen de wet er door was, ook van die kant. Het was een democratisch proces geweest. Tegenstanders zeiden: ik kan hier heel goed mee leven. Heel respectvol vind ik dat.”

Van uw hand ligt er nu een wetsvoorstel over voltooid leven voor 75+… „Ook een onderwerp waarvan ik vind dat het moet worden geregeld. Er is een groep mensen in de samenleving die oud wordt en op een gegeven moment vindt dat het leven echt te lang duurt. Deze mensen moeten we ondersteunen met een waardige manier van sterven. Daarbij moeten ze niet afhankelijk zijn van medicijnen die ze uit het buitenland laten komen en waarvan ze nooit weten wat het echt doet of die onwaardig sterven veroorzaken. We zijn tien jaar na het burgerinitiatief dat hierover in 2011 werd aangeboden en behandeld, maar inmiddels ondersteunt een groot deel van de Kamer het principe.”

102

LATER... als ik dood ben

„Toen een vriendin vertelde dat zij overwoog zich op te geven als stamceldonor, ging ook ik daarover nadenken. Ik was al donor voor andere organen en zag het als een mooie aanvulling daarop. Ik had zeker niet snel een telefoontje verwacht, maar nog geen twee jaar later werd ik gebeld door Stichting Matchis, de organisatie die stamceldonorschap in Nederland organiseert. Ik was een van de vijf personen wereldwijd met een mogelijke match. Na bloedonderzoek bleef het enige maanden stil, maar uiteindelijk was er dan het bericht van de grote match. Middels een beenmergtransplantatie is bloed met mijn stamcellen afgenomen dat daarna heel snel naar de patiënt is gebracht. Het donorschap is op anonieme basis, maar ik heb wel te horen gekregen dat dankzij mijn stamcellen het meisje in leven is. Ik kan er nog kippenvel van krijgen. Inmiddels heb ik meer mensen kunnen motiveren om donor te worden. Het is een kleine moeite om zo iemands leven te kunnen redden.”

Waarom kiest u voor de leeftijd van 75 en ouder? „Die grens is arbitrair. Het burgerinitiatief ging uit van 70 jaar. Daar speelde de gevoelstemperatuur voor mij wel mee. Bij 70 denk ik nog aan jonge senioren. Vanaf 75 gaat het perspectief een rol spelen vaak. De NVVE, de Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde, houdt ook 75 aan.”

D66 zal het zonder u moeten afronden… „Jammer, zeker. Maar ik krijg dit jaar mijn AOW en ik wil meer baas worden over mijn eigen agenda en meer tijd hebben voor mijn sociale leven. Want ja, ik wil nog een heleboel andere dingen doen. Ik heb mijzelf een half jaar sabbatical beloofd. Daarna kijk ik rustig wat er voorbij komt en wil doen.”

Was de politiek uiteindelijk uitdagender dan uw televisietijd? „Het is vooral anders maar er zijn ook paralellen. De waan van de dag die ik bij het NOS Journaal meemaakte, zie ik terug in de politiek. In de journalistiek leg je zaken bloot als het goed is en informeer je mensen, in de politiek heb je de kans om dingen daadwerkelijk te veranderen. Ik ben heel blij dat ik dit heb kunnen doen.”

Tot slot, u bent een overtuigd orgaandonor? „Daarover heb ik nooit geaarzeld. Op mijn 19de als student liep ik al rond met een donorcodicil. Toen mijn portemonnee was gerold, heb ik het even laten zitten. Tot een uitzending van Vinger aan de pols waarin ik te maken had met een meisje met taaislijmziekte dat wachtte op nieuwe longen. Ik heb mijn registratie daarna direct weer geregeld. Dat waar ik niets meer aan heb als ik ben overleden en waar het leven van iemand anders mee gered kan worden, dat wil ik niet meenemen onder de grond. Dus ik zeg volmondig: JA.” 1

Foto: Lisa Suurmond Illusa fotografie

IN BEELD

Een ‘verbondje’

met kinderen

Evelien is naast eigenaar van Evelien Uitvaartverzorging ook rouwpedagoge. Ze begeleidt kinderen bij het ontdekken van wat doodgaan betekent, wat er allemaal bij komt kijken en wat ze kunnen verwachten tijdens de uitvaart. Dit doet ze via een belevingsgerichte benadering. „Doen is ervaren.” „Tijdens de begrafenis heb ik hun kereltje van vijf jaar op mijn schouder gedragen. Hij wilde alles goed zien, zat vol met vragen en had al snel door dat hij daarvoor bij mij moest zijn. Een spontaan samenzijn en zo fijn want zo kon zijn vader, op dat moment, ook écht even zoon zijn.” Of: „Met de kinderen bellenblazen vanaf de kist, die ze liggend op hun buik aan het beschilderen waren. Zo vertederend.” Zomaar een paar verhalen uit de koker van Evelien, uitvaartarchitecte van beroep. Ze heeft iets met kinderen en zij met haar. Tijdens uitvaarten probeert ze hen mee te nemen. „Kinderen ervaren door te beleven. Door de situatie te zien, te voelen, te horen, te ruiken en mee te maken kunnen ze een ervaring een plek geven, er een eigen gevoel bij krijgen en zichzelf beter inleven.” Doodgaan, afscheid nemen, begraven en cremeren, zijn niet vanzelfsprekende onderwerpen waarbij een kind al van te voren een duidelijk beeld en/of gevoel heeft, weet ze: „Ik ondersteun en stimuleer kinderen gaandeweg bij het creëren van hun eigen beleving rondom overlijden, afscheid en rouw.” Evelien ondersteunt kind, gezin en scholen bij verlies, afscheid nemen en rouwbeleving. „Aan ‘grote mensen met eigen verdriet’ hebben kinderen niet altijd evenveel. Wij kunnen best – goedbedoeld - beschermend zijn en kunnen het soms moeilijk vinden om woorden te geven aan de gebeurtenis waarmee we zelf nog even geen raad

weten. Terwijl kinderen, over het algemeen, juist in duidelijke woorden willen horen wat er precies aan de hand is.” „Daarom maak ik, met goedvinden van de ouders, een ‘verbondje’. Aan mij mag je alles vragen, je mag altijd naar me toe komen, maar daar tegenover staat wel dat ik dan om een helpend handje mag vragen, met een knipoog. Zo ontstaan gevoelens van vertrouwen, veiligheid en vrijheid. Ze voelen zich speciaal en vinden het fijn om een taakje te hebben en ‘mee te mogen doen’. ‘Doen’ is ervaren en dat helpt kinderen in hun beleving van het moment en het omgaan met alle indrukken. Met de oudere kinderen heb ik ook weleens een WhatsApp gesprek. Daar worden vragen en verhalen gedeeld: ’Eef, waarom waren de handen van oma zo wit? Ik vind het niet zo’n leuke vraag voor mama’. Met kleuters level ik graag op hun niveau. Lekker op de grond zitten, tussen de knuffels en samen met pap en mam kletsen over wat cremeren is en uitzoeken welke knuffel mee mag naar de uitvaart. Als er geen behoefte is aan een ‘verbondje’ even goede vrienden, leven en laten leven. Ze weten dat de ruimte er is en kinderen weten heel goed voor zichzelf wanneer ze deze wel of niet nodig hebben.” 1

LATER... als ik dood ben

103

104

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

MASTER FLORIST MENNO KROON:

‘Kies niet hapklaar voor grafstuk A’ Zijn Amsterdamse atelier annex winkel is één grote bloemenzee. Menno Kroon staat bekend als iemand die de schoonheid van de natuur weet te vertalen in interieurs, maar ook in events met als thema Het Laatste Afscheid. TEKST ELLEN SCHOLTENS

In de dertig jaar dat hij in de bloemen werkt, heeft hij mooie momenten extra glans weten te geven. Maar Menno Kroon maakt ook rouwboeketten. Of beter gezegd: hij creëert, want de ‘master florist’ steekt veel liefde en energie in zijn werk. Zo is hij voor een Indonesische familie op zoek gegaan naar jasmijn en de Polianthes tuberosa. „Deze geurende witte tuberoos bracht even de sfeer van hun moederland terug.” De keuze van rouwbloemen in ons land verandert overigens maar weinig, merkt Kroon. Het hangt ervan af, zegt hij, hoe mensen in het leven staan en hoe iemand is overleden: „Als een persoon abrupt uit het leven is gerukt, verkeert de familie vaak in een shock. Dan wordt er gekozen voor rouwstuk A, B of C uit het boek van de begrafenisondernemer. Zo doet het gros van de mensen. Ook wordt er vaak behoudend gekozen omdat dat past bij een bepaald geloof. Aan de andere kant zijn er degenen die heel erg in leven staan en precies weten wat zij willen.” Naar een voorbeeld hoeft hij niet lang te zoeken: „Een jaar geleden heb ik een uitvaart mogen begeleiden van iemand waarvan de familie wist dat hij van aubergine-rode pioenrozen hield. Die stonden werkelijk overal. Zijn vrouw houdt van lathyrus; die lagen ook op de kist, met lange linten. De hele kerk stond vol met die tinten. Als je voor zoiets zorgt, met de juiste bloemen op de juiste plek, dan maak je de nabestaanden heel gelukkig.”

LANDGOED Kroon heeft ervaring met begrafenissen of crematies ‘op locatie’. Zo mocht hij op Estate Cothen, zijn landgoed in de buurt van Utrecht, een afscheid verzorgen van iemands partner die ‘een beetje naar’ werd van de ruimtes bij de begra-

fenisondernemer. Menno neemt geen blad voor de mond: „Die zien er vaak zo niet-sfeervol uit. Nadat die mevrouw bij mij in Cothen was geweest voor de afscheidsbijeenkomst, met ook een lunch, zei ze: ‘Als ik kom te overlijden, wil ik dat mijn kinderen het op exact dezelfde wijze regelen.” De ambassadeur van bloemen en planten heeft er geen enkele moeite mee om te vertellen wat hij zèlf mooi zou vinden: „Ik probeer al tig jaar het taboe rond de dood vlot te trekken. Er open en eerlijk over praten, vind ik erg belangrijk. Er zijn mensen die weten dat ze komen te overlijden, dus waarom niet bespreken wat je wilt? We zouden moeten leren om tijdens ons leven daarover te praten. Eigenlijk moet je dat met je opvoeding meekrijgen.” Zijn eigen bloemenkeuze zou hij laten afhangen van het seizoen: „In het voorjaar bijvoorbeeld zijn tulpen prachtig, maar ook ranonkels, anemonen en seringen.”

KLEIN HART Er zijn, geeft de bloemenman toe, verschillende gradaties in verdriet: „Het is natuurlijk verschrikkelijk als jonge mensen komen te overlijden of, wat ik heb meegemaakt, een baby. Dan raak je als nabestaande in een overlevingsstand en stem je al gauw in met wat een begrafenisondernemer voorstelt. Als een kind is overleden, vind ik het heel mooi als eventuele broers en zusjes een klein boeketje of een enkele bloem in hun hand hebben. Of een klein hart van gemengde bloemetjes. Wat ik ook bijzonder vind, en dat zie ik steeds vaker in coronatijd, is dat mensen een boeket sturen naar de nabestaanden. Waarmee ze willen zeggen: in gedachten ben ik bij jullie. Dat is toch práchtig?” 1

LATER... als ik dood ben

105

Herinneren en bedanken D(r)ank je wel Na een nare periode waarin je op hulp en steun van mensen om je heen mocht rekenen, vind je het natuurlijk fijn om ‘iets’ terug te kunnen doen. Zoals een lekker flesje geven met een persoonlijk etiket erop geplakt. Zulke etiketten kun je via verschillende sites laten maken, bijvoorbeeld www.vistaprint.nl

Vlindergroet bloemstuk

Angel to go

Een kleurrijk bloemstuk met vlindertjes in de vorm van een taart. Te bestellen bij www.prematuurkistje.nl

Deze leuke witte engel met gouden vleugeltjes en hartje heet niets voor niets ‘to go’. Fijn om in het houten doosje altijd bij je te hebben. Of om neer te zetten en te laten weten dat je niet alleen bent. www.troostkado.nl

I lost a piece of my heart Een heel lief cadeau voor wiens hart gebroken is door verlies. Dit hart kun je breken en daarna de stukjes weer aan elkaar lijmen. Zie het als therapie! Met goud zijn de scheuren in het hart te accentueren. www.prematuurkistje.nl

Knuffelkussen Erika Knuffel Erika is gemaakt door Linda de Ree van Hoezen om te Kussen. Alle knuffels verzamelen in een dierbare herinnering! www.hoezenomtekussen.nl

Vlaggetjes Van de overgebleven kledingstukken van Wytze, de overleden man van Dani, heeft zijn moeder Irene een lijn met herinneringsvlaggetjes gemaakt. Deze hangt op een prominente plek in het huis van Dani.

Hart vol liefde Wat is het fijn als je zo’n zelfgemaakt hart krijgt dat is gemaakt van zwaaiende handjes!

106

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

‘Resomeren is een zachtaardige laatste reis’ Als eerste in Nederland bestelde Sandro Volpe een Amerikaanse installatie om te kunnen resomeren. Nu nog alleen voor dieren maar zodra de lijkbezorgingswet het toelaat, zal de techniek ook worden ingezet voor mensenlichamen. „Deze milieuvriendelijke vorm heeft de toekomst.” Sinds het woord resomeren is gevallen, staat Dieren-uitvaartcentrum Venlo in de schijnwerpers. Eigenaar Sandro Volpe past de techniek sinds 1 maart 2020 toe om overleden huisdieren – ‘Van slang tot Newfoundlander!’ – op te lossen in een verwarmde vloeistof waaraan kaliumhydroxide is toegevoegd. Een wettelijke aanpassing om deze vorm van lijkbezorging in Nederland ook mogelijk te maken voor mensen, is in voorbereiding. Daarmee kennen we straks vijf mogelijkheden: begraven, cremeren, het zeemansgraf, het lichaam ter beschikking stellen aan de wetenschap en alkalische hydrolyse. „Het is een goede beslissing om dit mogelijk te maken, want als we met zijn allen milieu een belangrijk item vinden, dan is resomeren de vorm voor de toekomst,” zegt Sandro. Met een uitvaartcentrum in de familie wilde hij de mogelijkheden ontdekken om resomeren in ons land te introduceren. Die opening was er nog niet, maar hij vond wel een weg om een Amerikaanse installatie voor Aquamation naar Venlo te brengen en deze in te zetten voor huisdieren.

STERIEL WATER Sandro: „Alkalische hydrolyse, zoals dit nu wordt gedaan, is in de jaren negentig al uitgevonden voor dieren. Het was in de tijd dat de VS kampten met een hevig monden klauwzeerprobleem en er een manier werd gezocht om veel dode dieren tegelijk te

verwerken zonder al te grote impact op het milieu. Inmiddels wordt de techniek ook toegepast om menselijke lichamen op te lossen. Niet alleen in Amerika, want ook in landen als Canada en Zuid-Afrika gebeurt het.” Wat overblijft na alkalische hydrolyse zijn een restvloeistof en broze botten, die daarna worden vermalen. De as is opmerkelijk wit. „Dat komt doordat er geen verbranding plaatsvindt, zoals in het crematorium. Volgens Sandro zijn de voordelen legio. „Geen uitstoot, geen stankoverlast en restwater dat volledig steriel is en dus mag worden afgevoerd via de gewone weg. De installatie gebruikt bovendien weinig elektriciteit, een belangrijk aspect in deze tijd.”

KARPER Het eerste overleden dier dat in DUC Venlo de behandeling onderging, was een Amerikaanse Stafford. Inmiddels resomeert hij een tot twee dieren per dag en dat zijn zeker niet alleen honden en katten. Zo liggen er op zijn tafel de botjes van een bijzondere Koi karper. „En we kregen een Mexicaanse koningsslang van 1,5 meter binnen waaraan de eigenaar zeer gehecht was geweest. Voor veel mensen zijn dieren misschien wel hun beste vriend. Daarom wensen ze een waardig afscheid voor hun maatjes. We krijgen overleden dieren vanuit heel het land binnen, waaronder ook honden en katten die eerder in de tuin lagen en weer zijn opgegraven.” Na het proces, dat circa twintig uur duurt, blijven regelmatig bijzondere vondsten achter, zoals een ingeslikte stok of stuiterbal. „Wat niet organisch is, vergaat niet, zoals de identificatiechip van het dier en hun tanden.” Daarom kunnen mensen volgens hem straks met sieraden en al worden geresomeerd. Ook kunstgewrichten zijn na afloop herbruikbaar. „En dat geldt ook voor de kist want die is er straks alleen nog voor de tijd voorafgaande aan resomeren. Ik zeg altijd: als je het proces begrijpt, zie je pas hoe mooi het is. Met alkalische hydrolyse maak je je laatste reis in water, heel zachtaardig.” 1 www.ducvenlo.nl

LATER... als ik dood ben

107

Begraven, cremeren, resomeren… of? In ons land kennen we nu een handjevol officiële vormen van lijkbezorging. Maar dat gaat veranderen. Gaan we hier ooit cryoniseren? In Nederland worden overledenen doorgaans begraven of gecremeerd. Of gecremeerd na eerst begraven te zijn geweest, wat ook wel gebeurt. En wordt het dan een uitvaartplechtigheid of een zogeheten technische crematie? En crematie-as kan weer worden begraven. Anyhow, er zijn vaak meer opties dan gedacht. Nog een optie is ter beschikking stellen aan de wetenschap. Het lichaam wordt dan gebruikt als onderwijsmateriaal voor studenten en/of medici die nieuwe operatietechnieken willen ontwikkelen. Wie zijn lichaam wil afstaan, zal dit bij leven al goed moeten regelen. Aanmelden kan bij een van de afdelingen anatomie van acht faculteiten in ons land. Zij hanteren allemaal een eigen aannamebeleid. Op www. lichaamsdonatie.info is precies na te lezen welke regels worden gehanteerd. Ook over de noodzaak van een wilsbeschikkingsformulier. Na het overlijden wordt het lichaam binnen 24 uur opgehaald en naar het laboratorium gebracht waar het wordt gebalsemd en geprepareerd. Daarna wordt het minimaal een jaar bewaard in een conserveringsbad of gedurende die tijd beneveld.

BIOGAS Resomeren wordt straks aan dat lijstje toegevoegd. De weg wordt voorbereid om deze alkalische hydrolyse officieel toe te laten als nieuwe vorm van lijkbezorging. Voor de restvloeistof die bij dit proces overblijft, denkt de rijksoverheid aan verschillende mogelijkheden. Bijvoorbeeld een deel meegeven, vervaardiging van biogas of bemesting van akkers, productiebossen of herinneringsplaatsen. Nu nog niet actueel maar wie weet in de toekomst wel mogelijk: humaan composteren. Dat is de versnelde afbraak van het lichaam middels microbiologische activiteit. Dan wordt het lijf vruchtbare stof die weer tot leven leidt in bijvoorbeeld een tuintje. Het lichaam wordt daarvoor in een ecologisch laken op stro of houtsnippers gelegd. Een speciale stof zorgt ervoor dat het versneld vergaat tot bodem voedende compost.

BEVROREN En dan hebben we nog cryomeren/promesseren. Daarbij gaat het bevroren lichaam in een vloeibaar goedje en wordt het vervolgens aan trillingen blootgesteld en uiteen valt. Wat resteert, is een flinke pot droge poeder. In de grond begraven is dit binnen een half tot een heel jaar compost. Maar helaas nog even toekomstmuziek. Net als ecoleren waarbij elektriciteit wordt ingezet, en cryoniseren, overigens niet te verwarren met cryomeren. Het lichaam wordt geprepareerd en bevroren tot de medische techniek zover is dat de persoon tot leven kan worden gewekt. Niet hier, maar voor een leuk bedrag met flink wat nullen zijn er bedrijven in de USA en Rusland die het aanbieden. Om de kosten te drukken, zou je alleen het hoofd kunnen laten doen. Dan is daar in Nederland nog als allerlaatste wettelijke mogelijkheid van het ouderwetse zeemansgraf. Maar deze optie is alleen in uitzonderlijke gevallen toegestaan.

Check deze video om te bekijken hoe resomeren werkt

108

LATER... als ik dood ben

Capsula Mundi De traditionele begraafplaatsen een nieuwe natuurlijke look laten krijgen door bossen die ontstaan en waar nabestaanden ‘hun’ boom verzorgen en in alle rust wandelen. Dit is de wens van de Italiaanse Raoul en Anna, bedenkers van Capsula Mundi. Voor een kist moet een boom worden gekapt die er zo’n 10 tot 40 jaar over heeft gedaan om groot te worden. De kist wordt alleen de dagen van overlijden tot begraven zichtbaar gebruikt. Raoul en Anna willen dat er bomen worden geplant in plaats van ze te kappen! Capsula Mundi is een klein eivormig van natuurlijke materialen gemaakte capsule en verkrijgbaar als een biologisch afbreekbare urn. De as wordt door een gat gestoken en afgesloten met een kegelvormige schroefdop. Na de begrafenis kunnen nabestaanden de boom planten, die door de overledene tijdens leven is uitgezocht, op de plaats van de capsule. De grotere capsules zijn geschikt om lichamen in foetushouding in te begraven. De boom wordt gevoed door de capsule. Capsula Mundi wil benadrukken dat we als mensen ook deel uitmaken van de transformatiecyclus van de natuur. De boom staat volgens de bedenkers symbool voor de verbinding tussen de lucht en de aarde en markeert de rustplaats van de overledene. De Urnen van Capsula Mundi zijn gemaakt van biologisch afbreekbaar materiaal, afkomstig van seizoensplanten. Ze worden handgemaakt in Italië en zijn verkrijgbaar in de kleuren zand en wit. De capsule voor het lichaam is nog in de experimentele fase. De urnen bestel je bij www.capsulamundi.it/shop

EVEN VRAGEN

‘Niemand weet hoe je moet rouwen’ Marrit van Exel zocht bruikbare informatie toen zij in 2011 plotsklaps haar man verloor en verslagen achterbleef. Zeven jaar later overleed ook haar oudste dochter. Ze schreef de ‘Survivalgids voor weduwen’ en maakt zich sterk voor een officieel rouwverlof. TEKST EVELIEN BAKS

WAT ZOCHT JE PRECIES? „Ik wilde vooral een boek waar ik iets aan zou hebben, maar alles wat ik in onze plaatselijke bibliotheek kon vinden, was autobiografisch of heel erg theoretisch. Daarom heb ik vorig jaar zelf het boek geschreven dat een brug slaat tussen beide.

echt voldoening, waarvoor wil je opstaan? Ik geef praktische oefeningen voor hoe je weer vorm kunt geven aan je leven.”

De titel ‘Survivalgids voor weduwen’ geeft exact aan wat het is. Voor vrouwen van 20 tot 100, maar ook mannen hebben er iets aan. Net als werkgevers, ARBO, et cetera.”

NOG ÉÉN TIP?

VEEL PRAKTISCHE TIPS DUS? „Ook een beetje theorie zodat je snapt wat er met je gebeurt als je in de overlevingsmodus staat. Dat zorgt voor rust en meer grip op je dagelijks bestaan. Zo van: het is niet raar dat ik dit of dat voel. Of ik rouw zo, maar mensen verwachten dat ik mij anders gedraag. Ik geef, kortom, een soort bedding, want er is niet slechts één manier om te rouwen. Verder heel veel praktijkvoorbeelden van mezelf en andere vrouwen en hoofdstukken met praktische tips. Ik krijg veel mailtjes van vrouwen, maar ook van mannen, die daar zó blij mee zijn…”

„Wees niet te hard voor jezelf, want je gaat steken laten vallen. Ik ervaar het nog steeds als moeilijk dat ik de enige ouder ben. Natuurlijk kun je met een vriendin overleggen als er iets met de kinderen is, maar je kunt niet sparren met je partner die ook het kind door en door kent. Dus wees mild.”

HOE IS HET NU MET JOU? „Heel goed gelukkig. Het scheelt denk ik dat ik een positivo eersteklas ben. En ik had met mijn man afgesproken dat de rest van mijn leven ook leuk zou worden. Echt, rouwen en leven kunnen naast elkaar bestaan.”

WAT PRECIES GEEFT DE ONZEKERHEID? „Je wilt het zo graag goed doen, maar niemand weet hoe. Ik huil niet, is dat wel normaal? Of niet kunnen stoppen met huilen. Die periodes heb ik ook gehad. Is dat raar? Hoe lang mag je eigenlijk verdrietig zijn? Maar ook: wanneer ga je weer aan het werk? Ik ging redelijk vlot aan de gang want het gaf mij de afleiding die ik nodig had. Mensen keken daar raar van op. Ik ging tamelijk snel zijn kleding opruimen, terwijl anderen schoenen nog jaren naast het bed laten staan. Niemand kan je vertellen hoe het moet.”

WELKE FASE IS HET HEFTIGST? „Er bestaat heel veel aandacht voor de heftige fase één, de tijd waarin verdriet de overhand heeft. Je bent van de kaart en emoties schieten alle kanten op. Ondertussen is er ontiegelijk veel af te handelen. Ik heb een hoofdstuk besteed aan de meeste dingen die je hebt op te pakken. Daarna komt er meer rust en stabiliteit in de tent. Die fase is een onderschatte periode. Juist dan komt het besef dat je alleen op de bank zit. En in de verte doemt kerst al op. Je moet leren accepteren dat je leven onherroepelijk veranderd is. Je realiseert je dat hij echt niet meer terugkomt. Als je het verlangen naar hoe het was kan loslaten, vindt er berusting plaats, fase drie, met ruimte voor de vraag: wat wil ik met de rest van mijn leven?”

JE ZEGT: JE BENT MEER DAN EEN WEDUWE „Sommigen hebben daar echt wel moeite mee. Want: kan ik nog wel genieten? Ja, want je hebt verschillende rollen die betekenis kunnen geven aan het leven. Misschien ben je een dochter, een moeder of een werkneemster. Wat geeft jou nog

JE MAAKT JE STERK VOOR OFFICIEEL ROUWVERLOF… „Ja, waarom bestaat dat nog niet? Je hebt het nodig dat de druk van de ketel wordt gehaald, net als bij zwangerschapsverlof van 16 weken. Zodat je in alle rust dingen kunt afhandelen en kan rusten als je daar behoefte aan hebt. Voor een Burgerinitiatief zijn 40.000 handtekeningen nodig. Die hoop ik na het zomerreces te hebben, zodat het in de Tweede Kamer behandeld kan worden.” 1

Survivalgids voor weduwen. Prijs €24,95. Meer informatie, ook over het rouwverlofinitiatief: www.marritvanexel.nl

Teken de petitie voor Rouwverlof!

LATER... als ik dood ben

109

Om te lezen... Ballon herinneringen Als de vader van Jennifer kanker krijgt, heeft haar nichtje veel vragen over doodgaan. Daarom schrijft Jennifer ‘Ballon herinneringen’. Haar vader had verteld dat hij een feestje in de lucht zou maken wanneer hij zou komen te overlijden. Maar

Ballon herinneringen JENNIFER WEERMAN

hoe dan? Als de lucht blauw en wit is? Een feestje wordt het pas met slingers en ballonnen. Zo ontstond ‘Ballon herinneringen’. Een jaar na haar vader kreeg Jennifer zelf de diagnose kanker. Hierdoor werd haar kijk op het boek ineens anders. Nog steeds opgedragen aan haar vader, maar met een andere insteek. In het boek kun je samen met kinderen herinneringen ophalen middels een mooie tekening of brief. Ook kun je er foto’s in kwijt en je gedachten laten gaan bij een kleurplaat. www.vanrupstotvlinder.nl

€14,95 (excl verzendkosten). De helft van de opbrengst wordt gedoneerd aan de AVL Foundation voor onderzoek

Het Gouden Rouwboek Eigenlijk is rouw gewoon liefde; liefde die niet meer ontvangen kan worden, liefde die nooit meer overgaat. Het Gouden Rouwboek is een nieuwe uitgave van Uitgeverij Peet&Luut: Petra van Barneveld en Maartje Lute. Een 220 pagina’s dik 'tafelboek' vol met interviews, ervaringsverhalen, inspirerende quotes, troostende gedichten, verschillende visies op verlies, boeken, documentaires, podcasts én de mooiste rouwkunst. Het is op zo’n manier vormgegeven dat het uitnodigt om in het zicht te leggen en er vaak en lang in te bladeren. Hopelijk biedt het troost, is het aanleiding tot gesprek en inspireert het. Maar boven alles laat het zien dat je niet de enige bent. www.hetgoudenrouwboek.nl

110

LATER... als ik dood ben

Rouwen voor beginners ‘One size fits all gaat voor rouw niet op’, schrijft Gijs van der Sanden in zijn debuut De dingen die je vergeet, rouwen voor beginners. Op zijn 23ste overlijdt, na de onverwachte dood van zijn vader, ook zijn moeder plotsklaps en vormt Gijs samen met zijn twee zussen het gezin. In zijn boek verwoordt hij op een heldere manier zijn zoektocht naar onder meer rouw en verlies om te concluderen dat dit niet een proces is met een begin en eind maar een persoonlijk proces dat niet stopt. - ‘Het boek leest als een roman.’ Barbara Beukering, auteur van Je kunt het maar één keer doen. €20,99, Ambo|Anthos

BOEKEN

Je bent net 19, volgt de opleiding van je dromen en de wereld ligt aan je voeten. Totdat je klachten krijgt, naar de dokter gaat en hij de vier woorden uitspreekt waarvan je hoopt ze nooit te horen: ‘Melissa, je hebt kanker.’ Als de behandeling lijkt aan te slaan, pak ik het leven stukje

Mijn kwaadbloed

voor stukje weer op. Ikleukemie. schrijf me een tweede keer in voor Melissa Kremer overleed op 23 maart 2021 op 25-jarige leeftijd aan Ze was Verpleegkunde en wordt aangenomen. jaar volgde later wordt de wereld opnieuw onder mijn voeten pas negentien toen ze de diagnose kanker te horen kreeg.Vier Ze op dat moment vandaan gemaaid. Nu zegt de dokter: ‘Melissa, de kanker is terug en deze keer zal je eraan overlijden.’ de opleiding van haar dromen en de wereld lag aan haar voeten. Wanneer de behanKwaadBloed is mijn deling lijkt aan te slaan, pakt ze haar leven stukje bij beetje op. Vier jaarMijn later wordt verhaal over de strijd die ik aanga. Over de mooie en heftige dingen die ik meemaak. de wereld onder haar voeten weggemaaid met de mededeling dat de kanker terug is. Ik geef een kijkje in mijn hoofd. Want wat voel je als je 24 bent en weet dat je binnenkort komt In Mijn kwaad bloed biedt Melissa een kijkje in haar hoofd, want hoe voelt het om te overlijden? Ik neem je mee diepteop deze leeftijd te overlijden? Ze neemt de lezer mee in de route die ze loopt enin dewaar punten en lichtpunten in mijn strijd tegen bloedkanker. Mijn strijd tegen mijn kwaad bloed. ze tegenaan loopt. Ook praktische zaken zoals je afscheid regelen komen aan bod. Liefs, Melissa Daarnaast bevat het gedichten van Melissa. Tijdens het lezen van Mijn kwaad bloed word je gegrepen door deze dappere jonge vrouw die veel te vroeg is overleden. €15, Afonte Publishing & Merchandise

Mijn kwaadbloed Melissa Kremer

Mijn kwaadbloed

Melissa Kremer

Dingen die we toevertrouwen aan de wind Dingen die we toevertrouwen aan de wind, is gebaseerd op op een plek in het noordoosten van Japan die echt bestaat: de telefooncel die Sasaki Itaru installeerde in zijn tuin met daarin een kapot toestel, om zo via de wind te communiceren met zijn overleden neef. Sinds dit bekend werd, trekken duizenden mensen jaarlijks op pelgrimstocht om aan hun verloren dierbaren berichten te sturen via de wind. Ook Yui, een jonge vrouw die haar moeder en dochter bij de tsunami in 2011 verloor, besluit de reis te maken. Ze heeft niet de moed om de telefoon te pakken, maar blijft terugkomen om de mensen te observeren die dat wel kunnen. Dan ontmoet ze Takeshi. Een boek om spreekwoordelijk in één adem uit te lezen. €20,99, A.W. Bruna uitgevers

Uitvaart in eigen hand Helpen bij verlies en verdriet In 2017 verscheen een volledig nieuwe editie van dit boek uit 1995 van Manu Keirse. Een praktisch boek waarin niet alleen verlies van dierbaren wordt behandeld, maar ook onderwerpen als verlies van gezondheid en werk. Aanbevolen voor iedereen die hulp wil bieden, maar zeker ook een aanrader wanneer je zelf met verlies wordt geconfronteerd. De Vlaamse klinisch psycholoog Manu Keirse is een veelgevraagd rouwspecialist en heeft meerdere boeken over verlies en rouw op zijn naam staan. Hij gelooft niet in rouwverwerking: „”Een verlies kun je hoogstens overleven’. €19,99, uitgever Lannoo

Afscheid nemen, kan anders. Het mag ons leven weerspiegelen. Van een ceremonie in eigen tuin tot een begrafenis in het bos, van een zelfgemaakte wade tot rijden met eigen auto: er kan meer dan de meeste mensen weten. Bovendien moeten we ons meer bewust zijn van wat we na onze dood achterlaten. In Uitvaart in eigen hand deelt Susanne Duijvestein haar ervaringen als uitvaartondernemer. Vrij van commercie wil ze je kennis laten maken met de mogelijkheden voor het eigen persoonlijke afscheid om zo verbinding te maken met de dood en het leven. €21,50, uitgeverij De Geus

LATER... als ik dood ben

111

‘GA NIET VOOR KINDEREN INVULLEN WAT ENG IS’

Eva Cleven ging voor het NTR-televisieprogramma Het Klokhuis met kinderen in gesprek over dood, afscheid en rouw. Het werden verrassende ontmoetingen. „Soms was het echt: wow, ik kan wel iets van hen leren,” zegt de presentatrice. TEKST EVELIEN BAKS BEELD NTR/HET KLOKHUIS

Geen enkele twijfel had Eva toen zij werd gevraagd om samen met kinderen de serie te gaan maken. Een mooi onderwerp, dacht ze, want hoeveel taboe rust daar niet op nog? „We praten er niet makkelijk over en kinderen worden er ook vaak van weggehouden. Te eng, denken volwassenen vaak, maar daarmee maak je het juist eng. We zijn dus gaan fluisteren over iets waarmee we allemaal te maken krijgen in ons leven. Raar, toch?” zegt de tv-presentatrice en radio-DJ. Eva dook de wereld van dood en afscheid in met zeven kanjers, zoals zij deze jongens en meisjes omschrijft. Allemaal zijn ze een heel speciaal iemand kwijtgeraakt, zoals hun vader, moeder, opa of tante. „Ik had ingeschat dat het weleens zware gesprekken zouden kunnen worden, maar jee wat een openbaring. Ze kunnen op deze leeftijd misschien niet alles helemaal begrijpen, maar hebben wel de behoefte om erover te praten zonder heel dramatisch te doen en het erg groot te maken.” Opvallend was dat kinderen ook goed het verdriet en het gemis kunnen verwoorden, heeft ze gemerkt. Zoals een van de ‘kanjers’ liet weten dat ie gewoon wel weer eens even lekker ruzie zou willen maken met zijn vader, of met hem

112

LATER... als ik dood ben

samen eten thuis. Niks bijzonders, de eenvoudige dagelijkse dingen. Of het meisje dat haar moeder mist en zegt dat de pijn soms voelt als een stomp in haar maag. „Je verwacht misschien dat ze sociaal geaccepteerde antwoorden geven op jouw vragen, maar nee hoor. Kinderen willen echt vertellen hoe ze zich voelen, wat ze hebben meegemaakt, hoe het is gegaan en welke momenten hen bijblijven.

‘Ik heb nu de ervaring dat kinderen hun ervaringen graag delen.’

INTERVIEW

Eva Cleven met Olivia

Volwassenen zijn soms geneigd om te zeggen dat ze het een plekje moeten geven of zo. Ik heb nu de ervaring dat ze hun ervaringen graag delen. Ook om de reden dat ze zo andere kinderen weer kunnen helpen. Echt heel mooi.”

PODCAST Van hun kant wilden de makers van Het Klokhuis laten zien wat dood nou betekent. Want wat gebeurt er met je als je overlijdt? Zo ging de filmploeg naar het mortuarium. „Ook voor mijzelf een eyeopener,” zegt Eva, die tot voor kort nog nooit een overleden persoon had gezien. „Te eng, meenden mijn ouders toen mijn overgrootmoeder van 101 was gestorven en ik als 6-jarige mee wilde.” Hoeveel ze van de kinderen in de serie heeft opgestoken, merkte ze pasgeleden toen kort na de laatste opnamedag haar oma overleed. „Doordat ik mij een paar maanden had beziggehouden met dood, en afscheid, heb ik dit heel anders kunnen beleven. Alsof ik een voorbereiding had gekregen op wat komen ging. Bij oma kon ik dus bewust zeggen: ik wil haar zien, ik wil helpen bij het sluiten van de kist en haar begeleiden naar het crematorium. Je kan het maar één keer

doen. Dat besefte ik zo goed. Dankzij de kinderen in de serie.” De serie leeft voort in een podcast waarin een aantal bijzondere momenten zijn te horen uit de tv-reeks. „Zoals Fay, die mij in haar kamer het zakje toont waarin ze haarlokken van haar overleden moeder bewaart. Oma had die bij het opbaren voor haar afgeknipt. Ze is er zo blij mee, want het is het laatste stukje van haar moeder. Het geeft haar troost.” Eva’s grootste tip om met kinderen over de dood in gesprek te gaan? „Ga niet voor hen invullen wat ze spannend vinden of waar ze wel of niet bij moeten en mogen zijn. Vraag het aan henzelf.“ 1 De NTR heeft een site geopend waarop kinderen een online briefje kunnen achterlaten. Zie: www.sindsjijdoodbent.nl. De tv-afleveringen zijn terug te zien op www.hetklokhuis.nl.

Kijk de Klokhuisfilmpjes!

LATER... als ik dood ben

113

‘Puur en intiem, zo mooi’ Caroline van Engen is de oprichtster van Bloesem Uitvaart. Haar grootste drive is laten zien wat kan, niet wat moet. ,,Sinds de corona-beperkingen zie ik dat mensen echt eigen keuzes maken. Dat kan heel bevrijdend zijn.”

Bloemen van Hartemeisjes, mand van wilgentenen van Beerenberg Design. FOTO LELIE DESIGN/LIANNE TORN

Toen haar moeder in 2011 plotseling kwam te overlijden en niet heel veel later haar vader, liet Caroline de dingen over haar heen komen. Ze belde het nummer op de verzekeringspolis en nam met de begrafenisondernemer die kwam de uitvaart door. Maar goed voelen, nee, dat was het verre van. ,,Ik was van de wereld en compleet overdonderd,” zegt ze daarover. Zo moest het niet, bedacht ze na een tijd, en een aantal jaren na dato en een opleiding tot begrafenisleider later startte ze haar eigen organisatie Bloesem Uitvaart. Alleen begonnen sloot ze al gauw een verbond met Xandra Kok. ,,Het klikte meteen en dat is gebleken.” Vier jaar na de start voelt ze zich als een vis in het water. Waren het eerst veelal ‘alternatieven’ die haar drive begrepen, inmiddels wordt Bloesem Uitvaart breed omarmd als organisatie die alles uit de kast halt om een overledene de uitvaart te bieden die recht doet aan diens leven. Zoals de atletiekliefhebber die een laatste eerbetoon kreeg in zijn vertrouwde arena en de festivalmedewerker die werd herdacht met een ceremonie in een tent waar 800 man op bierbanken getuige waren van zijn allerlaatste feest.. ,,Met name zijn moeder had enige overredingskracht van een vriendin nodig, maar hoe blij was ze achteraf dat haar zoon het afscheid had gekregen dat helemaal bij hem paste. Zelf denk ik vaak:

114

LATER... als ik dood ben

had ik destijds maar geweten wat mogelijk was,” zegt Caroline.

BORRELGLAASJE Dat wil niet zeggen dat traditioneel niet oké is. ,,Zeker niet. Ik wil dat mensen beseffen dat ze hun eigen keuzes mogen maken en als dat in het zwart is met een zwarte rouwauto, dan is dat helemaal prima.” Maar dit kan ook: drie zussen die op suggestie van Caroline met elkaar vader in zijn eigen grote rode Volvo naar het crematorium reden. ,,Het was prachtig zoals zij dit hebben gedaan.” Auto, locatie, muziek, bloemen: iedereen heeft de keuze om zijn eigen gevoel te volgen. Hoort niet, bestaat niet, wil Caroline maar zeggen, daarbij de uitvaartetiquette uiteraard wel in acht nemend. ,,Nogmaals: weten wat er kan. Dat is bepalend.” COVID-19 heeft daarin ongewild een zetje gegeven want met alle beperkingen die het virus heeft opgeworpen, zijn sommige verplichtingen onbelangrijk geworden. ,,Ceremonies zijn vanwege de bezoekerslimieten intiemer en daarmee puurder geworden. Dat biedt de mogelijkheid om dichter bij jezelf te blijven. Je niet verplicht voelen om iedereen uit te nodigen, zorgt vaak ook voor verlichting. In kleine kring afscheid nemen in de achtertuin en zelf zingen, het gebeurt en het is vaak intens. Ik hoop dat mensen ook hierna blijven vasthouden aan hun eigen gevoelens. Omdat het niet gaat om wat hoort, maar om wat je wilt.” Dat gesprek aangaan, is wat Caroline en Xandra doen. Creatief zoeken naar wat past bij de overledene. Duurder? Dat hoeft zeker niet. ,,In je eigen auto vervoeren, kost niets. Bloemen uit de tuin ook niet. Een borrelglaasje – laatste proost! - in plaats van bedankbriefje, we hebben ook dat geregeld. Onze boodschap: blijf dicht bij jezelf.” 1

INSPIRATIE

Monulights brengt een lichtje op de begraafplaats Guus Sanstra bedacht een systeem om een grafmonument in het donker subtiel te laten stralen. Als een lichtje in de duisternis, dankzij hoogwaardige techniek die samen met de TU Delft werd ontwikkeld. „Een troost voor nabestaanden die het moeilijk vinden om hun dierbare in het donker achter te laten.” Het was op televisie het hartverscheurende verhaal van een vader over zijn overleden dochtertje dat Guus op het idee bracht voor Monulights. De ouders vertelden het lastig te vinden om hun kind achter te laten in het donker van de begraafplaats. Daarom had de vader een lantaarn ontworpen die dertig dagen kon branden. Als expert in lichtreclame ging Guus daarop aan de slag om een grafmonument te ontwerpen dat licht kan geven op basis van zonne-energie. Een gouden idee, zo blijkt, want vanuit de hoek van steenhouwers bestaat veel interesse voor zijn uitvinding die na zeven jaar van ontwikkeling in 2021 eindelijk kan worden gepresenteerd. Om hoogwaardige techniek en voldoende led-capaciteit te kunnen plaatsen in het monument heeft Guus intensief samengewerkt met de TU Delft. „Zij hebben de expertise en hebben me ontzettend goed geholpen om de allerbeste lichttechniek te kunnen verwerken in het composiet van onze monumenten. Je wilt immers dat het klopt en dat het een lange levensduur heeft.” Gezien hoeveel mensen een lichtje of lantaarn plaatsen op graven, is er volgens hem zeker behoefte aan dit lichtje in de duisternis. „Het is niet voor niets dat mensen dit doen. Daarom hoop ik dat Monulights troost kan bieden.”

HOE WERKT HET? Een Monulights grafmonument wekt met het ingebouwde zonnepaneel zelf de energie op om het lichtje te laten branden. Dit ontsteekt automatisch zodra de schemering intreedt en dimt pas als het weer dag wordt. Een onzichtbaar accupakket, dat zich eveneens in het binnenste van het monument bevindt, zorgt ervoor dat ook

zonder zonneschijn het licht vanaf de accu kan blijven stralen. „Zeker twee tot drie weken,” zegt Guus, die benadrukt dat het licht heel subtiel aanwezig is. Het kan gaan om een foto die oplicht, maar bijvoorbeeld ook om een stukje tekst met illustratie. Elk Monulights monument is op maat gemaakt en uniek.

BIJZETSTEEN MOGELIJK Het is niet mogelijk om bestaande monumenten te voorzien van de Monulights techniek, maar er zijn volgens Guus zeker mogelijkheden. „Grafmonumenten van steen zijn massief. Die kunnen we niet openmaken om de techniek in te bouwen. Wat wel kan, is een bijzetsteen plaatsen op een liggend monument. Die zie je wel meer op graven. Mensen leggen er weleens een bijbeltje in of plaatsen een foto. Monulights heeft verschillende opties voor een bijzetmonument. Dus hopen we veel mensen een lichtje in het donker te kunnen bieden. Monulights biedt ook verlichte urn/grafmonumenten voor overleden huisdieren. Daarnaast zijn we druk bezig met de ontwikkeling va verlichte lantaarns.” 1 Meer informatie? Mail naar info@monulights.com. www.monulights.com

LATER... als ik dood ben

115

Als de dood voor de dood Als ‘Death Awareness Coach’ helpt ze mensen die angst hebben voor de dood. De coronapandemie heeft die gevoelens nog eens extra versterkt, constateert Claudia Crobatia. TEKST ELLEN SCHOLTENS BEELD CLAUDIA CROBATIA

De een leeft in angst, de ander in ontkenning. Corona heeft volgens Claudia Crobatia (37) niet alleen de tegenstellingen in de maatschappij vergroot, de pandemie heeft ook gezorgd voor een collectieve death scare: „We worden met z’n allen opeens geconfronteerd met de dood. Die is zo dichtbij en grijpt op zo’n grote schaal om zich heen; we zien in dat het leven heel onvoorspelbaar is.” Als Death Awareness Coach probeert Claudia mensen te begeleiden bij dergelijke angstgevoelens. Ze is ook Deathfluencer, een term voor bloggers en YouTubers die – mede door corona op een vernieuwende manier denken over de dood. Nederland is wat dat betreft een interessant land: „We zijn minder religieus geworden; veel tradities rond de dood zijn daardoor verdwenen. Tegelijkertijd zie je dat we op zoek zijn naar een ander soort houvast en een community die je steunt. We zijn heel creatief als het gaat om het bedenken van nieuwe rituelen.” Zelf coacht ze mensen aan de hand van een online videocursus, inclusief e-boek met oefeningen en ‘een soort death meditation’. Zoals iemand die op jonge leeftijd een naaste verliest en een onverwerkt trauma heeft, met als gevolg een verlammende angst. „Samen kun je daarop reflecteren en diegene laten inzien: dit is niet de énige werkelijkheid.” Op haar Engels- en sinds kort ook Nederlandstalige platform krijgt ze uit de hele wereld reacties. „De meeste positief, al zijn er altijd mensen die de dood een moeilijk onderwerp blijven vinden. Die zeggen: waaróm ben je er toch zo mee bezig, We willen er niet aan denken!” Wat zij dan antwoordt? Claudia: „Dat het interessant is waaròm je je zo voelt. Dat je, als je daarmee aan de slag gaat, meer ruimte voor jezelf creëert. Binnen dat proces kan namelijk liefde, connectie en verbinding ontstaan. Als je je ervan bewust wordt dat het leven eindig is, dan verandert dat het leven zelf; dan zie je de waarde van dit moment in. Dat zijn grote levenslessen. Je hoeft echt niet te wachten tot de dood

116

LATER... als ik dood ben

zich aandient.” Die andere manier van denken kunnen mensen volgens haar bereiken door de confrontatie aan te gaan. Door te onderzoeken: waar komt die angst vandaan? En te vragen: wat zou jouw perfecte dood zijn als je er alle controle over zou hebben? „Het klinkt misschien heftig om dit te visualiseren, maar ik hoor juist dat ’t rust geeft. Dat mensen het een mooie ervaring vinden.” Het zaadje daarvoor was al eerder geplant: „Ik ben fotograaf geweest en regisseur; ik was al bezig met beelden en verhalen. Een van de laatste muziekvideo’s die ik maakte, was voor Marco Borsato’s ‘Breng me naar het water’. De video bij die single gaat over iemand loslaten van wie je houdt wanneer diegene gaat overlijden, maar dan op een andere manier. Dat was voor mij het kruispunt; daarna ben ik me gaan richten op het ondersteunen van mensen.” Ze geeft aan dat haar video een idyllische voorstelling is van de werkelijkheid: „Maar er is zoveel mogelijk rond een afscheid. Als het gaat om het vastleggen van praktische dingen heb je veel meer zeggenschap dan je denkt, zoals begraven worden op een natuurbegraafplaats, zonder kist.”

EIGEN ANGSTEN Die fascinatie voor de dood heeft ze van jongs af aan, zeker nadat haar vader overleed en mensen uit de omgeving moeite bleken te hebben daarover te praten. „Maar het is een misvatting als mensen vragen of ik depressief ben of misschien dood wil. Totaal niet, ik hou van het leven.” „Weet je wat het is,” vervolgt ze. „Ik voelde heel intuïtief dat de dood niet iets is om bang voor te zijn, maar net zo natuurlijk is als het leven. Door me te verdiepen in de filosofische en spirituele kant is mijn omgang met de dood verbeterd. Het heeft me ook geopend naar anderen toe.” Het is niet zo dat je als Death Awareness Coach angstenvrij bent, benadrukt Claudia. „Angst voor de dood zit zo ingebakken dat het ondoenlijk is om die volledig te overstijgen. Waar het om gaat, is de manier waarop je proces ingaat, zodra het zover is. Ik hoop dat ik me er dan aan kan overgeven. Van kennissen die in een hospice werken, heb ik gehoord dat er mensen zijn die het op het laatst toch niet aankunnen. Mijn eigen angst is dat ik puntje bij paaltje ook verkrampt raak. Je kunt je voorbereiden op de dood met oefeningen en meditaties, het is toch een kwestie van ‘moeten meemaken.” 1 Voor meer informatie: www.alsdedood.nl.

IN BEELD

Een plek voor moslims

DOOR MOSLIMS In het Drentse dorp Zuidlaren ligt een van de weinige islamitische begraafplaatsen van Nederland. Oprichter Hamed Amrino wil met zijn organisatie BIBIN een landelijk netwerk realiseren. „Sinds corona beseffen mensen pas hoe belangrijk het is om te worden begraven daar waar je overlijdt.” TEKST EVELIEN BAKS BEELD KRISTEL DALLINGA

LATER... als ik dood ben

117

Een doordeweekse dag op begraafplaats Riyad al Jannah. De ingang vanaf de doorgaande weg in Zuidlaren is afgesloten met hekwerk en zeil. Parkeren is toegestaan op het terrein van de aangrenzende algemene begraafplaats. „We werken goed samen,” zegt Hamed Amrino. Koffie, thee, water? In de houten keet aan het begin van het terrein liggen versnaperingen – inclusief koek – voor het pakken. „Dat regelen de families van overledenen,” zegt hij. Er staat vanmiddag een begrafenis gepland. De tweede van deze dag. Het betreft een familie uit het westen van het land. Voor de begrafenis zijn ze met een paar auto’s sterk naar het hoge noorden getrokken. Meer keuze qua echt islamitische begraafplaats is er niet, legt Hamed uit. Almere bijvoorbeeld ligt al vol. En verder is het wachten op nieuwe initiatieven. Het ritueel zelf voltrekt zich snel en sober. Mannelijke familieleden brengen de kist op hun schouders naar het graf. Het is de laatste in een nieuwe rij. Volgens traditie krijgen de doden op volgorde van binnenkomen hun plekje. „Niemand is meer of minder dan een ander. Hier is iedereen gelijk. De rijke zakenman ligt net als zijn arme buurman in eenzelfde soort graf met eenzelfde eenvoudig bordje erbij met naam en datums en elk graf wordt afgedekt met eendere vetplantjes. Vanuit de gedachte dat we gaan zoals we zijn gekomen, dus zonder opsmuk,” vertelt Hamed.

CORONA De mannen laten de kist voorzichtig zakken in het graf. Er komen een paar helpende handen bij als er zand moet worden geschept om te dichten. Pas dan komen de vrouwelijke familieleden aan om afscheid te nemen. „Zij mogen wel eerder, maar vrouwen kunnen hun emoties soms erg laten gaan. Daarom verzorgen de mannen eerst het ritueel.” Binnen het uur is iedereen weer weg. Sinds corona heerst er piektijd op de eerste begraafplaats van de Stichting BIBIN die in 2020 haar poorten opende. Ruim twintig teraardebestellingen per week vormen geen uitzondering. „Waar mensen eerst de overledene naar huis wilden brengen, daar kiezen ze nu voor een laatste rustplaats

in Nederland. Corona heeft daar zeker een schepje bovenop gedaan. Overledenen worden volgens ons geloof vaak nog dezelfde dag begraven, maar in elk geval binnen 36 uur. Met de corona-reisbeperkingen worden mensen gedwongen om andere keuzes te maken. Bovendien wordt er nu over gesproken. Over hoe mooi het kan zijn om te kiezen voor een begraafplaats in het land waar je woont.” Op Riyad al Jannah zijn mensen voor het bedrag van 2750 euro verzekerd van een eeuwige laatste plek. „Nee, er zal niet worden geruimd.”

UITBREIDEN

‘Overledenen worden volgens ons geloof vaak nog dezelfde dag begraven, maar in elk geval binnen 36 uur’ 118

LATER... als ik dood ben

In het dorp Zuidlaren, onderdeel van de gemeente Tynaarlo, trof de jonge zakenman Hamed Amrino een empathische gemeente. Er zijn kerken, een joodse synagoge, en sinds april 2020 dus ook een begraafplaats voor moslims. Een rondgang langs omwonenden ter kennismaking verliep prettig, zegt hij. En op de open dag kwamen honderden mensen af om een kijkje te nemen. De reacties waren tot zijn verrassing bijzonder positief en hartelijk. „De algemene gevoelens waren: ‘moslims moeten toch ook een plekje hebben, dus waarom niet hier?’ Ik had dat eigenlijk niet verwacht, maar ben blij met zoveel positieve geluiden.” De grond werd de Stichting Bijzondere Islamitische Begraafplaatsen in Nederland (BIBIN) aangeboden door de

IN BEELD

toenmalige eigenaar. „Hij had gehoord dat we op zoek waren naar ruimte. Maar goed dat we hebben toegehapt, denk ik nu, als ik zie hoeveel interesse er is. Niet normaal, denk ik dan, dat mensen zo ver moeten reizen voor een graf. Het zou toch ook dichterbij moeten kunnen.” Hij wil graag uitbreiden naar andere locaties in het land. Het liefst in elke provincie één begraafplaats. Hamed is in onderhandeling met een aantal gemeenten. „Ik wil samenwerken met iedereen die plannen heeft om een islamitische begraafplaats te beginnen. BIBIN heeft de knowhow en kan die kar trekken. Het is in mijn ogen verstandig om besluiten te centraliseren. Dus met elkaar een businessplan maken en het idee inbrengen in Den Haag.”

NATIONALITEITEN Voorlopig is hij blij met de realisering van Riyad al Jannah. Sterker, hij is trots dat hij hiermee iets kan betekenen voor de islamitische samenleving en schroomt niet om ook zelf de spa ter hand te nemen als dat even nodig is. We lopen nog eenmaal langs de vele rijen die zo zijn gesitueerd dat iedere overledene met het gezicht naar Mekka in het oosten ligt. „Mensen liggen meestal naakt - weer vanuit hetzelfde idee dat je gaat zoals je bent geboren - in een lijkwade op hun rechterzij. Door corona zien we nu ook wel wat meer kisten komen.”

De rijen zijn zo gesitueerd dat iedere overledene met het gezicht naar Mekka in het oosten ligt Er wordt nog volop gewerkt aan het groene decor. Straks zullen er bomen geplant gaan worden, die samen met de wisselende seizoenkleuren van de lage sedum vetkruidplanten voor een mooi schouwspel zorgen. Bij de ingang zal een stenen rouwcentrum verrijzen. Op Riyad al Jannah liggen moslims van vele nationaliteiten. „We zijn een begraafplaats voor moslims, door moslims.” De meer dan 1500 plekken vullen zich inmiddels snel. „We zijn nu al de vijfhonderd gepasseerd. Bizar. Als het in dit tempo doorgaat, moeten we alweer snel nee verkopen,” aldus Hamed Amrino. 1

LATER... als ik dood ben

119

Illustratie: Dieuwke Twyerould

Een spreker van de Humanistische Uitvaartbegeleiding „Het was heel fijn dat wij het aan iemand konden overlaten om ons verhaal te vertellen.” Dat zegt Ilonka, nu enige maanden na de uitvaart van haar vader Piet. Vrijwilliger Leon Boer van de Werkgroep Humanistische Uitvaartbegeleiding sprak op de uitvaart. „Mijn vader had aangegeven dat hij een vrijwillige spreker van deze organisatie wilde. Hij had ooit een vrijwilliger van de Humanistische Uitvaartbegeleiding horen spreken bij de begrafenis van een familielid. Dat had hem aangesproken.” Ilonka en Piets vrouw Corrie zijn blij met hun keuze. „Leon was de rust zelve en nam alle tijd voor ons. We hebben een ingewikkelde familie, die uit twee gezinnen is samengesteld maar ieder van ons kreeg de tijd om over Piet te vertellen. Al die verhalen en herinneringen heeft Leon met heel veel zorg tot een mooie toespraak samengevoegd. Heel respectvol vertelde hij zo over het leven van mijn vader, de persoon die hij was en de invloed die hij heeft gehad op ons aller leven. Leon haalde ook leuke anekdotes op, waardoor we ondanks het verdriet toch konden glimlachen. Hij kon dat doen doordat hij ons vragen had gesteld, maar vooral goed had geluisterd en ons had aangevoeld. Juist door de rustige wisselwerking tussen ons en hem hebben wij mijn vader de uitvaart kunnen geven die hij wilde.” Het aandeel van Leon bleef niet bij een toespraak alleen. Hij heette de aanwezigen welkom, vertelde Piets levensverhaal, sprak het slotwoord en ook nog bij het graf maar maakte tevens het draaiboek voor de uitvaart. Het gaf Ilonka rust.

120

LATER... als ik dood ben

„Leon heeft ons geholpen met de muziek en ruimte in het draaiboek gemaakt voor de herinneringen van dochters en kleinzonen. Hij had ook een eigen inbreng. Bij het graf vroeg hij alle kleinkinderen een bloem uit een van de grafstukken te halen en die aan Corrie te geven. Dat boeketje heeft Corrie bij het graf op Piets kist gelegd. Wij vonden het een prachtig en liefdevol gebaar.” Voor Ilonka en Corrie is het duidelijk: bij een volgende uitvaart vragen zij weer een vrijwilliger van de Humanistische Uitvaartbegeleiding. Ilonka: „Als je als familie zelf moet spreken of de regie voeren, ben je vooral met de organisatie bezig en sta je in wezen buiten het moment. Nu nam Leon ons die zorg uit handen.” 1

De vrijwilligers van de Humanistische Uitvaartbegeleiding verzorgen een toespraak waarin het leven van de overledene centraal staat en werken voor iedereen die dit uitgangspunt onderschrijft. Zij kunnen de gehele ceremonie begeleiden, helpen bij het uitzoeken van muziek en gedichten, en kunnen ook de rituelen verzorgen. Steeds meer mensen kiezen ervoor om over hun afscheid na te denken en dit vast te leggen. De vrijwilligers van de Humanistische Uitvaartbegeleiding kunnen daarbij helpen door met elkaar in gesprek te gaan en gezamenlijk te werken aan de persoonlijke afscheidsceremonie. De HUB is bereikbaar via 0900 - 900 50 30. Zie ook www.humanistischeuitvaart.nl.

Na uw leven meisjes een toekomst geven Elk meisje verdient de kans om uit te groeien tot een

zorgen voor een eigen inkomen en een mooie toekomst

veel landen niet dezelfde kansen als jongens. Een

manier aan bijdragen door Plan International Nederland

krachtige vrouw. Maar nog steeds krijgen meisjes in

betere toekomst begint bij onderwijs. Hoe langer een

meisje op school zit, hoe kleiner de kans op een kindhuwelijk. Met goed onderwijs kan een meisje later

Overige produkten

voor haar kinderen. U kunt hier op een bijzondere

op te nemen in uw testament. Met uw nalatenschap begint hun toekomst. Wilt u meer weten? Ga naar: www.planinternational.nl/later

Producten • • • • • • • •

Kisten Waden en doeken Urnen Hemden Sluitingen Draagbaren Condoleanceboeken Kinderkistjes en mandjes • Rouwlint • Bloemenframe • Kistbekleding

Hemden

Waden en doeken

Kinderkistjes en mandjes

Hogeweg 7a 7055 AJ Heelweg 06 - 812 833 87 info@natuurkist.nu

Scan deze advertentie met uw telefoon via de appaview app en zie direct wat u kunt betekenen.

MAGDA VAN DER RIJST:

‘Zachte wijn, daar heb je behoefte aan’ Ze is vinoloog, wijndocent, wijnschrijver én Wijnvrouw van het jaar 2020. Welke wijnen vindt Magda van der Rijst passend bij een afscheid? „Al zijn mensen in de negentig en overlijden ze in hun slaap, elk afscheid heeft een rauw, koud randje. Een hapje en een drankje kunnen voor comfort zorgen. Ik heb dit jaar online een dienst meegemaakt die plaatsvond in een grote kerk. Naast elk familielid stond een mooi boxje van karton met daarin kleine verfijnde gerechtjes, een soort fingerfood. Plus een glas Champagne, want daar hield degene van wie afscheid werd genomen zo van. Door corona kon er geen nazit zijn en aangezien de dienst anderhalf uur duurde, vond ik dit een prachtige oplossing. Het was een soort samenzijn waarbij het publiek z’n mond houdt. Daarna liep iedereen de kerk uit en was het klaar. Voor mijn eigen afscheid zou ik kiezen voor de zaal op de eerste verdieping van het Rotterdamse Wereldmuseum, met uitzicht over de Maas. Iedereen die mij kent, weet dat ik een enorme Champagnefreak ben; ik zou graag willen dat dat wordt geschonken. Hoewel ik van strak en droog hou, denk ik eerder aan een iets rijkere Champagne zoals die van Bollinger, want bij een afscheid heb je behoefte aan iets zachts.

Wat ik anderen zou aanraden? Als je echt om wijn geeft, zou ik het zelf regelen en het niet aan het crematorium overlaten. Stel dat hij of zij een wijnliefhebber was, dan zou ik een favoriet schenken. Voor een echte Italië-fan dus iets Italiaans. Voor een klassieke drinker bijvoorbeeld een Bordeaux. Als er niets specifieks bekend is, dan zijn dit mijn suggesties…”

ROOD: Kies een soepele wijn als Côtes du Rhône Villages, Rioja Crianza, Douro uit Portugal of Merlot of Shiraz uit Chili

WIT: Ga voor fris met milde zuren, bijvoorbeeld Grüner Veltliner uit Oostenrijk, droge Pinot Blanc uit de Elzas, Sancerre, Bourgogne Blanc, Weissburgunder uit Baden

ROSÉ: Een droge, lichte rosé als Côtes de Provence

BRUISEND: Champagne, Cava of Crémant. Neem een brut, die is niet te droog, maar ook niet zoet. Of: Champagne rosé Domaine Sérol, Eclat de Granite, Côte Roannaise, Frankrijk, €14,80, lesgenereux.nl

122

LATER... als ik dood ben

Winzer Krems, Grüner Veltliner 2019, Kremstal, Oostenrijk, €5,99, Jumbo

Barbichon, Champagne Brut Réserve 4 Cépages, Frankrijk €33, vinoblesse.nl

Als het koud is, overweeg dan een dikkere rode wijn als Amarone, Zinfandel of Primitivo en wat betreft wit: houtgerijpte Chardonnay uit Australië, Californië of Languedoc of Chenin Blanc uit Swartland, Zuid-Afrika. Denk ook aan alcoholvrije alternatieven, die worden met de dag beter. 1

IN BEELD

Foto: Monique van Reisen

Proost Frank! „Tijdens een familiefeestje kreeg ik, 15 jaar oud, een slokje van de favoriete likeur van mijn zwager Frank: Sambuca, maar dan wel Molinari ‘de beste’. Twee weken voordat mijn zus was uitgerekend van hun eerste kindje overleed Frank in 2006 totaal onverwacht. Een afschuwelijke tijd voor mijn zus en andere naasten. Sinds zijn overlijden komen we elk jaar bij elkaar om zijn leven te vieren en vloeit de Sambuca rijkelijk. Sambuca werd mijn nummer één! Velen kennen mij als de Sambuca drinker. Het portret ter hoogte van mijn lever is een uniek shot van een ietwat verschrikt kijkende Angelo Molinari, die in zijn Sambuca fabriek toevallig in de lens keek. Een ode aan Frank die mij liet kennismaken met deze likeur en waarmee ik zijn liefde voor Molinari Sambuca voortzet.”

LATER... als ik dood ben

123

‘Dood en rouw bieden ook een opening’ Tijdens hun wereldreis verloor Fenja Sepers haar grote liefde. Zij was 33, hij 43. Het zette haar tot nadenken over de dood. En weer later tot de oprichting van het online platform Deyja. Een ‘vitaliserende’ plek over de dood, verlies en verdriet, zegt ze. Om dat wat het moeilijkste is in het leven te zien als een opening. Zo’n tien jaar geleden zegde Fenja haar Amsterdamse leven vaarwel. Ze had haar baan bij een designstudio opgezegd, net als haar huis, om het vliegtuig te pakken richting onbekende verre oorden waar ze zou gaan ontdekken wat het leven nog meer te bieden had. Ze was 28 toen ze haar liefde in Ecuador ontmoette. Ze besloten samen te gaan rondreizen in een oud VW-busje. Net terug van een bliksembezoek aan Nederland vanwege de 90ste verjaardag van haar oma en terug in Ecuador werd haar verloofde ziek en overleed snel daarna. Weg waren hun mooie dromen, weg was hun gezamenlijke toekomst. Wat bleef, was een ongelooflijk gemis maar ook een enorme wilskracht om wat haar was overkomen te accepteren. Zanger Leonard Cohen werd met zijn lied Anthem There is a crack in everything, that’s how the light gets in – een belangrijk houvast. Want in alles zit een barst, dat is hoe het licht binnenkomt. Zelf denkt Fenja dat dit licht al eerder in haar leven was. „Misschien was ik wel enigszins klaargestoomd, bedacht ik mij later. Weggaan uit Nederland en afscheid nemen van alles wat vertrouwd was, was het begin van mijn levensexperiment. Allemaal kleine doden, zeg ik weleens. Ik was mij bovendien gaan verdiepen in spiritualiteit. Dus iets heeft mij geleid zodat ik steviger in mijn schoenen zou staan toen mijn verloofde overleed.” Haar platform Deyja is waaraan zij zelf grote behoefde voelde na zijn dood, maar wat ze niet kon vinden. Een online ruimte vol kennis, informatie en emotie die mensen helpt om rouw, verlies en verdriet niet te verdringen, maar juist te omarmen. „Om

124

LATER... als ik dood ben

check ee n meditati e voor jou

te verstillen en om de dood te gebruiken als een transformatietool voor jezelf. Het gebeurt je en het is vreselijk, maar er zit tevens een les in rouw en verdriet. Ook ik heb gerouwd, maar ik heb ook een opening gevonden.” Hoe mooi zou het zijn als Deyja de richting zou kunnen wijzen naar deze belangrijke transformatie, zegt Fenja. „Deze kan ons zoveel geven. En als we dit zelf hebben doorgemaakt, kunnen we ook weer een container zijn voor anderen die door een rouwproces gaan. Ook dat heb ik gemerkt, hoe moeilijk heel veel mensen het vinden om met rouw van anderen om te gaan.” Op Deyja bundelt ze wat ze noemt ‘met zorg gekozen content over de dood, verlies en verdriet’. Zoals films, documentaires en boeken, waaronder Relax, You Are Going To Die van zenmeester Tai Sheridan die uitdaagt om onze relatie met de dood te onderzoeken. Maar ook meditaties & podcasts, healing workshops en helende woorden in gesproken boodschappen, onder andere van een aantal spirituele grootheden. Fenja: „Als je naar al die spirituele tradities kijkt, zal je zien dat bepaalde principes in alle tradities worden gebruikt.” Deyja is er om dieper op grote vragen in te gaan, want uiteindelijk zoeken we allemaal houvast na zo’n ingrijpende gebeurtenis als de dood. 1 www.deyja.org

INSPIRATIE

Laat je niet kisten, maar ‘waden’ Als eerste in Nederland begon Margaret Sabee van atelier de Weef Ster in de jaren negentig met waden als alternatief voor de traditionele kist onder het motto: ‘Laat je niet kisten’. Het is mogelijk om bij Margaret een wade ‘op maat’ te bestellen. Van exclusieve handgeweven waden tot eenvoudige kant-en-klare exemplaren. Uniek zijn haar corridors. Deze zorgen ervoor dat de overledene die in een wade op een draagplank ligt opgebaard, aan het zicht wordt onttrokken. De corridor gaat er als een soort deksel overheen. Ze worden van diverse materialen gemaakt, zoals van jute en gerecyclede onderdelen tot een groene stof met glitters waarin takken zijn mee geweven. www.margaretsabee.com

Een ster aan de hemel Benoem een ster in het Online Star Register. Eer het leven van een dierbare met een schitterende ster aan de nachtelijke hemel. Maak de ster persoonlijk door een sterrenbeeld, sternaam en datum te kiezen. De ster is op ieder moment makkelijk op te zoeken met de OSR Star Finder app. Zo leeft jouw dierbare voor altijd voort tussen de sterren. www.osr.org

LATER... als ik dood ben

125

‘In onze tuinen gaan de materialen leven’ Tuinen om ideeën voor een monument op te doen? In de vele showtuinen van Den Hollandsche staan en liggen honderden voorbeelden in een natuurlijke omgeving. Zo weet je ook wat zon, weer en wind met het materiaal doet. In het Gelderse Wezep ligt een van de grootste tuinen in de Benelux van Den Hollandsche, het bedrijf dat al meer dan 75 jaar persoonlijke grafmonumenten maakt. Niet de eerste tuin overigens, want die ligt bij Den Hollandsche in Elst. Om het gebouw met zijn uitgebreide showroom heen is met bomen, struiken, grassen en schelpenpaadjes een natuurlijke habitat gecreëerd. Daartussen liggen en staan enige honderden voorbeelden van grafstenen en urnen, in alle mogelijke stijlen en voor verschillende doelgroepen. De inspiratietuin is een concept dat Den Hollandsche zelf heeft bedacht, zegt Wim Ter Steege, sinds 2005 directeur van het bedrijf. Hoewel niet elke vestiging een ruim bemeten tuin heeft, is er volgens hem altijd wel ‘een buiten’. Zo heeft Den Hollandsche in Rotterdam bijvoorbeeld een heel bijzondere binnentuin. Toen hij aantrad als directeur wilde hij vooral kijken hoe het anders kon. „Ik was van mening dat het assortiment creatiever zou kunnen worden. Voor inspiratie ben ik ook in andere landen de kunst gaan afkijken. Hoe doen ze het daar? Welke materialen en vormen zouden we kunnen toevoegen? We zijn

Doe nog meer inspiratie op bij Den Hollandsche

126

LATER... als ik dood ben

veel meer vanuit de vormgevingskant naar het product gaan kijken. Door verschillende materialen te gebruiken en te combineren zoals bijvoorbeeld bijzondere glassoorten, cortenstaal, hout en steensoorten maak je van elk graf een persoonlijk gedenkteken. Zo zijn we altijd bezig met het ontwikkelen van vernieuwende ontwerpen.” Met zijn buitentuinen heeft Den Hollandsche nog een bijzondere troef in handen. De ornamenten moeten er weer en wind doorstaan. Zo zie je als klant meteen wat het effect op termijn is. „Als je weet dat de steen waarschijnlijk niet elke maand schoongemaakt zal worden, kies je voor een materiaal dat daar ook niet om vraagt. Het bepaalt mede de keuze.” De verscheidenheid in de inspiratietuin is groot. En zeer sfeervol met zijn dwarsdoorsnee van het aanbod, dat ook houten monumenten tussen grassen omvat. Een natuurlijke look. „Als je alleen inspiratie opdoet op de begraafplaats, weet je eigenlijk niet wat er allemaal mogelijk is. Ik zie er teveel van hetzelfde. Dat is een gemiste kans, vinden wij. Hier kom je op ideeën en zie je hoe mooi combinaties kunnen zijn. De materialen gaan leven.” Voor een persoonlijk grafmonument of urn is het natuurlijk niet per se nodig om de tuin te bezoeken om tot een goede keuze te komen. De medewerkers van Den Hollandsche kunnen in de showrooms volop voorbeelden laten zien, als ook ideeën vertalen in de computer. Voor mensen die al weten wat ze willen, is er een ruime collectie online. Den Hollandsche heeft 22 vestigingen in het land. „We willen lokaal actief zijn, zodat iedereen de gelegenheid heeft om zelf te komen zien wat de mogelijkheden zijn en hoe producten er in het echt uitzien. Contact dichtbij vinden we belangrijk.” 1

INSPIRATIE

Strand, kas, bollenvelden, kastelen… We waaieren steeds meer uit naar mooie plekken als het op een laatste adieu aankomt. Want waarom zou je gaan voor onpersoonlijk als je lekker eropuit kan? Bijzondere, zeldzame en historische locaties te over. Het is even zoeken, maar wat denk je van deze?

LATER... als ik dood ben

127

Een groeiende groep mensen denkt na over hoe en waar als er een afscheid moet worden geregeld. Of denken vooruit, voor straks. Zeker een goede optie. Wellicht is er in de eigen buurt een favoriet adres, een landgoed waar de historie van de lambrisering afspat of een boerenweiland met een tafel onder de bloeiende appelbomen. Monique Reisen van Dagliefste heeft bijvoorbeeld al jaren een vergunning voor uitvaarten op een speciaal stukje strand in de gemeente Noordwijk. Lekker met je voeten in het zand, terwijl op de achtergrond de branding ernruist en de buurman van het paviljoen voor lekkers en drankjes zorgt.

Zoek de sfeer die past! Ze zijn er, overal in het land

128

LATER... als ik dood ben

Mocht het slecht weer zijn die dag, dan staat er een tent. Of wordt uitgeweken naar een strandpaviljoen in de buurt, met wie Dagliefste contacten onderhoudt.

WIJNGAARD Voor de liefhebber van een lekkere blanc of rouge biedt ze een wijngaard als locatie. De uitgelezen plek natuurlijk voor diens laatste salut in goed gezelschap! Tegen de duinen tussen Noordwijk en Katwijk ligt deze intieme, kleinschalige locatie. Voor een fijn samenzijn aan lange tafels binnen of picknick- tafels buiten, al naar gelang het seizoen. De catering

INSPIRATIE

kan worden geregeld, maar zelf lekkers meebrengen mag ook. En dan is er nog de bollenkas waar het afscheid kan plaatsvinden in een decor van strobalen en houten kisten. De eigenaren verzorgen koffie en thee, de rest kan worden voorzien of zelf geregeld worden. Ook elders in het land zijn talrijke locaties die net dat extra geven. Check alleen al de super-de-luxe adressen op de site van AndersAfscheidNemen.nl. Zo kun je in Maarssen bijvoorbeeld terecht in een heuse 18de eeuwse buitenplaats en gebruikmaken van de culinaire diensten van restaurant DeZusters. Ook in Overijssel zijn historische landgoederen

beschikbaar, waaronder een koetshuis met eeuwenoud gebinte en een vloer van authentieke IJsselsteentjes. Gelegen middenin een gebied van bossen en weilanden. In Brabant zien we weer onder meer een korenmolen en op de site van Remember.Me troffen we de oude monumentale Lichtfabriek van Gouda. Conclusie? Zoek de sfeer die past! Ze zijn er, overal in het land. 1 www.dagliefste.nl

LATER... als ik dood ben

129

hospice ALLEEN VOOR JONGEREN

Wie denkt aan een hospice, denkt vrijwel direct aan de dood. Maar als deze speciaal voor jongeren blijkt, is er echt kippenvel. In Xenia in Leiden staat echter één ding voorop: het leven. „Gaan we barbecueën?” TEKST FEMKE VAN DER PALEN BEELD TON DE BRUIN

130

LATER... als ik dood ben

IN BEELD

Op een bijzondere plek, middenin Leiden, is Xenia gevestigd in een wit gebouw, omringd door statige panden. Aan het binnenplaatsje vinden we ook een kroeg en studentenhuis. De centrale ligging is een bewuste keuze van directeur en oprichter Jacqueline Bouts. „Toen ik in Oxford op bezoek was bij het allereerste hospice voor jongeren in de wereld zeiden ze: ‘Zorg dat je een locatie hebt ín de stad’. Een plek bij alle bedrijvigheid laat de jongeren deel uitmaken van de samenleving. Ook het bezoek vindt hier alles om de hoek.” Als verpleegkundige viel het haar op dat er voor de leeftijdscategorie 16 tot 35 jaar geen hospice of logeeropvang bestond.

‘Deze jongeren willen niet zielig gevonden worden’

Daarnaast is er nog een persoonlijke reden die meespeelde. Op jonge leeftijd overleed haar zus. „Mijn zus lag in Rotterdam in het ziekenhuis, ik studeerde in Amsterdam. Als ik ‘s avonds bij haar op bezoek was geweest en in de trein terug alleen was, voelde ik me heel eenzaam in mijn verdriet. Daar was toen gewoon geen aandacht voor.” Vastberaden om goede opvang voor deze groep jongeren én hun naasten te regelen, richtte zij begin 2009 Xenia op. Het eerste en enige jongerenhospice in Nederland. De huiskamer geeft al meteen een thuisgevoel dankzij een kleurrijke wand met schilderijen en een open woonkeuken. Er is ruimte voor zes gasten – zoals de jongeren die hier verblijven worden genoemd – en vandaag zijn vier kamers bezet. In twee daarvan verblijven Martijn (30) en Frank (36). Zij lijden aan een progressieve spierziekte. Naast terminale zorg biedt Xenia namelijk ook overbruggings- en respijtzorg. In de toekomst wil Jacqueline aan de binnenplaats een huis bouwen voor jongeren zoals Frank en Martijn. Waar het in hospices gebruikelijk is dat iemand daar maximaal drie maanden verblijft, is dat bij Xenia ruimer geregeld. Soms gaat het om een half jaar, soms ook maar heel kort als iemand tegen de verwachting in plotsklaps overlijdt.

kuur. Met bed en al wordt zij door de schuifdeur gereden naar een rookplekje buiten. Marianne komt bij haar zitten en samen hebben ze een onderonsje waar ze om moeten lachen. Cindy zelf is er nuchter onder: „In mijn nek zit een tumor zo groot als een honkbal. Ik heb mijn vierde chemo achter de rug en heb er nog tien te gaan. Ik weet alleen totaal niet of het effect heeft. Maar nu vecht ik waarvoor ik kan. Als ik hier ben, lukt het om de ziekte even te vergeten. Ik kom tot rust. Als ik me te slecht voel, kan mijn moeder blijven slapen. Fijn dat dit zo kan.”

NAAR BUITEN De dood ligt altijd op de loer, maar echt merkbaar is dat niet. Het lijkt of het leven hier extra wordt geleefd. Iets wat verpleegkundige Marianne kan bevestigen. „De dood is er wel, maar het leven leeft hier eigenlijk veel meer. Er is ruimte voor mensen die erover willen praten, maar ook om te leven. Door mijn werk realiseer ik me steeds beter dat de dood en het leven onafscheidelijk van elkaar zijn en dat wordt hier ook zo neergezet. Haal er nog uit wat er in zit, ook al is het heel klein en ook al is dat in een hospice.” Dat er veel aandacht wordt besteed aan kleine geluksmomentjes, blijkt als Cindy (21) trek heeft in een sigaret. Zij is die ochtend teruggekomen vanuit het ziekenhuis na een chemo-

BARBECUE Twee deuren verderop is Clim (29) met zijn moeder zijn bed aan het opmaken. Hij heeft een hersentumor. Zijn vader zal zo zijn moeder afwisselen. Zo is er altijd iemand bij hem. Dat familie dag en nacht welkom is in Xenia, is voor Jacqueline een zeer belangrijk aspect. „We zorgen niet alleen voor de gasten, maar ook voor de naasten. Het is zo belangrijk om daaraan aandacht te besteden. We willen dat zij zich ook welkom voelen en zorgen voor begeleiding in de vorm van psychologen of geestelijk verzorgers. Je kind overleven is een ontroostbaar groot verdriet, dat kun je niet wegpoetsen.” In de huiskamer is een zorgvrijwilliger bezig met het avondmenu. Naast de vaste verzorgenden en verpleegkundigen, zijn er dagelijks helpende handen, bijvoorbeeld om te koken. Er wordt onderling gelachen, de sfeer is goed. Marianne: „Het is heel vaak gewoon gezellig. In de zomer rijden we bijvoorbeeld alle bedden naar buiten voor een barbecue. De jongeren willen juist niet zielig gevonden worden. Ze staan nog volop in het leven. Ik ben er voor hen, dus ik moet de tijd dat zij hier zijn zo comfortabel, aangenaam en plezierig mogelijk maken. Dat ik er voor hen ben, zodat het laatste stukje goed geregeld is en iemand waardig kan sterven.” 1 Dit artikel is een ingekorte versie van het eerder gepubliceerde artikel in FLOOR, glossy voor de zorg.

LATER... als ik dood ben

131

Herinneringen delen in de Condole app

Rijksmuseum of laatste groet bij de paus, het kan! Elke wens is in principe te vervullen, zegt directeur Kees Veldboer die in 2006 de Stichting Ambulance Wens oprichtte. Een ontmoeting met een oude zeeman aan de kant van de Maas gaf daartoe het zetje. „Of hij niet nog eens naar de havens wilde? Zeker was dat een wens, maar vanwege zijn bedlegerigheid niet mogelijk, antwoordde hij. Dan gaan we dat toch gewoon regelen, stelde ik voor. Met hulp van de Spido ging hij nog eenmaal richting zee,” vertelt Kees, die in Rotterdam vele jaren zelf achter het stuur van een ambulance heeft gereden. Nu zijn meer dan 15.000 mensen al op stap geweest met een van de zeven eigen ambulances van de stichting. Voor de begeleiding van de terminale patiënten staat een complete ploeg klaar met 270 vrijwilligers. De chauffeurs komen van de brandweer, politie en ambulances en de begeleiders zijn veelal verpleegkundigen en artsen. Elke dag zijn zeker vijftien mensen in de weer. Memorabele momenten genoeg, zoals de dame die in de ambulance naar Rome werd gereden om de paus een handje te geven. Of mensen die een laatste bezoek aan de dierentuin, museum of de manege willen brengen. „Wensen variëren van een dagje naar de caravan tot uitkijken van een Zwitserse bergtop, maar wat wij ook heel mooi vinden om te organiseren, zijn de kleine verzoekjes dichtbij. Een echtpaar dat afscheid van elkaar wil nemen, een pasgeboren kleinkind willen zien of hun eigen woning gedag willen zeggen. Als we zien hoe mensen genieten, daar krijgen wij energie van.” Het initiatief is niet onopgemerkt gebleven. In 2015 werd hij door de BBC die een docu maakte over Ambulance Wens, uitgeroepen tot meest inspirerende persoon ter wereld. Dat bracht weer andere initiatieven op gang, zodat er nu ook een Ambulance Wens naar Rotterdams voorbeeld is in vijftien andere landen, waaronder Japan, Spanje, Israël, Ecuador en Scandinavië. Anderhalf jaar geleden bracht Kees iedereen samen in Nederland. „Fantastisch, een grote organisatie wereldwijd.” Dankzij sponsoring kunnen de wensen voor de patiënten gratis in vervulling gaan. Lees alle mooie verhalen op www.ambulancewens.nl.

132

LATER... als ik dood ben

Herinneringen levend houden? Deel ze, zegt Yvette den Hartog, de vrouw achter de Condole-app. De app biedt ruimte om verhalen en beelden van de overledene te delen, waarmee je elkaar kunt steunen. Dat zorgt voor verbinding. „We krijgen allemaal met verlies te maken. Dat we de persoon moeten missen, wil niet zeggen dat we de persoon vergeten. Herinneringen zijn belangrijk. Ze geven troost en kracht. Daarom is delen heel fijn,” vertelt Yvette. Het digitale condoleanceboek is een privé gedenkplek voor directe steun na overlijden en werkt met meldingen. Zo krijgen gebruikers een melding op dagen die belangrijk zijn voor de familie. Om te laten weten dat je meeleeft, is er de optie om een berichtje te sturen of concrete hulp aan te bieden zoals: ‘Zal ik boodschappen voor je meenemen?’ Voor wie graag iets tastbaars wil geven, zijn er de troostgeschenken. Mensen vinden het vaak lastig om zelf zo’n stap te doen, weet Yvette. Je wilt wat van je laten horen, maar heeft iemand daar eigenlijk wel behoefte aan? Condole geeft tips en informatie. Soms is er behoefte aan een luisterend oor van buitenaf. De app toont daarom adressen voor hulp bij omgaan met verlies. De app is makkelijk in gebruik en een praktisch hulpmiddel. Yvette verloor op 15-jarige leeftijd haar moeder, waardoor ze op jonge leeftijd al met verlies werd geconfronteerd. In 2012 schreef zij het boek Carpe Diem… Juist nu! Met het ontwikkelen van de Condole app heeft zij hieraan een vervolg gegeven.

Download de app!

INSPIRATIE

HEREweHOLO

Straks ook in mini-box Op je eigen uitvaart nog eenmaal levensgroot het laatste woord nemen. En toosten op het leven. Leuk dat je er bent, man… Het gaat jullie allen goed! Het kan, met de holografische opnames van HEREweHOLO van Vision2Watch. Straks is er ook een mini-box/urn en kunnen we foto’s uploaden voor een Memory Wall. Als innovatieve communicatiespecialisten bedachten Desmond Frencken en zijn team van Vision2Watch een paar jaar geleden een manier om als hologram je opwachting te maken. Inzetbaar op vele terreinen als eindeloos middel om mensen levensecht toe te spreken. Bijvoorbeeld om op je eigen uitvaart te speechen. Nog eenmaal iedereen een laatste woord gunnen middels een vooraf opgenomen 4K-video. Zo kon André Hazes zoveel jaar na zijn dood toch van de partij te zijn tijdens Holland Zingt Hazes in de Ziggo Dome. De video wordt holografisch weergegeven op levensgroot formaat. Alsof je er hoogstpersoonlijk bij bent. Doordat je herkenbaar bent aan je maniertjes en je bewegingen, is het ook levensecht. De opnames worden gemaakt in de professionele studio van HEREweHOLO in Rijswijk, waar eerder ook de broers Tim en Tom Coronel bijvoorbeeld een hologram voor andere doeleindes lieten maken, net als schrijver Dan Brown. Het resultaat van elke opname is daarna meteen te zien.

MEMORY WALL Daar blijft het wat Desmond betreft niet bij. Met zijn team is hij volop bezig om in het verlengde van HEREweHOLO nieuwe concepten te ontwikkelen die interessant kunnen zijn voor de uitvaartbranche. Als eerste de interactieve Memory Wall, zegt Desmond.

Je kunt zelf de mooiste foto's uploaden

„Het concept werkt met foto’s die worden ge-upload door de aanwezigen. Bijvoorbeeld bij binnenkomst op de uitvaartlocatie. Om te kunnen uploaden moet je een QR-code scannen en toegang toestaan tot je foto’s. Mensen kiezen de foto die ze geprojecteerd willen zien van de persoon en zo ontstaat een interactieve Memory Wall. Deze wordt digitaal gedeeld met de nabestaanden. We kunnen de foto’s ook direct omzetten in een mooi fotoboek. Uiteraard heeft elke uitvaart zijn eigen persoonlijke QR-code. Daarnaast bieden we de mogelijkheid om als supervisor beelden te controleren, mocht dat van toepassing zijn. We denken dat onze Memory Wall een mooie toevoeging biedt voor het afscheid.”

MINI HOLO-BOX Een tweede concept dat binnenkort wordt gepresenteerd door Vision2Watch is een mini-versie van het hologram in de vorm van een kleine box voor thuis. De box is een bewaarplaats voor verhalen en persoonlijke boodschappen die eerder werden ingesproken. „Stel je voor: een ouder die weet dat hij of zij doodgaat en belangrijke momenten in het leven van de kinderen niet gaat meemaken, zoals een schooldiploma-uitreiking en andere milestones in iemands leven. Deze box geeft de mogelijkheid om op die dagen de overleden ouder iets te laten zeggen middels eerder gemaakte opnamen. Bijvoorbeeld hoe trots iemand is, of vertellen over zijn eigen ervaringen van toen,” vertelt Desmond. De video’s zijn op die dagen te activeren met een pincode. De opdrachtgever van de box bepaalt zelf wanneer wat vertoond gaat worden en wie de code afgeeft om de boodschappen te kunnen zien. Voor informatie over HEREweHOLO en meer ontwikkelingen: www.speechopjeeigenuitvaart.nl

LATER... als ik dood ben

133

LEKKER

praktisch Er gaat iemand dood. Er is iemand dood. Wat is er te regelen? En hoe verder?

134

LATER... als ik dood ben

PRAKTISCH

Hulp met gevoel in tijden van afscheid Iemand nodig om op het huis te passen tijdens de uitvaart? Of voor een luisterend oor en een helpende hand? Nannys & Grannys biedt ondersteuning voor, tijdens en na afscheid. Ofwel hulp met gevoel. Begonnen in het zuiden van Drenthe en de kop van Overijssel breidt het werkgebied van Nannys & Grannys zoetjesaan uit. „We krijgen aanvragen van overal inmiddels,” zegt Corine Westert, die samen met collega Agnes van Lohuijen zes jaar geleden van start ging met het bemiddelingsbureau. De reden was simpel: „We zagen allebei dat er een tekort aan hulp was.” Nannys & Grannys biedt hulp op meerdere fronten, waaronder mantelzorgondersteuning en gezins- en huishoudelijke hulp. Ze merken dat met name aan een helpende hand bij een afscheid behoefte is, „De uitvaart met alles erom heen is vaak netjes geregeld, maar wie is er om de nabestaande op te vangen met allerlei praktische zaken of gewoon aandacht? De familie kan niet altijd in de buurt zijn.” De ‘aandacht’ van Nannys & Grannys verdeelt zich over meerdere terreinen. Van samen boodschappen doen en koken en een verhuizing regelen tot er zijn op het moment van afscheid nemen. „We horen vaak terug hoe fijn het is dat er iemand op het huis past tijdens de uitvaart en hoe heerlijk het is dat de koffie geurt en broodjes klaarstaan bij terugkeer. Warmte uitstralen, is vaak al genoeg,” zegt Corine. Veel mensen doen ook daarna nog een beroep op het team. Zoals de mantelzorger die zo lang voor zijn vrouw had gezorgd dat hij zijn eigen leven was kwijtgeraakt. Met hulp van Nannys & Grannys kreeg hij dat weer op de rit. „Daar doen we het voor.” Met inmiddels circa 75 medewerkers worden alle hulpvragen opgepakt. Van behangen en schoonmaken tot tuinklusjes en begeleiding bij de verkoop van de woning. Corine: „Alles is mogelijk.” Op de website van Nannys & Grannys is het volledige aanbod van diensten te lezen, alsmede de werkwijze en tarieven. www.hulpmetgevoel.nl

Te land, ter zee en in de lucht Met de vlag halfstok wordt een laatste woord gesproken, terwijl de muziek over het water klinkt. Dan laten de nabestaanden de as uit de strooikoker in de golven vallen. Of laten deze in het water zakken in een oplosbare urn. Een bloemengroet maakt het ritueel compleet. En als de scheepshoorn of scheepsbel wordt geluid en de vlag weer richting de top gaat, keert het schip terug naar de haven. Bij as-verstrooiing op zee wordt gebruik gemaakt van oude maritieme tradities, zoals deze bij een begrafenis op het water altijd van kracht waren. Aqua-Omega is één van de organisaties die de verstrooiingen verzorgt. Er zijn diverse mogelijkheden, zoals een opstapvaart waarbij meerdere families tegelijk aan boord gaan en de verstrooiingen na elkaar plaatsvinden. Als familie kun je ook kiezen voor een exclusieve vaartocht. Ook mogelijk: een duikvaart om de as van een dierbare in een oplosbare urn in de bodem van een zee, rivier, kanaal of recreatieplas te laten begraven. Zelfs een echt zeemansgraf waarbij lichaam op volle zee overboord wordt gezet, kan worden georganiseerd. Liever de lucht in? As kan ook vanaf grote hoogte worden verstrooid vanuit een vliegtuig, helikopter. Nabestaanden mogen mee (zelfs met volgvliegtuigen!) of het in handen geven van de medewerkers van asverstrooiing.nl. Familie kan aan de grond blijven, bijvoorbeeld schouder aan schouder op het strand en de naam van wie afscheid wordt genomen groot in het zand geschreven. Het vliegtuig komt over en in het zicht van de nabestaanden wordt de as verstrooid. Een andere optie is om as met een heliumballon de lucht in te laten gaan. Aqua-Omega verzorgt tevens verstrooiingen en bijzetting in de natuur. Vaak ook in opdracht van crematoria, wanneer nabestaanden er niet bij zijn. www. asverstrooiing.nl

LATER... als ik dood ben

135

Do it yourself grafkist Je kunt natuurlijk een kist kopen, maar waarom niet zelf de handen uit de mouwen steken? Illustrator Ruben der Kinderen van Be-tekenen en uitvaartbegeleider Karen Admiraal van Buitengewoon Afscheid maakten deze aanzet voor de houten Do it yourselfkist. Voor een beetje klusser is het volgens hen heel goed te doen. En een emotionele, maar helende opgave. De bouwtekening is ook te vinden op www.buitengewoonafscheid.nl

WETTELIJKE EISEN De wet zegt het volgende over de wettelijke eisen bij een uitvaartkist: • De meest gebruikte afmetingen van een uitvaartkist zijn 180 x 200 cm en 50 x 55 cm. Wanneer jullie ontwerp groter is, is het noodzakelijk dit te laten weten. • De kist mag niet gemaakt worden van kunststoffen of metalen. Met uitzondering op kleine onderdelen zoals handvaten, schroeven en spijkers. • Bij een crematie moet de kist uit brandbaar materiaal bestaan. • Zorg dat de kist geen vocht kan doorlaten.

STAP 1 De planken hebben we een letter of letters gegeven. Dat maakt het een stuk makkelijker om deze kist zelf te maken. • Neem plank O en de twee KZ planken. • Boor met een 3 mm boormachine de 6 gaten voor. • Breng houtlijm aan op de rand van plank O. • Bevestig vervolgens O en KZ per zijde met 3 schroeven.

BENODIGDE GEREEDSCHAP • • • • • •

Accu schroefboormachine Houtboortje 3 mm Schuurpapier Houtlijm Meetlat Potlood

BENODIGDE MATERIALEN Zie de materialenlijst hierboven. Wij adviseren het hout precies op maat te laten zagen bij een bouwmarkt, op deze manier is het hout met zekerheid recht. De schroefdopjes / sluitschroeven kan je online bestellen of zelf maken. Wij adviseren voor een duurzaam houtsoort te kiezen, denk aan vuren, naaldhout of populierenhout.

136

LATER... als ik dood ben

STAP 2 • • • • •

Neem de Z plank en leg deze tegen de KZ en O planken Boor met een 3 mm boormachine de 23 gaten voor. Breng houtlijm aan op de rand van plank O en KZ. Bevestig vervolgens O en KZ met 23 schroeven. Let op: zorg dat de planken netjes tot elkaar zijn uitgelijnd. Op die manier komt er later geen kier tussen de deksel en de grafkist.

PRAKTISCH

STAP 3

STAP 6

Herhaal stap 2 aan de andere zijde.

• Bevestig nu vanuit de buitenkant de grepen. • Herhaal dit aan de andere zijde.

STAP 4

STAP 7

• De twee lange afwerklijsten zorgen ervoor dat je de schroefkopjes niet meer ziet. • Lijm eerst het gedeelte waar de latjes komen met houtlijm. • Spijker vervolgens 10 spijkers (5 per kant) de twee Z kanten vast.

• De laatste stap is het voorboren van de 6 schroefdopjes met een 3 mm boormachine. • Je kunt de kist zelf bekleden met een natuurlijke stof, denk aan ongebleekt katoen, linnen of hennep. Je kunt het ook uitbesteden aanLieke van Viek Uitvaartkisten. • Onder de bekleding kan je stro of schapenwol leggen. Dit mag niet te dik zijn want de koelte van de kistkoeling moet er nog doorheen kunnen. • Een normaal hoofdkussen kan aan het hoofdeind worden gelegd.

STAP 5 • De twee korten afwerklijsten zorgen ervoor dat je de schroefkopjes niet meer ziet. • Lijm eerst het gedeelte (onderste rand) waar de latjes komen met houtlijm. • Spijker vervolgens 6 spijkers (3 per kant) de twee KZ kanten vast.

LATER... als ik dood ben

137

Online testament simpel en snel bij HEMA Een gestandaardiseerde akte voor een samenlevingscontract en/of testament regel je simpel en snel bij de online notarisservice van HEMA. Zeer scherp geprijsd bovendien. Dus zelf opstellen en voor het tekenen kun je terecht bij een notaris in de buurt dankzij de landelijke dekking van aangesloten kantoren. Voor een situatie die afwijkt van de standaard vraag je rechtstreeks bij de notaris een maatwerk offerte aan. Met de HEMA notarisservice zijn tijdens het online opstellen de kosten direct inzichtelijk. Zo weet je waar je aan toe bent. Echt HEMA! hema.nl/notaris

Check notarisservice.hema.nl om snel je zaken voor later te regelen.

Later begint NU Heb jij alle belangrijke gegevens en wensen inzichtelijk? Met Levensregister creëer je overzicht. Daarnaast zorg je ervoor dat jouw naasten wijs kunnen worden uit lopende verzekeringen, bankzaken en bijvoorbeeld speciﬁeke schenkingen.

Gegevens toegankelijk Jouw eigen Levensregister is een digitale map waarin jij - overzichtelijk verdeeld met een tabblad per thema - vastlegt bij welke banken, verzekeraars en energieleverancier jij klant bent. Alle gegevens staan netjes op een rij. Welke abonnementen en lidmaatschappen moeten worden opgezegd, mocht je er zelf onverhoopt niet meer zijn? Het Levensregister is ook bij calamiteiten een uitkomst, niet alleen bij overlijden.

Jouw wensen helder In een testament is veel te regelen, maar niet alles. Het Levensregister biedt ruimte voor het verhaal achter jouw wensen. Daarmee is het een waardevolle, persoonlijke toevoeging op het testament.

Veilig digitaal, ook makkelijk uit te printen

Levensregister is Overzichtelijk Volledig Veilig Eenvoudig actueel te houden Voor alle levensfasen Toegankelijk voor een vertrouwenspersoon en/of professional

Voor een klein bedrag per maand heb je je eigen Levensregister. Scan de QR code voor het introductieﬁlmpje, of ga naar www.levensregister.nl

PRAKTISCH

‘Weet wat je hebt geregeld’ Testament getekend? Nalatenschap in kaart gebracht? Veel mensen vertrouwen daarmee op een gladde afwikkeling straks, maar de praktijk laat vaak anders zien, zegt Raymond Mars van Stichting RegisterExecuteur. „Maak er geen zoekplaatje van voor je nabestaanden. De essentie zit vooral in wat je verdeelt en minder in hoe.” Een enorme stap voorwaarts noemt Raymond Mars de eigentijdse werkwijze van RegisterExecuteur. Door vergaande digitalisering in te zetten door middel van het unieke Digitaal Nalatenschapsdossier, wordt de nalatenschap, inclusief verbintenissen en vermogen, volledig in kaart gebracht. Dat is hard nodig, zegt hij, want voorbereiding en afwikkeling van nalatenschappen blijkt vaak niet zo 100% geregeld als mensen verwachten. De voorbeelden zijn legio. „Elke dag dat je leeft, zijn er verbintenissen en worden nieuwe aangegaan, zonder dat daar altijd het besef is. Verbintenissen worden pas relevant op het moment van eindigen.” Acht jaar geleden werd de Stichting RegisterExecuteur opgericht om de drempel naar het voorbereiden en afwikkelen van nalatenschappen te verlagen. „We wilden een toegankelijk en betaalbaar alternatief bieden. RegisterExecuteur is deskundig, betrouwbaar en transparant.” Het voornaamste doel werd mensen te ontlasten met alle praktische zaken. Hiervoor maakt RegisterExecuteur gebruik van het persoonlijke Digitaal Nalatenschapsdossier, waarin alle benodigde informatie is opgenomen. Communicatief zijn en een goede bereikbaarheid voor alle partijen zijn eveneens een belangrijke leidraad in de werkwijze. „Professionele voorbereiding is niet een probleem, maar een oplossing,” stelt Raymond Mars. Of je nu vermogen hebt of niet, iedereen laat iets na en elke nalatenschap moet worden afgewikkeld. „Negatief of positief, je kunt niet het erbij laten zitten. Niet elke afwikkeling is complex, maar er kunnen wel nare verrassingen naar voren komen Denk hierbij bijvoorbeeld aan een niet afgewikkelde nalatenschap van de eerst overleden ouder.” Met het veranderen van de maatschappij is de complexiteit van de afwikkeling van nalatenschappen toegenomen. Er wordt vaker gescheiden en ook het aantal nieuwe samenlevingsvormen is groter geworden. Dat één van de drie nalatenschappen eindigt in een conflict is dan ook niet verwonderlijk. Het is daarom de missie van RegisterExecuteur om de conflictkans te verlagen. Dit begint met een toekomstige nalatenschap goed voorbereiden.

Deze start met het in kaart brengen van de belangen van naasten en derden. „Een nalatenschap voorbereiden is méér dan een testament. Denk bijvoorbeeld aan het vastleggen van je uitvaartwensen. Dus kom in actie en regel de dingen zoals jij ze wenst en voor ogen hebt en acteer vanuit realistische uitgangspunten.” „Sinds een aantal jaren zien we bijvoorbeeld dat er bij leven schenkingen worden gedaan. Soms geven mensen echter ook vermogen weg dat ze helemaal niet hebben waarmee schulden worden gecreëerd voor de erfgenamen. Daarom zeggen wij als RegisterExecuteur: ‘Overzicht. Inzicht. Oplossing,’. Met deze stappen weet u zeker dat alles helder is en dat uw goed voorbereide nalatenschap fatsoenlijk en voorspoedig wordt afgewikkeld.” 1

RegisterExecuteur is een landelijke organisatie. Daarom is er altijd een RegisterExecuteur bij u in de buurt.

www.nabestaandenontzorgen.nl www.nalatenschapvoorbereiden.nl

LATER... als ik dood ben

139

Wie kan ik onterven? Nalatenschappen en testamenten zijn voor de doorsnee leek een enorme brij van vragen, regels en wettelijke bepalingen. Deze vragen worden bijvoorbeeld heel vaak gesteld… Ik ben onterfd, wat zijn mijn rechten?

Waar gaat Pluisje heen na mijn dood?

Als vaststaat dat je echt een kind bent ‘van’, moet er vervolgens bewijs zijn. Dat betekent een testament. Voor het legitieme erfdeel moet je je binnen vijf jaar na het overlijden melden en je portie schriftelijk opeisen bij de erfgenamen. Of bij de notaris of executeur. Belangrijk is om te weten hoe hoog de erfenis is om jouw aandeel te kunnen berekenen om die op te eisen.

Ook de kat en hond zijn bezitting en daarmee vermogen. Daarom kun je ze nalaten aan je erfgenamen, zoals de langstlevende partner of kinderen. En anders andere familieleden. Maar wil je dat Pluisje bij je lieve tante gaat knorren, regel het dan in je testament. Oh ja, mocht je een paard van waarde willen nalaten, dan komt er erfbelasting om de hoek kijken.

Wie zijn eigenlijk mijn erfgenamen?

Erft mijn schoonzoon ook?

Geen testament? De wet bepaalt! Echtgenoot/geregistreerd partner en kinderen eerst. Als die er niet zijn, komen overige familieleden aan bod. En als er helemaal niemand is, dan gaat alles naar moedertje Staat.

De wet zegt nee. Althans niet direct, want op grond van de wet zijn eigen kinderen erfgenamen. Maar bij een echtscheiding kan het wel een rol spelen als er in gemeenschap van goederen is getrouwd destijds. Het is te voorkomen met een testament met daarin een uitsluitingsclausule.

Kan ik mijn lievelingskind iets meer nalaten? Met vrijstellingen in schenkingen is er heus wat te regelen qua ietsje meer voor de een en wat minder of niets voor de ander.

Moet ik mijn huis uit nu mijn partner dood is? Als samenwonenden moet je actie ondernemen als de een er na de dood van de ander wil blijven wonen. Dat is een verblijvingsbeding in een samenlevingscontract. Niets geregeld? Dan moet de helft naar de erfgenamen.

Wat kan ik allemaal schenken? Iedereen denkt meteen aan belastingvrij geld reserveren, maar wat dacht je van een auto of een huis? Als je kind tussen 18 en 40 jaar is, mag je eenmalig belastingvrij een hoger bedrag schenken. Bijvoorbeeld voor een verbouwing van de woning of een aankoop of wellicht een studie. Wel aangifte doen bij de Belastingdienst!

Wat is een keuzetestament? Is een levenstestament nodig? Wel als je zelf de regie wilt houden over je leven als je dat zelf niet meer kunt. Zeggenschap houden na bijvoorbeeld een ongeluk of hersenbloeding of bij de ziekte van Alzheimer. In het levenstestament is onder meer bepaald wie jouw zaken behartigt en de beslissingen neemt.

Wie benoemt de executeur? Het testament zegt wie de executeur is. Dat kan nog weleens een verrassing worden straks in het kantoor van de notaris… Who, me?

140

LATER... als ik dood ben

Populair sinds enige tijd, want het verbindt de voordelen van een tweetrapstestament – beperking van de erfbelasting bij het eerste overlijden – met het langstlevende testament. Ook de kinderen zijn hierbij erfgenaam. De langstlevende bepaalt op moment van overlijden van de partner op welke wijze en voor welk gedeelte hij/zij de nalatenschap wenst te verkrijgen. 1

PRAKTISCH

Check, check… Chaos in de archiefkast? Het valt na overlijden soms niet mee om orde te scheppen in de administratieve rompslomp. Om het voor je nabestaanden straks makkelijk(er) te maken, is hier een checklist.

Abonnementen & lidmaatschappen

Verzekeringen & financieel

O O O O O O O O O O O O O O O

O Bankrekeningnummers van eigen (spaar) rekeningen en van gezamenlijke rekeningen, kredieten, leningen en creditcards O (Bank)kluis O Rekeningnummers van spaarloon, levensloopsparen en dergelijke O Lijfrentepolissen O Lopende verzekeringen met polisnummers O Pensioenoverzicht O Hypotheek O Uitkeringen (AOW/WW/Wajong/ANW) O Anders, namelijk:

Internetprovider Kranten Tijdschriften Bibliotheek Kabelexploitant/digitale televisie Telefoonabonnement (vast/mobiel) Lidmaatschap sportvereniging Goede doelen Energiemaatschappij ANWB OV-chipkaart Loterijen Kerkgenootschap Parkeervergunning Anders, namelijk:

Digitaal nalatenschap O O O O O O

E-mailadressen met wachtwoorden Socialmediakanalen Digitale bestanden Websites/fora Entertainmentkanalen Anders, namelijk:

Nalatenschap O O O O O O

Testament Gegevens notaris Codicil voor roerende zaken Donorcodicil Voogdij bij minderjarige kinderen Anders, namelijk:

Wensen uitvaart O Wensen bespreken met dierbaren O (Online) wensenboekje invullen O Adressenlijst voor rouwdrukwerk

LATER... als ik dood ben

141

Check, check… Na de eerste schok is er heel veel te doen. Check deze lijst, want voor je het weet heb je iets belangrijks over het hoofd gezien.

142

LATER... als ik dood ben

O Kleding. Als je niet wilt dat iedereen zich in het zogenaamde verplichte zwart hult, wees daar duidelijk over O Aula of liever een andere plek? Voor een dienst op gewijde grond: bel dominee, pastoor of kerkvoogd O Als het toch de aula wordt: voel je niet verplicht om koffie en cake te laten rondgaan. Niemand verbiedt dat je iets bij de traiteur bestelt O Fotograaf wel of niet bij de uitvaart? O Welke muziek? O Zijn er sprekers? O Verplicht in de rij voor de condoleance na de plechtigheid? Hoeft niet, het mag ook anders O Welk ritueel gaat er plaatsvinden aan het graf? Gaat de schep mee of legt iedereen een bloem op het graf? Gebeurt het in petit of grand comité? En wie mag de kist naar het graf dragen? Maak lijstjes O In het geval van cremeren: denk na of je mee wilt naar de oven. Er zijn mensen die er daarna nog geruime tijd van wakker hebben gelegen…

NA DE UITVAART O Geen testament gevonden? Raadpleeg het Centraal Testamenten Register O Laat een verklaring van erfrecht opstellen door de notaris O Hef bankrekeningen op of zet deze om O Misschien is er een overlijdensuitkering aan te vragen O Sprake van partnerpensioen? O Is er een levensverzekering? O Of recht op nabestaandenuitkering? O Breng alle instanties op de hoogte van het overlijden, zoals verzekeringsmaatschappijen O Regel de aangifte voor successiebelasting O Denk na over een eventueel kunstwerk of steen voor op het graf of over de asbestemming

(UIT VAARWEL)

O Wel of geen uitvaartondernemer? O Zo ja, welke dan? Check in de vriendenkring. Wie heeft er goede ervaringen met wie? Je mag gerust buiten de eigen regio kijken O Wat doen we met opbaren? Thuis, in een uitvaartcentrum of 24-uurskamer? O Check de polissen: wat mag de uitvaart kosten? O Begraven, al dan niet op een natuurbegraafplaats, of cremeren? O Wordt het in geval van begraven een algemeen of eigen graf? O Kist of draagbaar? O Zelf maken – kán – of bestellen op internet? O Indien zelfmaak: check de maten bij de uitvaartleider of begraafplaats O Wie gaat de kist dragen? Andere mogelijkheden: bootje, fiets, loopkoets, bus… O Kleding voor in de kist. Naakt mag ook, doe er dan wel een dekentje over O Koeling of thanatopraxie? Bij de laatste is geen koelplank nodig O De rouwkaart. Wordt het een eigen ontwerp? Doe wat je goed dunkt O Delicaat: wie zijn welkom en wie niet? Kun je sommige mensen dit laatste afscheid ontzeggen? Dilemma om goed over na te denken

BEDRIJVENREGISTER

BEDRIJVEN IN DIT BLAD Adequat

Alphen (NB)

013 50 82 536

info@adequat.eu

www.adequat.eu/nl/

Specialist in hout

Afscheid met bloemen

Venlo

085 04 87 271

info@afscheidmetbloemen.nl

www.afscheidmetbloemen.nl

Vakbloemisten

Afscheidsmomenten

Boxtel

085 01 62 491

info@afscheidsmomenten.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Eindhoven

06 27 02 82 81

info@afscheidsfotograaf.nl

www.afscheidsfotograaf.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Westdorpe (Zeeland)

06 40 28 98 25

contact@iljaverstraten.nl

www.iljaverstraten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Groningen

06 23 15 15 81

Info@fotostel.nl

www.fotostel.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Noordwijk

06 57 57 80 37

de juttershut@me.com

www.dejuttershut.nl

Afscheidsfotografie

06 40 10 64 36

fotografie@reneekrijgsman

www.reneekrijgsman.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten Als de dood

Amsterdam

hallo@alsdedood.nl

www.alsdedood.nl

Deathfluencer

Appaview

Vianen

info@appaview.nl

www.appaview.com

App

AndersAfscheidNemen.nl.

Hengelo

0575 74 32 25

info@andersafscheidnemen.nl

www.andersafscheidnemen.nl

Locaties

Aqua Omega B.V

Haarlem

023 54 24 194

info@asverstrooiing.nl

www.asverstrooiing.nl

Asvertrooiing

Atelier Vuurwater

Zutphen

057 55 15 748 / 06 28 91 95 09

contact@miriamverbeek.nl

www.ateliervuurwater.nl

Herinneringsproducten

Ballon herrinneringen

Kortenhoef

info@vanrupstotvlinder.nl

www.vanrupstotvlinder.nl

Boek

Beerenberg

Beneden Leeuwen

06 40 58 14 15

info@beerenberg.nl

www.beerenberg.nl

Uitvaartkisten

Bloesem uitvaart

Amersfoort

06 19 68 13 80

info@bloesemuitvaart.nl

www.bloesemuitvaart.com

Uitvaartbegeleiding

Bloom your message

Landelijke dekking

06 45 77 15 43

info@bloom-yourmessage.nl

www.bloom-yourmessage.nl

Kaarten

Bright Elephant

Delft

06 82 65 70 63

info@brightelephant.nl

www.brightelephant.nl

Herinneringsspecialist

Buitengewoon afscheid

Rotterdam

06 26 94 27 52

info@buitengewoonafscheid.nl

www.buitengewoonafscheid.nl

Uitvaartbegeleiding

Capsula Mundi

Italy

infocapsula@capsulamundi.it

www.capsulamundi.it

Urn

Condole

Leusden

085 03 00 277

info@condole.nl

www.condole.nl

Digitaal condoleanceboek en rouwverwerkings app

Cuperus Gedenken

Meppel

085 04 75 115

info@cuperusgedenken.nl

www.cuperusgedenken.nl

Gedenktekens

Dag Liefste

Noordwijk

06 57 57 80 37

info@dagliefste.nl

www.dagliefste.nl

Uitvaartbegeleiding

De Eeuwige Lente

Apeldoorn

055 52 12 078

info@eeuwige-lente.nl

www.eeuwige-lente.nl

Bloembinderij

DELA

Eindhoven

040 26 01 636

contactformulier op de website

www.dela.nl

Uitvaartorganisatie

Degenkamp catering

Rotterdam

06 10 17 92 97

info@wapenvandegenkamp.nl

www.wapenvandegenkamp.nl

Catering

Den Hollandsche Gedenktekens

Elst

0481 37 13 33

info@denhollandsche.nl

www.denhollandsche.nl

Gedenktekens

Deyja

Amsterdam

deyja.embracing.death@gmail.com

www.deyja.org

Platform rouw ondersteuning

Design coffins

Delft

06 18 05 79 22

info@designcoffins.nl

www.designcoffins.nl

Uitvaartkisten

De Sprookjeskoets

Nootdorp

06 18 21 85 78

sprookjeskoets@gmail.com

www.desprookjeskoets.nl

Vervoer

Diana Doet

Schiedam

06 51 47 43 16

diana@dianadoet.nl

www.dianadoet.nl

Alles voor ondernemerschap

Dierenuitvaartcentrum Venlo

Venlo

077 30 30 042

info@ducvenlo

www.ducvenlo.nl

Resomeren

Eper Lijkkoets

Epe

06 48 07 88 60 / info@begrafeniskoets.nl 06 20 60 08 07

www.begrafeniskoets.nl

Vervoer

Evelien Uitvaartverzorging

Rotterdam

010 22 36 215

info@evelienuitvaartverzorging.nl

https://evelienuitvaartverzorging.nl/

Uitvaartbegeleiding

Fair coffins

Nijmegen

024 20 22 430

info@faircoffins.com

www.faircoffins.com

Uitvaartkisten

Fanny van den Heuvel Goudsmid / Juwelier

Maasmechelen

0032 89 76 56 95 fanny@fannyvandenheuvel.be

www.fannyvandenheuvel.be

Sieraden

Filmmoment / Ethics Filmservices Tilburg

06 52 45 18 75

jesse@filmmoment.nl

www.filmmoment.nl

Films

Fonds Slachtofferhulp

Den Haag

070-36 35 936

info@fondsslachtofferhulp.nl

www.slachtofferhulp.nl

Goed doel

Fleurop Interflora Nederland bv

Veenendaal

0900 15 01

klantenservice@fleurop.nl

www.fleurop.nl

Bloemisten

Funeral Products

Eindhoven

040 24 85 060

info@funeralproducts.nl

www.funeralproducts.eu

Herinneringsproducten

LATER... als ik dood ben

143

144

Heinen Delftsblauw

Putten

085 33 01 199

info@heinendelftsblauw.nl

www.heinendelftsblauw.nl

Urnen

Hema notarisservice

Landelijke dekking

via website

contactformulier op de website

www.hema.nl/notaris

Notarissen

Here we Holo

Rijswijk

070 74 44 202

info@vision2Watch.nl

www.hereweholo.nl

Innovatief product

Hersenstichting

Den-Haag

070 36 04 816

info@hersenstichting.nl

www.hersenstichting.nl

Goed doel

Hoeksche kist uitvaartverzorging Moree

Oud-Beijerland

0186 61 70 78

info@uitvaartverzorgingmoree.nl

www.uitvaartverzorgingmoree.nl

Uitvaartbegeleiding

Hoezen om te kussen

Aalsmeer

06 28 85 58 41

info@hoezenomtekussen.nl

www.hoezenomtekussen.nl

Herinneringsproducten

Humanistisch Uitvaartbegeleiding Grou

0900 50 30

contact@humanistischeuitvaart.nl

www.humanistischeuitvaart.nl

Uitvaartsprekers

Riyad Al Jannah

Zuidlaren

030 73 70 025

info@bibin.nl

www.bibin.nl

Begraafplaats

Jurianne Matter

Bussum

06 22 18 78 90

Info@juriannematter.nl

www.juriannematter.nl

Bemoedigings product

Jizo

Krommenie

06 34 56 81 83

ine@monumentalista.nl

www.jizoworld.online

Kinderen helpen bij rouw

Koesterkamer

Eindhoven

06 11 78 56 36

post@koesterkamer.nl

www.koesterkamer.nl

Herinneringsproducten

Kr8stof

Groningen

06 50 23 17 88

info@kr8stof.nl

www,kr8stof.nl

Waden

Krijgnaamketting

Hong Kong

support@krijgnaamketting.com

www.krijgnaamketting.nl

Sieraden

La Grande Finale

Schiedam

085 13 07 696 / 06 15 94 40 13

info@lagrandefinale.nl

www.lagrandefinale.nl

Afscheidsspecialist

Leger des Heils

Almere

088 06 53 162

nalaten@legerdesheils.nl

www.legerdesheils.nl

Goed Doel

Levensregister

Wijk bij Duurstede

06 54 34 01 29

contact@levensregister.nl

www.levensregister.nl

Ontzorgen

Longfonds

Amersfoort

033 43 41 212

service@longfonds.nl

www.longfonds.nl

Goed Doel

Loop Biotech B.V.

Delft

06 21 36 16 71

info@loop-biotech.com

www.loop-biotech.com

Uitvaartkist

Margaret Sabee

Den Haag

070 39 93 923 / 06 22 72 66 40

info@margaretsabee.nl

www.margaretsabee.com

Waden

MarritvanExel.nl

Amersfoort

info@marritvanexel.nl

www.marritvanexel.nl

Boek

Memorial Birdhouses JST Woodworks

Haarlem

06 28 15 33 06 / 06 28 54 07 75

info@jstwoodworks.nl

www.jstwoodworks.nl

Urnen

Memorie Sieraden

Gouda

0182 78 63 38

klanten@memoriesieraden.nl

www.memoriesieraden.nl

Herinneringssieraden

Michel Kuipers

Eindhoven

040 25 50 164

info@michelkuipers.nl

www.michelkuipers.nl

Urnen

Miriam Verbeek

Zutphen

0575 51 57 48

contact@miriamverbeek.nl

www.miriamverbeek.nl

Vilt cocoon

Monulights

Apeldoorn

06 47 24 44 11

info@monulights.com

www.monulights.com

Monument verlichting

Monumetalista

Krommenie

06 34 56 81 83

ine@monumentalista.nl

www.monumentalista.com

Monumenten

Moree uitvaart verzorging

Oud-Beijerland

0186 61 70 78 / 06 10 39 21 84

info@uitvaartverzorgingmoree.nl

www.uitvaartverzorgingmoree.nl

Uitvaartbegeleiding

Nanny's en Granny's

Zuidwolde

0528 35 42 27

post@hulpmetgevoel.nl

www.hulpmetgevoel.nl

Ontzorgen

Natuurbegraafplaats De Hoevens Alphen (NB)

013 82 00 383

natuurbegraafplaats@dehoevens.nl www.natuurbegraafplaatsdehoevens.nl Natuurbegraafplaats

Natuurbegraafplaats Koningsakker Arnhem

026 30 36 000

info@koningsakker.nl

www.koningsakker.nl

Natuurbegraafplaats

Natuurbegraafplaats Venlo

Venlo

077 20 86 026

venlomaasbree@natuurbegraafplaats.nl

www.natuurbegraafplaats.nl/venlo maasbree/nl

Natuurbegraafplaats

Natuurkisten Achterhoek & Koestermandjes

Heelweg | showroom Varsseveld

06 81 28 33 87

info@natuurkist.nu

www.natuurkist.nu

Uitvaartkist

New Orleansband | Koos van der Hout

Landelijke dekking

06 22 77 97 16

Nederlandse Vereniging Voor Euthanasie

Amsterdam

020 62 00 690

contactformulier op website

www.nvve.nl

Belangen behartiger

Online Star Register

Apeldoorn

088 80 00 088

help@osr.org

www.osr.org

Inspiratie

Paul Smithuis

Hengelo

06 14 48 52 16

info@paulsmithuis.com

www.paulsmithuis.com

Muziek

LATER... als ik dood ben

Muziek

BEDRIJVENREGISTER

Plan International Nederland

Amsterdam

Pluk de dag kado

Arnhem

Prematuurkistje

Lelystad

0320 41 71 61

Protestantse kerk Gouda

Gouda

020 54 95 520

info@planinternational.nl

www.planinternational.nl

Goed Doel

info@plukdedagkado.nl

www.plukdedagkado.nl

Kaarten

info@prematuurkistje.nl

www.prematuurkistje.nl

Prematuren

0182 51 33 60

kerkelijkbureau@pkngouda.nl

www.protestantsekerkgouda.nl

Predikant

Almere

036 72 00 918

info@registerex.nl

www.nabestaandenontzorgen.nl

Ontzorgen

Reshare Leger des Heils

Utrecht

0800 03 22

info@reshare.nl

www.reshare.nl

Goed Doel

Return in green

Landelijke dekking

088 88 87 455

info@returningreen.com

www.returningreen.com

Urnen

Return to urn

Buggenum

06 22 52 78 13

returnto.urn@gmail.com

www.returnto-urn.nl

Urnen

Rouwig schrijft

Den Haag

06 14 42 02 42

info@rouwigschrijft.nl

www.rouwigschrijft.nl

Kaarten

Rouwit

Leiderdorp

070 20 70 011 / 06 22 63 67 62

info@rouwit.nl

www.rouwit.nl

Uitvaartbegeleiding

Rouw na zelfdoding

Zutphen

0575 47 27 41

m.vanterve@hetnet.nl

www.rouwnazelfdoding.nl

Hulpverlening

Sandra Nanning

Ede

0318 63 69 41

contactformulier op website

www.sandrananningmuurschilderingen.nl

Beschilderen van uitvaartkisten

Saskia de Rooy

Amsterdam

06 42 35 01 94

contactformulier op website

www.saskiaderooy.nl

Inspiratie herinneren

See you gedenksieraden

Someren

0493 89 39 14

info@seeyougedenksieraden.nl

www.seeyougedenksieraden.nl

Inspiratie herinneren

Staatsievervoer Van der Lans & Busscher

Den Haag

070 35 07 490

staatsievervoer@puls-online.nl

www.staatsie-vervoer.nl

Vervoer

Steenhouwerij Alvasco

Rotterdam

010 48 33 213

info@alvasco.nl

www.alvasco.nl

Gedenktekens

Steenhouwerij van Ommen

Kampen

038 33 12 830

info@steenhouwerijvanommen.nl

www.steenhouwerijvanommen.nl

Gedenktekens

Steenhouwerij Schols en 't Hart

Delft

015 21 22 881

info@scholsenthart.nl

www.scholsenthart.nl

Gedenktekens

Stichting ALS Nederland

Den Haag

088 66 60 333

info@als.nl

www.als.nl

Goed Doel

Stichting Ambulancewens

Rotterdam

085 44 44 288

info@ambulancewens.nl

www.ambulancewens.nl

Wens indienen

Stichting Floor-de-Lis

Zwijndrecht

06 57 20 62 22

info@floor-de-lis.nl

www.floor-de-lis.nl

Prematuren

Stichting Kinderen Kankervrij (KIKA)

Amsterdam

020 34 58 535

info@kika.nl

www.kika.nl

Goed Doel

Stiltebeeld

Niftrik

06 12 41 74 56

stiltebeeld@gmail.com

www.stiltebeeld.nl

Inspiratie herinneren

Still in your eyes

Leusden

06 16 78 36 38

marcel@stillinyoureyes.nl

www.stillinyoureyes.nl

Boek stil geboorten

Straver Mobility

Gouda

0182 51 62 15

info@stravermobility.nl

www.stravermobility.nl

Vervoer

initiatief van NVVE

www.thisistheend.nl

Films

Timmerman Natuursteen

Nieuwerkerk

0111 64 17 98

info@timmerman-natuursteen.nl

www.timmerman-natuursteen.nl

Gedenktekens

Tor is dood

Leiden

06 30 14 53 49

durftevragen@tor-is-dood.nl

www.tor-is-dood.nl

Kinderen helpen bij rouw

Troostkado

Lelystad

0320 41 71 61

info@troostkado.nl

www.troostkado.nl

Inspiratie troostcadeaus

Uitvaartarchitect

Landelijke dekking

06 48 58 47 65

Uitvaartarchitect@gmail.com

www.uitvaartarchitect.nl

Samenwerkingsverband

Urnenhemel

Kattendijke

06 12 20 32 87

info@urnenhemel.nl

www.urnenhemel.nl

Urnen

UNICEF Nederland

Den-Haag

088 44 49 650

info@unicef.nl

www.unicef.nl

Goed Doel

Urniq

Belgie

0032 (0) 490 57 15 23

info@urniq.be

www.urniq.be

Urnen

Viek Uitvaartkisten

Someren

06 19 96 72 90

info@viek-uitvaartkisten.nl

www.viek-uitvaartkisten.nl

Uitvaartkisten

Vlinderbos

Doredrecht

078 61 43 568

info@vlinderbos-dordrecht.nl

www.vlinderbos-dordrecht.nl

Gedenkplaats

Vlindermama

Oss

06 30 86 36 53

jeanette@vindermama.nl

www.vlindermama.nl

Platform voor rouw

Van Kleef vervoer

Hengelo

074 25 04 333

maaike@vankleefvervoer.nl

www.vankleefvervoer.nl

Vervoer

Wapen van Degenkamp

Rotterdam

06 10 17 92 97

Info@wapenvandegenkamp.nl

www.wapenvandegenkamp.nl

Catering

Xenia Hospice

Leiden

071 51 35 454

Contactformulier op website

www.xenialeiden.nl

Hospice

Zachte Herinneringen

Zoetermeer

06 54 31 55 53

info@zachteherinneringen.nl

www.zachteherinneringen.nl

Inspiratie herinneren

This is The End

LATER... als ik dood ben

145

Check Marlies !

Slotwoord

Kijk behind the scenes!

We zitten bij elkaar voor de tweede LATER… en alsof er geen drie jaar tussen heeft gezeten, pakken we de draad weer op. Dat is bijzonder, toch? Zo hebben we het weer gefixt en zijn we trots op deze tweede editie van LATER…! De eerste LATER… zijn we gaan maken, omdat je niet zomaar tegen je lief zegt: ‘Kom, we trekken een fles wijn open en gaan eens internet afstruinen voor inspiratie voor LATER…’ Een magazine pak je makkelijker op. Maar met alle informatie en links brengt LATER… je toch naar het web. Doen hoor, want er is zoveel moois. Je hebt LATER... besteld of gekregen, doorgebladerd en misschien al inspirerende verhalen gelezen. Heb je de Appaview-icoontjes gescand met je telefoon en mooie filmpjes en websites bekeken? We zijn er trots op dat we als één van de eerste magazines met Appaview werken. Een toffe samenwerking, zoals we met vele anderen hebben gehad voor het realiseren van deze LATER… Stuk voor stuk mensen die ons hebben geïnspireerd, gemotiveerd en ook daadwerkelijk voor ons klaar stonden. Wat zijn we daar oneindig dankbaar voor. Onze speciale dank voor Bart Roozen, werkzaam bij Dela. Bart belde met de vraag of het tijd werd voor een tweede LATER… en bestelde 25.000 exemplaren. We zijn direct aan de slag gegaan. De behind the scenes filmpjes geven je een inkijkje tijdens onze werkzaamheden bij een fotoshoot of wat dacht je van onze oefensessie in een Here we Holo box. Echt… een glossy over doodgaan maken is geen verdrietige bezigheid. Verdriet is er wanneer het zover is, maar dan is het fijn als je goed voorbereid bent. We gunnen iedereen een afscheid waarover is nagedacht! Tot LATER…! Thijs, Marlies, Ingrid, Evelien

Exemplaren LATER… bestellen? www.dela.nl/later

146

LATER... als ik dood ben

En www.later-alsikdoodben.nl

ADVERTENTIE

Wat laat u de wereld na? Corona heeft laten zien hoe belangrijk onze longen zijn en dat niets in het leven zeker is. Het maakt ons ervan bewust dat het van belang is om wensen voor later goed vast te leggen. Zo kunt u zelf bepalen hoe uw nalatenschap wordt verdeeld en uw idealen kunnen voortleven.

Met uw nalatenschap kunt u bijdragen aan een wereld zonder longziekten

Wilt u meer weten over nalaten aan Longfonds? Vraag vrijblijvend onze brochure aan op longfonds.nl/nalaten U kunt ook persoonlijk contact opnemen via: jessicadumas@longfonds.nl of bel (033) 434 12 34

Later... als ik dood ben - Nummer 2

Articles inside

Wijnfavorieten van Magda

Notaris vragen

RegisterExecuteur

Jongeren hospice

Eva Cleven van Klokhuis

Muziek

Boekentips

Survivalgids voor weduwes

Vroeggeboortes

D66-politica Pia Dijkstra

Zelfmoord, wat dan?

Dominee David