Later... als ik dood ben - Nummer 1 by later-alsikdoodben

Plakje cake of high wine? VIER HET AFSCHEID MET BUBBELS EN OESTERS!

Johnny de Mol HOE DENKT HIJ OVER DE DOOD SINDS DE REIS VAN JE LEVEN?

De grote kisten

TOP 10! Ilja Gort WIJN STERKT HET GEMOED

Hip, trendy &stijlvol

€ 5,95

Wat kost het eigenlijk?

NUMMER 1 – 2017 / 18

ADVERTENTIE

het leven!

www.tulipe.nl

FOTO TON DE WAART / INSTAGRAM: GLOBETRAVELPHOTOGRAPHY

INHOUD L Gezien op de cover

Inspiratie 46 Natuurbegraven: eeuwige rust 48 Trends in rouwkaarten 63 Toespraak met de juiste snaar 67 Speciaal vervoer voor de laatste trip 79 Bloemrijk

26 32

97 Nalaten aan goede doelen

Persoonlijk 38 Marieke Henselmans over geld

IS ER EEN DRESSCODE IN DE KIST?

44 Jelle: houd zelf de regie! 58 Herinneringen aan Pim

118

83 Zij laten zich niet kisten

In beeld 53 De mooiste begraafplaatsen van het land

102 Vrouwen aan de macht 106 Kistenmakers 4

LATER... als ik dood ben

Top 10 uitvaartmuziek 36

INHOUD

Interviews

L 16 Johnny de Mol

TATTOO MET DE LAATSTE WOORDEN

64 Anita Witzier 72 Kefah Allush 94 Janneke Brinkman

114 Dyanne Beekman L 124 Ilja Gort

Doe 's anders 121

Rubrieken L 22 Culinair: Uitvaartcake nieuwe stijl 34 Muziek: chanson als troost

90 EEN GROET AAN DE KERKUIL

39 Boekentips L 40 De grote Kisten top 10

Praktisch L 130 Wat kost het eigenlijk? 131 Nalaten aan de wetenschap

132 Geborgenheid in de hospice 133 Expertise van de Boedelmakelaar LATER... als ik dood ben

INHOUD

Nog meer praktisch

134 Wat doen we met Tijgertje? 137 Budgetuitvaart: regel online 138 Thanatopraxie 139 Check, checkâ&#x20AC;Ś

Gedicht voor de niet beweende dode

141 Overlijden in buitenland

EEN KIND VERLIEZEN

En verder...

28 Huur een mobiele opblaaskerk 32 Zeg het met linten 52 De internationaal rouwautochauffeur 62 Portret in woorden

122

89 Uitvaartinspiratiecentrum 127 Luisterend oor: chat!

Look good feel better! 96

LATER... als ik dood ben

112

EDITORIAL

voorwoord

Elke week ga ik op bezoek bij Pim, mijn jongste zoon die in 2015 plotsklaps op 19-jarige leeftijd overleed. De begraafplaats is een fijne plek. Mooi, ruim opgezet. Ik loop langs de graven, de urnen. De verse bloemen laten zien dat er voor nabestaanden weer een bijzondere dag is geweest. Het eerste jaar na zijn overlijden dronken we elke eerste van de maand ‘s avonds met zijn vrienden en onze eigen kids een wijntje of biertje bij het graf van Pim. In de zomer, net terug van het strand, lagen ze er met het zand nog tussen hun tenen lekker rond het graf te chillen met z’n allen op hun strandlakens. Ondanks al ons verdriet was het een gezellig en zomers tafereel. We haalden herinneringen op waar we om moesten lachen of een traantje om moesten wegpinken. In de winter zaten we in het donker op vuilniszakken (tegen de natte billen) - met een plaid om ons heen geslagen en de verlichting van onze mobieltjes bij elkaar - te kletsen. Met een wijntje erbij om warm te worden… We hadden er allemaal behoefte aan. Een gezamenlijk verdriet en gemis. Het was zo’n eerste jaar fijn om met elkaar bij Pim te zijn. Het is een van de manieren die onze manier is geworden om het verlies van Pim een plek te geven. Een plekje in het gat in mijn hart. In het hart vol leuke herinneringen. In het hart van gemis… Ik voel soms een steek in mijn hart, dan mis ik mijn zoon. Vervolgens gaat mijn telefoon en ben ik weer druk met andere dingen. Zijn we onderweg, dan zeg ik tegen mijn man: Kom we gaan even langs Pim…. Het hoort bij ons leven. Ons leven inderdaad. Na een slechte prognose heb ik mijn eigen afscheid moeten regelen wat we een jaar LATER.. hebben gebruikt voor het afscheid van Pim. Genoeg redenen om in een hoekje te gaan sippen. Maar mijn leven is nog steeds de moeite waard. Hoe trots ben ik op mijn andere kinderen en geniet ik met mijn fantastische man! Geweldig lieve en leuke mensen om ons heen. Doordat wij als gezin over mijn afscheid hebben gepraat, wisten wij wat er allemaal mogelijk was en konden we er een prachtig afscheid voor Pim van maken. Ik ontdekte wat er nog meer allemaal kan, maar wanneer zeg je nou tegen je geliefden: Kom, we trekken een flesje wijn open en ga je uit eigen beweging op internet een mooie kist uitzoeken… Voor LATER… LATER.. werd geboren.. Met grote dank aan Evelien, Ingrid en Thijs. Zij geloven in mijn wens: voor iedereen een afscheid waarover is nagedacht. Een mooie stijlvolle hippe glossy om jou te inspireren en te informeren en erachter te komen dat het zowaar leuk kan zijn om over LATER… na te denken. Zij zijn er met mij voor gegaan. En zie hier het resultaat! LATER… is de eerste enige glossy over alles rondom doodgaan die jou in beweging zet… LATER… als ik dood ben! We zijn best een beetje trots! Tot LATER… Marlies

LATER... als ik dood ben

Bestel de unieke wijnkist voor Later... Wil jij ook deze Collectors ‘kist’ ontvangen, inclusief een fles Slurp? Bestellen kan bij Bogra Uitvaartkisten BV. De kosten bedragen per kist €34,50 euro incl. btw, excl. verzendkosten (€6,50 euro). Maak het bedrag onder vermelding van je naam en adres over op rekening IBAN NL82 KRED 0633 0109 95 Bij Bouman Sportprijs denken ze met je mee! Zij staan open voor bijzondere ideeën zoals het produceren van deze bijzondere wijnkist!

Colofon HOOFDREDACTEUR Marlies Bol-Haagsma Telefoon: +31 6 54 29 51 98 Mail: redactie@later-alsikdoodben.nl REDACTIE Evelien Baks – EBA Tekst & Taal Telefoon +31 6 22 06 86 26 Mail: redactie@later-alsikdoodben.nl SALES Ingrid Hilgeman – Ik bel Ingrid Telefoon: +31 6 40 70 62 25 Mail: Sales@later-alsikdoodben.nl ARTDIRECTION & VORMGEVING Thijs Wehrmeijer – TWVD Telefoon: +31 6 24 68 29 26 Mail: vormgeving@later-alsikdoodben.nl

MEDEWERKERS Ellen Scholtens Désiree van der Jagt Jelle Gunneweg Coen van de Bovenkamp (vormgeving) Dieuwke Twyerould (illustraties) Astrid Koster (ondersteuning) FOTOGRAFIE Boukje Canaan / Afscheidsmomenten Anna Groot / Afscheidsmomenten Kristel Dallinga / Afscheidsmomenten Monique van Reisen / Afscheidsmomenten Peter van Beek / Afscheidsmomenten Renee Krijgsman / Afscheidsmomenten Frank de Roo Michael Dinger edwinbootsman.nl COVERFOTO Ineke Oostveen / EO ADVIESPRIJS LOSSE VERKOOP €5,95

DISTRIBUTIE LOSSE VERKOOP Aldipress Losse nummers verkrijgbaar bij: boekhandels en supermarkten UITGEVER LATER MEDIA Exemplaren LATER… bestellen: info@later-alsikdoodben.nl DRUK Corelio Printing OPLAGE 25.000 exemplaren Aansprakelijkheid: De uitgever sluit elke aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- of zetfouten uit. Copyright notice en auteursrechtvoorbehoud LATER MEDIA. Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder de toestemming van de uitgever. LATER.. verschijnt 1 x per jaar.

LATER... als ik dood ben

De brief van mijn

MOEDER... Marieke Marjolein was tien jaar toen haar moeder overleed. Een aantal maanden na haar dood, op haar verjaardag, kreeg ze van haar vader een envelop met een brief. Een brief vol lieve woorden van haar moeder. ‘Ik ben nu drieëntwintig. Als ik m’n moeder mis, lees ik haar brief. Nu pas besef ik hoe loodzwaar het afscheid voor haar moet zijn geweest. En dat ze haar verdriet verborg uit liefde voor ons. In haar brief schrijft ze wat ze voor me voelt en hoe goed ik voor haar zorgde. Maar ook dat ik kan vertrouwen op alle lieve mensen om mij heen. Op twee kantjes papier geeft ze mij een laatste boodschap, iets tastbaars wat niemand mij afneemt. Elke keer dat ik haar brief lees, ben ik dankbaar dat ze dit voor me deed.

“Als ik haar mis, pak ik de brief erbij en voelt ze ineens weer heel dichtbij”

van nu kunt verpakken voor later. Door zelf de momenten te kiezen waarop je iemand een brief wilt geven en je hartenwensen daarin te verwoorden, laat je in mijn ogen het mooist denkbare cadeau aan je geliefden na.’

DE WAARDE VAN EEN BRIEF

BRIEVEN VAN NU VOOR LATER

Omdat ik zelf ervaar hoe mooi het is om een brief te hebben van mijn moeder, wil ik haar voorbeeld ooit volgen en hoop ik andere mensen te inspireren dat ook te doen. Postuum kan je daarbij helpen. Het is een prachtige doos vol briefpapier en enveloppen waarmee je jouw liefde

Met Postuum zet je je gevoelens, wensen of herinneringen van nu op papier voor later. Momenteel verfijnen we dit nieuwe concept samen met de eerste 500 gebruikers. Begin 2018 is Postuum beschikbaar.

ALS EERSTE OP DE HOOGTE ZIJN? SCHRIJF JE IN OP WWW.HALLMARK.NL/POSTUUM

Achter de schermen

Marlies Bol Haagsma 48 jaar, getrouwd met Arie Bol, samengesteld gezin met 5 kinderen, waarvan de jongste is overleden. Wat Het brein achter LATER… Waarom Later... Ik gun iedereen een afscheid waarover is nagedacht Afscheid? Ik wil graag dat het ongedwongen is. De auto’s worden wit, net als de kist. ik wil op mijn zij worden begraven, hoewel ik het ook prima vind om te worden gecremeerd. Ik laat het aan mijn gezin over. Ik hoop op een bloemenzee. Ik zal worden bijgezet in het graf van mijn zoon. “Het einde van de lijn”, van Marco Borsato wordt gedraaid. Tijdens de afterparty proosten mijn dierbaren met een glas Sancerre op het leven wat ik echt heb geleefd!

Ingrid Hilgemanvan Bennekom 53 jaar, getrouwd met Wim, 2 dochters van 23 en 26 jaar. Wat Advertentieverkoop / Sales Waarom Later... Door van dichtbij geconfronteerd te zijn met de dood en vaak de “ontreddering” bij het regelen van de uitvaart en de nalatenschap mee te maken, gun ook ik iedereen een afscheid waarover is nagedacht. LATER...is dichterbij dan je denkt. Afscheid? Rode auto, warm, mooie foto’s over mijn leven, toespraken van naasten met veel humor, veldbloemen, geen koffie/thee met cake maar heerlijke hapjes en versnaperingen. Vooral mijn leven vieren!

Evelien Baks 58 jaar, getrouwd met Tjoa, (Klein)kinderen. Wat Chef redactie Waarom Later... Mooi thema. Nieuw, verrassend… Afscheid? Strooi mij maar uit in een mooie Franse wiingaard, roep ik al jaren. Maar een graf in de natuur is ook wel heel sereen, denk ik nu. En geen dichte kist. Verder: laat iedereen vooral genieten tijdens mijn adieu. Met een mooi glas, coquilles met foie gras (recept amie Martine) en heel veel klinkende toosten en mooie verhalen.

LATER... als ik dood ben

Thijs Wehrmeijer 33 jaar, geregistreerd partner van Anja, dochtertje van 2 Wat Art Direction & Vormgeving Waarom Later... Omdat “gek” en nieuw is. Doorbreekt het “taboe”. Hoe meer mensen zeiden dat het een beetje vreemd was, hoe liever ik het wilde doen. Afscheid? Asjeblieft geen kille aula met een slappe plak cake, maar een gezellige middag. Huilen hoort erbij, maar we hebben altijd te veel gelachen om alleen maar te huilen. Biertje en een balletje, mayo en mosterd.

‘Omdat hij zo natuurlijk aanvoelde, konden de kleinkinderen bij ‘m gaan liggen’ Hans, de man van Jeanne, overleed op 65-jarige leeftijd aan een hartstilstand. Om Hans zo lang mogelijk bij zich te kunnen houden, koos Jeanne voor lichte balseming van zijn lichaam. “Hans was een tuinhuisje aan het bouwen in onze tuin toen het gebeurde. Hij ging een halve kar geel zand halen, maar kwam maar niet terug. Een goede vriend die aan het meehelpen was, kwam uiteindelijk naar me toe en zei: ‘Jeanne, het is niet goed, Hans ligt in het ziekenhuis.’ Toen ik daar aankwam, was hij al dood.”

KNUFFELEN MET OPA “Hans was een fantastische vent, de beste die er was. Na zijn overlijden voelde ik heel sterk: hij hoort thuis, bij zijn familie. Om hem zo lang mogelijk bij ons te kunnen houden, heb ik gekozen voor lichte balseming van zijn lichaam. Hans kon daardoor gewoon in zijn spijkerbroek en trui op een bed in de woonkamer liggen. Hij zag er niet zo bleek uit en had zelfs nog

een beetje lichaamstemperatuur, waardoor het prettig was om hem aan te raken. ‘Het lijkt alsof hij slaapt’, zei iedereen, en zo was het ook. De kleinkinderen gingen veel bij opa liggen en kon ik ’s nachts niet slapen, dan ging ik naar beneden, naar Hans toe. Het was fijn om nog even tegen hem te kunnen praten, zonder zoemende koeling op de achtergrond. Het maakte het afscheid niet minder zwaar, maar wel natuurlijker.”

VOOR ALTIJD HIER “Hans is alweer vijf jaar dood maar zijn jas en sjaal hangen nog steeds aan de kapstok in de hal. We waren 44 jaar samen: Al die tijd kan toch niet opeens weg zijn? Ik hield intens veel van die man, en nog steeds. Hans maakt geen tastbaar deel meer uit van ons leven, maar hoort er nog gewoon bij. Voor altijd.”

&cijfers FEITEN

Het bekende plakje cake bij de koffie bevat

134

CALORIEËN

1 op de 5 Nederlanders weigert een familielid op de begrafenis

ALS JE DOOD BENT GROEIEN JE HAREN EN NAGELS NIET DOOR. DE HUID TREKT TERUG… Je mag in Nederland niet binnen 36 uur worden begraven of gecremeerd en uiterlijk op de 6e werkdag 12

LATER... als ik dood ben

1971

In 1971 werd “Waarheen waarvoor” van Mieke Telkamp uitgebracht en sindsdien is zij de uitvaart koningin

DĂŠ grootste zoekmachine voor overlijdensberichten in de regio Meer dan 100.000 overlijdensberichten per jaar Een levensverhaal plaatsen Condoleanceregister plaatsen Mensenlinq app voor Android & Iphone Nationale uitvaart adressengids Online urnwinkel Online rouwbloemenwinkel Plaats een filmpje voor uw nabestaande

Sieraden om as in te bewaren Open

Aan de binnenkant van de handgemaakte ring bevindt zich een open kamer die wordt gevuld met een klein beetje as. Combineer het met wat haar of een ieniemienie stukje stof van een kledingstuk. Subtiel en heel persoonlijk. www.impona.nl

Voor mannen

Officieel een mannensieraad, maar staat ie niet gewoon mooi om elke pols? In het zilveren slotje van de armband, gemaakt van dubbel gevlochten leer, is plek voor wat as. Hij is er in drie verschillende kleuren. www.eturnal.nl

Notenboom Elk sieraad uit het Amsterdamse atelier van de goudsmeden van Oogst is handgemaakt en heeft een link met alles wat groeit en bloeit. In de sieraden kan as worden verwerkt, zoals in deze delicate gouden blaadjes van de Gingko Biloba, de Japanse notenboom. Er is keuze uit o.a. colliers, spelden, ringen en oorsieraden. www.oogst-sieraden.nl

Dubbel De ronde mat gepolijste hanger van sterling zilver heeft een dubbele kamer om as in te bewaren. Zo kun je twee personen tegelijk op je hart dragen. Of as aan de ene kant en wat haar aan de andere zijde. www.eturnal.nl

LATER... als ik dood ben

(H)a(r)s As gemengd met hars. Dat geeft de gedenksieraden van See You hun eigen look. De as â&#x20AC;&#x201C; of wat haar â&#x20AC;&#x201C; mag gezien worden! Ze worden gemaakt van gerhodineerd zilver en gezet met zirkonia. Je kunt ze bestellen in 14 krt of 18 krt geel, wit of rose goud. Alle sieraden die met hars worden afgedicht, worden in het atelier van See You gevuld. Andere gedenksieraden uit de collectie zijn ook thuis te vullen met de bijgeleverde trechter. www.seeyougedenksieraden.nl

JOHNNY DE MOL

‘IK HEB TE VEEL AFSCHEID MOETEN NEMEN, DAAROM PLUK IK HET LEVEN’ In zijn programma De Reis van Je Leven zoeft ‘de dood’ regelmatig voorbij. Zelf is presentator Johnny de Mol (38) nogal nuchter over het fenomeen einde. „Ik ben iemand die heel erg in het nu leeft. Misschien omdat ik op jonge leeftijd al te veel mensen ben verloren.” TEKST EVELIEN BAKS BEELD MICHEL PORRO & IVO GESKUS

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

LATER... als ik dood ben

Mensen die weten dat het afscheid eraan komt. In zijn programma De Reis van Je Leven vraagt Johnny de Mol ze het hemd van het lijf. Het werden – in het bijzijn van vele vrienden – openhartige, persoonlijke en vaak ook emotionele gesprekken. Over hoe verder, over vriendschappen, bucketlijstjes, familie, liefdes. Maar uitbundig gelachen wordt er ook. Want hé, leven doen we ook nog, hè!

DE REIS VAN JE LEVEN „Heftig. Ik kan niet anders zeggen. Daarom wachten we nog even met seizoen twee. Al direct met een nieuwe reeks komen, past niet bij een gevoelig programma als De Reis van Je Leven. Zowel voor de deelnemers als de makers was het een emotionele beleving. Ik kan dit daarom ook niet met iedereen maken. Met Andrea, mijn eindredactrice met wie ik al 15 jaar programma’s maak, kan ik lezen en schrijven. Ze heeft nu net een bevalling achter de rug. Daarom gaan we nog niet op reis. Een programma als dit verdient alle rust, aandacht en liefde. Wat me zo ontzettend frappeerde, was hoe vol leven de deelnemers zitten. Ze hebben stuk voor stuk de verschrikkelijke boodschap te horen gekregen dat ze niet lang meer te leven hebben, maar wat een spirit. Zoals een Marlies, die één bonk leven is en met haar vriendinnen het weekend van haar leven heeft gevierd. Wat heel fijn was om te horen, was dat de reisgenoten die met de deelnemer mee op verrassingsweekend gingen dat deden op basis van wat ze van mij dachten en voelden naar aanleiding van de programma’s die ik maak zoals Project P met kinderen die worden gepest en SynDROOM waarin we de wensen vervullen van mensen met het syndroom van Down. Ik ervaar dat als een groot compliment. Je gaat met elkaar de reis van iemands leven aan. Dat voelt heel bijzonder, want je vraagt heel persoonlijke dingen. De deelnemers uit de eerste reeks van De Reis van Je Leven wilden allemaal iets achterlaten. Voor hun vrienden, hun familie, het maakt niet uit. Dat ik hun doorgeefluik ben, is mooi.”

‘Als ik ooit ziek word, wil ik niet denken: Oh, ik moet dit nog en dat… Nee, nú. ’ 18

LATER... als ik dood ben

Wie is Johnny? Geboren: 12 januari 1979 in Laren als zoon van John de Mol jr. en Willeke Alberti Muziek: als 13-jarige richtte Johnny de rockband Plain Habit op Acteur: speelde o.a. in GTST (‘Sylvester Koetsier’), Oesters van Nam Kee, The emperor’s Wife, Penoza, Zwartboek, Patatje Oorlog, Smoorverliefd, Valentino en Crimi Clowns: De movie. Speelde in het theater o.a. in Romeo over Julia en De Gelukkigste Dag Presentator: o.a. Waar is de Mol?, Down met Johnny, Superkids, Holland’s Got Talent, Hotel SynDROOM, Family Island, Project P: Stop het pesten, Wensboom en De Reis van Je Leven Prijzen: Gouden Televizierring (2015) voor zijn programma SynDROOM, Zilveren Televizier-ster Man (2013, 2015) Privé: Samenwonend met zangeres Anouk van Schie, zwanger van hun kindje

DOOD „Nee, ik ben door het programma niet anders gaan denken over de dood. Het is simpelweg iets dat ooit op je weg komt. Maar ik ben vooral heel erg van het nu. Ik sta met beide benen stevig in het leven. En niet morgen. Dus geniet ik. Als ik ooit ziek zou worden, wil ik niet denken: Oh, ik moet dit nog en dat… Nee, nú. En natuurlijk besef ik mij heel goed dat je erg dankbaar moet zijn voor alles wat je is gegeven. Misschien komt het doordat ik op jonge leeftijd al te veel afscheid heb moeten nemen. Dat besef om het leven te plukken, is daardoor wel naar boven gekomen. Als 18-jarigen deden mijn vrienden en ik natuurlijk niets liever dan feesten. Toen verongelukte op 24-jarige leeftijd een goeie kennis, Miles Stutterheim. Hij was middenin de nacht met zijn Porsche tegen een boom beland. In één klap was het over. Een week later overleed plotseling Marco, de grote broer van een van mijn beste vriendjes. Een grote stoere jongen, altijd gezond. ’s Morgens klaagde hij over hoofdpijn, ‘s middags overleed hij. Ik ben ook vrienden verloren bij een ongeluk in een touringcar. Zij klapten met hun hoofd uit een luikje al rijdend tegen een stalen balk aan en waren op slag dood. Met één van hen was ik heel close. Plotsklaps is iemand dan weg, heel raar. Mijn lieve vriendin Guusje Nederhorst kreeg in 2003 te horen dat ze door de borstkanker nog zes maanden te leven had. Zij had de kracht om mij, haar goede vriend, bij te staan. Ze zei tegen me: dit keer ga ik je erin begeleiden en zorgen dat je sterk eruit komt. Ik weet niet hoe, maar het is superknap

INTERVIEW

hoe ze dat heeft gedaan. Het gevoel weten op te roepen dat je er bijna okay mee bent dat iemand gaat… Het zoontje van Guusje en Dinand is nu een puber van 14 met wie ik nog altijd heel erg close ben. Vanaf zijn babytijd ben ik hem blijven opzoeken. Guusje zei tegen me: Er komt een moment dat jij met hem zijn eerste biertje gaat drinken, maar er komt ook een moment dat hij thuis zit met een slecht rapport. Dat gebeurt natuurlijk allemaal. Hij vertrouwt mij en ik vind hem gewoon een wereldjoch. Soms praten we over Guusje, over de dood, maar meestal over hele andere dingen.”

LATER… „Ik zou een mooi feestje op mijn begrafenis wel leuk vinden. Iedereen in een gaaf pak, strak decor. Maar eerlijk gezegd, het interesseert me geen reet. Ik ben niet het type dat de dingen zelf van tevoren gaat regelen. Hoe, wat of waar… ik laat het graag aan mijn vrienden over. Die weten wel wat ik leuk vind. Mijn moeder is Amsterdamse en zangeres. Dan kan ik me voorstellen dat zij het wel aardig zou vinden bij de Westertoren of zo. Mijn vader doet de dingen bij voorkeur liefst in een ieniemienie kring. Misschien zit ik er wel tussenin. Een begrafenis moet kloppen. Toen de vader van mijn vader overleed, klonk Sinatra’s I did it my way... door een volle kerk in Laren. Voor mijn oma stonden we in dezelfde kerk met een heel klein clubje mensen en dat was net zo bijzonder omdat het bij haar paste. De begrafenis van Theo van Gogh, een goeie vriend van me,

‘Ik ben niet het type dat de dingen zelf van tevoren gaat regelen... ’ vond ik heel aangrijpend. Cabaretier Hans Teeuwen brak het ijs met zijn speech. Ja, mij is gevraagd wat te zeggen. Maar ja, wat vraag je voor zo’n avond…. ? Zoiets spreekt me wel erg aan. Als het zover is, dan is er wel een clubje vrienden dat het regelt. Vroeger hadden ze Black van Pearl Jam wel mogen draaien voor me. Nu vind ik dat wel heel black…”

VIEREN „Als je op jonge leeftijd vrienden verliest, gebeurt er iets in je hoofd. Het eerste wat je denkt, is dat je het rustiger aan moet gaan doen. Maar daarna denk je: nee, helemaal niet! Het kan immers zo afgelopen zijn. Het leven vieren heb ik heel lang en intensief gedaan. En doe ik nog steeds, alleen niet meer vier keer in de week tot vier uur ’s nachts. Genieten en stilstaan bij de dingen die belangrijk zijn gaan bij mij hand in hand. Mensen vragen weleens: hoe kun je nou aan de ene kant zo rock ’n roll zijn en aan de v

LATER... als ik dood ben

Johnny: 'Met elkaar de reis van iemands leven aangaan, voelt heel bijzonder.' Foto: RTL

andere kant heel erg opkomen voor kinderen die niet thuis wonen of voor vluchtelingen? Dat kan prima, vind ik. En het hoeft allemaal heus niet zo zwaar. Er zijn, even luisteren naar de ander… Vaak is dat al meer dan genoeg. Voor de Stichting Het vergeten Kind, die Dinand heeft opgericht om in de geest van Guusje onrecht tegen kinderen aan te pakken, luister ik ook naar de verhalen die de kinderen te vertellen hebben. Het liefst zou ik een weekend ergens met ze gaan zitten omdat voor het echte vertrouwen gewoon meer tijd nodig is. Kinderen zijn mijn grote zwakke plek. Ja, dat is wel iets wat ik vanuit huis heb meegekregen. Je hebt het goed, bedenk wat je voor een ander kunt betekenen. Drink een kop koffie met een eenzame oude buurvrouw, doe iets voor dieren. Het maakt niet uit wat. Op Lesbos zijn we een stichting begonnen voor een humaner opvang van vluchtelingen. We halen de moeders en de kinderen uit de bootjes en vangen ze op. Een beetje menselijkheid brengen, daar gaat het om. Toen er in het kamp wat beton moest worden gestort, hebben we een paar werkloze Griekse mannen opgetrommeld om tegen betaling te helpen. Als ze dan aan het eind van de dag samen met de vluchtelingen en de rest een biertje drinken… daar gaat mijn hart sneller van kloppen.

LATER... als ik dood ben

‘Bedenk wat je voor een ander kunt betekenen. Drink koffie met de buurvrouw, doe iets voor dieren...’

Weet je, de vader van een van de jongens die in de touringcar overleed omdat hij met zijn hoofd uit het raam stak, is het hele voetbalseizoen nog naar de wedstrijden van het team van zijn zoon komen kijken. Hij kwam alleen voor een praatje, maar niemand die het aandurfde. Die schroom ben ik al lang kwijt. Ik hoop dat anderen het ook willen doen. Ga het gesprek niet uit de weg, ook al is het eng. Vraag gewoon of je wat kunt doen. Je zult merken dat mensen het vaak heel fijn vinden.”

BUCKET LIST „Op mijn bucket list geen verre reizen of avontuurlijke dingen. Ik heb alles gedaan wat god verboden heeft, er zelf nog paar dingen bij verzonnen, gereisd over de hele wereld… Mijn wereld is juist kleiner aan het worden nu. Ik ben net verhuisd naar de hei waar ik naast mijn beste vriend met zijn kindje woon. Mijn vrouw heeft een kindje en aan de overkant woont mijn broer met zijn drie kinderen. Toen ik drie jaar geleden mijn huis liet bouwen, was er naast de woonkamer nog een grote biljarttafel met bar. Die heeft het veld geruimd voor een tekentafel met twee grote magneetborden aan de muur voor alle tekeningen van alle kinderen. Dat is mijn bucket list…”1

Proost op het leven! holacava.com

SAMEN OESTERS ETEN HELPT Een bijzonder verzoek belandde laatst op het bordje van de Brabantse broers én horecaondernemers Joris, Jaap en Sam van Corven. “Of we een Bourgondische catering voor een crematie wilden verzorgen. We kozen voor onze specialiteit: luxe plateaus met de beste charcuterie en kazen in combinatie met onze oesterbar. Het werd een groot succes en wij vonden het zó mooi om te doen,” vertelt Joris. Oesters op een afscheid. Voor de Tilburgse broers vormen de zilte schelpdieren een goede begeleider, net als heerlijke kazen en charcuterie. “Mensen nemen met elkaar van de plateaus. Dat maakt dat er op een natuurlijke manier contact is en er een gesprek ontstaat. Ook de oesterbar draagt bij aan een lossere sfeer dan koffie en een plak cake doen. Mensen willen dichtbij de dood toch het leven vieren.” Ook in hun brasserie De Burgerij in de Tilburgse binnenstad en hun visrestaurant De Visserij aan de Piushaven spelen dertigers Joris en Jaap en jongste broer Sam (23) regelmatig een troostende rol. “Mensen weten dat zij hier in een huiskamersfeer goed kunnen eten. Ook op moeilijke momenten.” Sam herinnert zich een ernstig zieke dame die tot het laatste moment bleef komen voor de oesters. “In haar rolstoel, altijd aan hetzelfde tafeltje. Na haar overlijden belde haar man ons op om te zeggen dat we hadden geholpen om haar laatste levensfase een beetje mooier te maken. Dat gevoel dat we met De Burgerij uitstralen, willen we meenemen naar elk laatste afscheid.” Joris vertelt graag over wat De Burgerij op die momenten kan betekenen. Stuur daarvoor een mail naar info@deburgerij.nl, t.a.v. Joris. www.deburgerij.nl

LATER... als ik dood ben

Uitvaartcake nieuwe stijl met bijvoorbeeld pistaches of lemon poppyseed.

BEELD MARTINE STEENSTRA

LATER... als ik dood ben

CULINAIR

Uitvaartcake NIEUWE STIJL Koffie met een natte plak cake: het is nog vaak de gewoonte. Waarom geen oesters en bubbels? Of het ultieme troosteten: looksoep met bloemetjes of gewoon een lekkere zak friet… Het nieuwe motto: gebruik je fantasie! TEKST ELLEN SCHOLTENS

Erg lang leek het alsof we geen eetcultuur hebben in Nederland. Maar zie: het land van de gestampte pot heeft zich ontwikkeld tot een gastronomisch verantwoord oord. Met restaurants die ‘een omweg waard zijn’. Waarom dan zo’n arm afscheid op het gebied van eten en drinken? Waarom kan er nog nét een kop koffie en zo’n natte plak cake af bij een begrafenis of crematie? Hoe is dat eigenlijk zo gekomen? Terwijl in andere landen voedsel, ook bij de dood, symbool staat voor gastvrijheid en liefdadigheid. Eten geeft troost. Rouwende Molukkers drinken koffie en thee met gebakken banaan, spekkoek, gekleurde cake, rijstkoek en lemper, rijstrolletjes met vlees. In Suriname zijn gesuikerde pinda’s een traditionele begrafenissnack. In Marokko en andere delen van Noord-Afrika worden gesuikerde amandelen gegeten. Ook schapenvlees, couscous, rijst en dadels gaan mee naar de begraafplaats waar het eten bij het graf wordt uitgedeeld. En na afloop wordt er

‘Bak schoonmoeders appeltaart. Huur een foodtruck!’

gegeten in het huis van de nabestaanden en daarbij wordt echt niet op een eurootje – of dirham – beknibbeld. In Turkije deelt de familie na 52 dagen vooral zoetigheden uit. Turks fruit en snoepjes of helva, gemaakt met druivensiroop ‘want dat versterkt het hart en kalmeert de zenuwen’. Met andere woorden: Ideaal voor wie rouwt. Troostrijk eten bevat vaak koolhydraten. In Duitsland en Nederland werden vroeger speciale zoete broden gebakken: leedkoek of troostbollen.

SCHOENZOOL Volgens het Nederlands Bakkerijmuseum was het in Arnhem en omgeving de gewoonte dat een dode man een paar schoenen meekreeg in het graf. De reis naar het hiernamaals zou hierdoor eenvoudiger worden. Later werd dit gebruik vervangen door koekjes te bakken in de vorm van een schoenzool. Die gingen mee het graf in. Waarschijnlijk ligt hier de oorsprong van koffie met cake bij begrafenissen. Uitzonderingen zijn er altijd geweest. Mensen die ‘gewoon’ besluiten om bij de dood het leven te vieren met oesters en Champagne. Wie in stijl afscheid wilde nemen, kon in de jaren 80 en 90 een beroep doen op fijnzinnige cateraars als Gert-Jan van der Hoest, destijds een groot talent. Geïnspireerd door tuinboekenschrijfster Elizabeth de Lestrieux was hij een van de eersten die de natuur op tafel bracht. Dat was lang voordat Scandinavische supersterkoks als René Redzepi van restaurant Noma aan het wildplukken sloegen. Van der Hoest stond v

LATER... als ik dood ben

Susanne Duijvestein specialiseert in ‘afscheid nemen zoals je was’: ‘Ingrediënten gebruiken die iemands favoriet waren’.

BEELD ELISABETH LANZ

Een troost met Hollandse cider. BEELD SUSANNE BIJ AFSCHEID

bekend om z’n Italiaanse lunches, heel barok, met bloemen die er aan de zijkant van de tafel afvielen, waar uitbundig werd gekookt. Ook na een crematie of begrafenis. Maar over het algemeen is de prijs een barrière: in het land van ‘geen cent teveel hoor’ mag een uitvaart niet te veel kosten. Om precies te zijn 7,50 euro per persoon. Dan houdt het zo ongeveer op.

CAVA Terwijl er toch volop betaalbare alternatieven zijn. Culinair specialist Carin Leenders de Vries liet bij een plaatselijke bakker appeltaarten ‘naar schoonmoeders recept’ bakken. Ook vloeide, ter nagedachtenis aan de moeder van haar man, die net als zij Spanjofiel is, de cava rijkelijk. „Na afloop kreeg iedereen een gebaksdoos mee met daarin een springvorm en het recept van mijn schoonmoeders appeltaart.” De Rotterdamse legt uit wat haar schoonmoeders boodschap was: ‘Als er niets van mij gebleven is dan gedachten, deel mij dan uit in twaalf stukken zodat ik voortleef via deze heerlijke appeltaart’.

‘Crematoria en begraafplaatsen zullen vaker gaan samenwerken met lokale cateraars’ – Susanne bij afscheid 24

LATER... als ik dood ben

Leenders de Vries: „Elke verjaardag bij ons thuis nam Annie haar zelfgebakken appeltaart mee, aangepast aan de jarige. Voor de kleintjes gegarneerd met dropjes of ander snoepgoed en voor mijn man waren de rozijnen geweld in rum.” Gebruik je fantasie, adviseert ook Carola de Kanter van Kookatelier Caatensteyn in Ulvenhout. „Hier in Brabant is het een dráma. Of je krijgt koffie met cake of een Brabantse koffietafel met kleffe broodjes. Tot op heden ben ik nooit gevraagd om te cateren bij een afscheid. Als ik het zou doen, dan zou ik het mooi vinden om voor één bepaalde kleur te kiezen, voor de lievelingskleur van de overledene. Zelf zou ik de voorkeur geven aan alles wat wit is. Althans, alleen groente, bloemen en kruiden: ik kook vegetarisch.” Gevraagd naar voorbeelden verwijst ze naar haar kookboek ‘Leafs’ met daarin het recept voor looksoep met bloemetjes van de knoflook- of bieslookbloem. „Dat is zo’n mooi gerechtje. Ingetogen feestelijk noem ik dat.” Nog een idee: huur een foodtruck. Er zijn nu al uitvaarten die worden verblijd met de komst van mobiele frietkotjes. Het kan een nieuwe markt zijn voor wat nu zo hip wordt gevonden, want ook foodfestivals raken een keer uit de mode...

UITVAARTCAKE ‘Susanne bij afscheid’ is een nieuw eenvrouwsuitvaartbedrijf. Eigenares Susanne Duijvestein wil zich specialiseren in afscheid nemen ‘zoals je was’. Een speciale plek, de keuze voor bepaalde materialen, textiel en bloemen, het lievelingseten, bepaalde rituelen: alles vindt ze belangrijk. Als het gaat om eten: „Koffie met cake is ieders gruwelscenario. Met mijn nicht Martine Steenstra, een foodstylist, ben ik een lekkere uitvaartcake aan het ontwikkelen. Daarin gaan

CULINAIR

BEELD MVVOORBERGEN

BEELD COUSINE

Eten aan lange tafels om samen – heel symbolisch – te delen.

Troostfood

Looksoep met nootmuskaatroom Ingrediënten: 3 tenen knoflook, ½ bos bieslook, scheutje olie, 5 blaadjes lavas (maggiplant), 1 l groentebouillon, 1 laurierblad, 200 ml room, nootmuskaat, zout (optioneel), bloemetjes Bereiding: Maak de knoflook schoon en snijd in stukjes. Hak de bieslook grof. Verhit de olie in een soeppan en fruit daarin de knoflook. Voeg bieslook en lavas toe. Fruit kort en laat het niet bruin kleuren. Voeg de bouillon toe en kook de knoflook zacht. Laat afkoelen en pureer de soep in de blender of met een staafmixer. Warm de soep, met toevoeging van het laurierblad, weer op. Klop de room lobbig en breng op smaak met nootmuskaat en eventueel wat room. Schenk de soep in een kommetje en schep er wat nootmuskaatroom op. Garneer met een bloemetje naar keuze. Dit recept voor een wit afscheid is van Carola de Kanter van Kookatelier Caatensteyn en opgenomen in Leafs, (Uitgeverij Good Cook)

ingrediënten die altijd iemands favoriet waren. Zoals rozenblaadjes of lemon poppyseed. Cake, maar dan anders.” Susanne Duijvestein komt uit de Slow Food–wereld. „Ik ken veel bijzondere cateraars en ambachtelijke makers met een liefde voor lokale en duurzaam geteelde producten. Van haute friteurs en foodtrucks tot worstenmakers en koks die conceptueel werken. Een samenkomst kan staand zijn met hapjes, maar ook aan lange tafels met grote schalen eten om samen, heel symbolisch, te delen.” Volgens de kersverse uitvaartondernemer hoeft een ‘culinair’ afscheid niet luxe te zijn. Er zijn vaak genoeg familieleden en vrienden die graag helpen of zelf iets willen maken. „Denk aan de bowl van oma, het geheime recept van die gevulde eieren of worstenbroodjes: comfort food!” „Broodjes smeren kan ook,” vervolgt de Amsterdamse. „Dan halen we brood van bakkerij MAMA en jam en boerenkaas uit de buurt en gaan we met z’n allen een lunch maken. Mensen vinden het bij een uitvaart vaak fijn om iets met elkaar te doen. Anders stá je daar maar…” Duijvestein voorspelt dat catering het allerbelangrijkst gevonden gaat worden op uitvaarten. „Ik heb laatst een enquête gehouden over uitvaarten. Weet je wat het nummer 1 antwoord is op de vraag ‘Wat kan er verbeteren’? Dat is eten en drinken.” Ze verwacht ook dat crematoria en begraafplaatsen vaker gaan samenwerken met lokale cateraars en beter gaan inspelen op de wensen van hun klanten. „Vooral aan de bar. Op de uitvaarten die ik heb meegemaakt, speelde vooral die borrel een belangrijke rol. Wie weet is het straks heel normaal als je na een begrafenis kunt kiezen uit een Oedipus of ander speciaalbiertje…”1

LATER... als ik dood ben

Ga eropuit MET DE KIST! In het bos, een voormalige stadsboerderij of een bollenkas nabij de duinen: voor wie een anders dan anders locatie zoekt waar je met elkaar kunt herdenken, zijn er volop mogelijkheden. Nieuwste hit: de opblaaskerk.

FOTO DAGLIEFSTE

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Rouwen in bos, bollenkas of duinen Aan lange tafels verhalen vertellen in een bollenschuur of zingen in de duinen: Dagliefste gunt mensen een heel eigen afscheidsceremonie op bijzondere plekken. “Tussen de bomen of op het strand valt elke tijdsfactor weg,” zegt Monique van Reisen. Wij doen het anders, luidt de slogan van Dagliefste. “Het verdiepen in het verhaal, het leven achter de mens van wie we afscheid nemen, is de bron van waaruit wij het afscheid vormgeven,” zegt Dagliefste-oprichtster Monique. “Daarbij spelen de wensen en ideeën van de familieleden ook een belangrijke rol. Op deze wijze geven wij samen vorm aan een bijzonder en liefdevol afscheid op locaties met een eigen karakter.” Strand, duinen, bossen, een bloemenkas of bollenschuur, maar ook thuis: op al die plekken kan Monique van Reisen een herinneringsbijeenkomst organiseren. Als fotografe weet ze hoe belangrijk details zijn. Een sfeervolle omgeving, binnen of buiten, waar aan lange tafels bijzondere

verhalen verteld worden. Samen bloemen plukken van het veld die meegaan als herinnering aan een bijzondere dag. Haar drive? “Ik heb persoonlijk en ook als fotograaf veel uitvaarten meegemaakt die ik niet altijd vond passen bij de overledene. Daarom vind ik het belangrijk dat bewust wordt nagedacht over het leven dat iemand heeft geleid en over de dag van de uitvaart. Dagliefste helpt daarbij. Als sfeervol decor allereerst een locatie die past bij de overledene. Zo kunnen we een mooie kerk uitkiezen, ook zonder geloofsovertuiging. Dagliefste maakt het nu ook mogelijk om met elkaar en met de overledene erbij samen te komen op het strand. We gaan er al trouwen, dus waarom niet ook rouwen? Herinneren met het geluid van de zee op de achtergrond, de meeuwen boven je hoofd en het zand tussen je voeten,” zegt Monique.

BOS “Rond de eeuwwisseling was het heel normaal om dode mensen te eren. Met de kist ging je door heel het dorp om de laatste eer te bewijzen. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond een taboe op de dood. Donkere auto’s, mensen in het zwart en het liefst een uitvaart die zo snel mogelijk achter de rug was. Voor ons is elk afscheid echter een ode aan het leven van degene die is overleden.” Omdat tijdsdruk bij regisseur Dagliefste géén rol speelt – ‘We nemen desnoods de hele dag’ – kun je ervoor kiezen om een andersoortig programma samen te stellen. “Wij bieden bijvoorbeeld graag de ruimte om voorafgaand aan de ceremonie te verbinden en beginnen dan ook met een lekkere kop koffie of thee. Zoetigheid erbij, belangrijk bij verdriet! Emoties delen, armen om elkaar. En dan naar mooie verhalen luisteren. Dat geeft zo’n andere dynamiek.”

TENT

‘Voor ons is elk afscheid een ode aan het leven van degene die is overleden’

Met Staatsbosbeheer zijn meerdere plekken in de duinen aangewezen waar een afscheidsdienst mogelijk is. Als eerste in Noordwijk, maar straks zijn er ook andere plekken in Nederland. “We hebben bijvoorbeeld een prachtige locatie in Wassenaar in het bos.” Mag allemaal in de buitenlucht, maar voor wie meer intimiteit verkiest – of bij slecht weer – is een mooie tent beschikbaar die op de gekozen plek wordt opgezet. Met de inrichting naar keuze: “Simpel of luxe, wat je wilt. Een aankleding die past bij het gezelschap en de sfeer van die dag. We zorgen voor alles: lantaarns, bloemen, mooie muziek en desgewenst heerlijk eten.”

LATER... als ik dood ben

Mobiele opblaaskerk mét Silent Disco Op festivals en bij evenementen zijn ze al een vertrouwd beeld: de opblaaskerken en Silent Disco van de familie Bottenberg. Nooit eerder hebben de ondernemers aan een uitvaart meegewerkt. “Maar waarom eigenlijk niet?” vraagt zoon Wessel zich hardop af. “Als je van het leven een feestje maakt, kun je dat ook bij het afscheid doen.”

LATER... als ik dood ben

Wessel en zijn vader Pim Bottenberg zagen ooit een kleine opblaasbare kerk als decor in een theaterstuk. “Dat vonden we zo gaaf; die wilden we meteen in het groot.” Het werd een enorme opblaaskerk van 18 meter lang, 8 meter breed en met een toren van 12 meter hoog. Naast een grijze is er ook een opvallende roze variant. De mobiele kerk is geschikt voor maximaal 200 personen en kan naar eigen smaak worden ingericht met een podium, statafels of banken. De tent heeft geen vaste vloer en kan bijna overal in een dag open afgebouwd worden. “We verhuren aan festivals en evenementen of zetten ze in bij bruiloften, kerkdiensten en netwerkbijeenkomsten. De meeste mensen reageren superenthousiast. Slechts een enkeling vindt dat we hiermee het geloof belachelijk maken. Maar we plaatsen de tenten niet als ze ingezet worden voor anti christelijke activiteiten.” Wessel hoopt dat de opblaaskerk ooit voor een persoonlijk afscheid wordt ingezet. De ondernemer ziet het zelf al helemaal voor zich: na zijn overlijden wil hij in zijn eigen opblaaskerk opgebaard worden. “Ik heb het mijn familie al voorgelegd: ik wil twee opblaaskerken naast elkaar.” Misschien lopen zijn gasten dan ook rond met zijn eigen headsets: de draadloze hoofdtelefoons van de Silent Disco. Ook een onderdeel van zijn onderneming FEESD. “Je kunt met maximaal 300 man tegelijk in een rumoerige of juist stille ruimte met je koptelefoon op geconcentreerd luisteren naar muziek of gesproken woord. Op festivals levert dat vermakelijke beelden op.“ Bij het afscheid van een dierbare is de Silent Disco ook prima in te zetten. “Als het uitvaartcentrum te klein blijkt, kunnen gasten buiten meeluisteren naar de plechtigheid. Of als een toespraak vertaald moet worden, kan dat al tijdens de dienst met een vertaler achterin de zaal.” Maar er kan meer, wil Wessel maar zeggen. “De overledene kan voor zijn afscheid een boodschap inspreken die je kunt afluisteren als je bij het graf staat. Of je kunt luisteren naar muziek, terwijl je in stilte over de begraafplaats loopt. Veel is mogelijk, en dat maakt een afscheid juist zo persoonlijk.”

INSPIRATIE

Huiskamersfeer in stadsboerderij van Wapen van Degenkamp Het Wapen van Degenkamp – 150 jaar traditie – opent een nieuwe eventlocatie met catering in een van de oudste stadsboerderijen van Rotterdam. “Ik hecht aan een huiskamersfeer,” zegt René van Degenkamp. Groot geworden in brood en banket staat de naam Wapen van Degenkamp tegenwoordig ook voor catering. Dat doet het vanaf dit najaar onder andere op zijn nieuwe locatie in Rotterdam: de Partyboerderij. Na een grootscheepse verbouwing is de voormalige 18de eeuwse stadsboerderij ondergedompeld in historische kleuren. Bordeauxrood en groen bepalen net als een knapperend huurvuurtje de sfeer in de oude hoeve. Op deze locatie gaat het 150 jaar oude familiebedrijf onderdak bieden aan een breed palet van bijeenkomsten, waaronder condoleances en herdenkingsbijeenkomsten. De intieme huiskamersfeer in de boerderij, die plaats biedt aan circa 75 personen, is daartoe zeer geschikt, meent eigenaar René van Degenkamp. “Ik heb in het afgelopen jaar tot twee keer toe van nabij meegemaakt hoe belangrijk de sfeer is bij een uitvaart. Een warme omgeving draagt ertoe bij dat mensen zich makkelijker bewegen en contact hebben.”

BALKEN Dat de boerderij met zijn houten balken ook onderdak biedt aan een museum met bakkersspullen zorgt voor nog meer sfeer, is hij overtuigd. “Je bent omringd door voorwerpen uit diverse oude Rotterdamse bakkerijen, de zogeheten Stichting Bakkers op Zuid. Een ouderwetse broodkar bij de entree en historische machines in de tuin maken het plaatje af.” Het Wapen van Degenkamp is al ruim 25 jaar een begrip in de cateringwereld. Het bedrijf verzorgt vanuit zijn eigen locatie buffetten, lunches, uitgebreide diners en een high tea voor een groot aantal opdrachtgevers. “Alles is mogelijk,” zegt René. “Van luxe vishapjes en wildpatés tot biologische driegangenmaaltijden. Bovendien werken we samen met meesterbakker Uljee die net als wij de lat hoog legt als het gaat om goede ambachtelijke producten.” Dat Het Wapen van Degenkamp ook een High Tea Factory

De Rotterdamse stadsboerderij FOTO BOUKJE CANAAN

onder zijn vleugels heeft, betekent dat het ook op dit gebied zijn kwaliteiten levert. René: “Alles wat we doen, is super vers en als het kan op locatie bereid. De partyboerderij beschikt over een professionele keuken waar onze koks de hapjes en maaltijden bereiden. Daarbij wordt uitgebreid rekening gehouden met gasten met voedselallergieën.”

BLOEMEN Voor de aankleding met onder meer bloemen werkt hij samen met een aantal collega’s zodat zij met elkaar een totaalpakket kunnen aanbieden. Er is led-sfeerverlichting aangebracht voor meerdere doeleinden. “Sommigen vinden het fijn als het licht gedimd wordt of hebben een voorkeur voor een bepaalde kleur. Dat valt allemaal te regelen. Net als de muziek. Voor wie live muziek prefereert, is een piano beschikbaar.” Als volgend jaar ook de serre klaar is, zal de boerderij aan nog eens 75 personen extra plek bieden. “En ook de tuin wordt nog aangepakt. Voor condoleances en herinneringsbijenkomsten biedt het Wapen van Degenkamp een unieke locatie in de Rotterdamse regio.”

LATER... als ik dood ben

BEELD DAGLIEFSTE

De natuur in Een herdenking op de hei, in het bos of in het duin? Staatsbosbeheer opent er waar mogelijk graag zijn terreinen voor. Staatsbosbeheer brengt mensen op heel veel manieren in contact met de natuur. Als beheerder van circa 260.000 hectare natuurterrein in Nederland doet het dat op vele manieren. “Staatsbosbeheer ziet de natuur namelijk niet los van de mensen die er graag zijn, tijdens en na hun leven,” zegt Annemieke op ’t Hof van Staatsbosbeheer. Voorwaarde is dat de natuur geen schade ondervindt. “Bijvoorbeeld in sommige periodes, zoals in het broedseizoen, kan niet alles.” Er zijn geen vaste locaties aangewezen voor speciale bijeenkomsten. “Elke aanvraag is maatwerk,” legt Annemieke uit. Wie gebruik wil maken van een terrein van Staatsbosbeheer moet daarvoor altijd vergunning aanvragen. Wel zijn er afspraken met Dagliefste om in Noordwijk op een aantal plekken een rouwceremonie te organiseren. Voor het verstrooien van as in de natuur, wat veel mensen willen, heeft Staatsbosbeheer de Stichting Natuurlijk Herdenken in het leven geroepen. Deze beoordeelt aanvragen en verstrekt de vergunning die nodig is. Op een aantal plekken biedt Staatsbosbeheer ook nog de mogelijkheid om tegen betaling een herinneringsbankje te plaatsen.

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Gedenkteken als een verhaal Stoere letters, verlichting, een vingerafdruk als overall print. De grafmonumenten van kunstenaar Jeroen Stok zijn niet alleen anders, er schuilt ook een verhaal achter.

Stichting Make a Memory Stichting Make a Memory fotografeert op verzoek van ouders en via bemiddeling van zorgprofessionals, ernstig zieke, terminale en overleden kinderen in de leeftijd van 23 weken (zwangerschap) tot en met 17 jaar. Met een landelijk netwerk van ruim 140 professionele fotografen worden thuis of in het ziekenhuis foto’s gemaakt. Voor de ouders zijn er geen kosten verbonden aan het maken en ontvangen van de foto’s. Alle onkosten worden gedragen door sponsoren, donaties, schenkingen en andere wettelijke inkomsten. De ouders ontvangen een boekje met vijf afdrukken en een USB-stick met alle foto’s in hoge resolutie. De auteursrechten worden direct overgedragen aan de ouders, waardoor de privacy gedurende het gehele proces gewaarborgd wordt. De foto’s bieden de ouders troost, een blijvende herinnering en kunnen wezenlijk helpen bij de verwerking van het verlies.

Voor het graf van vrachtwagenchauffeur Christian, belangrijk spil in zijn dorp, nam Jeroen Stok diens vingerafdruk als uitgangspunt. Samen met de handafdruk van zijn vrouw en kinderen. Hij blies deze op en smolt de unieke symbolen samen in het roestkleurig ijzeren gedenkteken dat nu het graf siert. “Als symbool voor de stempel die deze man in het leven heeft gezet.” Niet alleen de materialen die Jeroen toepast – roestvrijstaal, ijzer, glas – zijn weinig doorsnee, de wijze waarop de kunstenaar uit Lelystad tot een monument komt, is al even bijzonder. Hij verdiept zich in de persoon voor wie het eerbetoon bedoeld is. De valkenier kreeg een rvs slechtvalk op zijn graf, de duiker zeesterren. Voor de ouders die hun kindje verloren maakte hij op een steen een rvs hart met fladderende vlindertjes er omheen. Imposante letters op graven vormen ook een van zijn bekende handelsmerken. “Zij stralen kracht uit, mannelijkheid,” legt Jeroen uit. Handschriften is eveneens een terugkerend thema. “Voor het graf van iemand die een innovatief persoon was geweest, heb ik een monument van rvs gemaakt waarop grote letters in zijn eigen handschrift. Een zonnepaneeltje in het gedenkteken zorgt dag en nacht voor een lichtje. Vernieuwend en daarom passend bij de persoon die iemand is geweest.” Aan elk monument gaan doorgaans meerdere ontwerpen vooraf. Samen met de nabestaanden wordt dan het uiteindelijke model gekozen. “Daarna volgt een model op ware grootte van bijvoorbeeld hout of karton. Als dat akkoord is, ga ik aan de slag met het echte monument. Dat is altijd een unicum. Soms dragen nabestaanden het zelf naar het graf als laatste eerbetoon. Een vader zei: Alsof ik haar kist weer droeg. Een letterlijk en figuurlijk zware last.” 1

LATER... als ik dood ben

ZEG HET met linten…

Simpele linten kunnen een beresterke steun zijn, weet Gijsje Teunissen van Charon. Ze geven houvast en daarom sleept ze manden vol mee, van strand tot berg. „De linten helpen om te verbroederen en om het moment van loslaten makkelijker te maken.” TEKST EVELIEN BAKS BEELD CHARON UITVAARTBEGELEIDING

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Gijsje Teunissen (63) zegt het vaak met linten. Sinds ze merkte dat ze iets losmaken bij mensen, zijn ze min of meer haar handelsmerk geworden. Sterker: de vrouw achter Charon Uitvaartbegeleiding in Egmond ziet haar idee al volop gekopieerd.

WILGENTENEN Ermee zitten doet ze nauwelijks. Gijsje, in 2013 door collega’s uitgeroepen tot beste in haar vak, neemt collega’s gerust mee op sleeptouw om te laten zien dat standaard al lang niet meer de maat is. Een uitvaart in een boomgaard, een kist van sloophout, een wieg van wilgentenen? Gijsje regelt het met de kunstenaars die ze om zich heen heeft verzameld. Onder hen Jeroen Stok, maker van opvallende grafmonumenten, maar ook Radboud Spruit, wat Gijsje betreft al jaren dé topper onder de kistenmakers. „Weet je, ik wil pas doodgaan als heel Nederland weet dat het afscheid ook héél anders kan.” Als ritueelbegeleider in een bejaardentehuis zette ze jaren geleden een mand vol linten neer. Kinderen van dementerende ouderen liet ze een kleur uitzoeken, passend bij de persoon van vader of moeder. Rood voor een gepassioneerde ziel, groen voor wie graag met zijn vingers in de aarde zat. „Ze werden er blij van omdat de linten hen dichter bij hun ouder bracht.”

‘Kippenvelmomenten, ook in volle zalen’

VETERS MET SLOTJES Toen Gijsje 13 jaar geleden haar eigen uitvaartonderneming startte - inmiddels een familiebedrijf – nam ze de linten mee in haar werk. Ze legt ze in de handen van de overledene en vraagt familie een lint te pakken. Soms treedt er zo na jaren een verbroedering op. Kippenvelmomenten, ook in volle zalen. Elke bijeenkomst zijn eigen lintenritueel. Voor de stoere man met zijn puberzonen, die hun vrouw en moeder hadden verloren, wisselde ze de linten in voor leren veters met slotjes eraan. Ze dragen ze nog altijd. En het kleine meisje van de overleden stewardess kreeg een lint met (bescherm)engeltje.

„Het lintenritueel raakt iedereen, ook mensen die niet van poespas houden.” Haar eigen kippenvelmoment beleefde ze hoog op een Spaanse berg. Collega Jet, rouwend om haar zoontje én haar grote liefde, koos er linten in de kleur van de zon die ze verbond met foto’s van haar liefsten. „Het was een magisch ogenblik, hoog boven de zee en dicht onder de sterrenhemel, met dierbare herinneringen. Jet knipte de lintjes uiteindelijk door, knoopte ze aan de dop van de net ontkurkte Champagne en wierp ze in zee. Ze had haar verdriet een plek gegeven.”

APPELS Gijsje zoekt met haar klanten graag de natuur op. Een boeddhatuin, strandtenten, een boomgaard. „Mensen weten het vaak niet, maar er is heel veel mogelijk. Wij gaan rustig met een kist het strand over, hoor.” Mensen inspireren, dat is wat ze wil. Als een Sinterklaas strooit ze met ideeën. „Pik eruit wat je aanspreekt.” Zo bracht ze een familie op het idee om appels als thema te kiezen wat werd doorgevoerd tot aan het graf waar een grote mand vol werd geplant uit de eigen appelboomgaard van de betreffende dame. „Als het afscheid goed is, kun je ook goed verder. Een mooi afscheid is een kroontje op het leven. Dat verdient iedereen. Groot of en petit comité in een huiskamer, het maakt niet uit.” 1

LATER... als ik dood ben

CHANSON ALS grote troost

LATER... als ik dood ben

MUZIEK

Goodbye England’s Rose May you ever grow in our hearts You were the grace that placed itself Where lives were torn apart (Candle in the wind, Elton John/Bernie Taupin)

De begrafenis van Lady Di in 1997 heeft weinig mensen onberoerd gelaten. Het live optreden van Elton John heeft daaraan zeker bijgedragen. Candle in the wind is sindsdien een veelgevraagd nummer tijdens uitvaarten. TEKST ELLEN SCHOLTENS

Ook twintig jaar later heeft Elton’s Goodbye van England’s Rose niets aan kracht ingeboet. Zo zijn er meer nummers die in je herinnering zijn gegrift. Singer-songwriter Maaike Ouboter verloor haar beide ouders, schreef in 2013 Dat ik je mis en in hetzelfde jaar speelde ze dit lied op de begrafenis van prins Friso. Het is sindsdien een grote troost bij gemis. ‘Ik wil mensen hoop en houvast geven in een tijd dat ze een dierbaar iemand hebben verloren,’ zei Ouboter daarover. Kun je het nét drooghouden tijdens een afscheid, muziek zorgt negen van de tien keer voor emoties en soms ook tranen. Zodra een lievelingsnummer van de overledene is te horen, is er vaak geen houden meer aan. Zéker als er live wordt gezongen en gespeeld. En wat zou het?

NIEUWE HERINNERING Aisha Krako-Bransen van Memories Uitvaartmuziek: “Wanneer je een bekend lied hoort, afgespeeld op cd, heb je daar allemaal je eigen herinnering bij. Waarschijnlijk heb je het vaker gehoord, waardoor je gedachten afdwalen naar je eigen plek. Dat kan heel mooi zijn, maar er is een wezenlijk verschil met levende muziek. Een live uitvoering zorgt ervoor dat je samen de muziek beleeft en ook samen een nieuwe herinnering creëert.” Aisha is Memories begonnen met haar man Peter, gitarist/ zanger en vaste begeleider van artiesten als Willeke Alberti en Elske DeWall: “Ik word al jaren gevraagd om op een afscheid van een dierbare te komen spelen en zingen. Meestal omdat ik

een bekende ben. Van families en vrienden kreeg ik te horen hoe dankbaar ze waren voor mijn bijdrage. Hoe mijn muziek ze had gesteund. Dat bracht me op het idee ook anderen, mensen die niet toevallig een muzikant kennen, te helpen. Niet iedereen weet ook dat live muziek tot de mogelijkheden behoort.” “Het fijne bij ons is dat we kunnen meedenken en dat we een professioneel netwerk van muzikanten hebben. Daardoor kunnen we aan elke muzikale wens tegemoet komen en families en uitvaartbegeleiders, zeg maar, ontzorgen. Ook voor herinneringsbijeenkomsten in verzorgings- en ‘afscheidstehuizen’ worden we tegenwoordig benaderd.”

ROCKCONCERT Aisha, die het ‘vaste aanspreekpunt’ is: “Een moeder was fan van de Rolling Stones. Dan gaan we in overleg met de nabestaanden bekijken wat voor soort uitvoering gewenst is. Soms wil de familie iets rustigs, dat is net zo goed mogelijk. Het omgekeerde gebeurt ook: in een theater hebben we tijdens een uitvaart, met de kist op het podium, een rockconcert gegeven. Dat was voor een jonger iemand, ja.” Bij Memories wordt het meest gevraagd om het Ave Maria in de uitvoering van Schubert. In de categorie ‘lichte muziek’ is Claudia de Breij’s Mag ik dan bij jou nog steeds een veelgevraagd nummer.

Top 10 uitvaartmuziek 1 Time to Say Goodbye, Sarah Brightman & Andrea Bocelli 2 Tears In Heaven, Eric Clapton 3 Afscheid Nemen Bestaat Niet, Marco Borsato 4 Angels, Robbie Williams 5 Papa, Stef Bos 6 Nothing else matters, Metallica 7 De Weg, Guus Meeuwis 8 De Steen, Paul de Leeuw 9 November Rain, Guns N’ Roses 10 Who Wants To Live Forever, Queen (Bron: Dela)

LATER... als ik dood ben

Aisha: “Of we ook weleens ‘nee’ moeten zeggen? Nou, dit jaar zijn we gevraagd om een combinatie van klassiek, Céline Dion en Franse chansons op één uitvaart te laten horen. Dat was best een uitdaging, want we willen ook in een vreemde taal een geloofwaardig muziekstuk ten gehore brengen. We hebben toen voorgesteld om de Franse nummers als ‘inloopmuziek’ op de piano te spelen en tijdens de dienst een cd af te spelen. Vervolgens werd live een nummer van Céline Dion en een klassiek stuk gezongen. De familie kon zich hier gelukkig goed in vinden.”

GEDICHT IN MUZIEKVORM Er zijn meer mogelijkheden: “We zorgen bijvoorbeeld voor een samenspel met de sprekers. Dat zij tijdens hun afscheidsspeech worden begeleid door gitaar of piano. Of dat je alleen een paar noten hoort, ter ondersteuning van de gesproken tekst. Wat ook kan, is dat wij de muziek maken bij een zelfgeschreven gedicht of tekst die speciaal is gemaakt voor de overleden dierbare.” Nóg een voorbeeld van maatwerk: “Er zijn mensen die hun eigen uitvaart willen regelen en creatieve ideeën hebben over de muziek. Voor diegene die komt te overlijden, regelen we dan dat een gedicht in muziekvorm door hemzelf kan worden ingezongen. Ik heb iets dergelijks twee keer meegemaakt en ik kan je verzekeren: dit komt echt binnen als je met elkaar rond de kist zit…” 1

Maar al denk ik soms dat het zo beter is Kan ik het niet helpen Dat ik je soms mis (Dat ik je mis, Maaike Ouboter) 36

LATER... als ik dood ben

De top 10 van Later...

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

In your Arms Chef Special Without You David Guetta Everglow Coldplay See you Again Wiz Khalifa ft Charlie Puth Treur niet Diggy Dex ft. J.W. Roy Liedje voor als ik er niet meer ben Robert Long Mag ik dan bij jou Claudia de Breij Dat ik je mis Maaike Ouboter Keep your Head up Ben Howerd Zo zal het zijn Rob de Nijs

PERSOONLIJK

Tattoo met de laatste woorden In één jaar verloor Marco Verbrugge (27) eerst zijn vader en toen zijn moeder. Hij koos voor twee permanente herinneringen op zijn borst. Een hartje en de laatste woorden die zijn vader tegen hem sprak. Na het overlijden van zijn vader bleven diens laatste woorden en raadgevingen, gesproken op zijn sterfbed, in Marco’s hoofd rondzingen. Hey kleine jongen… Veeg je tranen weg… Volg je hart wat men ook zegt… Ik zal altijd achter je staan…Wat je ook doet… Doe voorzichtig, het gaat je goed! Papa… Pas maanden later besloot de jonge havenarbeider uit Den Briel dat hij deze uit het hart gesproken woorden op zijn lichaam wilde laten zetten. “Als een mooie permanente herinnering,” zegt Marco. “Vanaf het moment dat mijn vader ziek werd, is het allemaal snel gegaan. De jongens van Dutch Ink hebben me altijd ondersteund. Ze kennen mijn verhaal. Ik ga er vaak even buurten op zaterdagmiddag. Zo ontstond het idee.” Als hij de woorden op zijn lijf leest, voelt hij zich verbonden met zijn vader. “We hadden gewoon een goede band. Altijd samen vissen hier in Den Briel. Biertje erbij, lekker ouwehoeren met elkaar. Eén keer per jaar reden we naar Frankrijk om daar te gaan vissen. Dan zochten we samen een mooi plekje uit bij openbaar water. Vaak hielp ik hem ook bij het klussen, stonden we samen te timmeren in de schuur. Dat soort mooie dingen, daaraan denk ik als de tattoo zie. En de tekst maakt dat ik toch een beetje positief kan blijven. Zo van: kom op, ga ervoor. Dat laatste is af en toe best moeilijk, want het is hard om alleen te zijn.” Op zijn 23ste liet Marco zijn eerste tattoo zetten. De woorden Mi Vida Loca, ook op zijn borst. Er volgden afbeeldingen op zijn armen (“Voor de sier”), maar de allerlaatste is hem samen met de woorden van zijn vader het meest dierbaar: “Ik heb een hartje op de plek van mijn hart laten zetten met daarin het woord Mama geschreven. Mijn laatste herinnering aan mijn moeder die ook veel te vroeg overleed. Zo draag ik hen altijd bij me.” 1

Herinneringen zijn populaire tattoos, weten ze bij Dutch Ink in Vlaardingen. “Elke dag zien we mensen binnenkomen voor een vlindertje, een portret of teksten. De een laat zijn hand vol tatoeëren, de ander kiest voor een afbeelding met de vingerafdruk van een overleden dierbare. Die wordt vaak kort voor overlijden genomen omdat de lijnen dan nog scherp zijn. Van een fragment van de vingerafdruk maken wij bijvoorbeeld een klavertje vier-tattoo,” vertelt eigenaar Kay Bak. Hij heeft de meest uiteenlopende afbeeldingen al voorbij zien komen. Van het gezicht van een ouder of partner tot complete afscheidsteksten. “Soms willen klanten dat we iets maken met de as van een overledene. Dat kan echter niet. We houden ons aan de wet. Bovendien zou ook het effect niet zijn wat ze wensen.”

LATER... als ik dood ben

BOEKEN

Mooi afscheid niets met geld te maken Marieke Henselmans was ‘een natte krant’ toen vorig jaar haar moeder overleed. Met haar nieuwe boek wil de besparingsdeskundige andere nabestaanden behoeden voor financiële valkuilen. TEKST ELLEN SCHOLTENS BEELD JANITA SASSEN

Ze is dé expert op het gebied van ‘vrolijk besparen’. Of het nu gaat om consuminderen met kinderen of om een betaalbaar afscheid. Voor dat laatste schreef ze ‘Laat je niet kisten door de commercie’. Marieke Henselmans: “Iemand een mooi afscheid geven, heeft niéts met de prijs te maken.”

dingen werken, maar toen wist ik niks. Waar liggen die papieren nou? Dat soort standaardgedonder. Ik was een natte krant. Emotioneel en ook sentimenteel. Ik was alleen maar bezig een mooie tekst voor de kaart te bedenken. Mijn zoon zei dat hij een goede uitvaartondernemer wist en ik kon alleen maar denken: wat fijn. En niet: is het verstandig om met diegene in zee te gaan?”

WAARMEE DAN WEL?

IS DIT EEN UNIVERSELE REACTIE?

“Dat je zélf de regie hebt. Dat zeggen mensen te missen bij een uitvaart. Er gebeuren daardoor dingen waarvan nabestaanden later last hebben. Iedereen wil een uniek, persoonlijk en prachtig afscheid. Helaas valt de praktijk vaak tegen. Iemand vertelde over het overlijden van haar vader. Haar moeder van in de 80 had al contact gehad met de uitvaartverzekeraar. Die zei: ‘Gecondoleerd, wij gaan alles in gang zetten’, en vroeg om een voorschot. Toen haar moeder een kwitantie wilde, werd ze beticht van wantrouwigheid. Haar dochter diende een klacht in, maar er werd gezegd: u bent niet de opdrachtgever. Ook werd haar moeder gebeld en verzocht haar dochter tot de orde te roepen. Al met al een nare ervaring.”

WAT KUN JE DAAR ZELF AAN DOEN? “Er had familieberaad moeten plaatsvinden. Mensen laten zich opjagen omdat ze niet in normale doen zijn. Als de dood onverwacht komt of je bent oververmoeid, omdat je vaak ook hebt gewaakt, weet je niets. Je hebt geen kennis van zaken en door de tijdsdruk een enorme achterstand. Alles moet snel-snel, want de kaarten moeten op de bus. Voor je het weet, ben je een afscheid aan het afraffelen. Vorig jaar is mijn moeder overleden. Ik kom uit de gezondheidszorg, weet hoe

LATER... als ik dood ben

“Mensen haten het om zich op dit soort momenten te verdiepen in geld. Daarom zeg ik: verdiep je nú in wat voor beslissingen er van je worden gevraagd. Zoek uit voor hoeveel geld je bent verzekerd en tegen welke voorwaarden. Ben je gebonden aan een verzekeraar of mag je zelf kiezen? Met het boek wil ik op een luchtige manier informeren dat je ‘straks’ niks waard bent. Dat de grote valkuil een gebrek aan kennis is. Nadat mijn moeder was overleden, realiseerde ik me: we verwarren het beste met het duurste. Je wilt het zo mooi mogelijk doen. Maar dat heeft niets met de prijs te maken. Het gaat erom dat je een afscheid persoonlijk maakt. Dat kan vaak met heel kleine dingen.”

EN ALS JE ÉCHT NIET WEET WAT JE WILT? “Ik heb ook een werkboek gemaakt. Daarmee wordt het kiezen van de uitvaartondernemer makkelijker. Je hebt die van de verzekeraar, je hebt éénpitters en er zijn budgetuitvaarten. Daarna kun je offertes opvragen. Cremeren of begraven scheelt al duizenden euro’s. Een kist kun je zelf maken en versieren, al kan dat een beetje houtje-touwtje zijn en als een vrekkenuitvaart worden ervaren. Qua vervoer: je mag een overledene zelf vervoeren in een Volvo Station. Maar het belangrijkste is: bedenk nú wat je wilt.” 1 ‘Laat je niet kisten door de commercie’ (€17,95) en bijbehorend werkboek (€9,95). Te koop in de boekhandel of bestellen via rechtopgeld.nl, bespaarboeken.nl

BOEKEN

Departures Deze Japanse film én Oscarwinnaar uit 2008 biedt een bijzondere kijk op de uitvaartwereld. Daigo Kobayashi, een getalenteerd cellist, keert na zijn ontslag terug naar zijn geboortedorp. Hij vindt er een voor Japanse begrippen weinig hoogstaande baan als uitvaartverzorger, maar raakt allengs gesteld op zijn nieuwe werk. Dit drama werd bekroond met de Oscar voor de Beste Buitenlandse film. Een eyeopener als je meer wilt weten over hoe de uitvaart van betekenis kan zijn voor je leven. Wel even googlen waar je hem kunt vinden.

Op zoek naar een persoonlijke invulling of handige checklist voor straks? Ook in de boekwinkel worden de schappen dikker met gidsen, naslagwerken en mooie leesboeken. Een selectie. Plus een filmaanrader.

Verloren en gewonnen Er is leven na de rouw. Verliesdeskundige Maria de Greef sprak tientallen mensen over het feit dat zij na het verlies van hun geliefde opnieuw, en soms totaal onverwacht, verliefd konden worden. Niet iedereen gaat daar even soepel mee om, blijkt. Maar, zo zegt radiopresentator Roelof Hemmen in het voorwoord: ‘Alle verhalen helpen, ik ben niet de enige’. Maria de Greef. Witsand Uitgevers, € 17,95.

Opruimen voor je doodgaat Döstädning noemen ze het in Zweden: de boel opruimen en ordenen tegen de tijd van het einde. Voordeel is dat nabestaanden niet worden opgezadeld met een berg materiële bezittingen. Zelf schijn je er overigens ook profijt van te hebben, want het ritueel helpt om te reflecteren. Margareta Magnusson, dame van respectabele leeftijd, gaat in haar gids in op wat echt belangrijk is in het proces. Over ouder worden en herinneren en het mooie van het leven. Margareta Magnusson. Uitgeverij De Bezige Bij, € 14,99.

Vaarwel Journaliste Annet de Jong ging op zoek naar de valkuilen en mogelijkheden van de uitvaart. Want weet je bijvoorbeeld dat je vrij bent om een uitvaartondernemer te kiezen, maar dat je verzekeraar dan misschien minder geld uitkeert? De schrijfster maakt een uitgebreide ronde langs onderwerpen als kisten, bloemen, uren, protocollen (maling hebben aan!), grafrechten, natuurbegraafplaatsen en nog heel veel meer. Met leuke informatieve verhalen over bijvoorbeeld Weduwewinst, interviews, boekentips en allerhande praktische informatie die moeten helpen om een mooie persoonlijke uitvaart vorm te geven. Annet de Jong. Uitgeverij LuitinghSijthoff, € 19,99.

Als ik later dood ben… En wat ik dan zou willen… is de titel van een uiterst praktisch werkboek, bestemd voor iedereen die nadenkt over zijn eigen afscheid of die van naasten. Eigenlijk net zo simpel en compact als bijvoorbeeld een verhuisgids. Het idee erachter is dat je op papier zet hoe je de dingen graag geregeld ziet – opbaren, bloemen, kist etc.., - zodat het straks voor iedereen klip en klaar is. Er is ruimte om je teksten voor de eigen kennisgeving op te schrijven, locatievoorkeuren te prikken, muziek te duiden en favoriete rituelen aan te kruisen. Op de laatste pagina’s gaat het om de echt praktische zaken. Weten de nabestaanden in elk geval welke abonnementen en verzekeringen er lopen en wie er allemaal een sleutel van het huis hebben. Platform NEL (Nu En Later), € 18,95 (te bestellen via www.platformnel.nl).

LATER... als ik dood ben

grote KISTEN DE

TOP 10

Eikenfineer? Het kan, maar hoeft natuurlijk niet. Als het om kisten gaat, bestaat er inmiddels een uitgebreide collectie bijzondere modellen. Veelal design om je (groene) vingers bij af te likken. Onze favorieten. LATERâ&#x20AC;Ś gaat liggen!

LATER... als ik dood ben

KISTEN

Sprookje Is ie niet om te zoenen, deze prachtige kist van Beerenberg? De Sneeuwwitje, ontsproten aan het creatieve brein van Dimitri Jagtenberg, Mark Beerens & Janssen, maakt dat je letterlijk wordt opgebaard als de prinses uit het wereldberoemde sprookje van de gebroeders Grimm. Alleen de dwergen ontbrekenâ&#x20AC;Ś De basis van deze wonderschone kist bestaat uit een losse baar met daar overheen de Beerenbergkist. Op de dag van het afscheid gaat de kist eraf en blijft de baar over. www.beerenberg.nl

Doe-het-zelf Geweldig idee voor de budgetman of -vrouw: een kist die je voor een klein prijsje kunt bestellen en Ă la Ikea zelf in elkaar kunt zetten. Volgens de ontwerpers van de Chistann DHZ-grafkist is hij binnen een half uur al gebruiksklaar. En hij wordt als compact postpakket van 25 kilo bij je thuisbezorgd met de pakketdienst. Zo simpel kan het zijn. De eco-kist kan tot 120 kilo dragen. Prijs: nog geen 270 euro. Koopje dus. www.chistann.com

Boekenkast Kast of kist? Hans Rademaker bedacht een boekenkast die je, als het zover is, heel makkelijk kunt ombouwen tot kist. Kwestie van de zeven planken eruit halen en deze gebruiken om af te dekken. Elke dag een extra plank erbij tot de kist gesloten is. Heb je toch mooi jarenlang plezier van je Boekenkastkist gehad. De Utrechtse Rademaker verkoopt ze onder de naam Ibis. www.ibisproduct.nl

LATER... als ik dood ben

Op je zij Zo standaard, het op je rug liggen. Suzan van der Schenk gooide het over een heel andere boeg. PU-REST staat voor grafkisten waarin je in foetushouding en zijligging neergevlijd kunt worden. Waarom? Simpelweg omdat het een natuurlijke houding voor de mens is. De PU-REST kisten zijn breder en korter, maar voldoen aan de wettelijke eisen voor begraven in Nederland. Ze zijn gemaakt van duurzaam hout. Leuk detail: de kist wordt met rijgkoord dichtgemaakt. De ontwerpster zelf werd in 2016 begraven in een PU-REST kist. www.pu-rest.nl

Staatsbosbeheer Een kist met een groene boodschap en mooie symbolische betekenis. Voor elke Groene uitvaartkist, een samenwerking met DZU, plant Staatsbosbeheer een nieuwe boom. Als symbool van leven om na te laten aan de wereld. Nabestaanden krijgen daarvan een certificaat. Voor elke geleverde kist ontvangt Staatsbosbeheer bovendien een gift van 50 euro. Zo kunnen ze de natuurgebieden weer de aandacht geven die ze verdienen. www.dzu.nl

Zacht Met zoâ&#x20AC;&#x2122;n verschijning wordt het aaibaarheidsgehalte wel heel hoog. Staaltje vakmanschap uit de in Nederland geproduceerde Zavadi-collectie. Omdat de dood al hard genoeg is, worden alle kisten gestoffeerd met een laagje katoen of linnen met een zachte gewatteerde tussenlaag. De dessins, speciaal voor Zavadi ontworpen, variĂŤren van lekker bloemig en bladerig tot kleurrijk quiltpatroon en abstract zwart-wit patroontje. Toch iets te druk? Kies dan voor een effen stof. www.zavadi.nl

Natuurlijk Iedere natuurliefhebber smelt bij de kistenlijn Natuurlijk van Bogra. Handgemaakt door de mannen van Dust to Dust en aangekleed met schors en zacht mos. Binnenin ligt een bedje van verkoelend mos. Zomersneeuw wordt net als Sterheide, Duinster en Dwerggoud gemaakt van onbehandeld massief Douglashout uit Nederland. Er is ook een kist van onbehandeld lindehout. Alle vijf modellen uit de serie zijn uniek. www.bogra.nl

LATER... als ik dood ben

KISTEN

100% afbreekbaar Marieke Havermans, verpakkingsontwikkelaar, zet de boel op zijn kop met de Onora, de allereerste 100 procent afbreekbare uitvaartkist ter wereld. Het resultaat van 3,5 jaar technische ontwikkeling. De aardekleuren ecologische kisten worden gemaakt van duurzaam Biomassa, wat wordt geproduceerd uit organische materialen als maïs en natuurvezels. Goed voor milieu, want tot 75 procent minder emissie bij cremeren, zegt de ontwerpster. Met zijn moderne lichtgewicht jasje is de al meermalen bekroonde Onora met zijn vriendelijke ronde vormen in elke sfeer thuis. www.onora.eu

Regionaal Waarom de dingen van ver halen? Troupin Uitvaartzorg uit Haarlem houdt het liever dichtbij huis. Voor de Regio Kist wordt alleen hout gebruikt uit de buurt. Bij voorkeur niet voor het doel gekapt, want Guy Troupin wil kisten maken van hout dat anders de versnipperaar in zou gaan. Er is een voorraad kisten uit diverse regio’s beschikbaar. Liever nog een kist van een boom uit eigen tuin? Ook dat kan. Bij elke kist wordt een certificaat uitgegeven. Weet je precies wat de herkomst van het hout is. www.troupinuitvaartzorg.nl

Over the top James Brown en Michael Jackson fans opgelet! Voorliefde voor over the top? Zeker weten dat deze Prestige – staaltje vakmanschap van gepolijst brons – aan al je buitenproportionele verwachtingen voldoet. Met de hand gepolijst, bestand tegen roest en erosie, voorzien van een mechanisch slot, weelderig bekleed et cetera et cetera… De fluwelen bekleding is er in verschillende chique kleuren. Overigens omvat The Casket Collection (UK), in Nederland op de markt gebracht door American Coffins/Amice Uitvaartkisten, nog veel meer bijzondere modelletjes. www.american-coffins.nl

LATER... als ik dood ben

PERSOONLIJK

‘DE REGIE HADDEN WE ZELF’ Jelle (50) verloor haar man Michel Snoep, een bekend kunstenaar, aan FTD. Ze regelde met haar meiden en vrienden een heel bijzonder afscheid. Inclusief een retro campertje en frietkot. “Een blauw VW-busje moest het worden. Omdat we daar ooit zelf in hadden rond gereden. Na een zoektocht op internet vonden we de perfecte rouwauto: babyblauw en helemaal retro. Op de dag van de uitvaart haalde ik samen met onze meiden en een van mijn broers de kist van Michel op in Ouddorp. Rijdend in ons busje werden we vrolijk toegezwaaid door medeweggebruikers. Ook leuke reacties bij de benzinepomp. Al die mensen hadden geen idee van onze delicate vracht. Door zijn ziekte – FTD, ook bekend als vroege dementie – verhuisde Michel zo’n twee jaar geleden naar een tehuis op Goeree-Overflakkee. Voor de meiden, twee pubers, en mij was het wennen dat we voortaan op bezoek zouden gaan. Zo heet dat. Hoewel we dachten nog wel jaren met elkaar te hebben, stonden we in december 2016 opeens voor een voldongen feit. Er was iets goed mis. Op de ochtend van Tweede Kerstdag namen we afscheid.

‘Bij een kunstenaar zou een fineerkist als een vlag op een modderschuit slaan’ 44

LATER... als ik dood ben

Voorbereid waren we totaal niet. Begrafenis, kist… Hoe, wat? We kregen Krijn als uitvaartleider. Een gouden greep. Hij gaf ons – eigengereide types - de ruimte om onze eigen invulling te geven aan de begrafenis. Bij een kunstenaar, gek van de natuur, zou een fineerkist uit de geijkte folder als een vlag op een modderschuit slaan. Net als cremeren. Zijn vrienden timmerden een eigen variant in de vorm van een boot, een thema uit zijn werk. Op de kist een tak met een vogeltje, liefdevol uit hout gesneden door een andere vriend. Helemaal Michel. Net als de kaart die we uiteraard zelf ontwierpen. Op de voorkant een werk van Michel. Feestdagen hebben één voordeel: je hebt, doordat ongeveer alles gesloten is, meer tijd om de dingen te regelen. Een uitvaartaula was voor ons een no go. De school in Vlaardingen, waarvoor Michel ooit een enorm vliegtuig had gemaakt, gooide op ons verzoek de deuren open. Daar onder zijn eigen houten kunstwerk plaatsten we zijn kist. Met familie, vrienden en anderen hielden we een prachtige bijeenkomst. Live muziek door zijn vrienden, mooie toespraken – onder andere door onze dochter Billy Bob – een ontspannen sfeer: dit was een afscheid à la Michel. Ik heb het door twee camera’s allemaal laten vastleggen. Na de begrafenis in kleiner gezelschap, op een mooi plekje dat we zelf hadden gekozen, sloten we de dag af in weer een andere school. Op de stoep een friet-foodtruck. Net als Michel altijd deed na zo’n serieus samenzijn, gingen de Vlaamse patatten en frikadellen het vet in. Effe een zoute bek halen, noemden we dat altijd. Er werd gelachen, serieus gepraat, gedanst. Een avond waarvan hijzelf zeker weten had genoten. Houd de regie in handen, is mijn advies. Volg je gevoel. Wij hebben Michel zo een begrafenis gegeven die volledig in zijn geest is georganiseerd. Dat voelt als een troost.” 1

ADVERTENTIE

‘Door de dood ga je nadenken, wat wil ik aan de wereld nalaten’ Margriet Onland weet wat het betekent om iemand te verliezen aan dementie.Vorig jaar overleed haar broer aan deze veelvoorkomende hersenaandoening. In korte tijd zag ze hem een heel ander mens worden. Bang. Verward. Afhankelijk. Margriet besloot te willen nalaten aan de Hersenstichting. “Ik wil verlichting bieden aan iedereen die door dementie in het duister tast.” “Een hersenaandoening zet je leven op z’n kop. Ook dat van mij en mijn broer. Hij was een grote, leuke man die langzaam uit het leven verdween. Heel confronterend. Toen hij overleed, was dat verdrietig, maar het verloste hem ook uit zijn lijden. Hij kreeg al op zijn 63e dementie. Het zet je aan het denken over je eigen bestaan en het einde daarvan. Naasten tasten vaak in het duister over waar je nou goed aan doet. Ook mijn schoonzus, die nog het meeste voor haar kiezen kreeg, heeft dat zo ervaren. Je wilt het voor iemand zo leuk mogelijk maken. Nog even een uitstapje, nog even naar buiten. Terwijl die persoon zelf daar juist helemaal ontregeld van kan worden. Als omgeving ga je maar door. Je hebt niet in de gaten hoe snel de situatie verergert.

Waardig ouder worden

Als iemand dementie krijgt, lijdt de omgeving mee. Dat je diegene als een heel nieuw persoon moet gaan zien, is zwaar. Ik wil iets doen om de ziekte leefbaarder te maken. Onze hersenen hebben nu

eenmaal een houdbaarheidsdatum. Ik geef om waardig ouder te worden met dementie. Niet om allemaal 400 jaar oud te worden. Dan moeten we nog heel wat hobby’s verzinnen.

Draaglijkheid

Ik vind het een mooie gedachte om na te laten aan de wereld, door de Hersenstichting op te nemen in mijn testament. Met name omdat dementie een grote rol speelt in mijn familiegeschiedenis. Zelf ben ik inmiddels alleen en dat beangstigt me weleens. Wat als ik op een dag ook mezelf niet meer ben? Dat ik geen schone kleren meer aantrek? Of steeds melk ga kopen, terwijl ik dat helemaal niet drink? Wie stuurt mij dan bij? Als ik er nu opeens niet meer zou zijn, gaat een groot deel van het geld naar de staat of naar familie die het waarschijnlijk niet echt nodig heeft. Door te geven hoop ik iets bij te dragen aan de draaglijkheid van dementie. Die verlichting gun ik iedereen. Daar voel ik me goed bij.”

Meer weten over nalaten aan de Hersenstichting? Neem dan contact op met Henriëtte Hindriks via 070 302 47 40 of hhindriks@hersenstichting.nl

EEUWIGE RUST

in het bos

Onder je favoriete beuk, tussen de varens of heidepollen. Eeuwige rust en sfeer zijn belangrijke redenen om te kiezen voor een graf in de natuur. De belangstelling groeit. TEKST EVELIEN BAKS BEELD BOUKJE CANAAN

Aan de zuidrand van Nationale Park De Hoge Veluwe ligt Heidepol. Een bordje wijst de richting. Zachtjes hobbelend over het onverharde bospad is daar plotsklaps het toegangshek. “Er is een afscheid aan de gang,” zegt de Heidepol-medewerker wachtend naast zijn golfkarretje. “Maar er is nog wel een parkeerplekje tussen de bomen te vinden.” Niets doet een argeloze bezoeker vermoeden dat hij zojuist is gearriveerd op een van de eerste natuurbegraafplaatsen in Nederland. Er is geen aangeharkte parking, geen aulagebouw en ook al geen rek met metalen vaasjes om meegebrachte bloemen in te doen. Dat laatste heeft een reden. “Bloemstukken zijn alleen toegestaan als iemand net is begraven. De enige decoratie op het graf zelf is een boomschrijf waarop de naam en eventueel datum van overlijden staan en bijvoorbeeld een veldboeket,” zegt de natuurbeheerder.

vaak een afscheid. Soms wordt de kist in een traditionele rouwauto bezorgd, maar ook steeds vaker in andersoortig vervoer. Een bosgroene 4wheel drive, geleend van een oom? Ook die zien ze komen, gevolgd door een gezelschap in passende kledij en voortstappend op laarzen. “We willen mensen genoeg ruimte en tijd geven om afscheid te nemen. Dat kan niet als erachter al een volgende groep klaar staat. Juist doordat ze die ruimte ervaren, wordt er vaker een alternatieve invulling aan het afscheid gegeven. Ook onze faciliteiten zijn niet standaard. Het decor maakt dat mensen buiten de lijntjes durven te denken die ze kennen. We doen niet aan catering. Mensen mogen die zelf regelen of desnoods

ENGELAND Een natuurbegraafplaats is een natuurgebied, waar je in de schoonheid van de natuur een eeuwige laatste rustplaats kunt krijgen. Het voelt en oogt als ieder ander natuurgebied, maar heeft alleen een bijzonder extra functie. Natuurbegraven groeit snel. In navolging van Engeland komen ook in Nederland steeds meer plekken in mooie natuurgebieden vrij. Op dit moment telt ons land circa dertien locaties, vooral gelegen in het noord(oosten) en zuiden van het land. Heidepol, dat vijf jaar geleden de poorten opende, ontvangt

LATER... als ik dood ben

De enige decoratie op het graf is een boomschijf

INSPIRATIE

hun eigen hapjes bakken en serveren in de keuken,” zegt Esther Rouw, medewerkster van Heidepol dat de oudste begraafplek van de Stichting Natuurbegraven Nederland is.

PAALTJES Wie voor het eerst een natuurbegraafplaats bezoekt, zal niet een twee drie doorhebben waar de graven liggen. Zodra je van het bospad af- of het veld instapt, duiken vergrijsde boomschijven en paaltjes op. De schijven gaan uiteindelijk op in de natuur. Aan de hand van coördinaten zijn de medewerkers en nabestaanden ook daarna altijd in staat om de precieze grafplekken te lokaliseren. “Omdat het een natuurgebied is, willen we dat monumentjes niet permanent worden. Een vergane schijf mag slechts één maal vervangen worden,” zegt Esther. Wel voor eeuwig is de plek. Sommigen hechten eraan voor hun dood zelf een plekje uit te zoeken. Bijvoorbeeld onder een beuk of juist midden op het veld. Een deel van het 17 hectare grote gebied zal over een aantal jaren deels veranderd zijn in heide. “Alle plekken hebben hun eigen sfeer. Wat mensen zeker weten, is dat hun plek voor altijd is. Dat wordt ook vastgelegd bij de notaris. Nabestaanden moeten erop kunnen vertrouwen dat de dingen goed geregeld zijn.”

NATUURLIEFHEBBERS Redenen om te kiezen voor een graf in de natuur zijn velerlei. Esther: “Een groot deel is, niet verrassend, natuurliefhebber.

Ze willen met een plek op een natuurbegraafplaats bijvoorbeeld bijdragen aan het behoud en uitbreiding van natuur in Nederland. Ze willen ook na hun dood verbonden zijn met de natuur of hun nabestaanden.” De natuurliefhebber kiest vaak bewust niet voor een kist maar voor een alternatieve lijkwade of bijvoorbeeld een mand van bananenblad. “Onze enige voorwaarde hierin is dat hun keuze natuurlijk en afbreekbaar moet zijn. De afgelakte eiken kist met metalen grepen mag dus niet. Van alle vormen van uitvaart is natuurbegraven volgens TNO de meest duurzame keuze. Ook dat geeft mensen een fijn gevoel. Ze willen een aarde achterlaten die ook voor de toekomstige generaties een fijne plek is om te leven,” stelt Esther. Om die reden is Natuurbegraven Nederland ook partner van Natuurmonumenten. Samen werken zij aan de ontwikkeling van een aantal natuurbegraafplaatsen. Uitgangspunt hierbij is dat deze een positieve bijdrage leveren aan de natuur; door uitbreiding van het areaal natuur en het verhogen van de natuurkwaliteit. Dit principe is altijd leidend. Op het veld vlijt een meisje zich neer naast een boomschijf. Uit haar tas pakt ze een boek. Ze ziet uit het bos het gezelschap terugkomen dat zojuist een dierbare naar zijn eeuwige rustplek heeft begeleid. Even later knallen in het houten ontvangstgebouw de Champagnekurken van de fles. Twee wandelaars kijken even op. 1

LATER... als ik dood ben

Persoonlijke kaart Een persoonlijke rouwkaart? Salut biedt online een uitgebreid pakket aan. “Op basis van onze ontwerpen gecombineerd met eigen foto’s en teksten kunnen mensen eindeloos variëren,” zegt Judith van der Leeden. TEKST DÉSIREE VAN DER JAGT BEELD SALUT

Ooit was de rouwkaart het domein van de uitvaartondernemer. Die had het voorgedrukte rouwpapier al klaar liggen. Alleen naam van de overledene en data moesten nog worden ingevuld. Even het dunne papier door de printer en de rouwkaart was klaar voor de post. Typ tegenwoordig online rouwkaart in en je vindt vele bedrijven die snel en gemakkelijk een geheel persoonlijke rouwkaart digitaal voor je maken. In combinatie met het snelle drukwerk kan zo’n zelfgemaakte kaart de volgende dag al op de mat liggen.

TRADITIE Salut, onderdeel van de Kaarten Carrousel, is een van de aanbieders. Het bedrijf is gespecialiseerd in drukwerk rondom life-events. Judith van der Leeden van Salut.nl: “De nieuwe technieken maken het mogelijk dat ook op het gebied van rouwkaarten eigenlijk alles kan. Op basis van onze ontwerpen gecombineerd met eigen foto’s en teksten kunnen mensen eindeloos variëren om een product te maken dat geheel bij hen past,” vertelt ze. Toch merkt ze dat – hoewel technisch dus van alles mogelijk is haar klanten zich nog veelal laten leiden door traditie. “Binnen de uitvaartwereld is de afgelopen jaren heel veel vernieuwd, maar het rouwdrukwerk loopt nog achter. Wij merken dat veel mensen op dit moment alleen nog soms overstappen op een kaart in plaats van de dunnere rouwbrief, maar wij verwachten dat dit de eerste stap is in de vernieuwing.”

BREED PALET Vandaar dat Salut op de website een breed palet aanbiedt waarop te zien is wat er allemaal mogelijk is. Want niet alleen qua kaartvorm en papiersoort valt te kiezen. Ook op het gebied van kleuren en stijlen bestaan legio mogelijkheden. Van een fotokaart tot een aquarel; zoals gezegd alles kan. Verder zijn er tal van thema’s te vinden, waarbij de natuur en bloemen de boventoon voeren. Op basis van de keuzes komen voorbeeldkaarten tevoorschijn die met eigen foto’s en teksten een persoonlijk tintje kunnen krijgen. Bij Salut is het daarnaast

LATER... als ik dood ben

ook mogelijk om van een blanco kaart geheel volgens eigen smaak en inzicht een eigen ontwerp te creëren.

OBSTAKEL Tijd wordt vaak als een belangrijk struikelblok gezien om zelf aan de slag te gaan. “Met de online tool is dat geen obstakel meer,” legt Judith uit. “Een persoonlijke kaart is vrij snel te maken en als die voor 18.00 uur is besteld, ligt deze de volgende werkdag al op de deurmat. En sinds kort doen wij direct versturen naar de genodigden, zowel doordeweeks als in het weekend. Dit betekent dat we vanuit de drukkerij de rouwkaarten insteken, adresseren, frankeren en aanbieden als rouwpost bij PostNL, ook op zondag.” Hoewel Judith nog enige behoudendheid bespeurt, denkt ze dat de veranderingen snel zullen doorzetten in de richting van eigentijdse rouwkaarten. “We merken dat mensen al steeds meer gaan vragen en ook de kaart persoonlijker willen maken.” Dat merken de uitvaartondernemers eveneens. Vandaar dat Salut met enkele grotere uitvaartondernemers gaat samenwerken. “De uitvaartbegeleiders zijn toch vaak de mensen die nabestaanden op weg helpen bij het maken van keuzes rondom de uitvaart. Een persoonlijke kaart is daarbij een belangrijk onderdeel. Een kaart moet namelijk echt bij iemand passen.”

INSPIRATIE

maken? Alles kan Met de online ontwerptool is het eenvoudig om aan de slag te gaan. Voorbeelden genoeg. Daarna een kwestie van foto, formaat en lettertype kiezen.

terugkomt, zoals een openingstekst, de naam van de overledene, de geboorte- en overlijdensdatum, de nabestaanden, de informatie over de uitvaart en het correspondentieadres. Ik vind het leuk om mensen te begeleiden met het proces om de kaart helemaal naar hun zin te maken, soms past een informele stijl en soms juist een formele. Dat maakt de kaart uiteindelijk heel persoonlijk.”

De rouwkaart wordt steeds persoonlijker, vertelt Muriël Idema van Daglief Rouwdrukwerk, een onlinebedrijf gespecialiseerd in rouwkaarten. Op daglief.nl staan ruim 700 voorbeeldontwerpen. Met hulp van een online ontwerptool kunnen mensen deze ontwerpen zelf compleet aanpassen. “Dat kan bijvoorbeeld met eigen foto’s en teksten, portretten of

VAKANTIEFOTO Naast de klassieke thema’s worden de ontwerpen steeds kleurrijker en persoonlijker. Nog steeds is de natuur een belangrijke inspiratiebron met bloemen, bossen of een zonsopgang, maar ook hobby’s worden steeds vaker getoond. “Deze afbeeldingen zijn wat duidelijker aanwezig ten opzichte van rouwbrieven en worden vaak ook in combinatie met een portret- of vakantiefoto van de overledene getoond. Laatst is een prachtige kaart gemaakt met voorop een foto van een scooter, deze sprong er echt uit door rode elementen terwijl de achtergrond zwart-wit was. De kleur werd extra benadrukt doordat deze roodtint ook terugkwam in de naam, de overige tekst heb ik in een grijstint gelaten. Ook hebben we weleens een trekker op de voorkant gezet,” vertelt Idema. Op veel kaarten prijkt inmiddels ook het beeld van de overledene, veelal in de kracht van zijn of haar leven. Vaak nog aangevuld met andere foto’s van dierbare herinneringen van bijvoorbeeld vakanties of hobby’s. Idema ziet steeds meer foto’s en boodschappen voorbijkomen in een sfeer die precies past bij de overledene. Eigen foto’s, een persoonlijke tekst, een songtekst of poëzie maken de rouwkaart uniek. “De dood is meer bij het leven gaan horen. Vaak wordt tijdens een uitvaart het leven gevierd. Dat is nu ook aan het ontwerp van de rouwkaart te zien. Mensen willen een kaart maken waarmee ze de persoon nog jarenlang kunnen herinneren. Een rouwkaart is daarmee veel meer geworden dan alleen een kennisgeving van een overlijden.” Idema verwacht dat steeds meer mensen zelf een eigen unieke kaart gaan maken. Overstappen op alleen een digitale versie is volgens haar een stap te ver. “Mail is daarvoor te vluchtig. Het leven is te waardevol. Met een gedrukte rouwkaart heb je toch iets tastbaars in handen. Een goed gemaakte kaart blijft een heel mooie persoonlijke herinnering.” 1

Het mooiste dat je kunt achterlaten zijn sporen van liefde.

handgeschreven boodschappen. Mensen maken zo een geheel eigen en persoonlijk ontwerp.” Middels de ontwerptool van Daglief maakt ongeveer 80 procent van de bezoekers – indien gewenst met wat hulp en/ of advies van Idema – een zelfontworpen rouwkaart. “De overige 20 procent mailt de tekst het liefst samen met een eventuele foto en formaat- en lettertypewensen. Dan maak ik kosteloos een ontwerp op maat.” Dankzij de online ontwerptool is tegenwoordig ontzettend veel mogelijk, vertelt ze. En de bezoekers van haar website nemen steeds meer de ruimte om een eigentijdse en vooral persoonlijke rouwkaart te maken. Soms moeten ze nog wel een drempel over. “Mensen vragen regelmatig om advies. Ze willen vooral weten hoe een rouwkaart eruit hoort te zien. Er is een aantal elementen dat eigenlijk altijd

We laten je los, intens verdrietig, maar voor altijd verbonden.

Klassieke kaarten zijn staand of liggend. Tegenwoordig zijn er ook andere formaten. Populair is de vierkante kaart. Sinds kort kan een rouwkaart ook in een drieluikformaat worden opgemaakt. Steeds vaker siert er een portretfoto op de voorzijde, of foto’s van herinneringen en belevenissen (vakanties en hobby’s). Wat ook een nieuwe trend lijkt te zijn, is het gebruik van oude foto’s. Zeer persoonlijke toevoeging zijn handgeschreven briefjes, zelf geschreven gedichtjes of een boodschap. Gebruik van verschillende soorten lettertypes geeft een eigentijdse look. Voor de naam wordt vaak een sierlijk lettertype gebruikt, voor de overige tekst meestal een wat rechter lettertype.

LATER... als ik dood ben

geen minimum bestelhoeveelheid • proefdruk € 1,- per stuk

Daglief Rouwdrukwerk

Maak eenvoudig zelf uw persoonlijk rouwdrukwerk via de ontwerptool van daglief.nl

Ik ben er weer.

- voor 18.00 uur besteld = volgende werkdag voor 11.00 uur geleverd Ondersteuning nodig bij uw ontwerp? Onze designers helpen u graag en kosteloos! Uw wensen kunnen ook via de begrafenisondernemer worden aangeleverd.

Service • dagelijks van 8.30 tot 21.30 uur bereikbaar • weekendservice • adresseren en verzenden • lokaal drukken en afhalen mogelijk • eigen pdf mogelijk • uw collectie beheert u via uw eigen account. Collectie • rouwkaarten • rouwbrieven • bidprentjes• dankbetuigingen • gedenkgeschenkkaartjes • liturgieboekjes • gastenboekkaarten • zeven papiersoorten • rouwenveloppen in vijf formaten • 23 envelopkleuren.

daglief.nl • info@daglief.nl • 010 5113340

Sam de Wijs Toen ik ziek was, dacht ik nooit aan later. Nu wel. Ik weet ook al wat ik wil worden: dokter. Omdat het mij mooi lijkt om kinderen te helpen, ik weet wat ze voelen. Alleen doe ik niet zo’n witte jas aan. Ik wil een blauwe jas aan. En gympen. Sam hoort bij de 75% van de kinderen met kanker die genezen. Dat percentage moet en kan omhoog. Wij streven naar minstens 95%. Om dit te bereiken moet er meer wetenschappelijk onderzoek worden gedaan. Daar hebben wij uw steun hard bij nodig. Wilt u meer weten over ons fonds en hoe u ons kunt steunen met schenkingen en nalatenschappen, stuur dan een e-mail naar tomvoutefonds@kika.nl of ga naar www.kika.nl/tomvoutefonds. Maak het verschil, schenk aan de toekomst.

Elk kind een familie

Een liefdevol thuis voor ieder kind. Iets mooiers kunt u niet nalaten. Ieder kind heeft een liefdevolle en veilige familie nodig om zich goed te kunnen ontwikkelen. Maar overal ter wereld zijn er kinderen die hun ouders en familie moeten missen. Daarom geeft SOS Kinderdorpen kinderen een familie en een toekomst. U kunt hier op een bijzondere manier aan bijdragen door SOS Kinderdorpen op te nemen in uw testament.

advertentieSOS_uitvaartglossy2.indd 11

We helpen u graag met persoonlijk advies. Neem contact op met Elsbeth Takkenberg, relatiebeheerder bijzondere giften. elsbeth@soskinderdorpen.nl / 020 30 32 543 soskinderdorpen.nl/nalaten

05-10-17 12:14

‘IK LEEF AL 13 JAAR IN BONUSTIJD, DANKZIJ LEUKEMIEONDERZOEK’ Els Meinen (65) staat positief in het leven. Maar toen ze in 2004 hoorde dat ze leukemie had, stortte haar wereld even in. “Ik dacht: ik ga dood.” Gelukkig kreeg ze in het Erasmus Medisch Centrum een experimenteel medicijn aangeboden. “Dankzij het onderzoek naar leukemie, leef ik al 13 jaar in bonustijd.” Kracht om door te gaan “Ik heb het geluk dat ik heel optimistisch ben en steeds de kracht heb om door te gaan. In het Erasmus MC zag ik een klein kindje met kanker. Toen besefte ik me dat ik gewoon moet vechten en niet zeuren. Mijn vriendinnen en de mensen in het ziekenhuis zijn zo aardig voor me. Wie ben ik dan om mijn hoofd te laten hangen? Dat lukt natuurlijk niet altijd.” “De afgelopen tijd gaan de kankerwaarden in mijn bloed weer omhoog. Dat kan betekenen dat de medicijnen niet meer aanslaan. Gelukkig is het kankeronderzoek

alweer 13 jaar verder en is er een nieuw middel dat me misschien kan helpen. In de tussentijd geniet ik van de gewone dingen, zoals lunchen met mijn vriendinnen.” Ook voor haar vader en zus “Ik ben mijn zus verloren aan borstkanker en mijn vader aan ouderdomsleukemie. Ik vecht daarom ook voor hen”, zegt Els. “Ik hoop dat over een aantal jaar kanker hooguit een chronische ziekte is. Daarom geef ik maandelijks aan KWF. En omdat ik zelf ook niet het eeuwige leven heb, nam ik KWF op in mijn testament. Want geld voor meer onderzoek is hard nodig.”

HEEFT U UW WENSEN GOED VASTGELEGD? Wilt u net als Els nalaten aan een specifiek persoon, organisatie of doel? Dan is het slim om uw wensen vast te leggen. Test of u uw nalatenschap goed heeft geregeld met de Testamentwijzer. U beantwoordt dan elf vragen en ontvangt een gratis advies op maat over uw testament. Ook vindt u op de website meer informatie over nalaten. Doe de Testamentwijzer op www.momentvoorjetestament.nl

PERSOONLIJK

‘IEMAND MOET DE LICHAMEN NAAR NEDERLAND BRENGEN…’ Martin Spiering rijdt in zijn eentje duizenden kilometers om in het buitenland overleden Nederlanders naar huis te brengen. “Het moeilijkste moment is vaak de aankomst als ik het verdriet van de familie zie.” “Als rouwautochauffeur ben ik naar zo’n beetje alle plekken in Europa al gereden. Scandinavië, Engeland, Italië, Frankrijk… Alles tot 1500 kilometer vanaf Hilversum. Als het lichaam van verder weg moet komen, is de repatriëring doorgaans per vliegtuig. Dan halen we het lichaam op bij de luchtvaartmaatschappij. Op de plaats van bestemming zijn er papieren in orde te brengen. Soms moet ik de overlijdensaangifte doen. In het ziekenhuis of mortuarium wordt het lichaam verzorgd alvorens we het in de kist leggen. Vaak moeten we de kist ook nog sealen. Om een dode vanuit Italië en Oostenrijk te mogen vervoeren, moet het lichaam zelfs in een zinken kist worden gedaan. Een flinke klus, want de randen worden ter plekke met de hand dicht gesoldeerd. Soms is de confrontatie met het lichaam moeilijk. Het zijn natuurlijk niet allemaal mensen die van ouderdom gestorven zijn. Ik breng ook jongens naar huis die tijdens het skiën zijn verongelukt. Of een verongelukte vrachtwagenchauffeur.

‘Na dagen wachten hebben ze hun dierbare eindelijk thuis’ 52

LATER... als ik dood ben

Lichamen die van een schip moeten worden opgehaald. Een hartstilstand, soms een herseninfarct. Tragiek die niemand koud laat. Dat is een van de redenen waarom ik dit in mijn eentje doe. Ik moet een beetje afstand kunnen nemen om mijn werk goed te doen. Met familie naast je is het niet altijd mogelijk om je emoties te controleren. Soms is dat heel moeilijk. Als je met een kindje van een paar jaar oud dat je in het mortuarium hebt verzorgd achterin de wagen naar huis rijdt, ja… dat kan hartverscheurend zijn. Maar het moet wel worden gedaan. En ik weet dat ik het kan opbrengen. Het moeilijkste moment is vaak de aankomst in Nederland. Vlak ervoor bel ik altijd het verwachte tijdstip door. Dan zie je soms bij de poort de familie staan. Vaak met de grootouders, broertjes en zusjes van het kind. Dat zijn emotionele momenten. Na dagen wachten – de bureaucratie in Europa vergt tijd om de dingen te kunnen regelen – hebben ze hun dierbare eindelijk thuis. Ik zie het verdriet. Ik heb weleens een arm geslagen om een vader die brak. Een beetje steun geven. Ik voel dat het wordt gewaardeerd. Mijn motivatie om dit werk te doen – ik breng ook overledenen naar het buitenland toe - is dat ik blij ben dat ik een schakel mag zijn in die reeks van mensen die zorgen dat het lichaam kan thuiskomen. Maar ik begrijp heel goed dat een heleboel mensen dit niet zouden kunnen. Mijn eerste rit een paar jaar geleden voelde ook heftig. Ik heb tot mijn pensionering bedrijven gehad in de verpakkingswereld. Dus dit was wel wat anders. Ik vond het in het begin heel naar om te worden geconfronteerd met verongelukte jonge mensen. Mijn auto is een onopvallende grijze Ford Transit. In het gekoelde achterdeel is plek voor twee kisten. Een keer heb ik een foetus moeten ophalen. Een schoenendoos was nog te groot, zo klein… Dit leg je natuurlijk niet in een grote kist. Heel liefdevol hebben we het toegestopt en het kistje op een brancard in de auto gezet. Natuurlijk doet dat iets met me. Maar uiteindelijk voelt het goed dat ik iets voor de familie heb kunnen doen. Dat ik hun kind met zorg heb vervoerd, geeft ouders een fijn gevoel. Hoe triest het overlijden ook is.” 1

IN BEELD

Mooie, leuke en bijzondere

BEGRAAFPLAATSEN Over sommige begraafplaatsen zou je wel úren willen dwalen. Vanwege het mooie verhaal, de bijzondere landschapsarchitectuur of het graf van die ene speciale Nederlander. De favorieten van LATER…

LATER... als ik dood ben

D ZORGVLIED

De beroemdste begraafplaats van Nederland is natuurlijk Zorgvlied. Berookt en bejubeld als het Père-Lachaise van Nederland. Dankzij alle beroemde inwoners die hier hun laatste rustplek hebben gekregen. Zijn het in Parijs Edith Piaf en The Doors-boegbeeld Jim Morrison die duizenden bezoekers trekken, in Amstelveen schuifelen fans voorbij van onder anderen chansonnier Ramses Shaffy, acteur Antonie Kamerling, schrijfster Annie M.G. Schmidt, astronaut Wubbo Ockels en politicus Hans van Mierlo. Ook de as van rocker Herman Brood wordt er bewaard. Maar Zorgvlied, aangelegd in eind 19de eeuwse Engelse landschapsstijl, is het ook zonder al die beroemde namen waard om uren te wandelen.

WESTERVELD Nog zo’n juweeltje van landschapsarchitectuur. Het Amsterdamse Westerveld werd aangelegd naar een ontwerp van L.P. Zocher, telg uit een vermaard geslacht van tuinarchitecten. De Zochers hebben zich onder meer bemoeid met de aanleg van de tuin van Paleis Soestdijk. Het waren een paar welgestelde Amsterdammers die hem eind 19de eeuw inschakelden voor het ontwerp van een begraafplaats in het

duingebied waar ze hun familiegraven wilden situeren. Dat Westerveld ook het allereerste crematorium van het land huisvest, maakt het een extra monumentaal adres. Op 1 april 1914 werd een huisarts uit Schiedam er als eerste gecremeerd. Oh ja, Westerveld is ook een erkend vogelreservaat én kent vele bekende namen, onder wie schrijver Multatuli, vrouwenvoorvechtster Aletta Jacobs, de vermoorde Leefbaar-politicus Pim Fortuyn en schrijver Boudewijn Büch. Voor de populaire misdaadserie Penoza werd overigens volop gedraaid op Westerveld, onder meer bij de koepel en in de monumentale aula.

HEILIG LANDSTICHTING In een heuvelachtig bos bij Nijmegen ligt begraafpark Heilig Landstichting, een rijksmonument. De verschillende manieren van begraven in het uit 1911 daterende park geven het een eigen cachet. Zoals de graven die zijn aangelegd als ware het een tuintje. De muurtjes er omheen zijn opgebouwd

Voor Penoza werd volop gedraaid op Westerveld 54

LATER... als ik dood ben

IN BEELD

Kijk niet vreemd op als mensen staan te schilderen

uit mergelsteen. Er zijn terrasgraven uitkijkend over het dal, cryptegraven naar voorbeeld van Palestina, en grafheuvels waarin je bovengronds wordt begraven. Ze staan hoog boven het golvende landschap. Vergeet ook een bezoek aan het urnenbos en de natuurbegraafplaats niet.

ST. PETRUS BANDEN Speciale begraafplaats binnen de Haagse gemeentegrenzen. Laatste rustplaats voor vooraanstaande families als de Brenninkmeijers (C&A) en Vroom & Dreesmann (V&D). Oud-minister Joseph Luns, actrice Guusje Nederhorst, kleinkunstenaar Robert Long en bergbeklimmer Ronald Naar zijn er ook naar hun laatste rustplaats gebracht. Door zijn architectuur en de uit 1885 daterende arcade brengt de plek sowieso mensen op de been. Kijk niet vreemd op als mensen staan te schilderen langs de paden of een orkestje de snaren beroert.

HAAGVELD De grootvader van Vincent van Gogh ligt er, net als Charles Guillame de Bourbon, de zelfbenoemde koning Lodewijk XVII van Frankrijk. Dat feit trekt nog altijd Franse toeristen naar deze begraafplaats nabij het Bredase Princenhage. Wat de plek mede bijzonder maakt, is de aanwezigheid van een groot aantal graftrommels. Ooit in heel Europa te vinden als eerbetoon aan overledenen, maar zo onderhand een zeldzaamheid. Nederland schijnt er nog maar zo’n 700 te hebben. De trommels werden tot zo’n honderd jaar geleden vaak gevuld

met bloemen, bladeren, foto’s of een laatste wens aan de overledene.

SOESTBERGEN Alweer aangelegd door iemand uit de familie Zocher. Met zijn slingerende paden is begraafplaats Soestbergen in Utrecht, stammend uit de eerste helft van de 19de eeuw, een groen rijksmonument. Je ziet er de graven van onder anderen Nicolaas Beets en Gerrit Rietveld, de ontwerper van de beroemde Zigzagstoel. Wat Soestbergen speciaal maakt, is de rotonde alias De ring van Zocher, maar ook het feit dat zich hier een vriendengraf bevindt. The Underground Community is een van de eerste van Nederland. De verwachting is dat er meer volgen, want voor een hoop mensen zijn hun beste vrienden misschien wel meer naaste dan hun familieleden.

HILLEGERSBERG Aan de stadsrand van Rotterdam, nabij het chique Hillegersberg, ligt een van de oudste begraafplaatsen waaraan bovendien een wel heel bijzonder verhaal kleeft. Volgens overlevering zou Reuzenmaagd Hillegond op ongelukkige wijze de zandheuvel hebben geformeerd waarop de kerk werd gebouwd. Met een schort vol zand struikelde ze over het lijk van haar minnaar. Het zand viel op de grond en op die heuvel verrees het kasteel. Na de verwoesting in 1426 werd alleen het kerkgebouw opnieuw opgebouwd. De kerk, ruïne, muur en het hek van de oude ingang staan op de Rijksmonumentenlijst. 1

LATER... als ik dood ben

BEGRAAFPLAATS ALS PLEK OM TE ROUWEN IS GOUD WAARD Voor een persoonlijke uitvaart hoef je niet naar een crematorium. Juist begraafplaatsen leveren maatwerk, van een eigen gekozen plek en live muziek tot het zelf dragen van de kist. “Bijna alles kan,” antwoordt Pauline Harmsen, directeur van de gemeentelijke begraafplaats en crematorium Essenhof in Dordrecht. TEKST BARTHO HENDRIKSEN BEELD EDWIN BOOTSMAN

LATER... als ik dood ben

De Essenhof in Dordrecht kent een lange geschiedenis.

INSPIRATIE

Een kunstwerk, steen of beplanting als grafbedekking.

Een onopvallende poort aan de lommerrijke Nassauweg aan de rand van de binnenstad van Dordrecht geeft toegang tot de Essenhof. Pas als je het grote plein achter je laat, kom je op de eigenlijke begraafplaats. Met de moderne gebouwen en strakke design oogt deze als redelijk recent aangelegd. Maar de begraafplaats kent een lange geschiedenis (anno 1828) die vooral zichtbaar wordt op de monumentale velden. Hier zie je de namen van oude Dordtse families terug, staan imposante grafmonumenten plus de oude ingang compleet met statige brug, hek, vijver en dienstwoning. „Iedereen moet begraven kunnen worden met respect voor ieders religie, cultuur of afkomst. Daarom is onze filosofie dat begraven en cremeren even duur moeten zijn,” stelt Harmsen, sinds 2008 directeur van Essenhof. „Er bestaat veel behoefte aan een plek om te rouwen, maar ook om te mijmeren. Dat is bij uitstek een begraafplaats die daarvoor speciaal is ingericht.”

MAATWERK Sinds haar aanstelling als directeur heeft Harmsen veel zien veranderen op de begraafplaats. „De laatste twintig jaar is de uitvaart steeds diverser geworden. Een individuele invulling van het afscheid kan bij een begrafenis net zo goed als bij een crematie. Bij de eerste kun je eigenlijk veel meer zelf doen nog. Bij een begrafenis ben je heel erg betrokken bij het laatste afscheid: je brengt de overledene de laatste eer en begeleidt je dierbare naar een plek die heel erg bij hem of haar past. Familie en vrienden kunnen de kist met touwen in het graf laten zakken. Of de kist blijft staan. Je kunt er een schepje aarde op gooien. Je hoeft zelfs niet in een kist begraven te worden, je kunt ook kiezen voor een lijkwade. Elke stap bepaal je zelf. Dat weet niet iedereen, dat zou beter gecommuniceerd kunnen worden. Het enige wat we de nabestaanden niet laten doen, is het openen en sluiten van het graf. Dat is werk voor professionals.” „Een graf geeft gedoe, wordt veel gezegd. Dat snap ik niet, een parkeervergunning kost ook geld. Voor een begrafenis

moet je een aantal keuzes maken. Ten eerste: wordt het een algemeen of een particulier graf. Bij ons biedt een algemeen graf ruimte aan twee of vier personen voor een periode van vijftien jaar. Je hebt geen zeggenschap over wie er bij elkaar in het graf begraven worden. Na vijftien jaar houdt het graf op te bestaan. De stoffelijke resten worden geruimd en over gebracht naar een verzamelgraf op de Essenhof.”

PARTICULIER „Hecht je waarde aan een particulier graf?” vervolgt ze. „Dan biedt de Essenhof een graf voor één of twee personen voor een periode van in eerste instantie vijftien of dertig jaar. Deze kan vervolgens eindeloos worden verlengd. Op afspraak kun je zelf een graf uitzoeken. Een medewerker loopt met de nabestaanden of soms ook met mensen die voor hun dood zelf een plek willen uitzoeken mee over de begraafplaats. De keuze valt vaak op een plaatsje op een veld waar ze eerder geweest zijn, bij familie of bekenden. Of onder een mooie boom of dichtbij de ingang. Sinds enkele jaren zijn er ook weer graven op het monumentale deel vrij. Daar zijn tevens ouderwetse graf kelders en hedendaagse wandgraven beschikbaar.” Ook wat betreft grafbedekking is er veel veranderd; van strakke regels naar een vrij beleid. „De enige restricties zijn niet te hoog, niet te breed en niet meer ruimte innemen dan het beschikbare grafoppervlak. Je kunt kiezen voor een steen, beplanting of een kunstwerk. Alleen op de monumentale velden gelden meer regels, daar moet de grafbedekking aansluiten op de bestaande sfeer. Een begraafplaats moet meegaan in de tijd, oud en nieuw kan goed bij elkaar passen.” Als afscheid geeft Harmsen het boekje Essenhof, voor altijd in mijn hart mee. „Een boekje over het heden en het verleden van deze bijzondere plaats. Na bijna tweehonderd jaar is de Essenhof nog steeds van en voor de Dordtenaren.” 1 (Bartho Hendriksen is consulent Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen, www.begraafplaats.nl)

LATER... als ik dood ben

BEELD MICHAEL DINGER

LATER... als ik dood ben

PERSOONLIJK

Herinneringen AAN PIM Wat doe je om de herinnering aan je plotsklaps overleden zoon (19) levend te houden? Overal kaarsjes, foto’s? Dat kan, maar het kan ook heel anders. Zijn vingerafdruk op een ring bijvoorbeeld, een bijzonder kunstwerk, een persoonlijk Memory spel en een stoel met het leer van zijn motorpak. Zo deed Marlies het… TEKST MARLIES BOL BEELD BOUKJE CANAAN

Ideeën zijn er altijd genoeg. Mijn hoofd bruist ervan. Stond het af en toe maar eens stil, denk ik weleens. Toch… ze komen wel heel goed van pas bij het verwerken van het verdriet om de dood van mijn zoon Pim en om het gemis te kunnen aanvaarden. In de zomer van 2015 overleed mijn jongste toen hij nog maar 19 was. Als het om Pim gaat, mag het qua ideeën ‘borrelen, bruisen en ja, zelfs ook knetteren’ in mijn hoofd. Laat ze maar komen… Een van de eerste ingevingen die we hadden na zijn plotselinge overlijden was om een vingerafdruk te laten nemen. Dat moet secuur worden gedaan. De afdruk moet immers bruikbaar zijn. Impona heeft er prachtige sieraden mee kunnen maken. Een leren armband, ketting, manchetknopen, zilveren en gouden

ringen. Er is veel mogelijk. De kinderen, mijn man, de vrienden van Pim: iedereen heeft zijn eigen keuze gemaakt. Ikzelf draag nu een mooie witgouden ring met zijn vingerafdruk.

KUNSTWERK Voor zijn afscheid was ontzettend veel belangstelling. In plaats van een bedankkaartje achteraf per post te versturen, bedachten we dat het veel mooier zou zijn om de vrienden van Pim bij de uitgang van de begraafplaats iedereen een kaartje in de handen te laten drukken. Kort nadat we Pim hadden begraven, zijn we ons gaan oriënteren op een kunstwerk voor op zijn graf. Een bijzonder monument moest het worden. Voor nu en voor de toekomst. Dat zit zo. v

LATER... als ik dood ben

Doordat ik kanker heb, bestaat er een kans dat ik eerder dan gedacht bij Pim aanschuif. Met die gedachte in het hoofd hebben we de uitdaging voor een speciaal kunstwerk neergelegd bij Jeroen Stok van Memorabel Grafmonument. Het resultaat is een prachtig monument, gemaakt van een combinatie van roestvrijstaal, cortenstaal en rubber. De naam PIM in grote glimmende letters. Ertussen een klein stukje bandenspoor. Uit het cortenstaal heeft Jeroen kusafdrukken gesneden. Het zijn de afdrukken van zijn vrienden, klasgenoten, vriendin, zussen, stiefbroers en mijn man en mij. De afdrukken zijn gevuld met rubber. Op de plaats van mijn kus komt straks de naam van mijn man na zijn overlijden, en vice versa. Op de dag dat Pim jarig zou zijn, hebben we samen met vrienden en familie het monument op zijn plek gezet. Het was een mooi ritueel. En nu een waardevolle herinnering.

KAARSJES Na zijn overlijden vulde ons huis zich langzaam maar zeker met kaarsjes, lieve herinneringsbeeldjes die mensen ons schonken, foto’s, boekjes en veel meer. Het tafeltje in de woonkamer dat we speciaal hiervoor hadden neergezet, raakte snel overvol. Ook in de rest van het huis zag ik overal de spullen om Pim te gedenken. Dit is het niet, zo wil ik niet, besloot ik op een dag. De herinneringen zijn nu verzameld op een dienblad dat op een minder zichtbare plek in huis staat. PIM is er wel op andere plekjes. Subtiel aanwezig, noemen we het. Op het

LATER... als ik dood ben

dressoir in de woonkamer prijken de drie letters van zijn naam. De hoofdletter I is een lamp, gevonden in een hippe vintagewinkel. De andere letters werden opgespoord op Marktplaats. Zo maakt Pim deel uit van ons dagelijks bestaan, ook al zal onwetende visite het niet meteen opvallen.

MOTORPAK Pim was een liefhebber van motorrijden. Hij verongelukte op het circuit. Tijdens een van mijn vele slapeloze nachten kwam ik op het idee om een van onze eetkamerstoelen te gaan bekleden met het leer van zijn motorpak. Bianca van De Leerlooier in Den Haag maakte er met veel liefde en gevoel een prachtige stoel van. Het resterende leer verwerkte ze tot etuis en sleutelhangers. Met vrienden en familie zitten we graag uren aan onze lange tafel en zo is Pim er toch altijd bij. Dan is het plots een jaar later. Wat doe je dan? Opeens had ik iets bedacht: een Memory spel met foto’s die naar Pim verwijzen. Van zijn eerste babykiekje tot zijn laatste race en alles ertussen. Het maken ervan werkte zelfs een beetje therapeutisch. Zo veel foto’s, zo veel herinneringen. Op zijn eerste herdenkingsdag speelden we Pim’s Memory dat we hadden laten maken bij Hema. Op de speciale dagen dat we bij elkaar komen om Pim te herdenken – verjaardag, sterfdag, begrafenisdag – hangen de XXL (100 cm) zilverkleurige heliumballonnen met daarop zijn naam. Pim heeft in ons huis een bijzonder plekje. 1

BEELD KRISTEL DALLINGA / FOTOSTEL

PERSOONLIJK

Kleding wordt woonkussen Kunstenares Joanna Janssen ging aan de slag met kledingstukken van Pim. Ze knipte en scheurde jeans, overhemden, sweatshirts, broeken en hoodies in stroken van verschillende dikte en weefde deze vervolgens aaneen tot een lekker dik woonkussen. “Indrukwekkend en ook af en toe emotioneel dat ik hiermee bezig mocht zijn,” zegt de oprichtster van weefatelier Kr8stof in Groningen. Op gevoel combineerde ze de verschillende stoffen en kleuren, waaronder grijs- en blauwtinten, kaki, crème en een beetje rood. Pim’s dikke wollen jas bleek geschikt voor de achterkant van het woonkussen (60 x 60 cm). “De knopen van de jas zijn de sluiting geworden.” Al eerder maakte Joanna een mooi kleed van stofstroken. Toen een goede vriend overleed, vroeg zijn partner haar een afscheidswade te maken van zijn

‘De knopen van de jas zijn de sluiting geworden’

kleding en beddengoed. “Met een groepje wevers, waaronder vrienden en familie, hebben we op acht weefgetouwen voor zijn afscheid een zachte stoffen cocon gemaakt. Dat ik voor natuurlijke materialen kies, maakt de waden ook bij uitstek geschikt voor een natuurbegrafenis.” Ook weeft Joanna gedenkkleden. Deze kunnen bijvoorbeeld over de kist worden gedrapeerd om daarna als erfstuk te worden bewaard. Sieraden met vingerafdruk: www.impona.nl Grafmonument: www.rvs-grafmonument.nl XXL heliumballonnen: www.ballonnenparade.nl Foto Memoryspel: www.hema.nl Eetkamerstoel: www.leerlooier.nl Grote letters: vintagewinkel en Marktplaats Woonkussen: www.kr8stof.nl

LATER... als ik dood ben

EVEN VRAGEN

Passend portret in woorden Ze neemt nooit een vragenlijst mee als ze met nabestaanden gaat praten. Alleen haar nieuwsgierigheid. Karien Hermanns schildert met woorden een portret van de overledene. TEKST ELLEN SCHOLTENS ILLUSTRATIE: NELLEKE VERHOEFF

Ze werkte als tv-producent voor RTL Nieuws, was reisleider en ook nog accountmanager tot ze besloot te gaan doen waar haar hart lag. „Iets dat ik eigenlijk altijd al deed, maar dan als iemand uit mijn eigen omgeving overleed: een mooie brief schrijven of iets vertellen tijdens een uitvaart.” Karien Hermanns (1964): „Een van mijn dochters zei, toen ik begon als ritueel begeleider: ‘Mam, je bent uit de kast gekomen!”

TOEN JE FERMATE BEGON, OVERLEDEN JE VADER EN MOEDER… „Ik kon direct uit eigen ervaring putten, al maakt schrijven over je eigen ouders een groot verschil. In ongeveer een maand ben ik hen allebei verloren. Ik dacht: wat is het mooi dat ik doe wat ik doe. Was ook blij dat ik net mijn opleiding achter de rug had; ik heb heel veel kunnen toepassen. Mijn ouders waren al 43 jaar gescheiden en heel verschillend. Eerst heb ik mijn vaders dood begeleid. Er was verdriet, maar ik heb het ook luchtig kunnen houden, zonder oppervlakkig te worden. Een broer, die geen kinderen heeft, reed de rouwauto met mijn vader naar de begraafplaats zodat ook hij inbreng had. Het afscheid van mijn moeder was anders. Ze was een moeilijke vrouw; ik wilde dat mijn familie na de zware verhalen iets goeds kon meenemen. Letterlijk. Omdat mijn moeder graag las, hebben wij stapels van haar boeken neergelegd. Na afloop mocht iedereen een titel meenemen.”

HOE HELP JE MENSEN BIJ ‘HET INVULLEN VAN EEN AFSCHEID?’ „Meestal gaat het zo: ik word gebeld door een uitvaartbedrijf als familieleden niet weten hoe ze een afscheid moeten verwoorden. Een tekst die de persoon en zijn of haar leven recht doet. Eerst ga ik vanuit mijn woonplaats Harlingen bij mensen langs voor een lang gesprek. Op

LATER... als ik dood ben

basis daarvan maak ik een ‘herinnering’ die wordt voorgelezen tijdens de uitvaart. Er wordt niets gezegd waar nabestaanden het niet mee eens zijn. Niemand mag met samengeknepen billen zitten. Tot nu toe heb ik alle levensverhalen zelf uitgesproken. Ik weet waar een stilte moet vallen, wat ironisch is bedoeld en waar het luchtiger moet klinken. Ik hoop altijd dat er ook een moment is dat je ergens om kan lachen. Dat de spanning wegebt. Geen dijenkletser, maar even iets lichts.”

EEN PRAKTIJKVOORBEELD? „Laatst nog, een herdenkingsdienst van een jongen die zijn vader was verloren toen hij nog in de buik van zijn moeder zat; iemand kan zo’n gebeurtenis dan een plek geven. Bij een uitvaart van een moeder in de 90 heb ik Bijbelteksten gebruikt als: ‘Ze wandelt aan zijn hand het paradijs in’. Omdat zij zo vroom was. Ik ben misschien niet de beste schrijver, maar ik kan goed luisteren, ik zie veel en kan goed in de taal van iemand anders schrijven. Zonder dure woorden of moeilijke metaforen. Meer van: ‘Zo was Jan…’ Ik zal ook nooit een vragenlijst meenemen als ik bij nabestaanden langs ga. Alleen mijn nieuwsgierigheid.”

WAT BETEKENT FERMATE EIGENLIJK? „Ik hou van muziek en speel ook in een fanfare. Fermate is een muziekterm die aangeeft dat het vaste tempo wordt doorbroken, dat er even wordt stilgestaan. Maar het is geen slotakkoord.” 1

INSPIRATIE

Toespraak met de juiste snaar Vrijwilligers van de Humanistische uitvaartbegeleiding zorgen voor een mooi gesproken woord tijdens uitvaarten. Soms schrijven zij op basis van een gesprek bij leven. “Ik werd gebeld door een dame die wist dat zij na vier dagen euthanasie zou krijgen. Ze wilde haar verhaal door mij laten opschrijven. Zij zei: hoe was ik voor mezelf, de kinderen en voor allen? En ze wilde een boodschap doorgeven die voor haar belangrijk was. Waar ze niet tegen kon, was onrecht. Vrede wilde ze met iedereen. Een van haar meest recente lessen aan haar dochter en schoonzoon was: vooral nooit boos naar bed gaan, maar bij verschil van mening eerst uitpraten. Ze wilde dat dit een onvergetelijke boodschap was. Twee dagen later las ik het haar voor. Ze knikte, voor mij een teken dat ze de woorden hoorde die zij graag wilde. De volgende dag is ze overleden. Tijdens het uitspreken van haar toespraak op de uitvaart vertelde ik dat zij wilde dat haar woorden herhaald werden. Ik ben blij dat ik dit voor haar heb kunnen doen, het was voor mij een onvergetelijk gesprek” vertelt Liesbeth Quaadgras, al 25 jaar vrijwilligster in Limburg voor de Humanistische uitvaartbegeleiding.

Al bijna honderd jaar nemen de sprekers van de Humanistische uitvaartbegeleiding het woord. Altijd op verzoek van de familie. Iedereen mag gebruik maken van hun diensten. De vrijwilligers, namens de stichting actief in heel het land, schrijven op basis van gesprekken met nabestaanden een verhaal vol herinneringen dat recht doet aan hoe iemand heeft geleefd. Of in geval van het gesprek bij leven met de persoon zelf. “En als de woorden uit de mond komen van iemand die doodgaat, zoals de les van deze mevrouw aan haar dochter en schoonzoon, dan maakt dat veel meer indruk dan dat je zoiets aan tafel zegt.” Wat Liesbeth in woorden wil vangen, is wat belangrijk was voor de overledene: “Dat is in sommige gevallen even doorvragen bij de familie. Dan zijn ze heel blij dat ik dat doe. Broers en zussen hebben soms heel andere ervaringen en herinneringen. Het is fantastisch als het lukt om begrip voor elkaar te kweken. Of dat ik kan uitleggen waaróm iemand geen knuffelmoeder of –vader was.” www.humanistischeuitvaart.nl

Geschenken voor speciale momenten Het leven kent mooie én moeilijke dagen. Hendrik-Jan van Oostrum brengt ze samen in een nieuwe winkel in IJsselstein. “Geboorte, huwelijk, verjaardag, feestdagen, religie, overlijden: ze horen bij het leven. Waarom zouden we geschenken voor al die speciale momenten niet bij elkaar kunnen brengen?” zegt Hendrik-Jan van Oostrum. Op 1 november opent zijn winkel Hendrik-Jan Momenten van leven in het winkelhart van IJsselstein. De drempel is laag, de sfeer uitnodigend, benadrukt hij. Het personeel bestaat uit mensen bij wie je een verhaal kwijt kunt en die je op weg kunnen helpen bij het zoeken naar een passend geschenk. Zijn wens: de dood nog meer onderdeel van het leven maken. “De dood is voor veel mensen nog heel ver weg. Praten erover doet men liever niet. Dat gebeurt pas als het zover is. Ik denk dat het voor iedereen echter mooier en beter is om van tevoren je uitvaartwensen te bespreken,” zegt Hendrik Jan. Hij verkoopt onder meer (geboorte)kaarten, die ze deels zelf gaan maken. Verder passende geschenken als boekjes, urnen en sieraden. Veel wordt in de directe omgeving gemaakt. “Zoals in zilverstad Schoonhoven.”

Momenten van leven Utrechtsestraat 43, IJsselstein OPENINGSTIJDEN wo-za 11.00 - 17.00 uur vr 11.00 - 20.00 uur

LATER... als ik dood ben

FOTO STIJN GHIJSEN

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

ANITA WITZIER

‘THUIS WAS DE DOOD ALTIJD BESPREEKBAAR’ Op Allerzielen steken weer duizenden mensen een kaarsje op om een dierbare te herdenken. KRO-NCRV-presentatrice Anita Witzier: “Rituelen bestaan niet voor niets al eeuwenlang. Op deze dag staan we even stil bij wat iemand voor je heeft betekend.” TEKST EVELIEN BAKS

Dood, ze groeide ermee op. Als kind van een uitvaartondernemer kwam het onderwerp bijna dagelijks voorbij. “Ik wist niet beter dan dat dood bij het leven hoorde. Als klein kind al begreep ik dat mensen sterven en dat daar omheen van alles gebeurt. Ik vond het niet eng of raar. Niet dat de dood me daarom koud laat. Als in De Reünie, dat ik dit seizen voor het eerst presenteer, militairen na tien jaar nog hun tranen laten gaan om hun makkers die in een kist terug naar Nederland kwamen, sta ook ik met een dikke keel en natte ogen. Hun verdriet raakt mij.” Als presentatrice van talrijke programma’s met beladen onderwerpen denk je misschien dat Anita Witzier op dat gebied wel haar mannetje staat. Natuurlijk, ook zij heeft nabij meegemaakt hoe dierbaren vertrokken. Op Allerzielen steekt zij haar

kaarsje daarom onder meer op voor haar moeder en vader die respectievelijk veertien en vier jaar geleden overleden. Maar de dood raakt altijd een gevoelige snaar. Voor editie 2017 van het programma Voor wie steek jij een kaarsje op? ging Anita onder meer op bezoek bij de ouders van Jasper Roelofs. Op de terugweg van een feest werd de 16-jarige op zijn scooter in Beuningen geschept door een auto. “Een speciaal verhaal,” memoreert Anita. “Omdat het een bijzondere jongen betreft. Jasper was er altijd al heel duidelijk over dat hij bijvoorbeeld nooit als prins Friso lange tijd in een coma zou willen liggen. Hij keek naar gezondheidsprogramma’s op televisie, wist wat donorregistratie betekende en zette zo zijn ouders op het juiste spoor toen hij plotsklaps overleed. Dat hij v

LATER... als ik dood ben

FOTO ROBERT AARTS

met zijn organen vijf andere mensen heeft kunnen redden, geeft de ouders heel veel troost. Hij had geen codicil, maar zij wisten wat hij zou hebben gewild.” Bij Jasper thuis was de dood bespreekbaar, bij veel andere mensen niet, weet Anita. Soms omdat mensen niet bij hun gevoel kunnen, maar vaak ook omdat ze bang zijn voor reacties. “Ik merk dat mensen het vaak heel prettig vinden om juist wel te praten over hun verlies. In de twintig jaar dat ik Memories heb gepresenteerd, gebeurde dat regelmatig. Had ik het maar eerder gedaan, want ik ga tonnen lichter naar huis, hoorde ik wel. Want soms zit het heel diep. Zo nuttig is het dus om te praten. Natuurlijk, je moet het kunnen, het juiste moment moet daar zijn onder de juiste omstandigheden en je moet je veilig voelen. Als je dat lijstje ziet, zijn er ook weer heel veel redenen om niet te willen praten. Toch is een luisterend oor is vaak al genoeg om verlichting te bieden, want alles wat je deelt, wordt lichter.”

‘een luisterend oor is vaak al genoeg om verlichting te bieden, want alles wat je deelt, wordt makkelijker.’ 66

LATER... als ik dood ben

Op Allerzielen worden op begraafplaats Westerveld in Driehuis weer veel kaarsjes opgestoken. Voor naasten en voor alle Bekende Nederlanders die het afgelopen jaar zijn overleden. “Ik zie dat dit ritueel mensen een handvat biedt om uiting te geven aan emoties waarvoor niet altijd woorden zijn. En ook om dat met elkaar te doen. Die rituelen bestaan niet voor niets al eeuwenlang. Het voelt prettig om iets concreets te kunnen doen. Even stilstaan bij wat iemand voor je heeft betekent. Heel veel mensen steken ook online op onze site een kaarsje op en schrijven een herinnering.” Niet iedereen gaat geregeld naar de begraafplaats om zijn dierbaren te eren. Ook Anita niet. Toch voelt ze zich er wel thuis. ..Hier in Blaricum loop ik vaak met mijn hond langs een van de mooiste begraafplaatsen. Heel anders dan de plek die ik ken uit mijn jeugd in Groot-Ammers. Het is heel divers en heel persoonlijk. Dan denk ik weleens dat ik me misschien toch maar niet moet laten cremeren, zoals ik altijd roep. Sowieso zijn uitvaarten vel persoonlijker geworden in de afgelopen jaren. Meer finesse, meer kleur. Er zijn veel onderzoeken geweest die zeggen wat kleuren met de mens doen. Dan zeg ik: schilder een aula in oranje, geel, rood… Warmte, daarin voel je je prettiger. Maar er zijn helaas nog steeds voorbeelden van uitvaartcentra waarvan ik denk: hier wil ik niet dood gevonden worden.” 1 Op Allerzielen vraagt Anita Witzier: Voor wie steek jij een kaarsje op? KRO-NCRV verzorgt de jaarlijkse uitzending op 2 november. NPO 2, 18.50 uur.

INSPIRATIE

vervoer VOOR LATER

De zwarte rouwauto is nog altijd de maat, maar waarom zouden we niet in hip roze of per witte rouwauto gaan? De leukste, mooiste en meest bijzondere vervoermiddelen voor de allerlaatste tripâ&#x20AC;¦

LATER... als ik dood ben

Lekker Hollands? Neem de opoefiets met aanhanger. Meer van de Britse stijl? Laat een statige Rolls-Royce voorrijden. Altijd gekampeerd in de vakantie? Misschien is de rouwcaravan wel een passend vervoermiddel voor de laatste reis. De meeste Nederlanders mogen dan nog steeds gaan voor de bekende zwarte auto met donkere ramen, er staat ook een heel ander wagenpark klaar, weten Brigitte Straver van Straver Mobility en Jan Busscher van Van der Lans & Busscher. De twee familiebedrijven hebben zich gespecialiseerd in alle vormen van vervoer, waaronder ook zeer speciale twee- en vierwielers.

LATER... als ik dood ben

“Nu zijn het vooral de voorlopers die zich in de mogelijkheden hebben verdiept en zo hun persoonlijke keuze beter kunnen maken" zegt Brigitte, getrouwd met derde generatie Straver, Patrik. “Maar we merken dat er langzaamaan wel iets aan het veranderen is. Zilvergrijs en donkerblauw worden al steeds vaker gekozen. Maar er is zo veel meer mogelijk. Echt, bijna alles kan. Denk erover na, praat met je familie. Wil je liever een busje of een koets? Bedenk dan dat er maar weinig is wat we niet kunnen verzorgen.” Wie via een van de gerenommeerde rouwvervoerbedrijven de auto, motor, bus of bijvoorbeeld een Tesla laat voorrijden, weet

INSPIRATIE

dat er gedacht is aan de verschillende veiligheidsaspecten, legt Brigitte uit. “Natuurlijk kun je een kist achterin je eigen auto schuiven, maar een auto die voorzien is van een vastzetmechanisme waarmee de kist is geborgd, biedt toch net even meer veiligheid mocht er iets gebeuren onderweg.” Zo hebben ook de rouwcaravans, die je achter je eigen auto kunt hangen, een speciaal zwenkplateau om de kist op te plaatsen. En de aanhanger is ook aan de fiets verzekerd. Jan Busscher: “Juist de auto is een uitgelezen mogelijkheid om te laten zien wie je bent geweest. De verlengde Landrover, v

‘Wil je liever een busje of een koets? Bedenk dan dat er maar weinig is wat we niet kunnen verzorgen’ LATER... als ik dood ben

Van Hotrod tot Landrover: er is een auto voor iedereen

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

die kort geleden is opgenomen in de collectie, voorziet ook in behoefte. Het kan overigens ook in kleine details zitten. Zoals een Feyenoord-vlag op de rouwauto omdat de persoon elke zondag naar zijn geliefde voetbalclub ging. Niks is raar in principe. Als het er niet is, gaan we een oplossing vinden. Als dat betekent dat het een prinsessenuitvaart moet worden, dan regelen we een auto met gouden sterretjes.” Achter veel auto’s uit het ludieke wagenpark van beide bedrijven schuilen ook nog eens mooie verhalen. Soms omdat ze zelf geïmporteerd zijn, zoals blikvanger Hotrod uit Mexico, of omdat ze met een speciale reden werden gebouwd. Het witte Fiatje 500 werd door een Nederlandse carrosseriebouwer verlengd en daarmee geschikt gemaakt voor het vervoeren van kinderkistjes. “Waar het om gaat, is een bewuste keuze maken voor een passende rouwauto of fiets. De familie die elke week een fietsritje door het bos maakte met opa deed dat ook voor zijn laatste reis. Ze gingen net als altijd picknicken in het bos, waarna ze de kist met opa bij het crematorium afleverden.” Naast de unieke collectie van rouwauto’s bestaat er eveneens een zeer grote collectie van volgauto’s. Voor wie echt iets anders wil, is er dan nog de vierpoter: rouwkoe Leentje. Zij trekt in het oosten van het land met liefde je kist voort. 1 www.stravermobility.nl www.staatsie-vervoer.nl www.dehitsaert.nl (uitvaart in boeren stijl)

‘Voor een prinsessenuitvaart regelen we een auto met gouden sterretjes’

LATER... als ik dood ben

INTERVIEW

KEFA ALLUSH

‘DOOD IS DE STOMSTE UITVINDING EVER’ Voor het programma De Kist gaat hij met een doodskist op bezoek bij Bekende Nederlanders. Toch is de dood een verre van favoriet gespreksonderwerp voor Kefah Allush. “De gedachte dat ik er straks niet meer zal zijn, vind ik onverdraaglijk.” TEKST EVELIEN BAKS BEELD INEKE OOSTVEEN / EO

Als presentator van de EO-programma’s De Kist en Gewijde Grond, waarin hij bijzondere Europese begraafplaatsen bezoekt, lijkt Kefah Allush (47) voortdurend bezig met de dood. Maar nee, zo zit het niet. “Het zijn vooral de goede gesprekken die ik heb met interessante mensen over dingen die ertoe doen. En ja, dat is de dood ook. Hoewel ik dood persoonlijk de stomste uitvinding ever vind.” Toerende in de kanariegele Fiat 500 gaat hij sinds 2012 op bezoek bij politici, acteurs, schrijvers en andere beroemde

‘Ik wil graag weten wat mensen drijft, wie ze zijn. Wezenlijke dingen.’

landgenoten. Na afloop van het gesprek schrijven zij een paar laatste woorden op de kist. “Schrijfster Yvonne Keuls zette heel simpel een punt. Heel sterk. Goedele Liekens noteerde ‘Ik lig hier tegen mijn goesting’, vind ik ook gewéldig.” Dood, hij denkt er verder niet veel over na. Misschien doordat hij in zijn eigen omgeving nog maar van weinigen afscheid heeft hoeven nemen. “Eigenlijk alleen van mijn schoonmoeder. En van mijn grootouders, maar die waren - in het Midden-Oosten - ver weg.” Dat hij toch de presentatie van het programma wilde doen, werd vooral ingegeven door zijn professionele ambitie. “Met zo’n kist op het dak kom je al snel voorbij alle small talk. Ik wil graag weten wat mensen drijft, wie ze zijn. Wezenlijke dingen.”

BIJZONDERE VERHALEN Kefah Allush. Palestijn van geboorte, kwam als baby met zijn ouders naar Nederland. Hij groeide op in Vlaardingen in een arbeidersmilieu. Zijn ambities reikten verder. Inmiddels maakt hij zijn dromen waar. Een groot deel van het jaar reist de presentator en documentairemaker de wereld rond, op zoek naar bijzondere verhalen en naar historie. v

LATER... als ik dood ben

'Net als iedereen ben ik bang voor een pijnlijke dood.'

“Lopend tussen graven wordt de amateurhistoricus in mij wakker. Ik zie verhalen, historie, levens. Ik ga reconstrueren. Hoe oud is hij of zij geworden? Wie ligt ernaast? Begraafplaatsen zeggen bovendien veel over een volk. Nederland is een keurig aangeharkt volkje. Zakelijk. Zet dat af tegen de Cimetério dos Prazeres ofwel de begraafplaats van plezier in Lissabon met zijn volle straten en huisjes. Of Pozzallo op Sicilië waar alles draait om familie en gastvrijheid.” Dood zegt voor Kefah vooral iets over leven. Het valt hem op dat de meeste personen die hij interviewt voor De Kist niet eens bang zijn voor wat hierna komt. “Ik denk dat ik zelf degene bent met de grootste ambivalente gevoelens op dat gebied.” Voor hij De Kist ging presenteren, zweeg hij het onderwerp bij voorkeur dood. “Net als iedereen ben ik bang voor een pijnlijke dood. En dan is er nog het mysterie van de drempel. Je bent er en dan opeens niet meer. Dat is griezelig, als een enge film. Ik voorzie namelijk niet dat daar een soort opluchting in zal zitten. Het allerergste voor mijzelf vind ik nog dat straks het jaar 2063 aanbreekt en Kefah er niet is. Ik geniet zo van het leven, ben oprecht gelukkig met alles wat er in mijn leven is, dat ik die gedachte onverdraaglijk vind.”

GELOOF Zijn geloof is daarin niet het spirituele handvat dat je zou vermoeden. “In de zin van later speelt mijn geloof geen rol. Ik zie mezelf straks niet eeuwig rennen door groene weilanden. Geloof heeft voor mij heel erg te maken met het hier en nu. Het helpt me bij mijn zoektocht naar wie ik wil zijn. Mijn bestaan is bestemd. Daarnaar ben ik op zoek. Een voorstelling maken

LATER... als ik dood ben

van God vind ik lastig. Misschien omdat ik als ongelovige in dit leven ben begonnen. Met de figuur Jezus heb ik meer. Een dienstbare, liefdevolle en ferme leider. Hoe kan ik zelf zo zijn? Dat wil ik weten. Ik besef dat ik daarmee niet voldoe aan bepaalde voorwaarden van de etiquette, maar ik geloof nu eenmaal niet in al die kaders.” Dat hij een telg is uit een islamitisch Palestijns geslacht maakt het ook niet makkelijk om te geloven, zegt Kefah. “Het land ligt in de kreukels. Misschien dat mijn leven daarom juist altijd heel erg gericht is geweest op maatschappelijk succesvol zijn. Ik wilde leren, wilde groeien. Toen ik het voor elkaar had, begon ik me pas af te vragen of er nog iets meer moest zijn. Dat is mijn zoektocht geworden.”

IN DOEKEN In zijn Palestijnse cultuur is de dood al evenmin een groot gespreksonderwerp. “Men is er heel dubbel in. Dood maakt deel uit van leven. Alles rondom het overlijden gebeurt thuis, iedereen is overal bij betrokken. Er wordt dramatisch gejankt, dat is pure ontlading. En dat is goed. Want het helpt je om het verlies te verwerken.” “Ik heb tegen mijn zoons en dochter gezegd dat ik, zoals gebruikelijk in de cultuur van het Midden-Oosten, graag in doeken wil worden begraven. Een dure kist vind ik onzin. Verder moeten ze vooral doen wat ze zelf willen, hoewel ik een paar suggesties heb gedaan. Deze zijn: doe veel dingen zelf. Mij wassen, mij in doeken wikkelen. Fysiek afscheid nemen zal hen helpen bij het rouwproces. Voor de rest mogen ze alles zelf bepalen. Het is immers mijn feestje niet meer.” 1

Eindelijk, iets anders.

100% NL Ontwerpbureau voor monumenten van beton

www.monumentalista.nl

Haarlems Uitvaartinspiratiecentrum In onze ateliers ontwerpen en vervaardigen wij persoonlijke en unieke monumenten van diverse materialen. Ook kunt u onder begeleiding zelf een unieke urn van keramiek of glas maken, of een assieraad van titanium.

uitvaartbegeleiding

gedenkmonumenten

asbestemmingen

natuursteen

In onze showroom: • Groot assortiment gedenkmonumenten en asbestemmingen • Kisten gemaakt van regiohout • De grootste collectie assieraden • Unieke handgeblazen urnen van kristalglas

Troupin A Hofmanweg 28, 2031 BL Haarlem tel.: 023 - 532 60 13 www.troupin.nl

kunstatelier

bijzondere

URNEN Bio, beton, een uil, muziek uit een doosje, met bloemenzaadjes… Deze urnen mogen gezien worden TEKST EVELIEN BAKS

Beetje groen Designer Ine Mulder is de bedenkster van de massieve Zaden, urnen gemaakt van puur Hollands beton. Ze mengt er een beetje as van de overledene in. Leg de urn buiten en laat hem mooi opgaan in de natuur, is de bedoeling. “Het beton mag best een beetje groen worden. Eronder zullen een heleboel beestjes gaan krioelen. Zo gaat hij op in zijn groene omgeving. Of laat hem in het water zakken als gebaar van loslaten.” Er zijn drie verschillende modellen. www.monumentalista.com

BEELD INE MULDER

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Een urn met verhaal Gabi de Jong heeft al meer dan 25 jaar haar eigen keramiekstudio en is pas verhuisd naar Barendrecht. “Ik zie dat mensen steeds meer voor iets gaan dat echt iets voor hen betekent. Voor de rouwverwerking is een persoonlijke urn daarom veelzeggender.” Een uil als urn voor de verzamelaarster van uiltjes. De foto van iemands geliefde hond, een stukje tekst van de rouwkaart, de foto van gevouwen handen van een hoogbejaard paar dat kort na elkaar overleed: de persoonlijke link kan overal in zitten, zegt Gabi. “Ik ga altijd eerst in gesprek met de klant om een mooie treffende vorm te kunnen maken. Soms vinden we die in een hobby of een levensmotto dat de overledene had, maar het kan ook de foto van de rouwkaart zijn bijvoorbeeld.” Zeker als je de as thuis wilt bewaren, is een urn die iets met je doet van veel meer belang, aldus Gabi. “Ik zie een urn als een sieraad. Als een beeld of vaas die zo mooi is dat je hem ook na verstrooiing van de as graag in huis zet. Om die reden kunnen mijn urnen altijd worden geopend.” In haar kleinschalige atelier vervaardigt ze ook zeer speciale grafmonumenten. “Rozen van keramiek voor een bloemenliefhebster of de kat die altijd bij moeder op schoot kroop…. Alles is mogelijk.” www.keramiekstudiodejong.com

Plant een zaadje Het blad aan de Beyond bevat zaad van bloemen en een boom. Zaai het en over een tijdje staat er een prachtig bloemenveld plus een stam dat ongetwijfeld zal uitgroeien tot een boom van een herinnering. De biologisch afbreekbare urn – gemaakt van aardappelzetmeel en houtvezels - is er in vijf kleuren. www.beyondlife.nl

LATER... als ik dood ben

Verder als boom Biologisch afbreekbaar - want gemaakt van kokosnootschil, cellulose en gevuld met veen - plús een uniek groen monument voor later. Met de Bios Urn kun je namelijk na je dood verder als boom. Het werkt zo: stort de as in het onderste gedeelte van de biologisch afbreekbare koker. In het bovenste compartiment komt de voeding voor de boom in spe. Het pakket omvat een boompje naar keuze, maar onbetwiste favorieten zijn de Magnolia en Japanse sierkers.. Plaats de urn in de tuin, boompje er bovenop en zo begint een nieuw leven. Het Bios Urn-pakket is er vanaf 136 euro. Je kunt eventueel gebruik maken van de plantservice. Geen tuin? Bios Urn werkt volgens hetzelfde principe aan een variant met bloembakken. www.biologische-urn.nl

Voor huisdieren Wie zijn (huis)dier koestert, zal ook na het inslapen van zijn hond of kat niet makkelijk afscheid nemen. En omdat ook huisdieren steeds vaker worden gecremeerd, komen er meer urnen op de markt. Urnenhemel heeft een hele grote collectie – handgemaakte - modellen speciaal voor het bewaren van as van huisdieren. Ze zijn gedecoreerd met de afdruk van dierenpootjes. Voor de paardenliefhebber is er een urn waarop een paardenhoofd is bevestigd. www.urnenhemel.nl

Daar zit muziek in Een alles–in-één-box is deze Muziek Urn. Je bewaart er niet alleen de as en wat persoonlijke spulletjes in, maar ook muziek. Bijvoorbeeld dat prachtige afscheidslied van de uitvaart of de stem van de overledene. Zodra de handgemaakte eiken speeldoos opent, gaat hij spelen. Mooi voor als je even troost zoekt… www.muziekurn.nl

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

BEELD BOUKJE CANAAN

Bloemrijk Het rouwstuk heeft tegenwoordig vele vormen. Veldbloemen, vlinders, kaarsjes en de kleuren van een raceteam: vier bloemisten van Fleurop laten zien hoe ze met passie en creativiteit een persoonlijk bloemstuk maken.

‘Een mooi geheel van begin tot eind’ Zijn taak als bloemist reikt ver, vindt Cor de Sitter. Alle bloemwerk voor een uitvaart moet naast tiptop ook een harmonieus geheel zijn in de geest van de persoon. “Ik zie het als mijn persoonlijke opdracht om daarin sturing te geven.” Met uitvaarten die steeds meer om het lijf hebben, neemt ook de aandacht voor mooi en bijzonder rouwwerk toe, zegt Cor de Sitter van de De Sitter Bloemen in het Zuid-Hollandse Hendrik Ido Ambacht. Die aandacht gaat verder dan het maken van de bloemstukken zelf. Ook voor, tijdens en na de plechtigheid zorgt hij ervoor dat de hand van de vakman aanwezig is. “Een mooi geheel van begin tot eind. Dat is onze verantwoording,” vat hij samen. Het woord eenheid is daarin de leidende rode draad. “Zowel in de kleuren van de bloemen, het type bloemen als vormen en stijl. Als de nabestaanden, de naaste familieleden, kiezen

voor een hart van bloemen dan zoeken wij met de andere mensen die een stuk willen bestellen een passend bloemwerk uit dat harmonieert. Dat geldt voor het formaat, de linten, het lettertype op de linten en de teksten. Als dat door rekening te houden met de wensen van de familie allemaal mooi op elkaar is afgestemd, ontstaat eenheid en daarmee schoonheid,” zegt Cor, die bekend staat om zijn perfecte gevoel voor arrangeren en decoreren. Dat gevoel neemt hij ook mee naar de plaats van de uitvaart. “Als er sprake is van veel bloemen is het soms de wens van de uitvaartverzorger dat we de helpende hand bieden bij het etaleren. Het gebeurt ook wel dat wij meerijden. Toen na een begrafenisdienst mensen de kerk uitliepen, hebben wij alle bloemen via de achterdeur weggereden naar het huis van de nabestaande waar we ze verdeeld hebben in de tuin. Dat we de familie daarin ondersteunen, vind ik ook mijn verantwoordelijkheid.” Die persoonlijke aandacht zie je terug in de bloemcreaties van De Sitter. Voor de verongelukte zoon van Marlies Bol, hoofdredacteur van LATER…, stelde hij een stuk samen waarin de kleuren oranje/wit terugkeerden. Het waren de kleuren van zijn raceteam. “Elk stuk moet in de geest van de persoon worden opgemaakt,” aldus Cor.

LATER... als ik dood ben

‘Bloemobjecten die gezien mogen worden’ Met zijn passie voor afscheidsbloemen is Chris Derksen – derde generatie De Eeuwige Lente in Apeldoorn – dagelijks in de weer met rouwstukken. Elk werk dat hij maakt – gemiddeld vijf tot vijftien per dag – vormt zijn persoonlijke handtekening. Vaak verrassend kleurrijk en eigentijds. “Het vele wit van vroeger is meer bont geworden. Zelfs felle kleuren worden meer gevraagd. Ik werk heel graag met veldbloemen. Die zorgen voor een fris en natuurlijk beeld. Je kunt er de hele kist mee bekleden. Dat doen we met losjes gestoken bloemen in heldere kleuren, erg geliefd. Of we leggen de bloemen over de hele kist, alsof ze net geplukt zijn.” Met bloemen in alle kleuren van de regenboog maakt Chris trots op de 80 jaar ervaring van de winkel – rouwstukken die bij een zeer brede doelgroep een juiste snaar raken. Regelmatig levert dat uitdagende opdrachten op, bijvoorbeeld van woonwagenbewoners en kermisondernemers. “Zij houden van een bijzonder bloemenobject op de kist, zoals een paardenhoofd, boot of boei. Gemaakt van veel rozen. Anjers gebruik ik ook vaak, die sluiten mooi aan. Een zwaan van witte anjers was een van mijn pronkstukken op dat gebied. Op papier teken ik eerst uit wat haalbaar is. Daarna gaan we met elkaar de bloemen bepalen. Die worden strak tegen elkaar gestoken. Ja, dit corsowerk is altijd een uitdaging.” Wat vorm en stijl betreft bestaan weinig beperkingen. “Ovaal, biedermeier, een hart: alles kan. Je wilt een ieder het stuk kunnen bieden dat bij de persoon past.” Dat zijn bloemwerken emoties losmaken, geeft veel voldoening. De perfectionistische wijze waarop hij recent een lijkwade in de kleurrijke bloemen zette, deed zo veel met de familie dat deze hem ’s avonds persoonlijk de hand kwam schudden. “Met bloemen geven we aan een trieste gebeurtenis toch een goed gevoel. Dat is wat bloemen doen met mensen.”

LATER... als ik dood ben

‘Niemand had nog zo’n hond in 3D gezien’ Dirks WishFlowers in Dongen verzorgt al een paar decennia met veel vakmanschap en inspiratie bijzonder rouwwerk. Bart Dirks: “Er komt steeds meer vraag naar 3D-bloemstukken.” Met rouwkunstwerkjes in 3D heeft Bart Dirks in de afgelopen jaren zijn specialisme breed op de kaart gezet. Een vlinder, een duikfles voor de onderwaterliefhebber en een stoere Berner Sennen voor de hondenvriend: met dit soort spektakelstukken ontroert de Brabantse bloemist zelfs de stoerste mannen. “Er is steeds meer belangstelling voor stukken waarin de creatieve hand van de ambachtsman te zien is,” zegt Bart.

INSPIRATIE

‘Steek een kaarsje op’ Vernieuwing in zijn geliefde vak. Dat is waarnaar bloemstylist Hans Zijlstra, sinds 13 jaar eigenaar van de door zijn ouders opgerichte winkel in Groningen, altijd op zoek is. “Om stukken nóg meer diepgang te kunnen geven.” Hij is de bedenker van enkele splinternieuwe rouwarrangementen die hij recent presenteerde in een van de vakbladen. In een daarvan bracht hij de gedachte van het bekende kerststuk over naar een rouwcompositie. “De traditie die veel mensen hebben om een kaarsje op te steken voor een overleden dierbare zette me aan het denken. Waarom zou je zoiets ook niet kunnen doen voor een rouwbloemstuk? Tijdens de plechtigheid kunnen mensen de kaarsen aansteken,” vertelt Hans. Ook legde hij de basis voor een arrangement waarin nabestaanden tijdens de uitvaart bloemen kunnen steken. “Het idee is dat mensen zelf ook iets kunnen doen met de bloemstukken. Het gaat immers om een heel bijzonder moment in hun leven. Ik vind het een mooie ontwikkeling dat mensen tegenwoordig graag zelf naar de winkel komen om bloemen uit te zoeken. Het voorbeeldboek van vroeger is er nog, maar eigen creativiteit wordt belangrijker. Wat ook wel gebeurt, is dat ze me vragen iets te doen met bloemen uit hun eigen tuin. Dat kan ook, zeker.” Triest, maar juist daarom zeer dankbaar, zijn de bezoekjes van ouders die een kind(je) hebben verloren “Rouwwerk voor kinderen is iets waarin we ons hart

leggen. Samen met de ouders zoeken we bloemen uit. Vaak gaat er ook een dierbare knuffel mee in het stuk. Een speelgoedje waarmee het veel heeft gespeeld bijvoorbeeld of een lievelingsdier. Omdat kinderen van kleur houden, valt de keuze vaak op zonnebloemen of gerbera’s. Ook omdat ze vaak als eerste een zonnebloem tekenen. Kinderen houden van die grote ronde vormen.”

Met zijn opvallende creaties maakt hij bloemwerk toegankelijker, meent hij. Veel van de 3D-vormen zijn het resultaat van eigen handwerk waarvoor hij soms rustig een dagje uittrekt. “Omdat je ze gewoon nergens kunt kopen,” legt hij uit. Voor de hond gebruikte Bart onder meer een grote hoeveelheid anjers. “We kregen heel veel hartverwarmende reacties, zo leuk.” Als tweede generatie bloemist weet hij waar hij zijn bijzondere bloemen haalt. Die zijn bij voorkeur gekweekt in de eigen regio, waaronder de vele gerbera’s, rozen en Phalaenopsis die hij in zijn stukken stopt. Mensen willen echt verliefd worden op een bloemstuk, is zijn ervaring. Het prijskaartje is niet meer alleen bepalend. “Een klant wilde per se een bol met louter calla’s, niet de goedkoopste bloem. Bovendien kun je er vanwege de kleine stelen niet groots mee uitpakken. Maar deze man stond geheel achter zijn keuze en daarin staan we iemand graag bij.”

LATER... als ik dood ben

ADVERTENTIE

“Als ik er niet meer ben, ga ik kinderen inenten” Jörgen Raymann, ambassadeur UNICEF Nederland

“Ik vind het onvoorstelbaar dat er elke dag kinderen overlijden aan ziektes die eenvoudig te voorkomen zijn. Toen ik jong was, kreeg ik alle hulp die nodig was en ik gun ieder kind hetzelfde. Daarom heb ik UNICEF in mijn testament opgenomen.” Zet UNICEF in uw testament.

Ik ontvang graag de brochure Nalaten aan UNICEF. Ik wil graag een persoonlijk gesprek. naam

m/v

adres postcode

telefoon

Belastingvrij schenken aan UNICEF? Vul de bon in of bel 0800-1120.

unicef.nl/nalaten

Stuur deze bon in een envelop naar UNICEF t.a.v. Annemarie Blok, Antwoordnummer 10650, 2501 WB Den Haag. Een postzegel is niet nodig

voor ieder kind

ABC-123456

plaats

PERSOONLIJK

ZIJ LATEN ZICH niet kisten De beheerder van natuurbegraafplaats Heidepol groet dagelijks de kerkuil in de heidekapel. De mannen van Oud Wulven kennen het verhaal achter elke steen. Monique verzorgt het haar en de make-up van overledenen. Ze hebben het mooiste werk dat er is, roepen ze in koor. Wat drijft deze toegewijde diehards? TEKST EVELIEN BAKS

LATER... als ik dood ben

FOTO: ANNA GROOT

LATER... als ik dood ben

PERSOONLIJK

'We hebben de mooiste baan die er is' Tweelingbroers Henk en Co van Bentum (51) zijn de grafdelvers van Houten. “Dat we dienstbaar moeten zijn voor anderen kregen we in onze opvoeding mee. De omgang met mensen zit er gewoon in.” Ander werk? Ze zouden er niet aan moeten denken. “We hebben de mooiste baan die er bestaat,” zeggen Henk en Co van Bentum eensgezind. De tweelingbroers zijn al tien jaar het gezicht van de begraafplaats Oud Wulven in Houten. “En nog wat langer van de oude begraafplaats een stukje verderop.” Ze zijn er gewoon ingerold, zegt de eeneiige tweeling, die werd geboren in een kinderrijk boerengezin in het nabijgelegen dorp ’t Goy. “Negen jongens, drie meiden. Wij zijn de nummers acht en negen. Altijd een gezellige boel. En iedereen mocht komen mee eten, dat maakte moeder niks uit. Ook al was het financieel knijpen. Voordat we ’s morgens de 15 km naar school gingen fietsen, hadden we al geholpen bij het koeien melken. En daarna gingen we ook nog kranten rondbrengen.” “We kregen in onze opvoeding mee dat je dienstbaar moet zijn voor anderen. Vader zat in het bestuur van de kerk, de voetbalclub en Oranjeverenging. Toen hij ouder werd, zei ie: Mijn jongens nemen wel over. Zo zijn we ons gaan inzetten voor het carnaval, de sport en de kerk. De omgang met mensen zit er gewoon in.” Door bij de kerk een handje te gaan helpen bij het maken van de graven, rolden de twee postbodes langzaam in hun huidige beroep van grafdelver. “Omdat we voor de tijd van de post ook nog tien jaar getimmerd en gemetseld hebben in de bouw, zeggen we altijd gekscherend: Eerst gingen we de lucht in met het werk, nu gaan we de grond in.” Het is het contact met mensen dat de broers aanspreekt. En het buiten zijn. Niks liever doen ze dan met hun handen in de aarde zitten. “We zijn vergroeid met de natuur. We knippen, schoffelen, maaien de hele dag. Het is een A-locatie, hè. Die moet er spic & span bij liggen. En we hopen dat nabestaanden dat ook vinden. We vinden het erg als graven niet netjes worden gehouden, maar we mogen er niet aankomen. Alleen als de brandnetels metershoog staan, mogen we ingrijpen. Maar een bos verdorde bloemen blijft liggen. Dat kan heel gevoelig zijn.” Het maken van de graven doen ze machinaal. “En minimaal drie uur voor de kist arriveert, want een machine kan natuurlijk ook kapot gaan. Dat risico willen we niet lopen.” Als ook het liftje klaar staat dat de kist moet laten zakken, trekken Co en Henk hun zwarte pakken aan. Dan wachten ze de stoet op langs de kant van de weg. “Wij lopen met de uitvaartleider voor de stoet uit naar het graf. Als iedereen weg is, sluiten wij het graf samen met de hand. We maken een buiging uit respect en leggen de bloemen mooi neer. Soms in de vorm van een kruis.” De dood is doodgewoon voor de mannen uit ’t Goy. Co neemt zijn kinderen ook wel mee naar de begraafplaats. “Dit is het, zeg ik dan. We zijn ooit op aarde gekomen en ooit gaan we er ook weer vanaf. Het hoort bij het leven.” Natuurlijk voelen ze ook wel eens emotie. Zeker als ouders komen aanlopen met hun dode kindje in een mandje. Kippenvel, zeggen ze. “Dat went nooit. Maar mensen voelen wel dat je je ziel en zaligheid in je werk legt. We krijgen heel vaak een bedankje. Dat we iets kunnen doen in hun verdriet maakt dat dit het meest dankbare werk is dat er is.” v

‘Eerst gingen we de lucht in met het werk, nu de grond in.’

LATER... als ik dood ben

FOTO BOUKJE CANAAN

‘Elke ochtend begroet ik de kerkuil’ Bob Tijsse Klasen (35) ging dit jaar aan de slag als beheerder op natuurbegraafplaats Heidepol. “Ik werk in een prachtig stuk natuur.” “Kijk hoe mooi het hier is,” zegt Bob, wijzend naar het wijde veld dat grenst aan het loofbosgebied. “Ooit landbouwgrond en als de natuurbegraafplaats over een tijdje vol is, zal het weer veranderen in heide, de originele staat van het gebied. Om die verschraling van de grond te bewerkstelligen, werken we met een natuurbeheersplan voor deze 17 hectare.” Elke dag maakt oud-boomverzorger Bob met collega Jeroen ten Haaf zijn rondje over de natuurbegraafplaats nabij Arnhem. Ze snoeien en hakken waar nodig, doen de noodzakelijke onderhoudsklusjes, beheren het gebied en bereiden graven voor. De eerste keer dat hij in zijn functie van beheerder een begrafenis meemaakte, maakte diepe indruk: “Ik had nog nooit iemand begraven. Echt wel indrukwekkend. Ik heb een fantastische baan, ja echt. Dat komt door dat stukje diepgang dat ik hier ervaar. Het is zulk dankbaar werk om mensen de laatste eer te bewijzen. We krijgen heel vaak een bedankje.” Elke ochtend begroet hij de kerkuil die zich in de houten heidekapel schuilhoudt. Het is de plek waar nabestaanden graag een dienst houden. In de oude stal staan klapstoeltjes klaar en er branden sfeerlichtjes. “Soms wordt er ook gezongen. Zo mooi,” zegt Bob. Hij stapt langs de boomschijven die de graven markeren. Hij pakt de veldbloemen op die ernaast liggen. “Als de bloemen verwelkt zijn, halen we die weg. Dat zijn de richtlijnen hier. Steentjes verwijderen we ook.” Dwars door het gebied loopt de oude beukenlaan. “Beschermd,” zegt Bob. “Het is onderdeel van een historische handelsroute. In de oorlog liep daar het treinspoortje. Ik zie vaak roofvogels vliegen, net als spechten en heel veel zangvogeltjes. In het weekend komen mensen picknicken met hun kinderen. Geweldig, toch?” Het leven wordt hier gevierd, wil Bob maar zeggen. En zolang dat in harmonie met de natuur gebeurt, is veel toegestaan. “Soms helpen we de gasten een handje. Bijvoorbeeld door paraplu’s uit te delen en laarzen aan te reiken als ik dames op hun naaldhakjes zie arriveren. Want dat is nou eenmaal niet zo handig als je het bos in moet…” v

LATER... als ik dood ben

PERSOONLIJK

'Soms moet ik wat camoufleren' Visagiste en kapster Monique Rijnbende (51) verzorgt in de kist handen, haar en gelaat. “Niemand had gedacht dat ik dit werk zou gaan doen, maar ik wil niet anders meer.” Toen Monique 25 jaar geleden werd gevraagd om overledenen te kappen, was er geen haar op haar hoofd die daaraan dacht. Pas toen ze zelf in één jaar tijd drie dierbaren verloor, kreeg die vraag alsnog vorm. “De verzorging was niet helemaal zoals ik deze graag had gezien. Die had beter gekund,” zegt Monique. Het was haar man, een uitvaartchauffeur, die haar het zetje gaf. Ze volgde een opleiding en werkt sinds 2001 als zelfstandig visagiste en grimeur. Om het gelaat, haar en handen van overledenen te verzorgen, reist ze bijna dagelijks door het land. Meestal gebeurt dit op verzoek van uitvaartondernemers. Ze heeft een fantastische baan, zegt ze: “In één woord super. Als ik zie hoe dankbaar een familie is als ik de overledene heb verzorgd, weet ik waarom ik het doe. Laatst heb ik een pas 35-jarige man op verzoek van zijn ouders verzorgd. Doordat hij was verongelukt, viel er veel te camoufleren. Ik moest bijvoorbeeld hechten en hier en daar wat opvullen in zijn gezicht om hem weer de vertrouwde aanblik te geven. Achteraf hoorde ik dat deze mensen zo blij waren dat ze daardoor hun zoon nog een week thuis hebben kunnen houden.” “Ik kom om de puntjes op de i te zetten. Dat neem ik zeer serieus. Gemiddeld ben ik minimaal een uur bezig. Dit werk kun je echt niet in tien minuten doen. Alles gebeurt in de kist. Ik begin met de basis zoals haartjes in het gezicht verwijderen en de nagels vijlen. Soms gaat er een lakje overheen, maar dat hangt af van hoe de overledene daar zelf mee om ging. Als iemand geen of weinig make-up gebruikte, dan houd ik het ook neutraal. Af en toe vraagt de familie mij om de haren van de overledene te kleuren. Of als iemand erg bleek is geworden een blosje op de wangen te doen. Het is telkens weer een uitdaging om een mooi en natuurlijk resultaat neer te zetten.” Niemand in haar familie, ook zijzelf niet, had gedacht dat Monique ooit dit werk zou gaan doen, zegt ze. Na vijftien jaar wil de Rotterdamse visagiste echter niet anders meer. “De vele bedankjes en complimenten, daar doe ik het voor.”1

LATER... als ik dood ben

EVEN VRAGEN

Gedicht voor de niet beweende dode De Eenzame Uitvaart is een project waarbij dichters een bijzonder saluut brengen bij een afscheid zonder familie of vrienden. Ze schrijven een persoonlijk gedicht en dragen dat zelf voor. De Amsterdamse dichter F. Starik is drijvende kracht van deze landelijke Poule des doods. TEKST ELLEN SCHOLTENS

HOE BEGON JE? “In 2002 jaar werd een lijk in het Boterdiep gevonden. Bart FM Droog zag het als zijn taak, als vers benoemd stadsdichter in Groningen, die man te eren. Ik dacht: dit wil ik ook! In Amsterdam zijn er gemiddeld vijftien ‘eenzame doden’ per jaar: te veel voor een enkele dichter. Daarom is er een collectief van dichters, ook uit Vlaanderen. Het drukst is het in de grote steden. In Amsterdam is er gemiddeld 400 keer per jaar een uitvaart van minvermogenden. Op kosten van de gemeente. In de schaarse gevallen dat er geen familie is, of niemand iets met de overledene te maken wil hebben, wordt met ons contact opgenomen.”

JE HEBT DE MENSEN NIET GEKEND...

Gestript gedicht En als het huis gereed is komt de dood.  Die woorden, lang geleden god weet waar gelezen,  spookten ooit dagenlang door mijn hoofd,  ik was verhuisd, stond maar te schilderen, het werk kwam af, de dood bleef uit. Ook u betrok een gloednieuw huis.  De vloeren, zegt men, liet u kaal.  De wanden bleven ongestript.  Alleen de slaapkamer was in gebruik.  Daar bent u verder in uzelf verhuisd. Het huis kwam niet gereed. Toch kwam het eind.  U was een mens. Heeft onverlet geleefd.  Wie had uw wanden moeten verven?  Wie had u woorden kunnen geven, warmte, licht?  De dunne schaamte. Dit gestript gedicht.

UIT WELK HOUT MOET JE ZIJN GESNEDEN? “Je moet in staat zijn binnen een paar dagen een passend gedicht te schrijven over iemand van wie je weinig weet. Je moet ook iets met ‘de dood’ hebben. En je moet netjes aangekleed op de begraafplaats verschijnen. Dat is een teken van respect voor de mens die verdwijnt. Het is een vorm van beschaving richting iemand die ongemerkt en niet beweend het graf in wordt geschoffeld.”

MELDEN DICHTERS ZICH SPONTAAN? “Je wordt gevraagd. Ik benader over het algemeen gelauwerde dichters. Mensen die in opdracht, snel en steekhoudend kunnen schrijven. Ik ben zelf al honderd jaar dichter, althans zo voelt het, en lees veel. Soms vraag ik ook jonge dichters van wie ik denk dat ze dit werk goed kunnen.”

“Dat niet kennen is relatief. Je vormt je © Menno Wigman een beeld aan de hand van flarden. Van Winnaar Ger Fritz Prijs 2016 dingen die duidelijk maken wat voor iemand het was. Je denkt je naar iemand toe. De gemeentelijke basisadministratie laat meestal zien wie ALLEEN GESPROKEN WOORD? familie is, waar iemand is geboren of woonde en in wat voor “Bij een eenzame begrafenis wordt standaard gekozen voor licht klassiek: Bach, omgeving. Vaak wordt een adresboekje gevonden. Vivaldi en, als je pech hebt, ook Pavarotti. Daar werd ik een beetje mies van. Inmiddels Het komt ook voor dat de dichter van dienst langs het huis van heb ik een indrukwekkende treurige-muziek-bibliotheek. Ik kijk wat bij de dode past, de overledene fietst en een praatje maakt met een buurman. meestal aan de hand van zijn geboortejaar.” Al kun je tegenwoordig veel vinden via Google. Je moet wel heel erg verborgen hebben geleefd om geen digitale sporen JULLIE BESCHERMHEER… na te laten… “Was burgemeester Eberhart van der Laan. Een gewéldige beschermheer, in woord Maar het gebeurt ook dat een bolletjesslikker op Schiphol en daad. Dat was geen pose, hij was écht. Ik wil ook Ger Fritz noemen, gepensioaankomt en overlijdt. Dan weet je niks. Alleen of iemand dik neerd ambtenaar en buitengewoon toegewijd. Hij staat aan de wieg van De Eenzame of dun is, ongeveer zo oud en waarschijnlijk afkomstig uit… Uitvaart. Hij behandelde ‘zijn’ eenzame doden volstrekt gelijk als andere doden: met In ieder geval weet je dan wat voor reis iemand heeft gemaakt. drie muziekstukken, een bloemstuk en na afloop koffie. Rond Allerzielen wordt de Dan heb je toch een aanknopingspunt.” Ger Fritz Prijs uitgereikt voor het mooiste eenzame uitvaartgedicht." 1

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Inspiratiecentrum Troupin: creativiteit troef Van uitvaart tot custom made grafsteen, urn en de regionale uitvaartkist: Guy Troupin biedt in Haarlem onder één en hetzelfde dak een compleet pakket aan. Nabestaanden kunnen er in het Haarlems kunstatelier onder begeleiding een unieke urn van keramiek of glas maken, of een assieraad van titanium.

“De showroom dient als uitvaartinspiratiecentrum waar je alles bij elkaar kunt vinden. Voor Nederland is dat een nieuwe unieke formule. De kracht van Troupin zit hem onder meer in de creativiteit om verschillende materialen en technieken in één ontwerp toe te passen. Ik werk vaak met natuursteen in combinatie met rvs, glas, cortenstaal en fotoprints. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht: het hoeft niet per se altijd veel geld te kosten,” zegt Guy. “We hebben een uitgebreide collectie assieraden, die de grootste visuele van Nederland gaat worden. Ik denk namelijk dat mensen liever niet online bestellen en de as opsturen naar een bedrijf, maar het sieraad zelf willen vasthouden en bekijken en de as met een gerust hart achter kunnen laten.” De sieraden worden vervaardigd en gevuld in het eigen atelier. In samenwerking met een goudsmid uit Haarlem worden er ook sieraden naar wens van de klant gemaakt van bijvoorbeeld twee trouwringen. Met een andere kunstenaar creëert Troupin urnen van handgeblazen kristalglas. “Allemaal unieke stukken, qua vorm sterk afwijkend van traditionele urnen.”

URN GEMAAKT MET DE FAMILIE

De firma Troupin bestaat al sinds 1898 als steenhouwerij. Guy Troupin – vijfde generatie – stapte een aantal jaren geleden ook in het bedrijf van zijn voorvaderen, maar sloeg wel meteen een nieuwe weg in. Waar de familie voorheen zijn kennis vooral legde in traditionele gedenkmonumenten, zag Guy mogelijkheden om de creativiteit binnen het bedrijf fors uit te breiden. Sinds drie jaar verzorgt het bedrijf ook uitvaarten. Geheel in de stijl van Troupin natuurlijk, wat betekent dat er goed wordt nagedacht over een persoonlijk stempel. Afgelopen mei opende Guy (39) bovendien op een grote nieuwe locatie een showroom met een groot assortiment uitvaartproducten zoals gedenkmonumenten, urnen, assieraden en uitvaart inspiratie.

Voor de persoonlijke touch kunnen nabestaanden samen met Guy aan de slag in zijn Haarlems kunstatelier. “Recent heb ik met een familie een heel bijzondere urn gemaakt. De wens was een hart te maken, omringd met handen. Van alle vijf kinderen is een afdruk van de hand gemaakt. Gezamenlijk hebben we het hart vervaardigd van klei, de handen erop bevestigd en daarna afgebakken. Al doende komt de creativiteit bij de mensen gewoon los. Het was heel mooi om met elkaar te maken.” Het is overigens ook mogelijk om deel te nemen aan andere workshops. Bijvoorbeeld in glas en keramiek of titanium.

UITVAARTKIST Een bijzonder product uit de werkplaats van Troupin is de uitvaartkist, gemaakt van regionaal hout. “Het idee is: als je in Haarlem en omgeving woont, dan kies je voor een kist die is gemaakt van hout uit de buurt. Dat hout wordt niet speciaal gekapt, het gaat om hout dat anders in de versnipperaar zou belanden. Zo is de Regiokist ontstaan. Daaruit kwam de vraag van iemand of we ook een kist zouden kunnen maken van het hout van een boom uit zijn eigen achtertuin. Natuurlijk kan dat. Met de zaag naar Groningen, boom kappen en het hout opslaan voor later.” 1

LATER... als ik dood ben

Doe 's anders De lucht in Ter land, ter zee en in de lucht â&#x20AC;Ś. As kan overal uitwaaieren. Met een ballon bijvoorbeeld richting de wolken. Laatste Vlucht vult ballonnen met as van de overledenen. Daarna gaat er helium in en kunnen ze op een speciaal moment en speciale plek worden losgelaten. Met een laatste groet omhoog. www.laatstevlucht.nl

Warm wolvilt Hard van buiten, zacht van binnen. Een zacht randje wolvilt bovenaan geeft deze urnen van ongeglazuurde klei een warme touch. Het wolvilt is er net als de katoenen aszak in alle kleuren. Op verzoek kan Juffrouw Grafsteen een aszak naaien van restjes stof van bijvoorbeeld het favoriete kussentje of lievelingsshirt. In het deksel van de urn is ruimte voor een laatste groet of een speciale boodschap. www.juffrouwgrafsteen.nl

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Sfeer en warmte met licht Een houten onderstel en twee velletjes papier, dat is de basis van de windlichten van Afscheidslicht.nl. Voeg een lichtje én een boodschap, tekening of levensmotto toe en het afscheid is meteen veel persoonlijker. “Het idee is simpel en juist daarom zo krachtig,” zegt Viola Meijer, ontwerper en eigenaar van de jonge onderneming . “Licht brengt sfeer en warmte. En een persoonlijke boodschap maakt de symbolische waarde van een uitvaart of afscheid zo krachtig.” De windlichten zijn verkrijgbaar in drie modellen: rond, ovaal en XXL en worden als bouwpakketje per post verstuurd. Ze zijn verkrijgbaar met blanco velletjes of met een standaard of persoonlijk ontwerp. Op de website staan voorbeelden en kun je zelf aan de slag. Meijer leverde ze aan een uitvaartondernemer die zijn klanten precies een jaar na overlijden van een dierbare een afscheidslicht toestuurt. “Mensen voelen zich daardoor zo gesteund.” Iemand anders stuurde al haar naasten een windlicht, met het verzoek een lichtje aan te steken op de sterfdag van haar partner. “Maar ze staan ook prachtig rondkom de kist met een tekening van een (klein)kind erop. Of je kunt ze sturen in plaats van een rouwdankkaartje. Eigenlijk passen ze bij alle rituelen rond een uitvaart. Het is een hele gepaste en sfeervolle manier van bedanken en herdenken,” aldus Meijer. www.afscheidslicht.nl

Ster in de ruimte Een eeuwigdurende herinnering: een stralende ster aan de hemel. Bij het Online Star Register kun je een eigen persoonlijke ster registreren en benoemen. Kies daarvoor op de site van OSR een constellatie, sternaam en datum. Binnen enkele minuten straalt de ster in het Online Star Register en bestaat er een permanent aandenken. www.osr.org

LATER... als ik dood ben

Maak je eigen moodboard Oké, meestal is het onderwerp een andere dan de dood maar waarom zou je deze beproefde methode ook niet toepassen voor het afscheid? Een moodboard is immers niets anders dan een compositie – collage - van inspirerende beelden. Voor de papiergeneratie een kwestie van knippen en met de viltstift opplakken. Verzamelde foto’s, artikelen, visitekaartjes, geprint van internet et cetera bij elkaar prikken en je hebt een moodboard. Liever online? Er zijn programma’s waarmee je heel eenvoudig op je computer aan de slag kunt. Picmonkey is zo’n moodboardsite. Door via het internet foto’s te uploaden kun je een mooie collage maken. Pinterest biedt ook de mogelijkheid om een moodboard te maken. Inloggen, je favoriete plaatjes, teksten en andere inspiratie pinnen en je hebt je eigen moodboard. Zo handig voor LATER…

Onder de wol Op (laatste) reis als in de tuinen van de Farao? Het is een van de mooie thema’s uit de collectie lichaamswades en afscheidsdekens van Nora van Klingeren. Ze worden gemaakt van wol met zijde. Er hoort ook een zijden sjaal bij die aan het hoofdeinde komt alsmede een linnen binnenhoes. De sjaal is een mooi aandenken voor later. Tip: laat er een paar extra maken. Nog een tip van de kunstenares: bestel een iets grotere afscheidsdeken en gebruik een deel van de stof om het condoleanceboek of bijvoorbeeld een kussen te bekleden. www.stof-tot-stof.nl

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Afgietsels van hand of voetje Maak met foto’s een uitvaartvideo

Kinderknuistjes van gips, een bronzen volwassen handafdruk of een babyvoetje als hangertje in goud.

Een aaneenschakeling van mooie en bijzondere foto’s uit het familiealbum geprojecteerd op een bewegende achtergrond als bijvoorbeeld zee of strand. Of neem de Levensboom. Met bewegende roze bloesem als fleurig decor waartegen de aller dierbaarste foto’s één voor één worden getoond. Liefhebber van een vintage sfeertje? Maak dan een uitvaartvideo die dát gevoel oproept. “We hebben verschillende templates zodat iedereen de sfeer kan kiezen die past bij de overledene,” zegt bedenker Ronald Tannemaat. De reclameman uit Eibergen maakte zijn eerste uitvaartvideo voor de begrafenis van zijn vader. Hij wilde iets moois laten zien tijdens de dienst, maar vond tussen de bestaande mogelijkheden niet wat hij voor ogen had. “De combinatie van videobeelden en foto’s bleek niet eerder te zijn gedaan. De reacties waren na afloop heel positief. Het is bovendien een mooie blijvende en levendige herinnering,” legt hij uit. Wat de video uniek maakt, is dat mensen zelf foto’s kunnen uploaden en bijpassende muziek kunnen uitzoeken. Uitvaartvideo.nl maakt er samen met de videobeelden vervolgens een mooi geheel van. Ronald: “Het is een andere manier van afbeeldingen laten zien. En je kunt er iets persoonlijks van maken. Er is een videothema voor een fervent zeiler bijvoorbeeld.” De prijs voor de uitvaartvideo hangt af van het aantal foto’s, duur en thema. Als indicatie: er is al een video vanaf 250 euro. Het streven is om binnen 24 uur de eerste indruk te leveren. Na een eerste lancering in de eigen regio gaat Uitvaartvideo.nl zijn product nu landelijk uitrollen. “We denken dat dit een mooie aanvulling is op de uitvaart,” aldus Ronald. www.uitvaartvideo.nl

Monique Derks van Stiltebeeld maakt tastbare herinneringen van dierbaren, afgegoten met behulp van natuurlijke materialen. “Ik vind het fijn voor mensen een steun- of troostbeeld te maken, zodat ze weer iets positiever naar de toekomst kunnen kijken,” aldus de maakster. “Het verdriet kan ik niet wegnemen. Maar met een afgietsel van een oortje of hand hebben mensen toch het gevoel hun kind of dierbare dichtbij te hebben.” Stiltebeeld maakt de lichaamsafdrukken bij leven, tijdens ziekte of na overlijden. Het afgieten gebeurt respectvol en op locatie. Het tast de huid niet aan zodat afscheid nemen gewoon mogelijk blijft. De as van de dierbare kan ook in het beeld verwerkt worden. Vooral de afdrukjes van (te vroeg geboren) baby’s zijn veelgevraagd. Afdrukken van gezichten zijn ook mogelijk maar liggen gevoeliger: “Een dodenmasker vinden mensen snel eng, daarom noem ik het liever een portret.” Sinds kort maakt Monique Derks ook hangertjes in zilver of goud, van de vlakke voet- of handafdruk van prematuurtjes. “Je ziet elk rimpeltje en kreukeltje, echt heel mooi. Zo kan de moeder haar kind letterlijk op haar hart dragen.” www.stiltebeeld.nl

LATER... als ik dood ben

‘BLOEMEN STRALEN LIEFLIJKHEID UIT’ Bloemen zijn de passie van Janneke Brinkman-Salentijn. De firma Zavadi vroeg de biologe een dessin te tekenen voor hun kisten.

LATER... als ik dood ben

PERSOONLIJK

Na honderden agenda’s, dekbedden, serviezen en postzegels vol bloemen is er nu de eerste kist met signatuur van biologe Janneke Brinkman-Salentijn. “Ik moest even aan het idee wennen, een kist, maar het is wel eervol en ook een mooie gedachte,’’ zegt ze in haar eigen Leidse herenhuis Botania. Ze tekende veldbloemen, klaprozen, papaver, korenbloemen en grassen. En de wilde orchideeën die ze in Italië had geschilderd. “Het resultaat is heel landelijk. Niet al te gestileerd of stijf, geen appels en peren.” Bijna dagelijks werkt ze aan haar inmiddels rijk botanisch tekenen schilderoeuvre, een in Nederland soms onderschatte kunst. Maar het publiek is er dol op. In de traditie van de Zweed Linnaeus, die een nieuw systeem introduceerde om planten in te delen, maakt ze gedetailleerd studie van meeldraden, stampers en blad. Die vertaalt ze op esthetisch verantwoorde wijze naar aquarellen, die op hun beurt weer model staan voor een arsenaal aan gebruiksartikelen. Al die kennis straalt nu op de splinternieuwe kistenlijn van Zavadi. Het was misschien een heel mooi motief geweest op het kistje voor haar in 2007 overleden kleindochtertje, denkt ze hardop. “Omdat het lieflijkheid uitstraalt. De Nerine in het dessin is voor ons een zeer speciale bloem. Ze lagen op haar kistje. Later is een nieuwe Nerine naar haar vernoemd door de kweker, de Berenice. Dat is mooi, dat dit kleine kindje blijft voortbestaan als bloem. Kijk, hij staat ook in de tuin.” De dood is nooit ver weg, beseft ze. Erover praten is een ander verhaal. “Ik merk wel dat hoe meer je erover praat, hoe toegankelijker het onderwerp wordt. Echt naar vind ik het niet om naar een begrafenis te gaan. Het is een onderdeel van het leven. En het doet jezelf weer even nadenken over wat zinvol is in

je leven en of je het wel goed doet allemaal. Toen mijn vader overleed – hij werd 96 – gingen onze kleinkinderen – Elco en ik hebben er tien – bloemetjes plukken die ze op zijn kist legden. En ze mochten de kaarsen aansteken. Mooi, toch?” Nee, angst voor een afscheid heeft ze niet. “Ik ben heel gelukkig en heel dankbaar. Al 46 jaar met dezelfde echtgenoot, een topman, ik heb kinderen en kleinkinderen, heerlijk werk… In ons leven is ook ziekte geweest. Elco, onze dochter, een schoonzoon. Het is allemaal goed gekomen, gelukkig. Als morgen mijn laatste dag is, dan heb ik een heel mooi leven gehad. Maar hopelijk heb ik nog zo veel jaren dat ik bij het huwelijk van mijn kleinkinderen aanwezig kan zijn. Daarop verheug ik me nu al.” 1

‘Ik merk dat hoe meer je over de dood praat, hoe toegankelijker het onderwerp wordt’ LATER... als ik dood ben

Afscheidsfoto’s om te koesteren Afscheidsfotografen weten de intieme momenten te vangen voor later. Een hand op een schouder, een laatste blik, de kinderen. “Achteraf zijn mensen ons heel dankbaar,” zegt Boukje Canaan, oprichtster van Afscheidsmomenten.

kring gevraagd om de bijeenkomst te vereeuwigen. Ze willen graag helpen, maar weten niet waar ze ja tegen zeggen. Een afscheidsfotograaf weet hoe zij of hij zich onopvallend kan bewegen – nabij en toch op gepaste afstand - want elke flits werkt immers storend.” Soms wordt de fotograaf al voor de dood betrokken bij het afscheidsproces. “Bijvoorbeeld als mensen weten dat ze niet lang meer te leven hebben. Dat worden de herinneringsportretten.” In veel gevallen beveelt Boukje een album aan zodat men er later doorheen kan bladeren. “Of in een persoonlijke app met pincode, zodat je de foto’s altijd dichtbij je hebt.”

DAISY Boukje Canaan in actie. FOTO FENNEKE VISSCHER

Toen haar eigen moeder acht jaar geleden overleed, wist Boukje dat ze behoefte had aan foto’s. Inmiddels zijn meer mensen zich bewust van de waardevolle toevoeging die het vastleggen van de laatste liefdevolle momenten is. “Een man die er vooraf niets van wilde horen – zijn zus had het georganiseerd – belde me later om te vertellen hoe blij hij was met het fotoboek. Zijn kinderen hadden met neefjes en nichtjes de foto’s bekeken en opeens werd er gepraat over de begrafenis. Ik had bovendien meer speciale momenten gefotografeerd dan hij zelf had gezien. De hand van zijn moeder op zijn schouder, terwijl hij breekt. Hij vond het een integer monument," vertelt Boukje. Ze is de vrouw achter Afscheidsmomenten, een coöperatie van fotografen in heel Nederland die reportages maken rondom de uitvaart of crematie. “We vertellen een persoonlijk verhaal. De herinnering blijft levend, de liefde voor dierbaren gevoeld," vat ze samen. Afscheidsfotografie is een vak apart zegt Boukje, die collega’s opleidt. “Vaak wordt iemand uit de eigen vrienden-

LATER... als ik dood ben

Boukje richtte samen met Daisy Renders Afscheidsmomenten op. “Een bijzonder mooi vak,” zegt de Brabantse Daisy. “Dat je mensen kunt helpen om de herinneringen te bewaren.” Wat haar geschikt maakt? “Ik ben observerend en rustig. Dat is wat je nodig hebt. Op de achtergrond, maar ook aanwezig. Mensen voelen zich gauw op hun gemak bij me.”

Daisy zoekt altijd de bijzondere contacten tussen mensen. “Ik kijk hoe mensen reageren op een toespraak. Een lach, een knikje. Ik merk dat dit de waardevolle momenten zijn om later terug te zien. Op de dag van de uitvaart gaan sommige dingen nu eenmaal aan je voorbij. En sommige momenten kun je ook niet zien, zoals de rouwstoet die zich achter jou beweegt. Bij de mensen thuis valt mijn oog soms op een paar schoenen naast het bed. Ook het nachtkastje vol persoonlijke spulletjes zegt straks veel. Die herinneringen pak ik met mijn camera.”

ANNA Anna Groot uit Utrecht vereeuwigde sinds 2008 al bijna honderd uitvaarten. Ze rolde bij toeval het vak in toen een bevriende uitvaartonderneemster op zoek was naar een fotograaf. Geconcentreerd als Anna is op de reacties en contacten tussen mensen probeert ze een zo compleet mogelijk beeldverslag te maken. “Ik let zowel op de details als de grote lijnen. Wat gebeurt er en waar? Wat hebben de mensen bij zich? Bijna niets ontgaat me. Mensen zijn achteraf verbaasd wat ik allemaal heb gezien.” Voor Anna is een fotoboek dan ook een must. “Mensen kunnen de foto’s samen bekijken. Er met elkaar over praten werkt heel troostrijk.” 1

NALATEN

NALATEN AAN EEN GOED DOEL,

wie wat hoe…

Steeds meer Nederlanders overwegen een goed doel in hun testament op te nemen. De organisaties zijn er blij mee. Elke gift draagt bij aan het ietsje beter maken van de wereld en de mens. Wat kunnen zij allemaal doen met het geld van de donaties – klein of groot – en hoe werkt het precies?

LATER... als ik dood ben

KWF krijgt giften in alle soorten en maten KWF Kankerbestrijding financiert veel wetenschappelijk onderzoek naar kanker met geld uit nalatenschappen. Hoe werkt dat, vragen we relatiebeheerder Hanneke Lion. Van een geldbedrag tot voertuigen en een complete woning. Nalatenschappen komen tot KWF in alle soorten en maten. “We zijn er blij mee, want KWF is voor de financiering van wetenschappelijk kankeronderzoek bijna geheel afhankelijk van giften,” zegt Hanneke Lion. “Daarmee maken we onderzoek naar het bestrijden en voorkomen van kanker mogelijk, maar we richten ons ook op een betere kwaliteit van leven voor mensen die kanker hebben of hadden.” Ruim een derde van zijn inkomsten van KWF bestaat uit nalatenschappen. Soms bij verrassing, maar vaak is vooraf al contact geweest over een testament en de uitvoering ervan. Lion sprak bijvoorbeeld uitgebreid met de man die na zijn over-

‘Ik zie veel laatste wensen in vervulling gaan’ ‘Bitterzoet’ noemt Henriëtte Hindriks het zelf. “Elk telefoontje dat er geld uit een nalatenschap is vrijgekomen voor de Hersenstichting is goed nieuws. Dat betekent namelijk meer geld voor onderzoek. Maar het betekent óók dat een familie een dierbare heeft verloren.” Henriëtte Hindriks houdt zich bij de Hersenstichting bezig met het adviseren van mensen die willen nalaten. Aan de keukentafel krijgt zij vaak de meest intense, persoonlijke verhalen te horen. “Vanaf het eerste contact ontstaat vaak een bijzondere band met de erflater.”

lijden een fonds op naam wil oprichten voor zijn overleden echtgenote. “Daarvoor laat hij zijn huis na aan KWF. Voor ons is het zeer prettig om dit soort wensen te kennen, omdat we hier zoveel mogelijk aan willen voldoen.” Nalaten kan op verschillende manieren. “Iemand kan KWF als mede-erfgenaam of enige erfgenaam benoemen. Soms krijgen we een legaat – een geldbedrag – maar ook bijzondere bezittingen als kunst of een muntenverzameling. Die proberen wij dan zo zorgvuldig mogelijk te verkopen zodat zoveel mogelijk geld naar wetenschappelijk onderzoek kan.” Wie wil nalaten en specifieke wensen heeft voor de bestemming van het geld kan deze bespreken met de relatiemanager. “Sommige mensen willen een bepaald kankeronderzoek ondersteunen. Wij zullen altijd ons uiterste best doen om het geld op de gewenste manier te besteden en adviseren graag hoe de wensen kunnen worden vastgelegd. Dat luistert nauw. Sommige nalatenschappen mogen we niet aanvaarden, omdat het gekozen onderzoek niet meer actueel of nodig is als we de nalatenschap ontvangen. Met een specifieke zin in het testament kan dit voorkomen worden. Het is belangrijk om een testament te hebben waarin de wensen concreet en juridisch zijn vastgelegd.” Twijfel over wat u zou willen schenken na uw dood? De relatiemanagers van KWF gaan graag in gesprek. “Groot of klein, KWF is blij met elke nalatenschap en euro die ons dichter bij de dag brengt dat niemand meer hoeft te sterven aan kanker.” www.kwf.nl

LATER... als ik dood ben

FOTO TITIA HAHNE

NALATEN

Zij ziet haar taak als een dankbare rol, want dankzij donaties komt er geld binnen voor wetenschappelijk onderzoek. “En er moet op dat gebied nog heel veel gebeuren, weten we. Voor veel aandoeningen bestaat nog geen behandeling, ook al worden er grote stappen gemaakt. We denken dat er meer dan 300 hersenaandoeningen zijn,” zegt Henriëtte. Van veel aandoeningen is bij het grote publiek niet bekend dat de oorzaak in de hersenen ligt. Nalaten is vaak een gedachte die opkomt als iemand zelf of in de familie te maken krijgt met een hersenaandoening. “Hun grootste drijfveer om de Hersenstichting op te nemen in hun testament is verbetering van de kwaliteit van leven van toekomstige patiënten.” “Mensen delen hun meest kostbare en kwetsbare momenten met me. Ze vertellen over het soms slepende ziekteproces dat ze hebben moeten doorstaan. Het zorgt ervoor dat je snel een persoonlijke band opbouwt en dat je onderdeel wordt van het rouwproces, waarin wij vertellen hoe we de laatste wens van hun dierbare in vervulling laten gaan.” De Hersenstichting begeleidt iedereen die overweegt na te willen laten. Voor vragen: Henriëtte Hindriks,hhindrinks@hersenstichting.nl of 070-3024740.

‘75% van de kinderen wordt al beter’ Dr. Annelies Mavinkurve-Groothuis (44) werkt als arts in het Prinses Màxima Centrum voor kinderoncologie. Zij doet veel onderzoek naar de gevolgen van chemotherapie op de hartspier en niertumoren. “Mijn patiënten zijn tussen de nul en achttien jaar. In mijn werk sta ik dicht naast het zieke kind en de familie. Ik heb heel veel respect voor de enorme veerkracht die zij samen laten zien. De eerste kennismaking is met ouders en kinderen die stijf staan van de stress. Ze zitten niet voor niets aan mijn bureau, dat weten ze. Ik vind heel bijzonder om te zien hoe snel je als arts en gezin tot elkaar komt. Het gaat vaak om langdurige behandelingen waarvoor je elkaars vertrouwen nodig hebt. Zodra een kind ziek wordt, ligt het hele leven van familie en vrienden overhoop. Als arts is het belangrijk om in deze chaos orde te scheppen en duidelijk uit te leggen wat we gaan doen.” “Natuurlijk zijn er momenten waarop we als artsen erg zware en moeilijke beslissingen moeten nemen. Mijn doel is kinderen beter maken en gelukkig lukt dat tegenwoordig in 75% van de gevallen. Maar dat betekent wel dat nog steeds 25% van de patiëntjes sterft. Dat is vreselijk onrechtvaardig, ondoenlijk en heel erg pijnlijk.” “Voor de toekomst heb ik nog een aantal mooie dromen. Eén daarvan is dat ik graag naar het buitenland zou gaan om daar zieke kinderen te helpen. Niet voor 6 maanden maar juist één of twee keer per jaar helpen bij een mooi project. Daarnaast hoop ik

natuurlijk dat er steeds meer kinderen overleven en dat we de komende jaren nog veel onderzoek kunnen doen zodat de behandelingen minder bijwerkingen geven en kinderen ook na hun behandeling weer onbezorgd kunnen genieten. Daarom is het ontzettend belangrijk dat mensen KiKa steunen. Nalaten aan KiKa is een prachtige manier om iets bij te dragen aan de stijging van de genezingskans van kinderkanker.” Meer weten? mail naar nalaten@kika.nl, of zie www.kika.nl

LATER... als ik dood ben

ADVERTENTIE

Samen zorgen voor een ander Help mee met het Leger des Heils Nadenken over uw nalatenschap vraagt moed. En het is best ingewikkeld te bedenken wat u wilt met dagene wat u bij leven hebt opgebouwd, maar wel belangrijk. Uw zorg voor een ander hoeft niet te stoppen na uw overlijden. Nalaten aan het Leger des Heils betekent investeren in onze samenleving. Met uw gift helpt u ons anderen te helpen. Mensen helpen. Dat is de kracht van het Leger des Heils. Iedereen heeft recht op een eerlijke kans. Het Leger des Heils wil mensen die kans geven. Daarom komen we op voor mensen die geen helper hebben. Ieder jaar helpen we zo tienduizenden mensen met professionele en praktische hulpverlening. Een goed doel om te overwegen als u iets wilt nalaten.

Het Leger des Heils helpt mensen die moeite hebben om mee te doen in onze samenleving. Mannen en vrouwen, jongens en meisjes die door niemand anders geholpen worden. Wij geloven in mensen, ook als anderen de hoop opgeven.

Ik heb echt geluk gehad in het leven en daar mag een ander best van meeprofiteren

Leger des Heils Sectie nalatenschappen Postbus 3006 1300 EH Almere

Een familielid, vriend of notaris kan de nalatenschap afwikkelen. Wilt u het Leger des Heils benoemen als (mede-)erfgenaam? Dan kunt u de zorg voor de afwikkeling ook aan ons overlaten. Als u dat wilt verzorgen wij de uitvaart, een (kerkelijke) ceremonie, de financiële administratie en het leegruimen van het achtergebleven huis. Zo weet u zeker dat alles goed geregeld wordt.

Geertruida (Geertje) Haverkamp (77 jaar). “Het heeft ons in het leven echt meegezeten. Veel mensen hebben minder geluk. Daarom ben ik al heel lang donateur van het Leger des Heils. Zij hebben niet alleen mooie idealen, maar ze dóen ook iets. Ze helpen mensen in het nauw, met praktische oplossingen. Dat spreekt me aan. Daarom heb ik de dichtsbijzijnde notaris opgezocht en een testament laten opmaken met daarin ook het Leger des Heils.”

036 539 81 62 nalaten@legerdesheils.nl www.legerdesheils.nl/nalaten

NALATEN

‘Wat onbereikbaar was tijdens zijn leven, wilde hij na zijn dood helpen mogelijk maken’ Dat een longarts na zijn overlijden een groot internationaal onderzoekstraject mogelijk maakt, is een droom, zegt Longfonds-directeur Michael Rutgers: “Helaas hebben we deze arts nooit zelf kunnen spreken en bedanken.” Een complete verrassing noemt Michael Rutgers de nalatenschap die in 2015 het Longfonds toekwam. De grootste schenking uit de historie van het fonds was nagelaten door een gepensioneerde longarts. “En natuurlijk willen we ook zo goed mogelijk voldoen aan de Al in 2011 had de arts het Longfonds in zijn testament laten opnemen. Longartsen zien dagelijks welke impact een longaandoening heeft op iemands leven. Deze beneemt je letterlijk de adem. Artsen kunnen patiënten maar tot op zekere hoogte behandelen. De wens van deze longarts was dat zijn geld werd gebruikt om verder wetenschappelijk onderzoek te laten doen, zodat de behandeling van longziekten kan worden verbeterd. “In zijn werk is hij vast heel vaak tegen behandelingsgrenzen aangelopen. Voor astma en COPD, waaraan 1,2 miljoen mensen in Nederland lijden, bestaat geen genezing. Astma is de meest voorkomende chronische ziekte bij kinderen. Aan COPD overlijden jaarlijks 7000 mensen. De urgentie is dus hoog. Deze schenking maakt het mogelijk om versneld grote stappen te zetten.” Het geld zal de komende jaren stapsgewijs worden ingezet. Rutgers: “We zijn met een heleboel mensen in gesprek gegaan om krachten en kennis te bundelen. Met de beste onderzoekers ter wereld op dit gebied gaan we aan de slag. Zij krijgen twee belangrijke vragen voorgelegd. Hoe kun je mensen beschermen tegen het ontstaan van astma? En hoe kun je beschadigde longen repareren? Kapotte longen zijn nu niet te herstellen, terwijl dit de enige kans is op genezing. Het Longfonds wil het mogelijk maken dat kapot longweefsel over tien tot vijftien jaar kan worden gerepareerd. Geweldig dat we nu de mogelijkheid hebben deze kansrijke onderzoekstrajecten te financieren.”

WENSEN Het Longfonds had zijn weldoener heel graag vóór zijn dood in 2015 gesproken. “We komen graag met iedereen in contact die van plan is het Longfonds in het testament op te nemen of dat al heeft gedaan. Uiteraard is deze grote schenking fantastisch, maar wij zijn even dankbaar voor welk bedrag dan ook. We hebben elke gift hard nodig om onze doelen te realiseren.”

wensen die de schenkers hebben. We vinden het belangrijk dat zij daarop invloed kunnen uitoefenen. Er zijn zo veel mogelijkheden om het geld goed te besteden. We kunnen bijvoorbeeld met zijn allen bedenken hoe we nóg beter kunnen voorkomen dat kinderen op hun 13de of 14de al gaan roken, want daarmee kun je longziekten op latere leeftijd voorkomen. Of we kunnen ons concentreren op maatregelen die de schadelijke gevolgen van dieselrijden en fijnstof terugdringen. Zo zijn er veel belangrijke aandachtspunten.”

TOEKOMST Wat de longarts niet kon vermoeden, is dat zijn grote donatie als vliegwiel werkt om nóg meer geld voor onderzoek los te maken. “Het zorgt er voor dat andere mensen, maar ook familiestichtingen en vermogensfondsen instappen om deze unieke onderzoekstrajecten mogelijk te maken. Zijn nalatenschap heeft daarvoor echt de basis gelegd. Daarom kunnen we als Longfonds snelle stappen zetten voor de toekomst. Deze longarts laat de wereld werkelijk iets na. Wat onbereikbaar was tijdens zijn leven, wilde hij na zijn dood helpen mogelijk maken. We maken ons met deze financiële middelen er hard voor dat er een medische doorbraak komt in de behandeling van longziekten. Daarvoor zijn we deze schenker enorm dankbaar en dat hadden we hem graag verteld.” Contact met het Longfonds? Bel 033-4341212 of kijk op www.longfonds.nl 1

LATER... als ik dood ben

101

vrouwen

AAN DE MACHT Vroeger maakten de heren massaal de dienst uit in de uitvaartwereld. Anno 2017 staan zelfbewuste vrouwen hun mannetje. Wie zijn die dames die menen dat ze het leukste beroep op aarde hebben? TEKST EVELIEN BAKS

102

LATER... als ik dood ben

IN BEELD

‘Altijd op zoek naar persoonlijkheid’ De vroege dood van haar eigen vader zette Anna Speksnijder (25) op het spoor van de uitvaartbranche. Met stijlvolle concepten steekt ze nu bedrijven in een nieuw jasje. “Ik was zestien toen mijn vader overleed. De uitvaart was alles wat het níet had moeten zijn, hoewel dat niet de schuld was van de uitvaartleider. Dat bleef altijd in mijn hoofd zitten. In het laatste jaar van mijn opleiding aan Academie Artemis ben ik onderzoek gaan doen naar de uitvaartbranche. Zo ben ik er ingerold. Maar als je mij op mijn 17de had gezegd dat ik nu in diezelfde branche zou werken, had ik je voor gek verklaard.” Anna is de vrouw achter het twee jaar geleden opgerichte Bureau APS. Sterk in communicatieconcepten die ondernemers in de uitvaartwereld beter in de picture zetten. “Ik ben enorm gemotiveerd om er iets stijlvols van te maken,” legt ze uit. “Dit geeft zo’n diepere laag dan mode of interieur me ooit zou kunnen geven. Er zit een verhaal achter.”

Ze is ambitieus, zegt ze, en gelooft in haar eigen sterke punten. Deze zijn een frisse blik, een grote dosis creativiteit en gevoel voor stijl. Dat alles vertaalt ze met haar vaste team van freelancers – ‘Ieder zijn eigen specialisme in dit verhaal’ – in vernieuwende websites, magazines en een brandingsstrategie. “Toen ik in deze branche stapte, was ik zeer verbaasd. Het leek alsof de tijd stil was blijven staan. Waar is je eigen persoonlijkheid, vroeg ik ondernemers.” Ze maakte een prognoseboek voor de uitvaartwereld met eigentijdse thema’s als bio tot de veranderende crematoria. “Nog te kunstzinnig allemaal, maar wel het begin van mijn bureau.” Ze laat ondernemers – van kistenproducent tot uitvaartleider – nadenken over hun eigen sterke punten. Bedenk voor wie je wilt werken. “Ofwel kleur bekennen,” verklaart Anna. “Het klopt niet dat je als uitvaartverzorger iedere overledene tot je doelgroep rekent. Als iemand op de fiets verschijnt in een biologisch verantwoorde outfit, dan zal deze persoon waarschijnlijk geen uitvaart op een jacht organiseren. De kleding zegt voor mij al heel veel. Kortom, ben je bewust van je eigen toegevoegde waarde en weet welke doelgroep je daarmee bedient. Dan kunnen wij deze krachten vertalen op een visueel aantrekkelijke manier.” Waarom dat belangrijk is? “Als ik ’s nachts een website bezoek omdat mijn naaste net is overleden, wil ik voelen dat jij – de uitvaartverzorger - mij snapt en mij daarom goed kan helpen. Dat je mijn tradities en emotie aanvoelt. Uiteindelijk wil je een uitvaart zoals die wél moet zijn.”

‘Ik wil mensen vooral inspireren’ Als vrijwilligster rouwverwerking stuitte Sjaan Vliegen op schrijnende verhalen. In 2000 richtte ze daarom haar eigen uitvaartbedrijf op. “Als ik mezelf ben, voelen mensen zich vrij om spontane keuzes te maken.” Met het laatste afscheid moet je een leven lang verder, luidt de slogan van Sjaan Vliegen. Ze wil maar zeggen: “Een uitvaart die als mooi wordt ervaren, is belangrijk om het verdriet te kunnen verwerken zodat je verder kunt.” Ze moedigt mensen aan na te denken over hun eigen inbreng om de begrafenis of crematie persoonlijk te maken. “Elk mens is uniek. Dat moet zijn uitvaart ook zijn. Dat kan in kleine dingen zitten. Als iemand bijvoorbeeld een trouwfoto wil neerzetten, moet dat kunnen. In principe is namelijk niks gek. Kom maar met je eigen spontane ideeën, zeg ik altijd. Samen kijken we hoe we deze vorm kunnen geven.” Dat Sjaan op elk moment zichzelf is, helpt om mensen daarin te begeleiden, merkt ze na de vele honderden uitvaarten die ze al heeft gedaan. “Wat zoeken mensen, wat zouden ze graag willen? Het maakt niet uit of het om een grote bijeenkomst gaat of heel intiem in de huiskamer waar we met wat familieleden naar muziek luisteren en herinneringen ophalen. Een uitvaart moet simpelweg passen en een mooie herinnering zijn. Dan durf je later achterom te kijken.”

LATER... als ik dood ben

103

‘Mooie contacten met nabestaanden’ Marianne Zeegelaar (54) werkt met veel passie als uitvaartleider bij Van Vuure. “Van een fijne liefdevolle begrafenis kan ik vleugels krijgen.” Hoe het vak op haar pad is gekomen, weet Marianne Zeegelaar eigenlijk niet eens. Geleidelijk ontstond het idee. “Ik denk dat het te maken had met de uitvaart van mijn vader veertien jaar geleden in Spanje. Dat ik er toen heb gesproken, heeft me altijd heel goed gedaan.” Marianne, tot haar ommezwaai werkzaam in de fitnesswereld, heeft tot de dag van vandaag geen spijt. “Het beroep uitvaartleider past bij wie ik ben. Ik luister graag, organiseer makkelijk, ben servicegericht en houd ervan om het mensen naar de zin te maken. Al die elementen komen samen in wat ik nu doe.” Het is de vaak bijzondere band met nabestaanden die haar ook dat goede gevoel geven. “Als uitvaartleider kom je binnen op een kwetsbaar en heel puur moment. We praten over vroeger, hoe het is geweest. Over kinderen. Vaak vertelt de familie enorm veel al. Alsof je een kroniek leest. Dat vind ik prachtig om mee te maken,

maar vooral hoor en voel je daardoor veel over de overledene en de onderlinge banden. Daarmee kun je de basis leggen voor een bij hen passende uitvaart.” Passioneel als ze is, voelt Marianne zich vaak verbonden. “Ja, ik neem werk vaak mee naar huis in mijn hoofd, maar hoe erg is dat? Ik denk dat dit geldt voor iedereen die met mensen werkt. Er zijn emotioneel zwaardere en lichtere uitvaarten. Vanochtend had ik zo’n fijne uitvaart. Een dame van 92. Ze had het goed gedaan in haar leven, haar laatste jaren in een heel fijn tehuis gewoond, omringd door liefde. We hebben met elkaar een prachtige kaart gemaakt met groengele kanarieparkietjes op de voorkant, de vogeltjes die ze altijd had gehad. Vrolijk, licht. Op de dag van de uitvaart scheen het zonnetje, er werd live gezongen. Het werd een fijn, ingetogen, lief afscheid. Daarvan kan ik vleugels krijgen.” Een afscheid moet passen bij de familie, wil Marianne zeggen. En gelukkig kan er tegenwoordig meer. “Die vernieuwing in de branche is ontstaan in de jaren negentig. Beïnvloed onder andere door de homoscene die pracht en praal inbracht. Door de vrouwen die ook in de branche gingen werken. En door het afnemend aantal kerkelijke uitvaarten. Mensen denken veel meer na over het vormgeven van het afscheid. Mijn streven is vooral om ze te helpen een vorm te vinden die bij hen past.” Ze heeft het mooiste vak dat je kunt hebben, zegt Marianne. Zo mooi dat ze nu de opleiding stervensbegeleiding wil gaan doen. “Ik ben heel gelukkig in wat ik doe.”

‘Een uitvaart is een beleving’

Wie Saskia, afkomstig uit de wereld van mode & styling, en kunsthistorica Esther een uitvaart ziet regelen, ziet twee jonge vrouwen aan het werk met maar één missie: deze dag moet voelen als een beleving die raakt. Op haar 31ste maakte Saskia – moeder van een dochtertje (3) en een baby op komst - de overstap van McGregor Fashion Group naar een eigen uitvaartorganisatie. “Ik denk weleens: je moet een steekje los hebben om dit vak te willen

104

LATER... als ik dood ben

BEELD ANNA GROOT

Schoonheid troost is de overtuiging van Saskia Koffijberg (40) en Esther Laan (37). Daarom telt elk detail als Strikt Persoonlijk Uitvaart de regie neemt. “De familie bepaalt. Onze bemoeienis gaat ver. Van speech tot wie waar zit.”

IN BEELD

‘RememberMe zorgt voor een frisse wind’ Orlanda Adams (46) en Olga Bouwens (38) zijn bevlogen als het om afscheid en rouw gaat. Zij zijn de vrouwen achter online platform RememberMe.nl, uitvaartbeurs Funeral Fair en nu ook de Troostbox. Aan ideeën nooit gebrek bij het Rotterdamse RememberMe. Vanuit hun missie om een lekkere frisse wind te laten waaien door de vaak traditionele uitvaartwereld zetten Orlanda en Olga sinds 2015 verrassende initiatieven in de markt. Dat is

en te kunnen volhouden. Waarom ik dit toch wil? Ik ben goed in organiseren. Ik houd van mensen, ik begrijp de emotie. Een crematorium is een plek waar mensen doorgaans niet willen zijn, heel begrijpelijk, maar voor mij voelt het als thuiskomen.” Vier jaar geleden voegde Esther – moeder van twee zoons (10 en 8) – zich bij het bedrijf. “Het werk is zwaar. Dit met z’n tweeën te delen, maakt het draagbaar.” Strikt Persoonlijk Uitvaart trekt een (jongere) doelgroep aan van ruwweg 35 tot 70 jaar. “Er is behoefte om afscheid te nemen op een manier die aansluit bij hoe iemand leefde. Een uitvaart is steeds minder een aangelegenheid in een aula. Mensen kiezen vaker voor bijvoorbeeld een landhuis, boerderij of loods. Een warme locatie met borrelopstelling, catering en aangename achtergrondmuziek. Af en toe vragen wij de aandacht voor een spreker die naast de kist gaat staan. We merken dat van onze drie formules – van formeel tot informeel – de keuze steeds vaker op deze laatste valt.” Om tot een mooie beleving te kunnen komen, bemoeien ze zich met alle details. Van speech tot wie waar zit. “Alles moet kloppen. Wij stellen daarom hoge eisen aan alles. Maar ook aan onszelf. Tegelijkertijd houden we wel vast aan oude waarde. Zo zijn we op de dag van de uitvaart altijd in het zwart gekleed. En op hoge hakken, dat dan weer wel.”

om te beginnen RememberMe.nl, een online uitvaarten rouwmagazine dat nu al ruim 30.000 bezoekers heeft. “We willen inspireren. Mensen op een verrassende, warme en luchtige manier laten zien dat er veel meer is dan het bekende plaatje. Veel bedrijven maken en produceren mooie dingen waarvan het publiek nauwelijks weet heeft. Door dat te tonen, maken we mensen er ook bewust van dat ze een keuze hebben in hoe ze de uitvaart zouden willen vormgeven. Wil je in Bourgondische sfeer? Of juist in een moderne setting afscheid nemen? Dat laten we allemaal in woord en beeld zien. Maar we gaan ook in op nazorg, want ook de periode na de uitvaart is heel ingrijpend in iemands leven,” zegt Olga. Inmiddels biedt RememberMe naast inspiratie en informatie ook de mogelijkheid om de gehele uitvaart op maat te verzorgen. Dat doet zij met bijzondere partijen met wie de vrouwen samenwerken. De uitvaartwereld heeft nog een inhaalslag te maken, stelt collega Orlanda. “We merken dat ondernemers best welwillend zijn. Daarom brengen we ze nu ook bij elkaar in een Businessclub. Daaruit zijn al de eerste leuke samenwerkingen ontstaan.” Dit voorjaar organiseerden ze de eerste Funeral Fair in de Van Nellefabriek in Rotterdam. Orlanda: “Ruim 150 standhouders toonden een grote variëteit aan bijzondere en mooie producten.” Het succes van de eerste Funeral Fair heeft RememberMe doen besluiten de beurs op meerdere plekken in het land te gaan organiseren. De nieuwe Troostbox – verkrijgbaar vanaf eind oktober – is ook al zo’n typisch RememberMe-product. Verrassend en verwarmend met onder meer een troostboek – vol Tips & Tricks – en andere producten die een glimlach op het gezicht toveren. “Gevuld met liefde. Met de Troostbox kun je iedereen die een dierbare heeft verloren een hart onder de riem steken.”

LATER... als ik dood ben

105

MEESTER SCHAP Een mooie kist toont de hand van de meester. Als het om vakmanschap gaat, timmeren Nederlandse kistenmakers aan de weg. Wat ze delen, is liefde voor hout en een passie voor het betere handwerk. TEKST EVELIEN BAKS

106

LATER... als ik dood ben

‘DAT VELE SCHUREN VOELT BIJNA ALS MEDITATIE’ Kistenmaker Radboud Spruit heeft een grote liefde voor hout en ambacht. Duizenden kisten heeft hij al met de hand gemaakt. “Voor kinderen zorg ik altijd voor een extra zacht matrasje.” Elke kist betekent uren schuren. En zagen en fresen. Maar Radboud Spruit van Grafkist geniet ervan. “Ik ken de maten en details van elk model uit mijn hoofd. Die zitten daar als een bouwpakket. Dat schuren voelt daardoor bijna als meditatie, zo rustgevend is het.” Duizenden heeft hij er al gemaakt in zijn Utrechtse werkplaats waar het ruikt naar zaagsel en houtsnippers. Allemaal populieren– of vurenhout. “Daarvan is genoeg in de wereld en ik vind het mooi door zijn eenvoud. Als iemand een teakhouten kist wil, moet hij niet bij mij zijn.” Radboud had verschillende jobs gehad – ‘Ik heb daklozen geholpen, in instellingen gewerkt en als taxichauffeur rondgereden’ – toen hij eindelijk zijn droombaan vond. De aanleiding was de dood van zijn moeder, nu alweer 30 jaar geleden. “Als familie deden we van alles zelf rondom de uitvaart, maar de kist werd natuurlijk gewoon geleverd. Ik vond het een lelijk onding. Het dragen deed pijn aan je handen. Ooit ga ik voor mijzelf een heel andere kist maken, bedacht ik toen.” Tien jaar later pas nam hij de uitdaging op. Zonder opleiding, maar gezegend met knutselbloed, werkte hij maanden aan zijn eerste kist. In de vorm van een cocon, super moeilijk om te maken. De eerste twee belandden uiteindelijk in de houtkachel maar voor nummer drie wist hij een uitvaartondernemer te porren. “De man had nog nooit zoiets gezien. Hij vond hem fantastisch.” Zijn perfectionisme zit hem, ook na zoveel jaren, nog weleens in de weg. “Ik zie altijd wel iets dat beter kan. Mensen zien het niet, maar ik zie alles.”

Steeds vaker komen mensen in zijn werkplaats alvast een kist uitzoeken. Een beer van een man wilde er zeker van zijn dat zijn laatste huisje groot genoeg zou zijn als hij er met de handen achter het hoofd gevouwen in kwam te liggen. “In principe kan ik alles maken. Voorwaarde is wel dat de kist door de deur kan en in mijn bestelauto past. Voor een crematie moet ie ook voldoen aan bepaalde maten.” Gelukkig is de dood gewoner geworden, constateert Radboud. Soms ontvangt hij een familie die in alle rust met elkaar een kist komt uitzoeken voor als moeder straks overlijdt. Maar ook ouders die hun kindje hebben verloren en een speciale wens hebben. Zoals de moeder die wilde dat Radboud de bekleding in het kistje zou maken van haar eigen trouwjurk. “Ik heb staan zweten tijdens het knippen, maar het is gelukt. Voor kinderen maak ik altijd een extra dik met stro gevuld matrasje, zodat ze zacht liggen.” Ook voor kinderkistjes maakt hij sluitingen in de vorm van grote vlinders. Deze New life vlinders passen ook op bijna elke fabriekskist. “Kinderen vinden het leuk om ze te beschilderen.” Elk exemplaar is oersterk. “Hij moet iemand van 150 kilo kunnen hebben.” Hij gebruikt technieken uit de meubelmakerij, zoals lamello’s voor de houtverbindingen. Om zijn kisten te testen, liet hij een volslanke vriend erin plaatsnemen. Het geheel takelde hij omhoog. Hij wordt wel gebeld door families die er zelf eentje willen maken. “Mijn advies is altijd: ga hem uittesten. Want ik weet dat je straks als de dood bent dat er iets mis zal gaan tijdens de uitvaart. Een lichaam is zwaar, hoor. Je wilt toch zeker weten dat de bodem blijft zitten.” De dood, hij is ermee vertrouwd inmiddels. Sterker: “De dood is altijd bij mij. Ik ben geboren met een hele grote angst voor de dood, maar die is door mijn werk totaal verdwenen. Ik heb al zoveel overleden mensen in mijn kisten gedragen.” Als hij een keer tijd heeft, wil hij misschien eens een kist in de vorm van een boot maken. Of deze voor hemzelf is? “Het maakt mij totaal niet uit, maar mijn familie vindt het heel belangrijk dat ik in een kist van mijzelf zal liggen.” v

FOTO ANNA GROOT

IN BEELD

LATER... als ik dood ben

107

FOTO RENEE KRIJGSMAN

RUIM 100 JAAR TRADITIE Begin 20ste eeuw leverde DZU al maatmeubelen bij Paleis Het Loo. Anno 2017 is zij een bekende naam in op maat gemaakte uitvaartkisten. Alle kisten komen uit de eigen fabriek in Apeldoorn. ‘Mannen van hout’ noemen ze de kistenmakers die hier elke dag in de weer zijn om de uitgebreide DZU-kistenlijn genaamd ‘Hoogstpersoonlijk’ te produceren. Zoals Raymond, die alweer even meeloopt in de bedrijf. Net als zijn collega’s weet hij exact hoe je een mooie kist timmert van de planken die hier bij stapels worden afgeleverd. Onbehandeld Hollands hout voor de ‘groene’ lijn en hout uit de gecontroleerde bosbouw voor de vele andere kisten. De leidraad is altijd: persoonlijkheid, traditie en ambachtelijkheid. “DZU biedt een ongelooflijk scala aan kisten, want mensen willen wat te kiezen hebben tegenwoordig, zegt Ans Brands,

108

LATER... als ik dood ben

relatiemanager van DZU. In de afgelopen jaren zijn er daarom steeds nieuwe modellen bijgekomen, zoals recent de stoerdere Urban-serie in vier moderne tinten als charcoal black en sand beige. Ze worden gemaakt van geborsteld fineer. En niet afgelakt, maar gebeitst. Ook de bekleding is stoer. “Vijftig jaar geleden maakte de meubelmaker eenzelfde model kist voor een familie en dat was het. Maar nu moet er voor iedereen een geschikte kist zijn. Wij vinden het belangrijk dat iemand weggaat in een jas die bij hem past,” zegt Ans. DZU kan breed leveren. “Breder, korter, langer… Overgewicht, foetushouding: doordat we veel kisten met de hand maken, kunnen we anticiperen op elke specifieke vraag van uitvaartondernemers en nog dezelfde dag leveren. Dat we elke dag tot ‘s avonds tien uur beschikbaar zijn, wordt zeer gewaardeerd.” Voor vernieuwing gaat DZU samenwerkingen aan met anderen. Samen met Staatsbosbeheer produceert het de Groene Uitvaartkist. Voor elke verkochte kist plant Staatsbosbeheer een nieuwe boom en is er een donatie voor duurzaam bosbeheer. Nabestaanden krijgen hiervan een certificaat. Daarom is het een symbool van leven na de dood.

IN BEELD

‘MIJN MOEDER WIL EEN BOEKENKASTKIST’

Hij wrijft liefkozend over het Douglashout van de stoere opbaarplank. Want dat hout moet glad zijn, hè. Hans Rademaker is een man van de details. En van de ideeën en gedachten. “Het moet goed voelen,” zegt hij nog maar eens in zijn werkplaats op een Utrechts industrieterrein. Doorsnee zijn de handgemaakte kisten sowieso niet. Wat in 1993 begon met het ontwerp voor de Boekenkastkist, zijn afstudeerproject aan de kunstacademie, heeft geleid tot onder meer een natuurkist en natuur-opbaarplank. Die zijn geïnspireerd op het ruwe karakter van de oude Drentse kapschuren. “Ik vind dat wel passen bij natuurbegraven,” zegt hij. Vormgeving, afwerking en aandacht voor het milieu: alle kisten die hij met zijn bedrijfje Ibis maakt, voldoen aan zijn eigen strenge eisen. Zo begon het ook met de Boekenkastkist. Het oermodel staat thuis. Nu gevuld met boeken die gaan over zijn geliefde aandachtsgebieden – natuur, maatschappij, milieu - , maar ooit wordt het zijn laatste huisje. Hij maakte hem om de discussie over dood op te stoken. “De dood was destijds uit het leven verdwenen, daar werd niet over gesproken. Ik ben op de grond gaan liggen op een stuk karton. Mijn vriendin toen tekende mijn omtrek. Die heb ik verkleind naar schaal 1,5 en daarom heen mijn eigen kist ontworpen. Tja, dat kwam wel even binnen. Wat als ik dood ben, wat blijft er dan van me over? En wie ben ik? Boeken weerspiegelen de inhoud van een persoon. De kast is eigenlijk een omhulsel van

je ideeën. Dat is mijn lichaam ook. Soms, als ik twijfel, ga ik voor de Boekenkiskast staan en vraag ik wat ik moet doen. Het antwoord is altijd hetzelfde: volg je hart maar want je hoofd hoiudt het heus wel in de gaten. We hebben een bijzondere band.” Hans maakte er nog eentje, voor de toen 75-jarige Cokkie. “Op voorwaarde dat ze zou komen helpen schuren. We spraken af: wie van ons tweeën als eerste gaat, moet de ander waarschuwen zodat die kan zien hoe het eruit ziet in de kist. Ik ben naar haar begrafenis geweest en ja, de kist doet het goed. Hij is mooi. Op de academie brak destijds nog wel een beetje de pleuris uit. Veel mensen liepen er met een hele grote boog om heen.”

BETERE HANDWERK Van een iets simpeler afgeleide heeft Hans er zo’n 120 verkocht. De opbaarkist, een totaal ander model, gaat nu juist heel goed. Het idee is dat je een popbaarlank hebt waarop later een hoge kap gaat. Een omgekeerde kist dus. “Als je ernaast zit, kun je er tenminste in kijken.” Hij heeft nu zo’n vijf verschillende kisten. Gemeenschappelijke deler is de openheid die ze uitstralen alsmede het betere handwerk. Alleen wat computergestuurd gefreesd moet worden, besteedt hij uit aan een familiebedrijfje, de schoolmeubelenfabriek Schilte. Zijn eigen vader werd in een kist van Hans begraven. “Hij kwam weleens een handje helpen zagen hier. Toen hij de Luxor zag, van ongelakt populierenmultiplex en met zijn greepranden, liet ie zijn oorspronkelijke voorkeur voor fineer varen. Doe die maar, die is mooi, zei mijn vader. Mijn moeder heeft al laten weten dat ze in het oermodel Boekenkastkist wil worden begraven.” Hij weet zeker dat ze allemaal de aandacht kunnen voelen die Hans in zijn werk stopt. Met zijn voeten in de afgeschaafde krullen van de natuur-opbaarplank: “Hier zit acht uur arbeid in, hè. Het is geen spaanplaat. Deze opbaarplank zou makkelijk vijftig jaar mee kunnen. In de praktijk zijn het vijf dagen. Dat blijft een raar idee.” v

FOTO ANNA GROOT

Kunstenaar en meubelmaker Hans Rademaker ontwierp 25 jaar geleden zijn eigen Boekenkastkist. Nu vindt deze gretig aftrek, net als zijn andere kisten. “Ik weet zeker dat je de aandacht voelt.”

LATER... als ik dood ben

109

FOTO FRANK DE ROO

TERUG NAAR DE NATUUR Voor zijn ecologische Natuurlijk-lijn werkt Bogra Uitvaartkisten samen met Alex Zeller en Bas Oosterom van Dust to Dust. “Groen heeft de toekomst,” zegt Joop Damhuis. Toen tien jaar geleden zijn schoonvader – een fervent jager – overleed, wist Alex Zeller exact welke kist hij hem gunde. De hovenier, die het houtbewerken in zijn geboorteland Oostenrijk van zijn vader had geleerd, timmerde een kist die qua gevoel heel dicht bij de natuur lag. Dat bijzondere afscheidsgeschenk werd de basis voor de nieuwe ecologische lijn van Bogra Uitvaartkisten, met ruim honderd soorten een van de grootste producenten van uitvaartkisten in Nederland. Bogra’s meest vernieuwende collectie omvat vijf verschillende modellen. Die worden geheel met de hand gemaakt door de van oorsprong - hoveniers Alex Zeller en Bas Oosterom. De look is puur natuur, de gedachte vooral duurzaam geproduceerd. Douglasplanken uit Nederland, lijm op waterbasis, houten verbindingen en alleen in hoge uitzondering een schroefje als extra stevigheid is vereist. Afgewerkt met stukken Douglasschors en bedekt en bekleed met echt mos - of met bamboestokken - zijn de kisten een

110

LATER... als ik dood ben

toonbeeld van groen en ambacht. Vooralsnog wordt het mos aangeleverd, maar binnenkort zal ook dit van eigen kweek zijn. De kisten zijn, zegt Joop Damhuis van Bogra Uitvaartkisten, zeer geschikt voor natuurbegraven maar ook voor cremeren. Recent hebben ze een goede score neergezet qua verbrandingswaarde. “Als bedrijf geloven wij in de ecologische mind-set en de weg die iedereen gaat inslaan naar milieubewuster leven. Een product als de Dust tot Dust-kist past helemaal in die gedachte. Wat Bas en Alex doen, sluit naadloos aan op hetgeen wij op het groene vlak wilden gaan ondernemen,” zegt Joop. De ecologische kist mag op dit moment nog een niche markt zijn, Joop ziet zeker een omslag komen. “De kisten vallen in de smaak bij een veel bredere groep dan natuurliefhebbers. Ze zijn gewoon mooi. En er zit een eerlijk verhaal achter. Dat is wat mensen omarmen.” “Het meeste mos komt van moswanden zoals je die ziet staan bij bedrijven. We hebben hier verschillende soorten mos in Nederland die fantastische namen hebben. Zomersneeuw, geweldig toch?,” zeggen Alex en Bas. Op een kastje staan de nieuwste natuurproducten uit de creatieve koker van Dust to Dust. Het zijn herinneringsurnen in de vorm van een boomschijf. De jaarringen zijn hierin een mooi handvat om de leeftijd van de overledene vast te leggen. In een gat in de rand zit een kokertje waarin de as wordt bewaard. Een subtiel kunstwerk dat je zowel binnen als buiten kunt neerzetten. 1

Een laatste rit met elkaar Met zijn moderne Uitvaartbusservice biedt Coen Heemeijer een laatste reis in andere stijl.

“Soms stappen mensen met een picknickmand vol lekkers in. Anderen draaien hun favoriete muziek. Bij de Uitvaartbusservice is vrijheid vanzelfsprekend, mits stijlvol en waardig,” zegt Coen Heemeijer. De voormalig interieurinrichter/stoffeerder is sinds enige tijd de trotse eigenaar van de uit 1999 stammende Mercedes met airco en getinte ramen, die naast uitvaartbegeleiders plek biedt aan 19 personen. Met de wagen, die Coen in negen maanden tijd ombouwde van schoolbus tot luxe designvervoer, brengt hij families en/of vriendengroepen op de dag van de uitvaart naar begrafenis of crematorium en terug. “Maar we doen vaak ook nog even de speciale plekken van de overledene aan, zoals het sportveld, de paardenrenbaan, de boot of het strand. Dan gaan de deuren open voor een laatste blik, wat mijn passagiers altijd als een heel mooi moment ervaren,” verklaart Coen. Het is de intimiteit die extra glans geeft aan zijn vorm van vervoer, meent hij. “Als naasten begeleid je de overledene dichtbij. Niet er achteraan rijdend, maar zittend of staand naast de kist. We horen dat mensen dat achteraf als fijn hebben ervaren. Twee mannen, beiden dj’s, draaiden de gehele weg favoriete sixties muziek van hun overleden vader. Een familie met Afrikaanse roots bracht haar dierbare dansend weg. Een ander gezin liet nog voor de begrafenis de flessen ontkurken omdat moeder dat zou hebben gewild. De sfeer in de bus maakt dat mensen zich vrij voelen om een uitvaart vorm te geven zoals zij willen.” De Uitvaartbus is ook te huur als volgwagen. Tel: 06-28528502, www.uitvaartbusservice.nl

COLUMN

De laatste wil Al jaren ben ik notaris. Tot ongeveer 10 jaar geleden was duidelijk wat met de laatste wil werd bedoeld. Het testament. Liefst denken we dan aan die oude, excentrieke tante die haar verre nichtje plotseling een groot bedrag heeft nagelaten. Tegenwoordig kan ‘de laatste wil’ ook staan voor wat iemand NIET wil. Dan gaat het over wanneer iemand nog behandeld wil worden of juist niet meer. De term die daarbij hoort, is wilsverklaring. U denkt misschien: wat heeft een notaris met dit onderwerp te maken, toch meer iets tussen patiënt en arts? Steeds meer mensen komen bij de notaris voor het opstellen van een levenstestament. Hierin kan iemand in één document naast zijn zakelijke belangen, ook medische en persoonlijke belangen vastleggen. Mensen zien deze aspecten vaak niet los van elkaar; ze beïnvloeden elkaar. Een levenstestament geeft overzicht en rust voor de persoon zelf, maar ook voor de naaste familie. Door deze ontwikkeling hebben artsen, notarissen en patiëntenorganisaties de handen ineengeslagen. Hoe kunnen we er samen voor zorgen dat de cliënt of patiënt wordt gehoord en dat zijn wensen worden vastgelegd op een manier waar ook de arts wat mee kan als het nodig mocht zijn? Het antwoord daarop is te vinden in het e-book ‘Tijdig spreken over het levenseinde’ op www.pratenoveruwlevenseinde.nl. Het voelt goed dat ik hier als notaris een bijdrage aan mag leveren. Jef Oomen, notaris Den Bosch

LATER... als ik dood ben

111

BEAUTY

‘Iedereen wil zich toch prettig voelen?’ Look Good Feel Better helpt vrouwen met kanker om zich weer even iets lekkerder in hun vel te voelen. Belangrijk op die momenten dat het leven tegenzit. Wie ziek is, heeft misschien niet altijd de behoefte om zijn uiterlijk voorop te stellen. Toch is die aandacht belangrijk, zegt Petra Odenthal van Look Good Feel Better. De stichting zet zich in om voor mensen met kanker een positieve schakel te zijn. “Want wat voor ieder mens geldt: zoveel mogelijk jezelf blijven, voelt prettig en helpt je je zelfvertrouwen te behouden.” Stichting Look Good Feel Better ondersteunt vrouwen die kanker hebben. Een ziekte met ingrijpende gevolgen. “Kanker hebben, zet je leven op zijn kop. Zowel lichamelijk als emotio-

‘uiterlijke verzorging is geen luxe’ 112

LATER... als ik dood ben

neel gebeurt er van alles met je. Als je uiterlijk verandert door de kankerbehandelingen, kan dat zeker invloed hebben op hoe je je voelt én hoe anderen je benaderen,” legt ze uit. Om er tijdens het ziekteproces te kunnen blijven uitzien als jezelf biedt de stichting vrouwen de hulp aan van een team van beautyprofessionals. In 76 ziekenhuizen in het land worden gratis workshops gegeven aan acht tot twaalf vrouwen met kanker. “De deelneemsters krijgen praktische tips om hun huid te verzorgen, maar ook om bijvoorbeeld wenkbrauwen te tekenen omdat die door de behandeling zijn uitgevallen. Met wenkbrauwen krijg je je gezicht weer terug, wat heel belangrijk is. Als je dat combineert met een goede pruik zullen anderen soms niet eens zien dat je geen haar meer hebt. Onder begeleiding van de professionals en met mooie verzorgingsproducten, zoals de First Aid crème van hannah, gaan de vrouwen tijdens de workshops zelf aan de slag. Er is aandacht voor haar, huid en make-up,” legt Petra uit. Een aantal ziekenhuizen en meer dan 590 aangesloten beautyprofessionals bieden daarnaast ook de mogelijkheid van een persoonlijke behandeling. Informatie over de mogelijkheden is te vinden op de site van Look Good Feel Better. “Als stichting horen we hartverwarmende reacties. Veel vrouwen ervaren het als een verwenmoment. Even wat positieve aandacht. Je wilt immers niet dat je leven alleen nog in het teken staat van ziek zijn. Bovendien, uiterlijke verzorging is geen luxe. Dit is net zo belangrijk in het proces als goede voeding, beweging en het vermijden van stress. Als jij je prettiger voelt, kun je je beter weren.” Ook in 2018 organiseert Stichting Look Good Feel Better in samenwerking met hannah de actie Geef Een Glimlach Cadeau. In de gehele maand februari geven schoonheidsspecialisten in heel Nederland aan kankerpatiënten een gratis behandeling als extra steuntje in de rug. 1 www.geefeenglimlachcadeau.nl, www.lookgoodfeelbetter.nl

SECTIE TITEL

CARE FOR PROTECTION De missie van hannah is om ook de meest aangedane huid te helpen. Mensen die door ernstige ziekte gebonden zijn aan zware medicatie zoals chemokuren kunnen vrijwel niets meer verdragen op hun huid, waardoor deze volledig uit balans raakt. Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van hannah First Aid om onmiddellijke kalmering, verzachting en comfort te bieden aan zelfs een zeer kwetsbare huid.

First Aid steunt de huid *** hannah steunt Look Good Feel Better

www.hannah.nl

LATER... als ik dood ben

113

‘KLEDING? BLIJF ALTIJD DICHT BIJ WIE JE BENT’ Kleding voor de bijzondere dag? Blijf dicht bij jezelf, zegt imagostylist en fashionondernemer Dyanne Beekman. “Een baggy broek mag. Combineer deze met een elegant Lady Di-coltruitje.” TEKST EVELIEN BAKS

114

LATER... als ik dood ben

BEELD DANA VAN LEEUWEN

MODE

LATER... als ik dood ben

115

Een elegant coltruitje op een baggy broek of juist een ruime sweater op een skinny pantalon? Het kan allemaal, zegt Dyanne Beekman, zolang je je houdt aan haar vaste formule. Die is: wijd op strak en strak op wijd. Kledingregels voor de uitvaart? Wat de bekende fashionondernemer betreft, gelden dezelfde regels als op andere speciale momenten: “Blijf dichtbij jezelf, bedenk wie je die dag tegen gaat komen en wat je wilt uitstralen. Dat klinkt misschien ongelooflijk tuttig en als cliché: maar blijven wie je bent, is het beste wat je kunt doen.” Dyanne Beekman weet wat kleding kan betekenen voor de vrouw. Haar bedrijf Beekman Group met zijn vijf divisies en actief in 25 landen is toonaangevend als het om mooie basics en visie gaat. Ze ontwikkelde formules om op elk moment goed voor de dag te komen en schreef boekjes om te helpen bij kledingkeuzes. Haar overall devies: houd orde in de kledingkast. “Veel mensen weten werkelijk niet wat er achterin de kast ligt. Ga dus shoppen in je eigen kast. Word beste vriendinnen met je eigen garderobe. En als je het geld hebt, investeer in iets wat je nog niet hebt.”

OVERSIZED Haar enige advies altijd: “Draag hetgeen waarin je je lekker voelt en laat styling het geheel compleet maken. Dus lees de dresscode van de gelegenheid. Of je nou een maatje te groot aantrekt of wat scheef knoopt of een tasje pakt wat er eigenlijk niet bij past: het gaat om de bite van de outfit. Denk maar dat ik achter je sta wanneer je voor je garderobekast staat. Wat zou ik jou dan adviseren? Waarschijnlijk iets dat daarbij niet past omdat het net even lekker bijt. Dat kan in een tasje zitten, een ceintuur of een net oversized maat. Over dat laatste: oversized kan prachtig zijn, maar is iets anders dan alles verhullen ofwel camoufleren.”

‘Draag hetgeen waarin je je lekker voelt en laat styling het compleet maken’

116

LATER... als ik dood ben

Must haves en tips van Dyanne Beekman SCHOENEN hak, veterschoen, sleehak, sneaker, laars, slipper JASSEN trenchcoat, mantel, leren jack, bubbeljas, cape, jeansjack BLOUSES denim, overhemd, elegant (met strik), blouson SJAALS vele, maar nooit wit LINGERIE tailleslip onder een jurk, hipster bij baggy LEGGING alleen suède of leer zijn blijvertjes

DRIE OUTFITS “Wat ik zelf draag op zo’n moment? Ik heb standaard drie outfits klaar liggen. Welke ik kies, is afhankelijk van wederom: wie wil ik zijn, wie kom ik tegen? En wil ik zichtbaar of onzichtbaar zijn? Ik trek gerust een baggy broek aan omdat ik weet dat niemand er zo bij loopt en iedereen zijn best heeft gedaan om keurig te zijn. Dat roept de recalcitrante ik in mij op. Maar ik houd mij wel aan de formule: slank van boven, wijd van onderen of andersom. Wat bijvoorbeeld een heel fijn kledingstuk voor dit najaar is, is een elegante coltrui van mooie jersey, zoals Lady Di die vroeger droeg. Of een grote sweater met gek logo. Daar mogen overigens best een paar sneakers onder. En als het netter moet: kies voor een lang colbert met een wit T-shirt eronder. In combinatie met een pantalon of jeans, kan allebei. Het plaatje moet kloppen, het gevoel moet kloppen. Nog één belangrijke tip: zorg dat de avond tevoren alles klaar ligt.”

MODE

‘Eén mooie accessoire is voldoende’ Als het om evenwicht in je outfit gaat weet NAN het geheim: fashion of geen fashion, you have to rock it! NAN is hét modemerk voor de vrouw die stijlvol en representatief wil zijn. Met een collectie die opvallend tijdloos is en gestoeld op mooie kwaliteiten en duurzame materialen uit de beste Italiaanse en Portugese ateliers weet Ellen Wynia waar het omdraait: “Draag waar je je goed bij voelt.” Het in Rotterdam gevestigde modemerk, sterk in suits for women, heeft zich gespecialiseerd in het kleden van ambitieuze businessvrouwen. “Wij geloven in hun kracht. Daarbij

past een outfit die stijlvol is, maar niet boring, alsmede representatief maar wel met een vrouwelijke knipoog.” Het zijn outfits die op vele momenten kunnen worden gedragen. “Wat vooral belangrijk is, is het evenwicht. Combineer zakelijk met stoer. Precies zo dat het eigenlijk geraffineerd is. Zoals een NAN-jurkje in krijtstreepprint, maar dan wel met een pasvorm die de vrouwelijke vormen accentueert en in comfortabele stoffen. Ook belangrijk: kies kleuren die bij je gezicht passen.” Nog een tip van Ellen: “Let op dat lingerie niet zichtbaar is. Geen open piepende blouse of knellend onder een strakke rok.” En wat accessoires betreft: “Eén mooi item als een tas of mooi sieraad ter ondersteuning van je outfit is voldoende. Ook hier geldt dat evenwicht belangrijk is.” v

‘Wat vooral belangrijk is, is het evenwicht’ LATER... als ik dood ben

117

MODE

Strijken en poetsen Als eigenaar van Bureau APS trekt Anna Speksnijder de uitvaartbranche een hipper jasje aan. Welke tips heeft zij voor het kiezen van een outfit op de dag van de uitvaart? “Wat je ook aantrekt, zorg in elk geval dat het gestreken is. Vroeger was het protocol duidelijk. Iedereen trok gewoon iets zwarts aan. Inmiddels kennen we ook op dit gebied vrijheid. Maar als je niet kunt inschatten waar je terecht komt omdat je de familie niet kent – bijvoorbeeld van een overleden collega – kan het wel weer complex zijn. Misschien een idee om in dat geval de uitvaartverzorger even te bellen en te vragen naar de sfeer en wat gewenst is?

In de kist

Houd kort en glitter bij voorkeur achterwege. Trek gewoon een mooie jurk aan, haar in de krul. Je voelt dat dit troost biedt. En als je niet gewend bent op hakken te lopen, laat die dan ook thuis. Kies kleding en schoenen die bij jou en je lichaam passen. Dat geldt net zo goed voor de uitvaartondernemer. Heb je korte benen? Dan is het een idee om de broek even in te laten nemen. Buikje? Koop een maatje groter. Uiteindelijk gaat het erom dat je er verzorgd uitziet. En als je er niet uit komt, stap een modezaak binnen en laat je kleden. Dat hoeft heus geen duur maatpak te worden.” 1

Is er ook een dresscode in de kist? Saskia Koffijberg, oprichter van Strikt Persoonlijk Uitvaart, werkte jaren bij McGregor. Haar advies: “Er is geen echte dresscode voor hoe je een overledene kleedt. Maar denk wel een beetje na. Doe iemand altijd ondergoed aan, ook als hij of zij een luier heeft Dat is een vorm van respect. Een bh is vaak juist weer onhandig. En altijd de sokken aan. Zonder is onaf. Als het nodig is, struinen we samen met de nabestaanden door de garderobe. En wees niet bang. Als je je moeder graag in haar favoriete dikke vest wilt kleden in hartje zomer, doe het gewoon. Maar zorg wel dat het als geheel een beetje matcht. En misschien is het met het oog op begraven goed om na te denken over hoe milieuvriendelijk de kleding is.”

‘Wat je ook aantrekt, zorg in elk geval dat het gestreken is’

118

LATER... als ik dood ben

Op uw manier… Afscheid nemen van een dierbare blijft een moeilijk moment. We kunnen ons voorstellen dat u hele specifieke ideeën heeft over hoe het afscheid eruit zou moeten zien. De 17 hotels van Bilderberg bieden u voor deze dag vele mogelijkheden. Van een ongedwongen lunch of koffietafel, een informele afscheidsborrel tot een gedenkwaardig herdenkingsdiner. Na het overlijden van een dierbare moet er veel geregeld worden. In een persoonlijk gesprek kunt u aangeven wat uw wensen zijn. Daarna nemen wij de zorg op ons om het afscheid mooi en respectvol te laten verlopen. Laat ons weten wat wij voor u kunnen doen! Onze medewerkers verwijzen u graag naar de voor u meest geschikte locatie.

Bilderberg Beukenlaan 52 6871 CL Renkum T 0317 – 318 319 info@bilderberg.nl www.bilderberg.nl

934379 cake_22-Aug-17_12:18:58_joke

Geef zieke en gehandicapte kinderen de kracht die ze zo hard nodig hebben. NEEM CLINICLOWNS OP IN UW TESTAMENT

Steeds meer mensen nemen CliniClowns op in hun testament. Overweegt u dit ook? Vraag onze brochure aan via nalaten@cliniclowns.nl of bel voor een persoonlijk advies Frances Hilbers-Kuijs op 033-4699040. Met uw steun maakt u ons werk mogelijk.

“ Bloemen, heel veel bloemen wilde ze. Een mooie lichte ruimte met zicht op de natuur en mooie verhalen over ons.” Het verhaal van Lenneke, verteld door Hans.

“Lenneke was een geweldige, lieve moeder en een fantastische vrouw. Naast haar liefde voor ons, haar familie en iedereen die dicht bij haar stond, had ze een enorme voorliefde voor bloemen. Haar tuin was haar dierbaar, ze verzorgde de bloemen met een enorme toewijding. Ze kon zo genieten van haar bloemen. ‘Van bloemen wordt iedereen vrolijk. Ze staan voor liefde en het leven’ zei ze altijd. Dus iedereen die wat steun of liefde kon gebruiken, kreeg van haar een bloem. Zo was Lenneke.” “Haar wens was om bij haar uitvaart omringd te zijn door bloemen. Omdat zijzelf zo van bloemen hield, maar vooral ook om iedereen in zijn of haar verdriet een hart onder de riem te steken. ‘Want jullie moeten door, het leven gaat verder.’ Typisch Lenneke. Daarom wilden we ook een afscheid dat precies bij haar paste. De sfeer van de locatie waar het afscheid plaats zou vinden, vonden we heel belangrijk.

Wil je weten wat de talloze mogelijkheden zijn? Bel met 040 260 10 20 voor een persoonlijk gesprek met een consulent in de buurt. Onze consulenten helpen graag. Ook wanneer je niet bij Dela verzekerd bent.

Ze hield van haar tuin, de bloemen en de natuur. Vandaar dat we samen met de uitvaartverzorger hebben gezocht naar een sfeervolle locatie met zicht op de natuur. Ze had dit prachtig gevonden. Lenneke wilde dat we haar leven zouden vieren. In plaats van een koffietafel, was haar wens dat we met elkaar mooie verhalen zouden delen onder het genot van een goed glas wijn en lekkere hapjes. Dat hoorde toch echt bij Lenneke, genieten van het leven. Om onze meiden voor later een blijvende herinnering aan hun moeder te geven, laten we de as van Lenneke verwerken in een sieraad. Zo blijft Lenneke altijd bij ze.” Je staat midden in het leven en hebt waarschijnlijk nog niet over een uitvaart nagedacht. Toch is het waardevol om te weten hoe jij of je dierbare een afscheid geregeld wilt hebben.

EVEN VRAGEN

Interacten na de dood, waarom niet? Marieke van der Weiden deed onderzoek naar de uitvaart van de toekomst. Het afscheid wordt straks een escapistische experience voorspelt de marketeer: „Wat nu als je via devices met je vader of moeder kunt interacten na hun overlijden?” Ze begon als pr-vrouw en doorbitch in de gloriedagen van Club Now&Wow. Als conceptmaker ontwierp Marieke van der Weiden (39) trainingspakken met bommen en pistolen, borduurde ze met bejaarden en pleegde groene ‘aanslagen’. De guerrilla marketingexpert en eigenares van mini-kennisinstituut Truus Trendy onderzocht de ‘uitvaart experience van de toekomst’.

EEN KAT MET VEEL MEER DAN NEGEN LEVENS…?

DE VOLGENDE STAP IS: ÉCHT TERMINAAL. “Eric den Hartigh, met wie ik tien jaar lang kunst en installaties heb gemaakt, werd in 2015 ziek en was in zes weken tijd overleden. Voor zijn crematie had hij een kartonnen doos uitgekozen. Dat was echt zoals hij was. Het afscheid was met artyfarty-types, maar ook met zijn familie: dat matchte niet. Voor mijn eigen rouwverwerking voelde dat niet goed. In 45 minuten worden weg geschoffeld en dat was het dan. In 24 uur tijd hebben we toen in de Rotterdamse Arminiuskerk een groot feest georganiseerd dat recht deed aan zijn leven. De mens is altijd op zoek geweest naar het eeuwige leven. Een escapistische experience waarin je totaal kunt opgaan, is dan het hoogst haalbare.”

DAAROM DIT ONDERZOEK? “Door Eric en voor Eric. Uit ontevredenheid ook: ik zou niet willen eindigen in een 45 minuten-ritueel. Ik volg de opleiding master of brandmanagement bij Eurib onder leiding van marketinggoeroe Rik Riezebos. Voor mijn studieonderzoek heb ik gekozen voor de uitvaart experience van de toekomst. Deels voor mijn eigen verwerking. Ik bekijk nu wat ik met de resultaten kan doen. Er is veel interesse. Ik heb verschillende concepten ontwikkeld op het gebied van shopping en reality en zoek de juiste partij. Een organisatie die begrijpt wat de invloed kan zijn van een aantrekkelijke ‘uitvaart experience’ op de rouwverwerking.”

WAT KUN JE LOSLATEN OVER JE ONDERZOEK? “Uitvaartorganisaties concentreren zich doorgaans vooral op het nu. Vijf jaar vooruit kijken, blijkt lastig. Maar mensen zijn op zoek naar thrills; daarop moet je inspelen. Wat als we door kunnen leven? Wat voor producten bedenk je dan? Bijvoorbeeld dat je via devices met je vader of moeder kunt interacten na hun overlijden. Hun stem kunt horen, hun manier van lopen herkent en kunt zien hoe en waarom ze lachen. Het is nu nog een virtuele bril, interessant voor de early adapter, maar hoe zich dit in de nabije toekomst ontwikkelt…”

NOG MEER VOORSPELLINGEN? “De rol van de uitvaartverzorger wordt anders. Er zijn steeds meer mensen die denken: wat moet ik nou met zo’n man of vrouw? Je kunt straks ook een weddingplanner inschakelen, een soort maatschappelijk werker of gewoon een app installeren. De doe-het-zelffactor in uitvaarten wordt steeds hoger, ook uit budgettaire overwegingen. Met je overleden moeder door de Koopgoot in Rotterdam sjouwen mag niet, maar haar zelf naar het graf dragen weer wel. En als dat straks niet meer mag, dan doen we het virtueel!” 1

LATER... als ik dood ben

TEKST ELLEN SCHOLTENS BEELD FROUKJE KLOP PHOTOGRAPHY

“Je zou zeggen: wat is de rode draad? Toch zit er een lijn in. In 2007, het jongerenjaar, had ik als tegenreactie een show: Truus Terminaal. Ik zag hoeveel dames met rollators door de Netto markt schuifelden. Rond je 70ste word je weggemoffeld, realiseerde ik me. Ik besloot onderzoek te doen, met mensen te gaan praten. In tehuizen kreeg ik te horen: ‘We worden terminaal behandeld’. Daardoor ontstond het idee om met bejaarden ’s trainingsbroeken te gaan borduren in uitgaansclubs. Om met hen ‘on tour’ te gaan. Gewéldig vonden ze het. Ze voelden zich, zo zeiden ze, niet langer als kleuters behandeld.”

121

Een kind verliezen,

IS HET MOEILIJKSTE DAT ER IS Elk jaar overlijden meer dan duizend kinderen in de leeftijd tot 20 jaar. De meesten al in hun eerste levensjaar. Elk kind wil je een mooi, lief en passend afscheid geven.

122

LATER... als ik dood ben

INSPIRATIE

Claudia werd gebeld door Sjaak. Gebroken vertelt de vader dat zijn zoontje van twee net is overleden. Als ze bij de ouders is, zegt Sjaak dat zijn kindje een kist als een auto moet krijgen. Na een zoektocht op internet vindt ze ‘een Lamborghini‘. Tja, of dat de auto moet zijn voor dit kleine manneke… Ze laat de ouders nog een andere mogelijkheid zien: een ‘Brum’. Een aanslingerauto met grote vriendelijke koplampen als ogen. De kist valt op zijn plek, want toevallig was de serie over het oldtimertje altijd een van zijn favorieten geweest. Op de nummerplaten komt groot de naam van het dappere kereltje te staan. Het zijn soms de kleine dingen die van grote waarde blijken, weet uitvaartleidster Claudia Geenen. Met Kleur Kinderuitvaart legt zij zich geheel toe op het organiseren van kinderuitvaarten. “Het gaat hier nóg meer dan bij volwassenen om de inleving. Voor ouders, die natuurlijk kapot zijn van verdriet, is het heel belangrijk dat er wordt stilgestaan bij de belevingswereld van hun kind. Een jongen van vijftien

Je was er maar zo kort Toch was het een heel leven We hadden allemaal Zoveel aan jou te geven

FOTO KRISTEL DALLINGA / FOTOSTEL

die niets liever deed dan voetballen… Die kreeg een kist met voetbalknoppen erop. Het zijn misschien details, maar voor de ouders hadden ze veel meerwaarde.” In heel het land zijn uitvaartleiders te vinden die zich hebben gespecialiseerd in uitvaarten voor kinderen. Zij weten de weg naar kisten die passen bij een kleuter of jongere en welke mogelijkheden er allemaal zijn. Ook voor het organiseren van een thema-uitvaart. Zo kreeg vorig jaar een jongetje van zes in Amerika een superheldenuitvaart in aanwezigheid van vele Ninja Turtles en Wonder Woman’s. Klasgenootjes, voetbalvrienden, broertjes en zusjes? Betrek ze bij de uitvaart. Betrek ook de school erbij. Klasgenootjes kunnen samen een lied zingen. Laat kinderen mooie tekeningen maken of geef ze kleurstiften waarmee ze de kist kunnen beschilderen. Grote herdenking? Kijk of de sporthal vrij is. En wat gaat er mee in de kist? Denk aan het dekentje, de favoriete knuffel of houten speeltje. Wel even navragen wat is toegestaan. Met het oog op het milieu is niet al het speelgoed geschikt. Voor het vervoer van een kleine kist bestaan speciale kinderrouwauto’s. De firma’s Van der Lans en Busscher en Straver Mobility lieten bijvoorbeeld een witte Fiat 500 in Nederland verlengen. Daardoor past er nu een kist tot 140 cm in. Een afscheid waarover ouders later een goed gevoel hebben – omdat het zo mooi was – zal ouders een steun zijn in hun rouwverwerking. 1

LATER... als ik dood ben

123

ILJA GORT

‘WIJN STERKT HET GEMOED’ Wijnboer en schrijver Ilja Gort woont afwisselend in Nederland en in Frankrijk. Hij ziet hoe anders zijn buren van het chateau omgaan met de dalen in het leven dan in het koffie met cakeland Hollande. “Na afloop verschijnt er veel eten met wijn. Terecht. Een wijntje verheft het aardse gevoel.”

TEKST EVELIEN BAKS BEELD CAROLINE D’HOLLOSY

Wijn op een begrafenis? Naturellement! Wijnboer en schrijver Ilja Gort is een levensgenieter pur sang, hoewel alles met mate natuurlijk. Motto in zijn immer drukke bestaan is echter vive le vin! Dat betekent elke dag een paar glaasjes bij de vaak vegetarische lunch en diner. Bij voorkeur natuurlijk uit de eigen wijngaard, want sinds 20 jaar produceert hij op zijn eigen chateau nabij Bordeaux de wijnen Slurp en La Tulipe. Tegenwoordig doet hij dat samen met zoon Klaas (27). Als Nederlandse kasteeleigenaar tussen de Fransen ziet hij hoe zijn buren omgaan met het leven. Met de hoogte- en dieptepunten en het leven van alledag. „De koffie met cake op een begrafenis ben ik hier nog niet tegengekomen,” zegt Gort.

WAT DOEN ZE ANDERS IN FRANKRIJK? „Nou, wijn bijvoorbeeld. Die speelt een grote rol. In het dagelijks leven, maar ook bij huwelijken, geboortes, et cetera. Op het chateau hadden we pas nog een grote trouwerij van mensen uit het dorp. Dat is twee dagen feest met veel eten en iedereen op zijn paasbest. Begrafenissen zijn eigenlijk niet heel anders, zoals ik recent weer heb kunnen zien. De teraardebestelling zelf is nog een beetje ingehouden want er is veel leed en verdriet, maar daarna verschijnt er toch veel eten met wijn. Binnen tien minuten prikte de vrolijkheid al door de tranen heen en werd het gauw gezellig. Ik vermoed dat koffie met cake iets typisch Nederlands is… Of wijn een goeie troostdrank is? Wijn verheft de ziel en sterkt

124

LATER... als ik dood ben

het gemoed. Dat is ook wel de reden dat ik geen dag zonder wil. Ik zou het wel kunnen, heel goed zelfs, maar ik heb daar geen zin in. Een glaasje wijn verheft het aardse gevoel. Daarom zouden ze bij een begrafenis ook volop moeten schenken wat in Frankrijk ook gebeurt. In Italië, waar ik deze zomer rondtoerde voor een nieuwe reeks van mijn tv-programma Gort over de grens, zaten nabestaanden aan de Prosecco. Waarom zouden we daarover moeilijk doen? Wijn is gezond. Alleen daarom al zouden ze het in ziekenhuizen moeten schenken. Ja, juist als je ziek bent! Mensen genezen volgens mij veel sneller met een glaasje wijn elke dag.”

HOE ZIET UW EIGEN AFSCHEID ERUIT STRAKS? „Afscheid? Daar ben ik totaal niet mee bezig, ik ben namelijk van plan om eeuwig te leven. Maar mocht het zover komen, dan toch maar begraven worden op een mooi plekje ergens bij mijn chateau. Ik vind het belangrijk dat er iets is voor de v

‘Ik wil zelf wel in een tombe ergens tussen de druiven’

INTERVIEW

Ilja met zoon Klaas, de nieuwe wijnmaker van het chateau.

LATER... als ik dood ben

125

Geen dag zonder een glas wijn: ‘Het zet de kroon op de avond’

achterblijvers waarnaar ze toe kunnen gaan. Gewoon om eventjes te kunnen groeten. Mijn eigen vader werd gecremeerd en is daarmee in rook opgegaan. Dat vind ik jammer. Ik zou het fijn vinden dat er ergens een scheefgezakt kruis zou staan waar ik op sombere dagen naartoe kan gaan om te wenen. Misschien wil ikzelf wel in een tombe komen te liggen tussen de druiven. Niet zo lang geleden heeft hier ook een verstrooiing plaatsgevonden. Vorig jaar kregen we een mailtje van een Nederlander. Of ik het goed vond dat zijn as zou worden verstrooid over mijn wijngaarden. Hij schreef: ‘Ik heb zo veel van uw wijn gedronken dat ik dat graag wil nu…’ Zijn familie is naar Frankrijk gekomen om hier de as te verstrooien.”

BIJZONDER DECOR… „Zeker. Maar we gooien de deuren in principe alleen open voor vrolijke aangelegenheden, hoor. Het is druk zat op het chateau, vooral in het toeristenseizoen. We hebben veel bezoekers uit Nederland. Mijn zoon Klaas verzorgt de rondleidingen en regelt proeverijen. Hij wordt de nieuwe wijnmaker van het

‘Een Nederlandse man wilde graag bij het chateau worden uitgestrooid’ 126

LATER... als ik dood ben

chateau, hoewel hij zelf maar heel weinig wijn drinkt. Maar hij is hier geboren en getogen en erg gehecht aan de omgeving. En hij heeft ook nog eens een goede business studie gedaan in Londen. We kunnen heel goed samenwerken. Zelf heb ik nu even niet zoveel tijd. Op dit moment zit ik samen met de wijnboerminnares onder de boom te schrijven aan ons nieuwe boek over chateau koken. Dat is koken voor iedereen. Ik woon wel in een kasteel, maar de gerechten kun je ook in een tentje op drie hoog achter bereiden. Het gaat om de visie die erachter steekt, verstopt in onze eigen favorieten. We zoomen in op de manier waarop we hier leven en eten. Wij werken de hele dag heel hard. Dat is heerlijk, maar om 6 uur ’s avonds gaat de stekker eruit en gaan wij aan onszelf werken. Dat betekent met elkaar lekker eten maken.”

HOE ZIET DAT LEKKERE ETEN ERUIT? „Voor een groot deel vegetarisch. Gezond, goed en lekker. Er is een wijn verbreid groot misverstand onder heel veel mensen dat Bourgondisch betekent leven als god in Frankrijk met veel kazen eten, foie gras en terrines. Nee, doe dat nou niet, want daar ga je hartstikke dood van. Af en toe, dat mag, en geniet er dan wel heel erg van. Ik zie liever het sociale karakter van eten. Met heel veel mensen aan een lange tafel zitten en ouwehoeren. Ook dat is een functie van eten. Zit en ga een goed gesprek aan. We genieten elke dag goed en langdurig van ons eten. We dienen het feestelijk op en eten het nog feestelijker op. Met een glaasje wijn erbij…” 1

Zoek je een luisterend oor?

Chat!

Verdrietig, boos, gevoel van machteloosheid na een verlies? Bij Humanitas bieden ervaren vrijwilligers een luisterend oor via de chat. Iedereen kan zijn of haar troost zoeken bij 'Praten over Verlies'. Familie, vrienden. Ze zijn er om je te helpen in moeilijke tijden. Maar soms is het fijn om je verhaal neer te leggen bij iemand die je juist níet kent. Vrijwilligers van Humanitas doen het graag, vaak omdat ze zelf een verlies hebben ervaren. Steun bieden bij verlies is een belangrijk aandachtspunt van de landelijk opererende vereniging. Dat gebeurt middels bijeenkomsten voor lotgenoten, thuisbezoek en hulp bij administratie. Dit laatste is vaak ook een steun waaraan nabestaanden behoefte hebben. Een van de grootste redenen voor schulden blijkt namelijk een ingrijpende gebeurtenis, zoals een verlies van een naaste. De boel ook financieel weer op de rit krijgen, helpt bij de verwerking. Sinds enkele jaren kunnen mensen ook terecht bij de chat Praten over Verlies. Wie behoefte heeft zijn hart te luchten, kan elke dag – ook op feestdagen - tussen 16 en 22 uur kosteloos chatten met een van de ruim 40 medewerkers die weten wat rouwen betekent. De chat blijkt in een behoefte te voorzien. In 2016 werden 2500

gesprekken gevoerd. Dit jaar gaat het al om 250 per maand. „Chatten is anoniem, dus relatief laagdrempelig. En op een moment dat jíj er behoefte aan hebt,” zegt coördinator Frédérique Groenen. Een belangrijke reden om het contact te zoeken, is dat wie rouwt niet voortdurend een beroep op zijn omgeving wil doen: „Familie en vrienden maken zich misschien meteen weer zorgen, terwijl onze vrijwilliger gewoon even met je kan meeleven en meedenken.” De chat is er voor mensen van alle leeftijden en achtergronden. „De jongste die contact zocht, was 8 jaar, maar dat was een uitzondering. Wel zien we dat vooral veel jongeren er gebruik van maken. Ouders staan meestal te dichtbij. Bij een professional aankloppen, vinden ze doorgaans lastig. Het is voor hen vaak makkelijker om tegen een onbekende te praten over hun gevoelens.” Tachtig procent van de chatters geeft volgens haar aan dat ze iets aan het gesprek hebben gehad. Zoals deze deelnemer, die na afloop zei: ‘Heel fijn om te kunnen praten. Ik sta er niet alleen voor…’ 1 www.pratenoververlies.nl www.humanitas.nl

Illustratie: Humanitas/Adrien Parlange

LATER... als ik dood ben

127

LEKKER

ILLUSTRATIE DIEUWKE TWYROULD

128

praktisch Er gaat iemand dood. Er is iemand dood. Wat is er allemaal te regelen en te doen? En hoe verder?

LATER... als ik dood ben

PRAKTISCH

INHOUD Wat kost het eigenlijk? Wat als je je lichaam wilt nalaten aan de wetenschap? Rust en geborgenheid in hospice Boedelmakelaar wikkelt boedel zorgvuldig af Wat doen we met Diesel en Tijgertje? Oude kleding? Niet meteen weggooien… Nalatenschapscoaches Regel de uitvaart online Opbaren zonder koeling Check, check… Repatriëren

LATER... als ik dood ben

129

KIST Een eenvoudig model kost circa Reken voor een luxe model op zo’n

500 € 1500 €

Bedrukte kist

1650 €

Duurzaam geproduceerde kist zit er tussenin

±750 €

WADE Een lijkwade Handgeweven lijkwade

65 € 1750 €

AFSCHEID Voor een bijeenkomst in de aula van het uitvaarcentrum (60 minuten) wordt doorgaans in rekening gebracht

450 €

Kiest u voor een gebedshuis

550 €

Prijzen voor andere locaties kunnen sterk variëren of misschien wel gratis

BEGRAVEN

Wat kost het eigenlijk?

In de eigen woonplaats

2100 €

Kiest u voor een begraafplaats daarbuiten

2900 €

Of in het buitenland houd rekening met de kosten voor internationaal rouwvervoer Kosten voor begraven in het buitenland zijn afhankelijk van het land Grafrechten en onderhoud verschillen per gemeente, begraafplaats en soort graf

GRAFSTEEN Een eenvoudige grafsteen kost al gauw Reken voor een luxe variant op het dubbele Een grafmonument

Is cremeren goedkoper dan begraven? Als het over het kostenplaatje gaat, stokt onze kennis nogal eens, want weten we wel wat we precies willen? En houden we het basic of kiezen we voor over the top? Wie zelf een en ander ter hand neemt, krijgt ook een ander prijskaartje. Hieronder een indicatie van de prijzen zoals de grote uitvaartorganisaties deze berekenen. BEGRAVEN

€3500,-

CREMEREN

€3500,-

Onder de vaste kosten vallen: - Personeel dat nodig is om de uitvaart te regelen en te verzorgen - Vervoer van de overledene naar de woonplaats - Formaliteiten regelen (o.a. overlijdensbewijs) - Opbaren en verzorgen - Rouwdrukwerk en gedachtenisprentjes

130

LATER... als ik dood ben

100 € 3400 €

BLOEMEN Klein boeket

va. 100 €

Groot stuk

va. 200 €

Bloemen over de gehele kist

va. 300 €

VERVOER Rouwauto

250 €

Luxe rouwauto als oldtimer of een roze wagen

450 €

Rouwauto inclusief twee volgauto’s Koets

800 € 1200 €

CATERING Koffie, thee en cake

p.p.

Lunch met soep en broodjes

p.p. 10 €

6 €

Borrel met hapjes

p.p. 15 €

AS Crematie en as meenemen of uitstrooien

1250 €

Crematie en bijzetten in urnenmuur

1500 €

Crematie en urn begraven

1700 €

ADVERTENTIE In regionale krant

500 €

Landelijke uitgave

1500 €

PRAKTISCH

In handen van de wetenschap In Nederland bestaan na overlijden drie mogelijkheden: begraven, cremeren of het lichaam ter beschikking stellen aan de wetenschap. Hoe gaat dat en waar moet je allemaal op letten? Het is voor sommigen een mooie gedachte. Je lichaam na je dood in handen leggen van de wetenschap. Bij de anatomische instituten van een aantal universiteiten stromen de aanmeldingen binnen. Het taboe is eraf. Wie zijn lichaam wil afstaan, zal dit bij leven al goed moeten regelen. Aanmelden kan bij een van de acht faculteiten in ons land. Zij hanteren allemaal een eigen aannamebeleid. Op www.lichaamsdonatie.info is precies na te lezen welke regels worden gehanteerd en ook of er Ăźberhaupt nog plek is. Want door het groeiende aantal aanmeldingen heeft een aantal universiteiten een (tijdelijke) opnamestop moeten invoeren. Mocht het buitenland geen probleem zijn: in BelgiĂŤ zijn ze er ook blij mee. Eenmaal de stap van het aanmelden gezet, geldt een aantal regeltjes. De wens om het lichaam over te dragen, moet worden opgenomen in een handgeschreven verklaring of testament. Hierin moet staan dat het stoffelijk overschot niet wordt begraven of gecremeerd, maar voor ontleding ter beschikking wordt gesteld. Lastig? De meeste huisartsen weten ook van de hoed en de rand. Overigens is de wilsbeschikking op elk moment te herroepen. Natuurlijk wel even melden bij de betreffende faculteit. Na het overlijden wordt het lichaam binnen 24 uur opgehaald en naar het laboratorium gebracht waar het wordt gebalsemd en geprepareerd. Daarna wordt het minimaal een jaar bewaard in een conserveringsbad of gedurende die tijd beneveld zodat het kan worden ingezet voor studie en onderzoek. Zo kunnen studenten het vak onder de knie krijgen en kunnen specialisten nieuwe operatietechnieken ontwikkelen. Eenmaal in handen van de wetenschap is er voor de familie geen weg terug meer. Het instituut heeft immers volledige zeggenschap gekregen. Na ontledingen zal de

Je mag ook zonder dat er sprake is van een lichaam een graf met monument hebben.

universiteit zorgdragen voor crematie van de stoffelijke resten. Of een aanvraag wordt gehonoreerd, is afhankelijk van een aantal factoren. De doodsoorzaak is mede bepalend. De universiteit zal er altijd naar vragen als de melding van het overlijden binnenkomt. Sprake van obesitas, ernstige verminking, recente operatie? De kans is groot dat de familie alsnog een begrafenis of crematie moet gaan regelen. Ook mag geen sectie zijn verricht. Mochten organen geschikt zijn voor donatie, dan krijgt dat bovendien voorrang. De beslissing om het lichaam over te geven aan de wetenschap is voor de achterblijvenden niet altijd makkelijk te aanvaarden. Er vindt immers geen begrafenis of crematie plaats. Zij kunnen echter wel besluiten om een herdenkingsbijeenkomst te organiseren. Willen zij toch graag een plek om ook later naartoe te gaan, dan kunnen begraafplaatsen soelaas bieden. Je mag namelijk ook zonder dat er sprake is van een lichaam een graf met monument hebben. Of een gedenkplaat in de urnenmuur laten plaatsen. Alle vormen van gedenken blijven mogelijk. Ook de medische wereld zelf laat zich niet onbetuigd. Voor iedereen die zijn lichaam heeft nagelaten aan VU Medisch Centrum werd op de Nieuwe Ooster begraafplaats in Amsterdam een monument opgericht en kwam er een ruimte om as te verstrooien. Mede dankzij de inzet van studenten van de afdeling anatomie en neurowetenschappen. Nabestaanden, studenten, docenten en medewerkers willen er sinds 2015 een jaarlijkse herdenking houden. Mooi, toch? 1

LATER... als ik dood ben

131

Geborgenheid en rust Wie ongeneeslijk ziek is, kan ervoor kiezen zijn laatste dagen door te brengen in een hospice. “Geborgenheid en warmte zijn belangrijk, net als ondersteuning van de familie,” zegt voorzitter Ad van Driel van hospice De Cirkel. Steeds vaker wordt de zorg voor de laatste levensfase overgedragen aan een hospice. Nederland telt inmiddels enkele honderden locaties. Er zijn hospices die met name door vrijwilligers worden gedragen met daarbij de zorg van de (eigen) huisarts en thuiszorg. Daarnaast zijn er huizen die zelf de verpleegkundige zorg organiseren. Een belangrijke reden om te kiezen voor een hospice is rust en het gevoel van geborgenheid, zegt voorzitter Ad van Driel van hospice De Cirkel in Hendrik-Ido-Ambacht. In dit huis kunnen vier bewoners tegelijk worden ondersteund. Daarnaast zijn er logeerkamers voor naasten en familie. “We proberen een bijna-thuissituatie te creëren. Een liefdevolle plek, waar ook de naaste familie rust kan vinden. Familie kan dag en nacht terecht en is dus altijd in de nabijheid. Maar dat de druk als mantelzorger hier minder zwaar voelt, geeft ook rust. Alles is gericht op de kwaliteit van deze laatste levensfase. We horen vaak dat mensen vanwege die kwaliteit liever nog iets eerder hadden gekomen.”

Met 80 vrijwilligers en medische zorg van huisarts en thuiszorg – dezelfde als in de thuissituatie wordt geboden – biedt het hospice op alle vlakken ondersteuning. “Van eten en drinken tot en met het begeleiden van bewoners en gasten. En soms, als daaraan behoefte is, een luisterend oor. Onze vrijwilligers zijn opgeleid om op goede manier hiermee om te gaan.” Hospices zijn mede afhankelijk van sponsoren. Soms krijgen ze schenkingen uit nalatenschap of een donatie van bedrijven, organisaties en/of instellingen. De Cirkel wordt bijvoorbeeld ondersteund door de Stichting Run-DezvousNL die elk jaar de Bolidt Inner Circle Run organiseert in Hendrik-Ido-Ambacht. Dat betekent op de derde donderdag van juni 5 of 10 kilometer lopen voor het goede doel.

Vroeger hadden ouders veel kinderen, nu hebben kinderen veel ouders. TEKST CHARLOTTE ZANDVOORT-GERRITSEN

Vroeger was alles anders. Voor eeuwig en altijd tot de dood ons scheidt. Maar mensen werden minder oud, een huwelijk werd al door overlijden ontbonden voordat men überhaupt aan een scheiding dacht. En uiteraard zijn de normen over een scheiding veranderd. Samengestelde gezinnen zijn tegenwoordig niet meer weg te denken en er zijn naast het traditionele huwelijk ook andere vormen van samenleven ontstaan. Hierdoor krijgen we te maken met stiefkinderen, erkende kinderen, biologische kinderen, adoptiefkinderen, pleegkinderen en zelfs quasi-stiefkinderen. De zogeheten relatiegeschenken spelen al dan niet vrolijk samen met de ‘eigen’ kinderen. Maar hoe vindt dit zijn weg in het juridische speelveld en niet te vergeten hoe werkt dat vervolgens fiscaal uit? Vragen als: ‘Kan ik mijn stiefkind ook iets geven of nalaten? En betaalt hij of zij dan meer schenk –of erfbelasting dan een eigen kind? Kan ik mijn nieuwe partner verzorgd achterlaten? En wat zijn mijn rechten als we uit elkaar gaan?’ passeren regelmatig de revue.

132

LATER... als ik dood ben

Gelukkig wordt er een eind tegemoetgekomen aan deze nieuwerwetse samenlevingsvormen maar vaak niet zonder dat er aanvullend een regeling wordt getroffen. Dit gebeurt veelal in de vorm van een samenlevingscontract en / of een testament. Laat u goed informeren over uw huidige situatie en de gevolgen, denk vervolgens na over uw wensen en vergeet niet om dat formeel vast te laten leggen. Tot slot; leef nog lang en gelukkig. Einde.

PRAKTISCH

Boedelmakelaar Eric Branger: 'Uiteindelijk wil je voor de familie het best mogelijke bereiken’.

Expertise Boedelmakelaar onschatbaar bij woningontruiming Kunst, antiek en design in de nalatenschap? Of een heel huis te ontruimen? Boedelmakelaar Eric Branger neemt alle zorg discreet uit handen. “Wij begeleiden de totale boedel naar een passende bestemming.” TEKST EVELIEN BAKS BEELD PETER VAN BEEK

Als veilingmeester en taxateur met jarenlange ervaring heeft Boedelmakelaar Eric Branger alle expertise in huis om elke boedel zorgvuldig af te wikkelen. De familie die zijn hulp en kennis inschakelt, kan erop vertrouwen dat stukken op de best mogelijke plek belanden. “We bieden de familie inzicht in de boedel, geven advies over de te bewandelen weg, maken daarvoor een plan en kunnen helpen bij de verdeling.

De unieke kracht van Boedelmakelaar is dit totale pakket van dienstverlening,” legt Eric Branger uit. Voor een groeiende groep erfgenamen is hij dé expert om een passende bestemming te vinden voor alle stukken uit de inboedel. Dankzij 30 jaar ervaring in de (veiling)wereld van kunst en antiek en in de woningmakelaardij kent hij als geen ander de weg. Zijn kracht? “Dat de afwikkeling zorgeloos, discreet en respectvol gebeurt,” stelt Eric, sinds 2009 Boedelmakelaar. Stukken kunnen naar de veiling worden gebracht. Soms organiseert hij ook een verkoopexpositie in de Boedelmakelaar winkel in Baarn. Hier worden ook voorwerpen in consignatie aangeboden. “Om goed inzicht te krijgen in de omvang en waarde van de boedel is ervaring nodig,” stelt Eric, als taxateur bekend uit het SBS-televisieprogramma Hoeveel ben je waard? “Voor sommige waardevolle stukken is het beter om deze door

LATER... als ik dood ben

133

Wat doen we met Diesel en Tijgertje? Baasje dood, hond ontroostbaar. Wie neemt de zorg voor het huisdier? Er zijn instanties die hulp bieden voor als er niets is geregeld. Over opvang van huisdieren wordt niet veel nagedacht. Uit onderzoek is gebleken dat nog geen 10 procent iets op papier heeft gezet voor het beestenspul. Vaak is het ook niet nodig omdat er altijd wel iemand in de nabije omgeving is die zich het lot van kat, hond, konijn of goudvis aantrekt. Maar huisdieren die dat geluk niet hebben, belanden doorgaans in het asiel. De Dierenbescherming vangt huisdieren op waarvan het baasje is overleden. Soms kiezen mensen ervoor de instantie op te nemen in hun testament en weten ze dat hun dieren na hun overlijden zullen worden opgevangen en herplaatst. Om de zaakjes goed te regelen, is het belangrijk om nu al iets vast te leggen. Wil je dat Minous straks door tante Annie in de watten wordt gelegd? Laat het in het testament of officieel document opnemen. Er bestaat zelfs een Huisdiertestament, dat is ontwikkeld door Nuvema. Die ontdekte dat voor meer dan de helft van de huisdieren geen plan klaar ligt. Honden blijken er nog het best vanaf te komen als het gaat om voor welke huisdieren wel of niet iets is bedacht. Op de poot gevolgd door katten, vogels en knaagdieren. Reptielen daarentegen worden in de meeste gevallen aan hun lot overgelaten.

‘Om goed inzicht te krijgen in de omvang en waarde van de boedel is ervaring nodig’

Boedelmakelaar te laten veilen. Voor andere stukken zijn andere wegen weer beter. Uiteindelijk wil je voor de familie het best mogelijke bereiken en ervoor zorg dragen dat alles een passende bestemming krijgt. Soms behartigen we ook de verkoop van de woning, het vakantiehuis en de auto.”

BEHARTIGING Het idee voor Boedelmakelaar ontstond vanuit zijn werk als woningmakelaar. “Ik ging steeds meer de behartiging doen voor de familie die een huis had geërfd of oudere mensen die gingen verhuizen.” Zijn naam werd bekend bij notarissen en makelaars plus uitvaartverzorgers. Nu is Eric Branger vaak de eerste die wordt gebeld als er een inboedel af te wikkelen is. “Laat, totdat ik er ben, alles staan zoals het is, zeg ik altijd. Dan kan ik goed inschatten welke kant we zullen opgaan met alle voorwerpen en dat het eerlijk wordt verdeeld. Dat is belangrijk ook voor het gevoel van de erfgenamen. Is er een collectie? Dan is het soms goed om deze apart aan te bieden in een verkoopexpositie of hiervoor een speciale veiling te organiseren.” Sinds 2014 worden voorwerpen ook onder consignatie gebracht bij de winkel Boedelmakelaar. Voorwerpen dienen wel een bepaalde kwaliteit te hebben en een kans op verkoopsucces. “We bieden hier 17de eeuws tot 20ste eeuws aan, zoals schilderijen, meubels, zilver, glaswerk, maar ook beelden en bijzondere voorwerpen zoals een prachtige opticaprent uit 1579 en een vintage stoeltje van ontwerpers Charles & Ray Eames,” legt hij uit.

ORIGINELE HUIZEN Sinds drie jaar werkt hij ook voor de onbeheerde nalatenschappen van de overheid. Op haar verzoek draagt Boedelmakelaar zorg voor het leegruimen van huizen die werden bewoond door mensen die een teruggetrokken leefden hebben geleid. “Sommige mensen kiezen er bewust voor om geen contacten met anderen te hebben. Hun huizen zijn soms de meest originele en excentrieke woningen die je je kunt voorstellen. Vaak ga ik er wel drie keer doorheen om alles duidelijk te krijgen. Objecten liggen namelijk weleens op een plek die niet klopt, zeker als mensen vergeetachtig zijn geworden.” Om nalatenschappen tot in de kleinste details te kunnen afwikkelen, begint Boedelmakelaar eind dit jaar zijn eigen veilinghuis. “We deden al verkoopexposities voor speciale nalatenschappen, zoals de kunstcollectie van Wim van Aken en de kunst van Paul Vincken, maar er zijn stukken die de spanning van een veiling nodig hebben. De werkelijke marktwaarde wordt vaak daar pas bepaald.” Dat de kunst, antiek en vintage design uit boedels ook via de winkel een nieuw thuis vinden, geeft weer plezier aan heel veel andere mensen. Bezoekers uit heel Nederland komen regelmatig een kijkje nemen. “Serviezen zijn naar Florida gegaan, andere voorwerpen naar hotels, winkels en brasserieën. Spullen uit nalatenschappen vliegen de wereld over. En voor de erfgenamen is het leuk dat uit de inboedel van oma ook nog wat geld komt.” 1 Hermesweg 5 in Baarn, boedelmakelaar.nl

134

LATER... als ik dood ben

PRAKTISCH

TEKST MARLIES BOL BEELD BOUKJE CANAAN

FOTO Boukje Canaan VERMAAKT DOOR Franny Bravenboer

38 jaar LATER…

Het was voor de bruiloft van mijn oudste zus dat mijn moeder voor zichzelf een prachtige outfit had gemaakt. Ik was 10 jaar, maar herinner het mij nog als de dag van gisteren. Mijn ouders, inmiddels 89 jaar, hebben we onlangs verhuisd. Het huis waar ze 45 jaar hebben gewoond, is verruild voor een seniorenappartement. Tijdens het opruimen kwam ik het pak tegen. De prachtige dikke stof, de schitterende kleur… Ik trok het aan, het paste. Ik showde het blauwe pak aan mijn oudste zus en moeder. De verhalen van weet je nog…. kwamen los… De pasvorm was gedateerd, dus amper draagbaar. Samen met een vriendin maakten we van de wijdvallende rok een sexy ding met hoge split en het bloesje mooi getailleerd. Paar hakken eronder… En ik zeg: waar is het feestje?

Breng kleding naar ReShare! Kleding van je overleden dierbare weg moeten doen, is heel naar. Maar hoe fijn is het wanneer je iemand anders daarmee blij kunt maken! Het Leger des Heils zamelt al honderd jaar gebruikte kleding en textiel in. ReShare zorgt ervoor dat dit gratis terechtkomt bij mensen in nood in binnen- en buitenland. Daarnaast verkopen de ReShare stores kleding tegen sociale prijzen. Met ReShare help je niet alleen je medemens, maar help je ook mee aan een beter milieu! Kijk voor meer informatie en de dichtstbijzijnde kledingcontainer op www.reshare.nl

LATER... als ik dood ben

135

Nalatenschapcoaches Rondom een erfenis is er veel om rekening mee te houden. Nalatenschapscoaches en erfcoaches hebben de juiste ervaring om mensen te begeleiden. Vóór en na een overlijden.

‘Vergeet uw digitale nalatenschap niet’ “Na overlijden blijft er ook een digitale nalatenschap. In de wereld van nu met alle computers, smartphones en digitale diensten gebeurt steeds meer online. Van internetbankieren tot opslag van foto’s, social media en nieuwsbriefabonnementen. Voor veel diensten zijn gebruikersnamen, inlogcodes en wachtwoorden nodig. Laat nabestaanden hiermee niet worstelen. Ik kan samen met u uw digitale leven inzichtelijk maken met een eenvoudig stappenplan. De informatie is te bewaren in een digitale kluis of bij de notaris in het testament. Overleg met uw naasten waar zij de informatie na uw dood kunnen vinden. Zo komen zij niet voor een bijna onmogelijke opgave te staan, zoals ik zelf meemaakte na het overlijden van mijn man zes jaar geleden. Voor eventuele datavernietiging en data recovery werk ik samen met een gespecialiseerd bureau. Mijn boodschap: maak uw digitale nalatenschap bespreekbaar en leg deze vast.”

Magda van Suchtelen G & S Nalatenschapscoaching, Leiden. Tel 071-3417330 www.nalatenschapscoaching.com

‘Doe met elkaar de FAMILYnalatenschapscheck’

Mr. Trijnie Lukassen-Beije Lukassen EMC Nalatenschapscoaching, Dordrecht. Tel 06-25577047, www.lukassenemc.nl Ingeschreven in het ICR Coach register en het register van Nalatenschapsmediators

136

LATER... als ik dood ben

“Bij het onderwerp nalatenschap gaat het niet alleen om wat iemand financieel nalaat. ‘Wat geef je door?’ is misschien een nog veel belangrijkere vraag. Zaken goed regelen, moet daarbij de leidraad zijn. Simpel, omdat nalaten zo veel meer is dan de verdeling van geld en goederen. Speciaal voor deze persoonlijke nalatenschap heb ik L.I.E.D. .® geïntroduceerd. Leven, Inspireren, Ervaren, Doorgeven. Hoe sta je in het leven, wat heb je meegekregen aan inspiraties en ervaringen en wat geef je daarvan door? Mensen zitten vaak in patronen die ze van hun ouders hebben meegekregen. De vraag is: willen zij deze ook weer doorgeven of stopt het bij hen? De door mij ontwikkelde FAMILY-nalatenschapscheck is een tool om in goede harmonie en op een laagdrempelige manier met elkaar het gesprek aan te gaan. Ga samen met je volwassen kinderen om tafel en bespreek hoe en wat je wilt. Wie het vooraf goed regelt, onder begeleiding, voorkomt veel ergernis later, want ‘de stenen die je op je pad laat liggen, daar zullen je kinderen over struikelen.’ Als voormalig kandidaat-notaris én geregistreerd nalatenschapscoach/-mediator heb ik zowel de juridische als persoonlijke kennis en ervaring om mensen op meerdere vlakken te begeleiden.”

PRAKTISCH

‘Luisteren als dat nodig is, regelen wat moet’ “Op deze manier verzorgen en begeleiden wij u vanuit Akto bij erfzaken (en meer). Anders gezegd: Wij zijn een erfcoach in de meest brede zin van het woord. Met mijn collega Nico van Scheijndel sta ik als ervaren juridisch, fiscaal en financieel adviseur mensen bij in de afwikkeling van nalatenschappen en bij het beantwoorden van vragen die opkomen tijdens leven en rondom overlijden. Een luisterend oor vinden we vanzelfsprekend, net als meedenken, stroomlijnen en een persoonlijke aanpak. Rondom een erfenis is er veel om rekening mee te houden, zoals: aanvaarden of verwerpen, kinderen uit een eerdere relatie, onterving, waardering van de nalatenschap etc.

Akto mr. Nicole C. Goud Tel 010-3130823, www.akto.nu

Mijn juridische én fiscale ervaring en interesse in echt menselijk contact, helpen om mensen te leiden naar oplossingen. Bovendien: vanuit Akto hebben wij alles in één hand. Zo kunnen wij namens de erfgenamen in contact treden met de notaris, makelaar, taxateur, belastingdienst en andere externe partijen. Ook in de contacten tussen de erfgenamen onderling kunnen wij een belangrijke rol spelen. Korte lijnen, laagdrempeligheid, geen 9 tot 5-mentaliteit: bij Akto staat naast kwaliteit het welzijn van de cliënt altijd voorop. Toch betaalt u daarvoor een lager uurtarief dan bij veel collega’s.”

Regel je uitvaart online Wie graag zelf de touwtjes in handen houdt, kan een persoonlijke uitvaart online regelen. Er zijn diverse pakketten beschikbaar en het is nog goedkoop ook. Toen David Bowie vorig jaar overleed, was niet alleen zijn dood voorpaginanieuws. Dat de zanger ervoor had gekozen om géén uitvaartceremonie te laten plaatsvinden, was net zo goed groot nieuws. ‘Bowie in het geheim gecremeerd’ schreeuwde een tabloid. De rockmuzikant, die de wereld superhits heeft nagelaten als Heroes en Let’s Dance, had gekozen voor een zogeheten technische crematie. Hierbij wordt het lichaam gecremeerd zonder poespas er omheen. Of wel: geen plechtigheid of bijeenkomst. Eens te meer bleek dat Bowie zijn tijd ver vooruit was, zowel tijdens als na zijn leven. De populariteit van deze vorm van afscheid is groeiende. Steeds meer mensen nemen de uitvaartregie in eigen hand. Bijvoorbeeld door thuis op te baren in de ongedwongen en

intieme sfeer van de eigen woonkamer. Dat maakt het mogelijk op elk moment aanwezig te zijn bij de overledene, om als nabestaanden met elkaar verhalen op te halen, naar muziek te luisteren en misschien een wijntje te drinken. Dat levert een persoonlijk en intiem afscheid op en scheelt ook nog eens enorm in de kosten. Amstel Uitvaarten helpt nabestaanden bij het vormgeven van een persoonlijke uitvaart bijvoorbeeld in de intieme omgeving van thuis. Daarvoor heeft het bedrijf verschillende sites waarop een complete uitvaart is te bestellen, 24 uur per dag en zeven dagen in de week in heel Nederland. De site begrafenis.com is er voor mensen die kiezen voor begraven; crematie.com voor wie gaat voor cremeren. Op de sites worden diverse pakketten aangeboden: van de absolute basis tot een volledig verzorgde uitvaart, want ook dat blijft natuurlijk mogelijk. Bij elk pakket is een uitgebreide handleiding voorhanden met handige tips om de eigen inbreng van nabestaanden te stimuleren. Zo zijn er tips over hoe je een afscheidsspeech schrijft, een plechtigheid in de aula kunt organiseren of zelf de overledene kunt verzorgen. Bij alles is het streven een heel persoonlijke uitvaart vorm te geven voor een budgetvriendelijke prijs. Zo is er al voor 1685 euro een eenvoudig persoonlijk afscheid mogelijk. Kijk daarom ook op de sites budgetbegrafenis.nl en budgetcrematie.nl. Overige info is te vinden op begrafenis.com en crematie.com.

LATER... als ik dood ben

137

‘Thanatopraxie, een opbaring zonder koeling’ Sinds 2010 mogen lichamen na de dood behandeld worden door een thanatopracteur. Niels Schermel is een van hen: “Ik zie hoe blij mensen zijn met het natuurlijke effect en de keuze voor thanatopraxie.” Thanatopraxie, ook wel bekend als lichte balseming, mag sinds 2010 in Nederland worden uitgevoerd. Door na overlijden een speciale vloeistof in de bloedbaan te brengen, kan het lichaam na een thanatopraxiebehandeling zonder gebruik van een koelplaat tijdelijk geconserveerd worden. De voordelen zijn groot, zegt Niels Schermel. Hij is een van de weinige onafhankelijke thanatopracteurs in Nederland die de behandeling aan huis uitvoert. “Thanatopraxie vertraagt de ontbinding van het lichaam en maakt eventuele verkleuringen van huid en nagels minder zichtbaar. Maar het belangrijkste effect van de behandeling is misschien nog wel dat het lichaam gedurende de opbaring natuurlijk blijft ogen en aanvoelen. Ik merk dat nabestaanden juist dat als erg prettig ervaren.” Dat bij thanatopraxie geen koeling thuis nodig is, draagt eveneens bij aan dat gevoel, zegt Niels, die zijn praktijkopleiding volgde in Spanje. “Na de behandeling, die anderhalf tot twee uur duurt, heeft warmte geen invloed meer. Het lichaam neemt de omgevingstemperatuur aan waardoor het soepel blijft en mooier van kleur. Zoals ik altijd zeg: de knuffelbaarheid wordt vele malen hoger.” Doordat geen koelplaat nodig is, kan de overledene in principe op elke plek in huis worden opgebaard. “Ouders die een kind verliezen, kiezen ook om die reden steeds vaker voor thanatopraxie. Het maakt het afscheid minder afstandelijk. Het geeft mij veel voldoening om in deze moeilijke situatie toch iets moois te kunnen geven aan de nabestaanden. Niet de duur van de opbaring, maar de kwaliteit van het afscheid nemen is immers het belangrijkste in een rouwproces.” Beperkingen voor het uitvoeren van thanatopraxie zijn er bijna niet. “Ik reis door heel het land, en soms ook over de grens, om de behandeling aan huis uit te voeren. Slechts in een enkel extreem geval, bijvoorbeeld na obductie of donatie, zal ik ervoor kiezen om deze in een plaatselijk ziekenhuis, uitvaartcentrum of in mijn praktijkruimte in Amsterdam te doen.” www.thanatopraxie-balsemen.nl

138

LATER... als ik dood ben

PRAKTISCH

Check, checkâ&#x20AC;Ś Chaos in de archiefkast? Het valt na overlijden soms niet mee om orde te scheppen in de administratieve rompslomp. Om het voor je nabestaanden straks makkelijk(er) te maken, is hier een checklist.

Abonnementen & lidmaatschappen

Verzekeringen & financieel

O O O O O O O O O O O O O O O

O Bankrekeningnummers van eigen (spaar) rekeningen en van gezamenlijke rekeningen, kredieten, leningen en creditcards O (Bank)kluis O Rekeningnummers van spaarloon, levensloopsparen en dergelijke O Lijfrentepolissen O Lopende verzekeringen met polisnummers O Pensioenoverzicht O Hypotheek O Uitkeringen (AOW/WW/Wajong/ANW) O Anders, namelijk:

Internetprovider Kranten Tijdschriften Bibliotheek Kabelexploitant/digitale televisie Telefoonabonnement (vast/mobiel) Lidmaatschap sportvereniging Goede doelen Energiemaatschappij ANWB OV-chipkaart Loterijen Kerkgenootschap Parkeervergunning Anders, namelijk:

Digitaal nalatenschap O O O O O O

E-mailadressen met wachtwoorden Socialmediakanalen Digitale bestanden Websites/fora Entertainmentkanalen Anders, namelijk:

Nalatenschap O O O O O O

Testament Gegevens notaris Codicil voor roerende zaken Donorcodicil Voogdij bij minderjarige kinderen Anders, namelijk:

Wensen uitvaart O Wensen bespreken met dierbaren O (Online) wensenboekje invullen O Adressenlijst voor rouwdrukwerk

LATER... als ik dood ben

139

Check, check… Na de eerste schok is er heel veel te doen. Check deze lijst, want voor je het weet heb je iets belangrijks over het hoofd gezien.

140

LATER... als ik dood ben

O Kleding. Als je niet wilt dat iedereen zich in het zogenaamde verplichte zwart hult, wees daar duidelijk over O Aula of liever een andere plek? Voor een dienst op gewijde grond: bel dominee, pastoor of kerkvoogd O Als het toch de aula wordt: voel je niet verplicht om koffie en cake te laten rondgaan. Niemand verbiedt dat je iets bij de traiteur bestelt O Fotograaf wel of niet bij de uitvaart? O Welke muziek? O Zijn er sprekers? O Verplicht in de rij voor de condoleance na de plechtigheid? Hoeft niet, het mag ook anders O Welk ritueel gaat er plaatsvinden aan het graf? Gaat de schep mee of legt iedereen een bloem op het graf? Gebeurt het in petit of grand comité? En wie mag de kist naar het graf dragen? Maak lijstjes O In het geval van cremeren: denk na of je mee wilt naar de oven. Er zijn mensen die er daarna nog geruime tijd van wakker hebben gelegen…

NA DE UITVAART O Geen testament gevonden? Raadpleeg het Centraal Testamenten Register O Laat een verklaring van erfrecht opstellen door de notaris O Hef bankrekeningen op of zet deze om O Misschien is er een overlijdensuitkering aan te vragen O Sprake van partnerpensioen? O Is er een levensverzekering? O Of recht op nabestaandenuitkering? O Breng alle instanties op de hoogte van het overlijden, zoals verzekeringsmaatschappijen O Regel de aangifte voor successiebelasting O Denk na over een eventueel kunstwerk of steen voor op het graf of over de asbestemming

(UIT VAARWEL)

O Wel of geen uitvaartondernemer? O Zo ja, welke dan? Check in de vriendenkring. Wie heeft er goede ervaringen met wie? Je mag gerust buiten de eigen regio kijken O Wat doen we met opbaren? Thuis, in een uitvaartcentrum of 24-uurskamer? O Check de polissen: wat mag de uitvaart kosten? O Begraven, al dan niet op een natuurbegraafplaats, of cremeren? O Wordt het in geval van begraven een algemeen of eigen graf? O Kist of draagbaar? O Zelf maken – kán – of bestellen op internet? O Indien zelfmaak: check de maten bij de uitvaartleider of begraafplaats O Wie gaat de kist dragen? Andere mogelijkheden: bootje, fiets, loopkoets, bus… O Kleding voor in de kist. Naakt mag ook, doe er dan wel een dekentje over O Koeling of thanatopraxie? Bij de laatste is geen koelplank nodig O De rouwkaart. Wordt het een eigen ontwerp? Doe wat je goed dunkt O Delicaat: wie zijn welkom en wie niet? Kun je sommige mensen dit laatste afscheid ontzeggen? Dilemma om goed over na te denken

PRAKTISCH

Overlijden in het buitenland WAT TE DOEN? EN HOE GAAT HET LICHAAM NAAR HUIS? Het overlijden moet worden geregistreerd bij de lokale autoriteiten in het buitenland. Deze geven in principe de benodigde overlijdensakte en een zogeheten laissez-passer voor overledenen af. Mocht de laatste niet worden verstrekt, neem dan voor bemiddeling contact op met de Nederlandse ambassade of het consulaat. Deze kan eventueel ook een tolk regelen.

te liggen die volledig wordt afgesloten en officieel wordt verzegeld. Deze wordt geplaatst in een andere (houten) kist die nog eens extra wordt verpakt. Als alles volgens de regels is gedaan, zal de douane de kist uitklaren en kan de overledene aan zijn weg naar huis beginnen. Sommige landen vereisen ook een zinken kist als de rit per auto gaat. In alle andere gevallen zal een waterdichte kist of

RepatriĂŤren kan zowel met de auto als door de lucht. Algemeen wordt de richtlijn van 1500 kilometer aangehouden. Tot die afstand gaat de terugrit over de weg. Als het van verder moet komen, gaat de kist per vliegtuig huiswaarts. In veel landen zal het lichaam eerst worden gebalsemd. Dit vanwege de doorgaans langere periode die er is tussen overlijden en het moment van begraven of cremeren. In het geval de reis via de lucht gaat, zal het lichaam in een zinken kist komen

plastic hoes volstaan. Binnen de EU mag een lichaam de grens passeren als een zogeheten laissez-passer is afgegeven voor het stoffelijk overschot.

Als de reis via de lucht gaat, zal het lichaam in een zinken kist komen te liggen

Het vervoer wordt gedaan door internationale rouwautochauffeurs. Zij zijn op de hoogte van de internationale regelgeving en verzorgen de papieren om de repatriĂŤring mogelijk te maken. Als er een reisen uitvaartverzekering is die de repatriĂŤring dekt, kun je in het buitenland contact opnemen met de verzekeraar. De alarmcentrale regelt dat de overledene naar Nederland wordt teruggebracht. Geen reisverzekering? Dan draaien de nabestaanden zelf op voor de te maken vervoerskosten. De ambassade of consulaat verstrekt in principe geen voorschotten. Als er niets wordt geregeld, zal het lichaam in het buitenland worden begraven of gecremeerd. Hoe lang het uiteindelijk duurt voor het lichaam terug is in Nederland, is van een groot aantal factoren afhankelijk, zoals doodsoorzaak en land van overlijden. Het kan een kwestie van enkele dagen zijn, maar soms ook weken of zelfs maanden. Voor meer informatie: www.nederlandwereldwijd.nl 1

LATER... als ik dood ben

141

BEDRIJVEN IN DIT BLAD

142

Afscheidslicht

Doorwerth

06 28 17 14 28

info@afscheidslicht.nl

www.afscheidslicht.nl

Windlichten

Afscheidsmomenten

Boxtel

085 273 53 29

info@afscheidsmomenten.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Cooperatie afscheidsfotografen

Afscheidsmomenten

Anna Groot

06 53 89 08 09

anna@fotosvaneenuitvaart.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Boukje Canaan

06 27 02 82 81

info@afscheidsfotograaf.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Kristel Dallinga

06 23 15 15 81

info@fotostel.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Monique van Reisen

06 57 57 80 37

dejuttershut@me.com

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Renee Krijgsman

06 40 10 64 36

fotografie@reneekrijgsman.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Peter van Beek

06 48 27 85 33

mail@petervanbeek.com

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Campo Weijerman

06 46 53 65 65

campo@marimba.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Daisy Renders

06 33 77 76 28

info@daisyrenders.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Gerda Wesselius

06 14 44 92 56

info@afscheidbelicht.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Ilja Verstraten

06 40 28 98 25

info@iljaverstratenfotografie.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Michelle de Vries

06 24 74 92 09

info@stimfotografie.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Spike Vandersteen

06 11 29 76 35

info@spikesfotografie.nl

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afscheidsmomenten

Yvonne van Woudenberg 06 55 33 78 98

yvanwoudenberg@icloud.com

www.afscheidsmomenten.nl

Afscheidsfotografie

Afuitex Thanatopraxie

Niels Schermel

06 12 17 03 66

Info@afuitex.nl

www.thanatopraxie-balsemen.nl

Balsemer / Thanotopraxie

Akto Erfcoach

Rotterdam

010 313 08 23

info@akto.nu

www.akto.nu

Nalatenschap

Amstel Uitvaarten

Landelijk

088 848 82 27

info@amstel-uitvaarten.nl

www.amstel-uitvaarten.nl

Landelijke uitvaartverzorging

Ballonnenparade.nl

Waalwijk

06 17 76 55 12

info@ballonnenparade.nl

www.ballonnenparade.nl

Ballonnen

Beerenberg

Beneden-Leeuwen

06 40 58 14 15

info@beerenberg.nl

www.beerenberg.nl

Uitvaartkisten

Begrafenis.com

Landelijk

088 848 82 27

info@uitvaart.nl

www.begrafenis.com www.budgetbeLandelijke uitvaartverzorging grafenis.nl

Bij afscheid

Amsterdam

020 337 74 17

contact formulier

www.bijafscheid.com

Uitvaartbegeleiding

Bilderberg groep

Renkum

0317 31 83 19

info@bilderberg.nl

www.bilderberg.nl

Locatie

Bios urn

Steenwijk

06 53 52 57 55

info@biologische-urn.nl

www.biologische-urn.nl

Ecologische urn

Bloemstylist Zijlstra

Groningen

050 313 37 72

info@bloemen-zijlstra.nl

www.bloemen-zijlstra.nl

Bloemstylist

Boedelmakelaar

Baarn

088 000 92 22

info@boedelmakelaar.nl

www.boedelmakelaar.nl

Boedelmakelaar

Bogra uitvaartkisten

Enkhuizen

0228 31 25 45

info@bogra.nl

www.bogra.nl

Uitvaartkisten

Bolidt

Hendrik-Ido-Ambacht

078 684 54 44

website@bolidt.nl

www.bolidt.com

Kunststoftoepassingen

Bouman Sportprijs

Nieuw Beijerland

0186 692 302

info@sportprijs.nl

www.sportprijs.nl

Sportprijzen, relatiegeschenken

Bureau APS

Hoek van Holland

06 18 39 35 08

info@bureau-aps.com

www.bureau-aps.com

Communicatiebureau

Charon uitvaartbegeleiding

Egmond aan den Hoef

06 21 51 61 30

info@charonuitvaartbegeleiding.nl

www.charonuitvaartbegeleiding.nl

Uitvaartbegeleiding

Chateau Tulipe

La France

info@tulipe.nl

www.tulipe.nl

Wijnen

Chistann/Coffininabox

Vaasen

06 30 29 75 52

coffininabox@chistann.com

www.chistann.com

Uitvaartkisten

Clinic Clowns

Amersfoort

033 330 29 88

contactformulier op de website

www.cliniclowns.nl

Goed Doel

Crematie.com

Landelijk

088 848 82 27

info@uitvaart.nl

www.crematie.com

Landelijke uitvaartverzorging

Daglief

Rotterdam

010 511 33 40

info@daglief.nl

www.daglief.nl

Rouwkaarten

DagLiefste

Noordwijk

06 57 57 80 37

info@dagliefste.nl

www.dagliefste.nl

Professioneel organizer

De Eeuwige Lente

Apeldoorn

055 521 20 78

info@eeuwige-lente.nl

www.eeuwige-lente.nl

Bloembinderij

De Hitsaert

Zuid-Beijerland

0186 66 14 76

contactformulier op de website

www.dehitsaert.nl

Rouwvervoer

De Sitter bloemen

Hendrik-Ido-Ambacht

078 681 28 34

info@desitterbloemen.nl

www.desitterbloemen.nl

Bloemen en meer

De vissers en de burgerij

Tilburg

06 53 25 30 38

info@deburgerij.nl

www.deburgerij.nl

Catering

Degenkamp Catering

Rotterdam

06 10 17 92 97

info@wapenvandegenkamp.nl

www.wapenvandegenkamp.nl

Catering

LATER... als ik dood ben

BEDRIJVENREGISTER

DELA

Eindhoven

040 260 16 36

contactformulier op de website

www.dela.nl

Uitvaartorganisatie

Dirks Wishflowers

Dongen

0162 31 22 09

dirksbloemsierkunst@home.nl

www.dirkswishflowers.nl

Bloemsierkunst

Dust to Dust

Ouderkerk aan den IJssel 010 307 36 62

info@dusttodust.nl

www.dusttodust.nl

Uitvaartkisten

Dutch Ink

Vlaardingen

010 870 05 28

info@dutchink.nl

www.dutchink.nl

Tattoo & Piercing shop

DZU

Apeldoorn

055 521 29 56

info@dzu.nl

www.dzu.nl

Uitvaartkisten fabrikant

Essenhof

Dordrecht

078 770 87 47

essenhof@dordrecht.nl

www.essenhof.nl

Begraafplaats / crematorium

Eturnal

Nieuw Vennep

06 40 29 28 36

eturnalwebshop@gmail.com

www.eturnal.nl

Assieraden

Feesd

Eibergen

0545 47 71 53

info@feesd.nl

www.feesd.nl

Opblaaskerk

Fermate

Harlingen

06 51 15 49 52

info@fermate.eu

www.fermate.eu

Ritueel begeleiding

Fleurop Interflora Nederland bv

Veenendaal

0900 15 01

info@fleurop.nl

www.fleurop.nl

Bloemisten

G en S Nalatenschapscoaching

Leiden

06 21 23 20 68

contactformulier op de website

www.nalatenschapscoaching.com

Nalatenschap

Grafkist.nl

Utrecht

06 24 50 36 40

info@grafkist.nl

www.grafkist.nl

Grafkisten

Haagveld

Breda

076 521 94 53

info@zuylen.nl

www.zuylen.nl

Begraafplaats

Hallmark

Capelle aan den IJssel

010 459 65 66

contactformulier op de website

www.hallmark.nl

Wenskaarten

hannah

Voorthuizen

0342 47 61 60

info@hannah.nl

www.hannah.nl

Huidverbetering

Heidepol

Arnhem

026 711 22 10

contact@heidepol.nl

www.heidepol.nl

Natuurbegraafplaats

Heilig Land Stichting

Heilig Landstichting

024 382 31 13

info@heiliglandstichting.com

www.heiliglandstichting.com

Begraafpark

Hendrik-Jan Momenten van leven IJsselstein

06 13 98 73 80

info@momentenvanleven.nl

www.momentenvanleven.nl

Winkel

Hersenstichting

Den-Haag

070 360 48 16

infolijn@hersenstichting.nl

www.hersenstichting.nl

Goed Doel

Het wapen van Degenkamp

Rotterdam

06 10 17 92 97

info@wapenvandegenkamp.nl

www.wapenvandegenkamp.nl

Locatie

Hilligersberg

Rotterdam

010 418 78 00

contactformulier website

www.begraafplaatshillegersberg.nl

Begraafplaats

Hola Bubbels

Hendrik Ido Ambacht

06 24 50 18 01

rosemarie@barcelonabrands.com

www.holacava.com

Cava

Hospice de Circle

Hendrik Ido Ambacht

078 612 41 38

info@hospicedecirkel.nl

www.hospicedecirkel.nl

Hospice

Humanistisch verbond

Amsterdam

020 521 90 00

info@humanistischverbond.nl

www.humanistischverbond.nl

Uitvaartsprekers

Humanitas

Amsterdam

020 523 11 00

info@humanitas.nl

www.humanitas.nl

Steun bij verlies

Ibisproduct

Utrecht

030 666 82 96

contactformulier op de website

www.ibisproduct.nl

Kistenmaker

Impona

Eindhoven

040 308 42 91

info@impona.nl

www.impona.nl

Gedenk en assieraden

Juffrouw Grafsteen

Delft

06 42 21 91 36

diana@juffrouwgrafsteen.nl

www.juffrouwgrafsteen.nl

Grafstenen/Urnen

Keramiekstudio de Jong

Barendrecht

078 684 05 43

gabidejong@kpnmail.nl

www.keramiekstudiodejong.com

Keramiek

Kleur Kinderuitvaart

Glimmen

06 41 44 57 03

info@kleuruitvaart.nl

www.kleuruitvaart.nl

Kinderuitvaarten

KNB Notarissen

Den Haag

070 330 71 11

info@knb.nl

www.knb.nl

Branche behartiger

KWF

Amsterdam

020 570 05 00

publieksservice@kwf.nl

www.kwf.nl

Goed Doel

Laatste Vlucht

Apeldoorn

06 40 47 43 75

info@delaatstevlucht.nl

www.laatstevlucht.nl

Ballon asverstrooiing

Lans & Busscher Staatsievervoer

Den Haag

070 350 74 90

staatsievervoer@puls-online.nl

www.staatsie-vervoer.nl

Rouwvervoer

Leerlooier

Den Haag

070 329 60 65

info@leerlooier.nl

www.leerlooier.nl

Alles met leer

Leger des Heils

Almere

06 20 73 98 90

info@legerdesheils.nl

www.legerdesheils.nl

Goed Doel

Leger des Heils ReShare

Oosterhout

0900 9322

info@ReShare.nl

www.reshare.nl

Goed Doel

Longfonds

Amersfoort

033 434 12 34

service@longfonds.nl

www.longfonds.nl

Goed Doel

Lukassen EMC

Dordrecht

06 25 57 70 47

info@lukassenemc.nl

www.lukassenemc.nl

Nalatenschap

Mannen van de Maas

Rotterdam

06 55 32 73 91

info@mannenvandemaas.nl

www.mannenvandemaas.nl

Entertaiment, Geluid & Licht

Marieke Henselmans

Landelijk

bespaarboeken@rechtopgeld.nl

www.rechtopgeld.nl

Besparingsdeskundige

Mensenlinq

Landelijk

contactformulier op de website

www.mensenlinq.nl

Website over overlijden

LATER... als ik dood ben

143

144

Memories Uitvaartmuziek

Aldeboarn

0566 75 08 89

info@memoriesuitvaartmuziek.nl

www.memoriesuitvaartmuziek.nl

Uitvaartmuziek

Monumentalista

Amsterdam

06 34 56 81 83

ine@monumentalista.nl

www.monumentalista.com

Monumenten

Muziekurn

Apeldoorn

06 40 47 43 75

info@muziekurn.nl

www.muziekurn.nl

Urnen

Online Star Register

Apeldoorn

06 41 41 42 47

help@osr.org

www.starregister.org

Inspiratie

Onora pure

Hertogenbosch

073 305 00 32

m.havermans@onora.eu

www.onora.eu

Ecologische uitvaartkisten

Oogst Goudsmid

Amsterdam

020 755 80 90

info@oogst-sieraden.nl

www.oogst-sieraden.nl

Sieraden

Oud Wulven

Houten

030 639 26 11

gemeentehuis@houten.nl

www.houten.nl

Begraafplaats

P&A Artistics

Maassluis

010 592 30 38

info@wecandoit.nl

www.wecandoit.nl

Aankleding & Decoraties

Plan Nederland

Amsterdam

020 549 55 55

info@plannederland.nl

www.plannederland.nl

Goed Doel

Price Waterhouse Cooper

Rotterdam

088 792 00 10

contactformulier website

www.pwc.nl

Adviesdiensten

Pu-rest

Rotterdam

010 422 70 00

info@pu-rest.nl

www.pu-rest.nl

uitvaartkist

Remember Me

Rotterdam

010 820 97 53

info@rememberme.nl

www.rememberme.nl

Website

Ronco Verhuur

Bruinisse

06 57 07 29 45

info@roncoverhuur.nl

www.roncoverhuur.nl

Verhuur cateringbenodigdheden

Salut

Oss

085 743 07 65

info@salut.nl

www.salut.nl

Rouwkaarten

See You

Someren

0493 89 39 14

info@seeyougedenksieraden.nl

www.seeyougedenksieraden.nl

Gedenksieraden

Sjaan Vliegen

Zwijndrecht

06 51 05 65 16

info@vliegenuitvaartbegeleiding

www.vliegenuitvaartbegeleiding.nl

Uitvaartbegeleiding

Soestbergen

Utrecht

030 286 39 92

begraafplaatsen@utrecht.nl

www.utrecht.nl

Begraafplaats

SOS Kinderdorpen

Amsterdam

020 408 01 90

contactformulier website

www.soskinderdorpen.nl

Goed Doel

St Petrus banden

Den Haag

070 350 37 18

begrafenissen@paxrkb.nl

www.begraafplaatsstpeterusbanden.nl Begraafplaats

Staatsbosbeheer

Amersfoort

030 692 61 11

contactformulier website

www.staatsbosbeheer.nl

Natuurbeheerder

Stichting Eenzame Uitvaart

Amsterdam

020 475 07 65

info@starik.nl

www.eenzameuitvaart.nl

Dichters

Stichting Kinderen Kankervrij (KiKa)

Amstelveen

0900 4000888 (â&#x201A;Ź 0,20 p.m)

info@kika.nl

www.kika.nl

Goed Doel

Stichting Look Good Feel Better

Zeist

030 697 15 11

info@lookgoodfeelbetter.nl

www.lookgoodfeelbetter.nl

Goed doel

Stichting Vluchtelingenhulp

Den Haag

070 346 89 46

info@vluchteling.nl

www.vluchteling.nl

Goed Doel

Stiltebeeld

Niftrik

06 12 41 74 56

stiltebeeld@gmail.com

www.stiltebeeld.nl

Herinneringen ,handafdrukken, urnen

Stof tot Stof

Den Haag

06 54 61 79 14

info@stof-tot-stof.nl

www.stof-tot-stof.nl

Lichaamwades & afscheidsdekens

Stok Jeroen

Lelystad

0320 21 86 76

info@jeroenstok.com

www.jeroenstok.com

Monumenten

Straver Mobility Uitvaartvervoer

Gouda

0182 51 62 15

info@stravermobility.nl

www.stravermobility.nl

Rouwvervoer

Strikt Persoonlijk Uitvaart

Utrecht

030 231 61 31

info@striktuitvaart.nl

www.striktpersoonlijkuitvaart.nl

Uitvaartbegeleiding

Troupin

Haarlem

023 532 60 13

info@troupin.nl

www.troupin.nl

Gedenkmonumenten - Natuursteen

Uitvaartadressengids

Landelijk

0457 40 40 22

marketing@uitvaartadressengids.nl

www.uitvaartadressengids.nl

Website van de branche

Uitvaartbus

Amsterdam

06 28 52 85 02

info@uitvaartbusservice.n

www.uitvaartbusservice.nl

Rouwvervoer

Uitvaartvideo

Eibergen

088 023 33 55

info@instijlmedia.nl

www.instijlmedia.nl

Afscheidherinneringen

Unicef Nederland

Den-Haag

088 444 96 50

info@unicef.nl

www.unicef.nl

Goed Doel

Urnenhemel

Kattendijke

06 12 20 32 87

info@urnenhemel.nl

www.urnenhemel.nl

Urnen mens & dier

Van Vuure

Hilversum

035 624 75 31

uitvaart@vanvuure.nl

www.vanvuure.nl

Begrafenis en crematieonderneming

Westerveld

IJmuiden

0255 51 48 43

info@bc-westerveld.nl

www.bc-westerveld.nl

Begraafplaats & crematorium

Zavadi

Deventer

0570 62 35 97

info@zavadi.nl

www.zavadi.nl

Kistenmaker

Zorgvlied

Amsterdam

020 540 49 27

zorgvlied@amstelveen.nl

www.amstelveen.nl

Begraafplaats

LATER... als ik dood ben

BEDRIJVENREGISTER

OVERIGE BEDRIJVEN Alting uitvaarten

Geertekerkhof 3, 3511 XB Utrecht

030 785 03 95

www.altinguitvaarten.nl

Uitvaartbegeleiding

Beyond Life, Rotterdam

Oude Dijk 213, 3061 AE Rotterdam

100% biologisch afbreekbare urn

06 10 36 93 06

www.beyondlife.nl

Blom en de Ridder Uitvaartverzorging Wittezeestraat 8, 4388 GG Oost-Souburg

0118 41 51 83

www.blomenderidderuitvaartverzorging.nl Uitvaartverzorging

Bouman Sportprijzen

Handelstraat 12 3264 XZ Nieuw-Beijerland

0186 69 23 02

www.sportprijs.nl

Internetwinkel

Bram van der Zijden

Postbus 1048, 3800 BA Amersfoort

033 260 02 00

www.bramvanderzijden.nl

Uitvaartspreker

Fading Uitvaartzorg

Burgemeester Geurtslaan 34c, 6093 PS, Heythuysen

06 24 66 52 11

www.fading-uitvaartzorg.nl

Uitvaartzorg

Janssen uitvaartverzorging

Loosteeg 19a, 5981 NJ Panningen

077 307 86 42

www.janssenuitvaart.nl

Uitvaartverzorging / Rouwcentrum

Leidsche Rijn uitvaartverzorging

Bakemastraat 46 3544MT Utrecht

06 22 80 72 45

www.uitvaartverzorgingleidscherijn.nl

Uitvaartverzorging

Mijn laatste ik

Mozartweg 11, 1323 AV Almere

06 52 01 29 50

www.mijn-laatste-ik.nl

Videoboodschap

Nanda Nijstad Uitvaartzorg

Scheepsbouwersweg 1E 1121 PC Landsmeer 06 52 88 99 55

www.nandanijstad.nl

Uitvaartonderneming

Overledene.nl

Schiebroekselaan 73a 3037 RL Rotterdam

06 22 76 77 91

www.overledene.nl

Verzorging van overledene

Roeland Uitvaartzorg

Anthony Edenlaan 21, 4463 JD Goes

0113 23 15 77/ 06 51 27 74 73

www.roeland-uitvaart.nl

Begrafenis & crematieverzorging

Tingieterij Flevotin

Baardmeesweg 37/39 3899 XT Zeewolde

036 522 29 02

www.flevotin.nl

Tingieterij

Tussen Vaarwel en voorbij

Waterloostraat 27, 4826 LW Breda

06 46 99 66 32

www.tussenvaarwelenvoorbij.nl

Schilderkunst

Uitvaartonderneming Snijders

Kerkweg 14, 3603 CM Maarssen

0346 58 02 72

www.snijdersuitvaart.nl

Verzorgen en begeleiden uitvaart

Uitvaartverzorging A. v.Pijpen b.v.

Reigerstraat 17, 3742 VM Baarn

035 541 44 33

www.avanpijpen.nl

Uitvaartverzorging

Uitvaartverzorging van Gentevoort

Verrijn Stuartweg 28 4462GE Goed

0113 21 68 15

www.jannyvangentevoort.nl

Uitvaartverzorging

Uitvaartverzorging Vechtdal

Nieuwelandstraat6, 7731 TH Ommen

0529 46 30 46

www.uitvaartverzorging-vechtdal.nl

Uitvaartverzorging

Uitvaartzorg Deventer

Batenburg 610 7423XV Deventer

06 48 47 08 11

www.uitvaartzorgdeventer.nl

Uitvaartbegeleiding

Uitvaartzorg Nederland

gratis offerte-vergelijking

033 303 59 39

www.uitvaartzorgnederland-offertes.nl

Uitvaart vergelijking

Uitvaartzorg Eefje

Poelruitlaan 11, 3451 PB Vleuten

030 737 12 87 / 06 11 72 40 40 www.uitvaartzorg-eefje.nl

Persoonlijke uitvaart

Zuiver uitvaartbegeleiding

Landweer 14 7603TA Almelo

06 44 32 27 66

Uitvaartbegeleiding

www.zuiveruitvaartbegeleiding.nl

LATER... als ik dood ben

145

Slotwoord Na maanden elkaar bijna dagelijks te hebben gesproken, wordt het tijd om eens te vragen... Hoe gaat het met je…? Want tijd voor een persoonlijk gesprek was er even niet… Waarvan wij hebben gedroomd, heb jij in handen. Je hebt LATER… gekocht, doorgebladerd en misschien al heel veel mooie verhalen gelezen. Een prachtig bewaarexemplaar, dat je LATER… nog eens doorleest en waardoor je hopelijk in gesprek komt met je geliefde, kinderen, vrienden, ouders, familie… We hopen dat LATER… je aanzet om na te denken over LATER… En dat je ontdekt dat het heel leuk kan zijn om je daarin te verdiepen. LATER… als ik dood ben is werkelijkheid geworden omdat we er met elkaar in geloven. En wij niet alleen. De mensen die ons team hebben ondersteund, zijn we eindeloos dankbaar. Evenals al die mensen achter prachtige initiatieven, bedrijven en instellingen die met ons de eerste uitgave aandurfden en ruimte inkochten. De media, die aandacht aan LATER… geeft, waardoor jij weet dat LATER… er is. Uiteindelijk draait het erom dat je elkaar iets gunt. Dank, voor het vertrouwen en dank dat jij LATER… hebt gekocht. We gunnen iedereen een afscheid waarover is nagedacht… Tot LATER...!

146

LATER... als ik dood ben

ADVERTENTIE

De laatste keer dat je iets tegen iemand kunt zeggen. Dat je van hem of haar hield. Dat je trots bent. Of dankbaar. Zorg dat dit moment wordt zoals hij of zij het verdient. De Fleurop bloemisten staan voor je klaar om je daarbij te helpen. Ze leggen in elk boeket of bloemstuk, jouw gevoel. Zodat je boodschap overkomt. Hoe moeilijk het moment ook is.

Fleurop.nl/rouwboeket

ADVERTENTIE