Dogu illeri ve varto tarihi m serif firat

M. $ E R I FF I RAT

Kalman KoVlii - Varto

Dodu ilLER ­ ve

VARTO TARiHi

(iklDcl b • • k. )

• ANKARA 1961 -

MJuJ ECITIM BAS1MEVl

M. $ E R IFF I RAT

Kasman Koylii - Varto

iLLERi

DOOU

ve

TAR i~ H

,V ART 0 (fkl Dcl

b ••kJ )

• ANKARA 1961 -

MluJ ~ITIM BASIMEVI

i

KAYNAI{LAR 1. Tu rk rrarihin in Anahat Jan.

2. Dog-uda Ara§t ywalanm (Kadri Kemal ·Kop).

:3. Umuml Tarih (A hmet Refik).

Erzincan Tal'ih i ('Ali Kemali) .

5. Bekta~ilik ve Edabiyab (Besim A talay) .

5. Bektal}ilik ve Edebiyab (BesUn Abllay) .

7. Selc;;ukiler den kalan §ecere (Alaeddin Keylmbat) .

8. Benlik ve dil birligimiz (Miralay ilL Rlza).

9. Resmi knYltlardan 8hn~n bilgiler.

10. Bizzat mu§ahedelerim. \

11. Hormek §eceresi.

12. Dogu ilIerindeki Turk

asan

ve mezarlan.

,

Milli Egitim Bakanligl Talim ve Terbiye Kurulullun 29 Eyliil 1960 tarih ve 235 saYlh kararlan ile yaYlmlanmasl uygun goriilmii!ji ve YaYlm MiidiirliiiiinC1n '17 Ekim 1960 tarih ve 613lr4206,sayJ!1 emirleriyle 5000 sayl baSllml!ihr .

SUNU~ Bu eser, yalmz dikkatIe degil, ayru zamanda ibretle okunmaya deger b ir onem ta§lmaktadlr. Bilgin ve idealist bir ogretmen olan yazan dogup UyUdUgU bOlgenin tarihi olu§unu karanhktan kurtarmak gayreti ile kale­ me sanlml§; fakat parlattIiI me§'alenin aydmlJimdall korkanlar tarafm­ dan insafslzca §ehit edilmi§tir. tfade ettigi mana bakimmdan TUrk aydm­ lanrun bu olay Uzerinde dikli;atle durmalan icabeder.

Ne§rinden bir hafta 80nra bu kanh einayeti i§leyen gizli eller aldtklan . tikam ile yetinmemi§; kitabl da piyasadan toplayarak yok etmi§lerdir.

ZavaIh yazar'm, hangi vatan ko~esinde gomUlU oldugunu 'dahi bilmiyoruz.

DU§manllgm de.r eeesine bakm ki, kitaplal'l gibi mezan da ortadan kaldtnl­ tnl§tIr. BugUn, Milli Egitim. Bakanhglmlzca 2 nei baskisl yaptlan bu eserin, bUtUn TUrk aydmlan tarafmdan okunmasl bUyUk faydalar saglayaeakur. ~iinkU, bu eser, Dogu Anadolu'da oturan, TUrk~eye benzemeyen bir dil konU!~tuklarl i~in kendilerini TUrk'den ayn sayan; bilgisizligimiz yUziinden hizim de oyle sandliImIz vatanda§lanmlZln su kattlmaml§ Tiirk olduklanru bir defa daha isbat etmektedir, Hem de inkanna imkan blrakmayan ilmi deliller ile•.

Tarihin hi~bir devrinde, Dogu lUerimize bugiinkii sakinlerini tortu ola­ rak blrakaeak yabanel bir go~ vaki olmaov§ur. DUnya Uzerind~ "KUrt" diye adiandmiabileeek mUstakil hUviyetli bir Irk yoktur. Kiirtler, yalmz vatan­ ~Imlz degil, soyd3,§muzdlr da.. Fakat, aslrlarca devam eden kotU idare ve ihmaller, onlann da kapah ya§ama itiyatlan maalesef bu netieeyi dog-ur· mu~tur. TUrk Milletini ve TUrk VatamDi par~layarak yok etmek sevda­ smda olalllar, bundan faydalanmanm pe§inde ko§uyorlar.

BUtUn TUrk aydmlan, §unu kesin olarak bilmelidirler ki, "KUrtlUk" tahriki dU§man kaynaklardan fl§kl1'lnakta ve milli bUtUnlUgUmUzU sarsa­ rak bizi ytkmaYl hedef tutmaktadlr. Buna elbette mUsaade etmemeliyiz. ~UnkU, Dogu lUeri vatammlzlD hem kaplsl, hem kalesidir. Biz ihmal eder, ger~ekleri bu oz karde§lerimize gotUrmez, onlan aydmlatrnazsak, dU§maD propagandasl ka~lsmda silahslz ve mUdaCaaslz kahrlar. Sonunda al~ea yapilan bu propaganlarm tesiriyle ikiye bolUnUrUz. Dogu lUeri elimizden karsa Orta ve Bah Anadolu'da tutunmamlz kolay olmaz. Bu dava, TUrk :!

Vatam ve TUrk Milletinin istikbali bakumndan son dereee miihim, SOD dereee ciddidir.

Biitiin TUrk aydmlanrun bu durum kal'~nsmda vazifelerinin ne oldu­ iunu tayin etmelerl zamam ge1mi§tir. Bilhassa, bu v~ buna benzer asia &stan olmayan propagandalara kamrulj, a1dan1tulj, neticede yoUartm §3§11'­ JIIl§ Dogu TUrklerinin kendilerini aydmbga ~cak bu kitabl dikkatle . okumalan, can evine ~ek:ilip derin derin dii§iinmeleri lizImdlr. Bu takdir­ de hakiki ve dogru yolu buIacaklanna inaDlyorum.

Tarihin karanbkIanna ilmin I§liJDI tutarak bize mUll benligimizi gos-­ teren ve ogre ten biiyiik TUrk miitefekkiri Ziya Gokalp nerelidir? Tahrik­ plerin, propagandacdann "Kiirtliik"iin merkezi saydlklan Diyarbaklr'h detil mi? jBu ger~ek, bizi, b8§b b8§LDa bu kitapda yazdI olanlan kadar d~iindiirecek ve aydmlatacak bir vakl~lr.

DoiJIlu, Babb, Giiney ve Kuzeyli biitiin vatand8§lar, arbk uyanmah ve birbirimizi uyambrmalIytz. Biiyiik, onemli, ciddi ve hayati bir mesele oIan bu davaYI, Milli Birligimizi ve toprak biitiinliigiimiizii saglayacak doyga, dii§iince ve imkan beraberligine ula§tJrmadlk~a istikbalden em in 01­ maya haklomlz yoktur.

RahmeiH ve biiyiik idealist M. Serif Flrat'm ugrunda can verdigi bu iilkii. TUrk aydmlan tarafmdan bekamlzm teminat bayragl olarak ebe­ din"en dalgalandll'llmahdIr. Hem de imkanlannm son haddi olan yiiksek­ Iiklerde.

Devlet

B~kam

ve Ba§bakan

Cerna' ~URSEL

•

4

ON sOz

(Dogu lUeri ve Varto Tarihi) ba§l1.g?, alt1.ru:W. yazd't(jtm bu eserde, ilki:ince, dogu ible1'im-izde ot:uran dagl?, Turk Q,§iretlerime ni~in Kurt denil­ digini, ve do gu iUerimizin Milattan Onceki durumunu, ve bu dagl't Turk­ lerin tarihi ve ger()ek soylo:nm, ve bu hal~n sonradan hangi ~e~it zoria­ malar alttnda kalarak Kormanci t'e Zaza dUlerini vucuda getirdiklerini VB ni¢'n oz Turk~e dilZerini itirmek veya bozmak ZlVra,nna ugrad'l.k70/l'lnt.

116 b'll halktn bi1'ka~ yiizyw once 1'I..eden kendilerini Turkten ayn bir 'JI'I.U1.n 8aM1.klanm, OS1nanl't siyasetinin, derebeylik ve H amidiye alaylart dev­ rinde dog'll illerimizde yaratt'tg't kotuliikleri, M e~rutiyet devri ve Birinci Dunya Sa'VQ§tnda, dogudaki tariM sCWCU} VB olaYUln, VB ~eyh Sait iB1/a­ ottm a.nlatacagtm.

Y ine bu eserimde, dogu illerinin ()e§itli bolgelerinde otU1'O/T/, A l.evi ve Bekta.:ji afi?'etlerin tarihi soylaJrtnt ve bu TU1'kierin yak'tn ~gda nereler­ den dogu ' illerimize geMikl.e1'ini, ve bunlann b'll iUerde hangi zorlamalar oltmda OZ Tiirkt;e dillcri:ni lror1naka:rl§'1.k edip Kormanci veya Zaza lisan1.nt (igrendiklerini. A levilik, B ekta§ilik v e Kutlba.1ltgm ne demek oldugunu, VB bu a1cidelerin Turklere nastl Q,§tlaind'Lg'Lnt., Osmanlt Imp(J)rato~'l'Ugunun Ale­ vilik ve Bektl:u;ilige kar:;t guttiigu siyaseti, ve Bektafjiligin Turk killtur'iin­ de gordugu gorevleri, aytk74mJLoa ~1~1c, VB biUiint konuUtrtn tarihi olaylartnt SH'a ile kovaltyacagt1n.

Bu csm'imin 141i.hi ola.yla:rt; ilki:Ynce Varto il{'csinden. ba§lamt!} ve dolaytsiyle dogu illerimizin tarihi hulxisa edilerek 8'trakunmt§, en t;ok Varto' da oturan kabileler ve buWn dogu a§iretleri ve H O1'mek kabilesi 1w.kkmda geni§ bilgiler ve-rilmi§tir.

T arihimin son boWmlerinde dogu illerimizdeki Turk boyllLn araslnda Iw.len Ya§(J/tnakta. olan Turh,"iin eski ture, ort ve UdetZerini ve ~alnanili.kten g6le?t bir~o'c rniUi 'oyunlart s'Lralam't§, Varto'nun ve dogu illerinde me§hur olan Bin[Jol daglar'lJrnn ()ograti durumlannt geni§ o~ilde say?n okuyucu­ lara sunmU§1Lm. Tan hin ilk devirlerimden ba§ltyarak, en. "ok Se~kiler f{Q,gmdan 19!tJ .ff1Zlna kaJlaIr dogu illerimizde cereyan eden tariht o14l1lart ~ne alan b"

kitabt 1Iazmaga bem zorl'U(lIatn biricik iillcii, gert;ekte a81.l Turk kanmt ta- _ ve Turk oUlu Turk ol4n Varto hallciyle dogu illerimizin t}e§itli bOD­ gelerinde oturon T iirle 'li e Tiir kmen boyla:n/IUL mensup halhn, 'lie bu t;if tyi kiYJ/liimiiziin halen. K OTmatnC't 1)e Z aza tiil hamurlariyle 7wnU§maJo/n derd;" ~'VQ/f/,

olm~tur.

Bu halhn hepsi de b1fgibn T'ii-rk S01fU/tldcm. ohlukbanm bildikleri haliLe~ Acem, A rap , E rrneni, K eldani 1celim eleriyl.e dolmu§ ve b·u st{'retle an~ ·maz bir hale gelmi§, asltnda Tiir k t;e olan In{' k4 r'U}lk ve mafUl8tZ dilleri bir t'ii1'ZU 80leilp atamamt§lardvr.

B en .bu eserim le, bu y"urtt~ ve kanda.'j/Janmtn fifcir lerini d4ha fazla ve onTa l-a, aeroek soy 11e dilleri hck k."nd.a ncni.§ bilgilp"r sun­

(l,yd~nla tacak

,ga

9Q-l~acaiilm.

topraii't T urk

ecdadtm1-Zlm. ka'l'lla11yle S'ulanWlt ve h er biT ·Ulnda, OVM7.71da., bel ve g~dinde binTerce Turk ~ehidi yatam. ve her yam

H er bir

kaT'll}

bu ,ehitlentl adlariyle amlan, (l.aianlar ya1ag1 dogn illeri1nizin, dunyamn kurul~'Undan ben T iirkiin ozy urdu. Old1-tg ltlt1'- 00.11h i ka1fY/ak7Q,ra l)e ger­ ~eklige da.ya'OOmk is bat etm~ bulun maktalltm.

BiiyiiJc At.atii'1'k, Milli $ ef l nOnii ve r!Lilli Cumh-uriyetin w;t'tU'L '"till£. iizerinde mini birlik 'li e biitilnliige doijru yii.1·ihnek, bu. dault Turk kard~izin de y urdu ve mini iide't'leridir. fl u iidev, bize en douru 7101 1)1t,j6:filcat((Ju.m huriyet l)e yurt sevgisini, mini bh-lik ve b1itiinlilgun ko­ " n~~ buyruklamt.1tl1'. TU?'m, T iirl«;1l lconu-§acaUtz. T'ilr k Cumhuri­ lIeti Je Tiirlcyurdunun. sal)unma..s'l. i~in oVlLSlnda sapan i§letecck, dau la,. y eleli asEanlaT gibi, yurdumu,za saldlranlm'w, (wvii§ecek, ya gazi 'V~(I §ehit ol.¢'iiiYz . ~g..r

,,,ruUt

lJ6 $ubat 1945 ~

Mus ill Varto

ll~esi

Kasman Koylil

M. :;;. F IRAT

B(}LDM : 1

Yakm

~agda

Kiirt Adml Alan Daglt/'fiirklerim iz

Dogu iller imizin ~~§ itli bolgelerinde ve en c;ok dag etekJerinde, sarp ve anzah arazide ve yuce daglarm ~evirdik l eri ova ve zengin yaylalarda ya§lyan ve bu gun C;ift~ilik ve koyunculukla gec;inen eski Turk ve Tiirk­ men a§iretler , bu gun KOl'11'1anCl ve Zaza dillerlyle soylc§tikleri i~ bun­ lara KtiJ;t den ilmektedi r . Gerc;ek i en Turk soyundall olan bu dagh Tiir k­ ler ha1ckmda ilIt once genel t arihlerin ve bilginler im izin gor ii§lerini incele­ dilrlen sonra, uzak ve yaklll ~g Tiir ldel'j hakunanrlan bunlan ~e§it §Ube­ lere ayrracagxz.

Turk en az yedi hin Yl1danbel'i Otokt.on ahali olaral~ i~ ve dog-u An ado­ lucla yerJe§ip buralan .kendilerine yurt edindiklerini, ve bu balka ait mede­ niyetin 1sa'nm dogu§lUldan 4000 y1l once ba§la.dltIru (TUrk tarihi ana hatlan ) a dh gerc;ek tar ihimiz, c;ok kuvvetIi olarak ispat etmi!j, tarafSlZ ecnebi t.arihler i ve dogu Anadolu-Kafkas ilmi 'heyeti ; dog u illerimizin ve Kafkas sakinler inin yerli hin yI1 ollcenen TUrk ve Tur ani oldulclanm belirt­ mi§ler dir.

Gerc;ekten Yavuz Sul~ Selim ~gmda Kurt diye va,srflanan bu dagh TUrk karde§lel'imiz ay!'l ayn §uhelere mensup uzak ve yakm ~ag Tiirk­ leridir. Dogu illerimizd eki bu dagl1 Tiirkler , boy bakuumdan tiC; §ubeye aynllJll§lar cbr. Baba - kiirdiler, KOrlnancolar, Zazala'f.

I Biz, bu §ubelerden ilk once Baba-kiirdileri...'l tallJJ1 lerini ele alal1m.

Ahmet R efik umumi tarihi, Baba-ktirdilerin ihi bin yl1 milil.ttan once Van golu, Iran, Irak hudndundald daglarda ya§lytm Kussilerin ahfa­ . dmdan olduklnn m, ve bunlann- Asurilerle ~arpl§arak birkac; muhar ebe '. kayJt ettild erini yazmakta ise de, Ahmet Refik'in "Kussi" dedigi bu hal­ Jon Hatti-Hitit Tti.rklerinden .kol)an HaIti'ler oldugunu ve miHit tan bin­ lerce yll once Or arto ha valisine yerle~ip, To§pa-Van §ehrinde btiytik bir TUrk bukfimeti kuran bu halkm Asuriler le 17 biiyUk muharebe yaptIk­ 1an, bu giln aC;lhp okunan Asur kit&belerinden anl3§lIID.l§tJ.r. Bu hukti­ metin iilkesi olan Ororto, bildigimiz gibi, Mila ttan alb ytiz yll once doguya geJen E rmeniler tarafmdnn istili edilmi§. Er meniler bu TUrk halloyJa 7

birlik olarak bir hiikumet kurmU§lardI . .Ermeni hiikilmetinin RomalIlar t araf mdan sona erdirilmesiyle, !ran hakimiyeti altma giren HaIti Tiirk­ lerinin Lohorto-Kurtbaba §ubesi !ran dilini OZ Tiirk~lerine karl§bnp serhatlerin sert ikliminde Tiirk, Acem ve c;~tli dillerden topladlklan bir Kormanci dilini meydana getirmi§, ve · Kurtbaba §ubesi, sonradan Baba kiirdi namun alnU§br. Bu §ubeye mensup halkm bIr kIsnu; bugiin lran'm gilDey hududiyle Kerkiik ve Stileymaniyenin daglarmda, ve dogu illeri­ mizin Pervari, GaVa!}, §emdinan, Cizre, Hizan, Be§iri, Garzan, Sason ve Mu§ daglannm bir c;ok kesimlerinde oturmaktadlr.

KitablmIZm dokuzuncu boltimiindeki tarihi olaylar arasmda, yerle­ rinden, ve aynldlklarl kabile ve boylarl; bu gtinkti mezhep ve tarikatlan haklonda bilgi veidigim bu §ubeye mensupbuttin 8§iretlerin ecdadl olan HaIti Tiirkleri, ilk once mllattan binlerce Yl1 evvel Qinin §irnalinden, Ha­ taydan gelip, iki Zap nehriyIe Van golti, Agrl- Kafkas daglan eteklerine kadar yayllan Orarta havalisine yerJe§rni§. yukarlda yazdlglrnlz gibi Tog­ pa §ehrini htikiimet merkezi yaparak aSlrIarca Asurilerle ~rpl§mIljIardl.

Haltiler bir arahk, Anadoluda: Bogazkoy, Ka,rga.mi§, Ankuva-Ankara da btiyiik bir imparatorluk kuran Hitit-Eti, hiikilrnetiyle rniiljterek bir idare kurup Kafkas daglarmdan Sakaryaya k adal' genilj bir iilkeye hiikiim etm.i§lerdir. ~al~i1er ; sonradan Ermenilel'in idal'eleri alhnda slkJ§arak milli birlik ve dillerinden pek ~ok §ey kaYlp etmilj, E rrneni klralhglmn c;okmesiyIe bir mtiddet Orarto bOlgesinde ve dogu iUerimizin daglarmda topJu bir varlIk gosterip durumlanru di.ize\~lerse de, Partlal'la ll'anilerin sava§larmda .!ramn hilkimiyeti altma girip ytiz Y1llarca Acemlerin rurs ve diU i~nde ezilerek, QZ Tu rk~e dillerini Acem ve sair dillerle doldurup milli benlikle­ rinden u.zakla§tll11ml§lardJ. Halife Orner ~agmda, h-anilerle Arapiar arasmda yapllan me§hur Kadi§jye sava§IDdan 8om'a Arap ordularl fran tilkesini ba§tan ba§a istili ederek, HaIti Lohor ta dagh Tilrlderi Acemlerin idaJ:esinden kur~, bu halk yIllarca dog-unull sar]) daglarlDdu Arap ordular ma kar§l savunma­ 'ya ba§hyal'ak en son Araplara teslim olup, bu daglal'da ~e§i tli beylikler ve agahk.lar halinde ya§aDll§h .

Dogunun lSSlZ daglarmda lslanuyeti kabul eden bu halk, haydutluk hayatma pek fazla baglamp din ve Isliimiyetten pel{ az bilgilel' edinmi§, ve bu az bilgileri, ve Islam dinindeki Arap~.a kelimeleri , bir ziynet olarak kendi dillerine aln:u§. Ttirk!;e, Acemce, Arapc;a ile kan§lk bir Korman' dilini konWjm~dl.

RaItHel', Abbasiler ve Selc;ukilel' deviderinde bazan kendi hudutlarlDl ~memek iizere bu devletlerin ordulanna karJ§Inl§, ve fakat daima yer­ 8

lerinin sarphgmdan faydalanarak, e kendi kabugUDa c;ekilerek ha§in bir a§iret sistemi altmda ve bazan biri birleriyle kanh bogu§malar yaparak yiiz yillarca ya!fanu§lardlr. .

Osmanh Padi§ahlan dogu illerine eI uzatIrken Halti-Lohorto dagh TUrklerin 0 gtin konu§tuklan Kormanci dilini, ve onlarm hayat ve hay­ dutluklarml, ve bu a§iretlel'in birer deJ:ebeyi kuvvetlerini gozonUnde tuta­ rak bunlarl ~ah tsmail'e ve Mevi TUrk kabilelerine kal'§l bir silah gibi kullanml1Jlard!.

Yavuz Sultan Selim, 1514 yllmda ~ah I smail ordusunu QaldIran ova­ smda yenip dogu illerimize donerken, Idris-i - BitIisi'nin (1) deliUetiyle Halti- Lohorto, dagh TUrK a§iretlerinin l'eislerini huzuruna kabul ederek, b unlarm ba~ la1'l olan "Kurtbaba" a§iretine Baba-kUrdi adml takmi§. Bun­ Ian ~e§itIi derebeylilderine aymp "KUrt" naml altmda t e§!;i ederek ~ lsmail ve Siilige cephe almalarml saglaml§tl. Dogu illerinin ytice ' dagla­ l'mda bu §ekil imtiyaz aytmda bag,mslz bir halde istedigini yapan bu a§i­ r etler, tamamen milli birlik ve Ttil'ldiik duygusundan uzakla§tmlarak, kendilerlni gt~r~ekt n Kiirt ve Bab -kiirdi sanmlf~lardl.

Yavuz Sultan Selim devrinden once y~zllml§ tanh ve haritalarda; dogu illerintizin y ukan Jos.unlal'lna "OraI'to" denilmekte iken, Yavuzdan 80nra yaZllan tarihlel'de bu TUrk Jurduna; K ih'diistan, buradaki Tih'k halkma da Kurt diye ash a tarl ohmyan bu hayaJi adlar takJlmJ§o . Bu sahte adlar aHmda inleyen dogu iHerimiz biitiin Osmanh padi§ahlan dev­ rince, yabancl1 gao ill'iillenm.i§, Tiirk milli birliginden uzakla~tll'llnll§, bu iIler deki Turk halkl feHikeLten f elakete sUriiklenmi!jtir, Y vuz ulLtm Selim clogu seferinden Anadolya doner en Baba-kiirdi­ lerini takviy etmek i¢in, ve nlaI'! ah lsm ile ve iilige . .~ koyacak bir usttinltige ~al'mak i~in, i~ nad lurlan bir • k Tiirk a§iretlerini kal­ dll'1p dogu illerimize go dermi~tL E u yakm ~ag Turk a§iretleri dogu ilIe­ rinde erle§tikten soma Baba-h.i.irclilerle kayna§Jp oz Tiirk~e dillerini ve milli varlt 'larillJ ~h'et v Kiirdii tan tinv nma fed a edip (J' ol'manco) tar arum alrm§lal'dJ.

(I) tdrisi - Bitlisi H aIti - lohor tu Tiirklerini n kurt - baba §ubesine lJlensuptur.

Bu adam 0 ~agda Him tahsili ic;io Bagdad'a gjtmi~, oradan Safii ve Nakai tarika tml ahp dogu iUeri mize donerken bu mezhep ve tarikatl biitiin " Lohorto" kurt - baba lubesine mc:osup aliiretlere a§llaYlp biiyiik bir manev! nilfuz k azanml~ . ve dolaYlsiyle o t;agda doiuda esen Ale vili k ve Siilige kar§l klskanc; bir has 1m olarak harc:kete Ke ~­ miJ. bu f iki r ugrunda padi!}ahla gorii§erek kendis in e bagh olan biltiln a!jiret agala nDI padl,aha cotilriip hemen onlarm beyliklerini ve hem de SWiie karll koymalanDi temin etmi§ti.

9

KORM.ANCOL\R

Kormancolar, yukarlda a<';lk1udlgun ibi aWn'at zaferind n sonra Yavuz Sultan Selim tSl'afmflan ic; Anadoludan kal u'I11, rl ttl illerimize gonderilen yakm ~ag 'furl ' ve TUrkmen ~i.l'etJeridil', Yavuz Seli . Idl'isi-Bitli illin onderligiyle Halti-Lohorto. .K.u:rt.-babll dagll Tiirldcd ne Ba.ba-ki.il'di \' dog u iI1 el'imllie de Ktir dti.. tan adml takb k­ tan som'a, Anadolu, a rlonmu§, Kon a, Karaman, Teke, Ankara, Kayseri bolgelerinde go~ebe bir halrle dola§au, ffilan, Berazan Karake~i, Cibran, HaseDan, ipkan, Bn, 'dera . Zilan CeHUi ~ ~ir t1 rini Vira~ehir, Varto.

Muti. llims. Ele kirt. Parno', - . Err;i9. an. oylLUnlul'lna gondermi§tir, u yakm ~g Turk a il'etleri Baba-kul'<ti ubesi 1 ir le it Salt lsmail'e e dogu illel"indeki Aievi a§il'eUere kal' J km 'etli bit· cephe ·urmu!}lardJ. Yavuz, bunla rdan ba§ka, 0 gd,t Sa,'Qn. Motl-i, apal ~Ul' gibi sal'p dag-­ laraa 1 an Pru.'t Til' erinin Zaza-dumheli §u e ine men up kabilele . de 1m kuvvetlere kattu'ull§l1, Anad ludan d gu iIleri lJe Imldmlan u TUr k ve Tur kmen a§iretler; yal'lm aSlr ODm, KUl'dUstan arlmm, ve derebeylik iinvalllruD verdigi gurur i~inde Kiirt-l0k ve a iret beyliginin §ohret 'e heve ine dalaI'ak, a§iret r~ isleri kenrlll rine Aral ,fe el'atma K"rt demi • v Baba - kurdi §ubesiyJe yn~)P OZ tiirk<;e dillerini bunlarm KOln1auci dilleriyle kar~tmp, bunla­ rill dilincl n daha sa • ve ya nsm ian fazla 1 TUl'kt;e alan bir Ko anei dill­ Ie konu§up kendilerine d "Kormanco"tinval1lm tak l1ll~lardl.

Kormanc §ubesine dahil olan bu yakm ~g Turk a iretleri de, Baba­ kur dilerden ~afii m~bi l1i aIm) , ve bir aSlr sonra da bunlarm bir losmt N~i tarik Zaza - dU~ §uhesinin §eyhi olan P alolu eyh Ali'den, alrru§lardJ. Bu §ubey up btitiin a~ir t agalarl Zaza. ve Baba - kiirdil §ubelerinde oldugu gibi, kendilel'ini Halicli 'ylt, Ahbasi siilale inden san­ mJ§, v bu ' ur etle a ir et eratmdan daha ~ ukal'l bir mevki Ide etmeye ~11§­ Im~lardl. Bu 2§ir etler biitiin Osma.nlI Devleti ~aglDda irer de)'ebeyIik ha­ linde yas:amj§, tanzimat de Trind , btmlal'm dizginleli ele alImp kanuna jtaat ettirilmi§, isti cIat devrinde i§ biitiin <;lgnndan ~, Sultan Hamit, tan­ zimat Tiirklerine ittihat~tl ara kar §l koyabilmek i<,:in yalmz "Kormanco" §ubesinden 36 hamidiye a§iret alayuu kw'Illu§. bin iki er yuz atlJ mevcutlu olan bu alaym., ve bu ya km ~g Turk a§iretleri ikinci bir defa Sultan Hamit tarafmdan Ktirtliik f ikriyle zehil'lenmi§. bu tarihten sonra bunlarm Tiirkliik hakkmdaki duygulal'l t amameD sili~, onlar kendilel'ine Sultan Hamid'in Kurtleri diye Dviinn u§lerdi.

II DO&1I illerinde 36 bagllllslz der ebeylik halinde kurulan bu Hamidiye alaylan Sultan Hamid'in amanSlZ siyaset ve istibdadiyle sarho... olarak di­ ger §ubeler deki a§h·etlel.'e, ve dogu illerindeki Alevilere, §ehirli ve ~~i 10

...

balka ve hatta birbil'lel'ine aldm p. yIllarca a~iret ka galarmda yiizleree Tiirku.n kawm akltmI§lardl, Kit~bmlln dokuzuncu bOltimtinde ge1ecelc tar ihi olay lar arasmda a~lk­ ladIiPm gibi Mil, ve Zil P artilerine ayrllan bu §ubedeki aljiretlerln Mil par­ tisi, ljeyhlerl olan ~ehy a itle 1 925 irtica adise lni w eude getirnti§ ve Zi1 partisi de Zilan ve Agrl'Cla isyan etmi.§lerdi. Bu §ubeye mens up a§iretler, Viran - ~ ehlr. Ergani, Suruc;, Varto, Bulalllk, Huus, Rara azi, Tatos, Kar­ hova, Mu§ PatnosJ Ele kirt, Agn , El'i~, Malazgirt il ve il elerinln b~ok kesimlerinde otunnaktadll'lar.

ZAZALAR Miliittan ' nm aSl!' on 'e, Bu.hteriyan ve BeIh, havali 'in en Iran'a aka Part Ttirkleri. b gtil Zaza - dtimbeli dedigimiz dagh Ttil'klerin atalarldtr.

Zazala In hir mmI da ' E ti" Tiirkle . den Iran hudutlarma qlkan boylara mensupilll'.

Part Tiirklel'i ilk one 11', n Midya, Babil'i alml§ hatt~ ermeni veliahtl ikinci Dikran' esir gottil1llti§lerdi. Bunlar bir mtiddet sonra yerlerine ~eki­ lip giderken, bunl rdan irka!; 'abile HaIt i Ttirklel"iyle !ran al'asmciald bol­ gede kabUl. , ve han t Ollragma yerle~mi§lerdi. Bu Ttirkler. bir t araftan kendi lrkda§lan Ian Haiti - Lohorto dagh Tiirklerle i§birligi yaprmijken, diger taraftan ' ranilerin i~till1ai hayatma kat~, cemlerin dll ve ktil ttir ~klugu kar!jl nda sar slla 'ak kendi diller ini Acemce iJ doldurmu§lar dl.

Bugtin tizd altnu 1 emce ve art a kalaru ttlr) Qe. ve diger di lerle kurulm u~ bir ZB.U1ca He ]"onu§an e Zaza Dtimbeli, Yezidi adlariyle adlanan bu eski TUrk halln , tarihin her devrinde gol{ yigitge davranmlf~, Ylllarca Acemle 'le sava§ml§ ve Kadisiye suva§lndan sonra h-an'u girell Arap ordu­ lariyle §iddetli ga rpl§ma)ar yaparak Irani serhatlel'inden dogu illerimizin.

Sa on, Motki, apak<;tir , gjbi 1k me§eli arp ve yal~m dagh arazisi ne BIgI· Ilarak bw:ada bannmt"§lar dt, Zaza §ubesi, son zamana kadar Arap hal ve dilinden uzak ya§amI§ 'e IsHlm dininden pek az §ey 'Inti:}, bu ko '1 un~ dagIarda l{endi ba§larma ya­ ~ml§lardl, Yavuz, Qaldlran zaferinden sonra bu §ubeye mens up ~iretleri de, Baba - ktirdi ub i agalarl vaslta iyle elde etmi§ti. Bu h lk bu tarihten sonra ci armdaki Baba - ldirdi e Kormanco l;lU eleriyle temasa gelerek ~afii mezhebini kabul et~ , bu sarp daglar dan kopan bir ok Zaza kabile­ leI', Ergani, Maden, Siverek, Palo, Mardin, Hazzo, Loce, Gen~, Diyarbalar bOlgelerin yayllnn§lardlr. Biittin Zazalar; H. II - inci ytizYlhnda asi ~eyh Said'in dedesi olan Palolu ~eyh Ali elinden Nak§i t ar ikah ru kaoul ederek bu ail eye mtirit olmu§lardl. ~eyh Ali bunlarla.beraber tar ikab ru Kormanco fubesinin Mil partisme de a§I1aDU§br. l

11

Arap ordulan onUnden daitlan Part Tiirkleri (Zazalar) ~ubesinden ay­ nlan Yezidiler; 0 ~glarda dogu illerinin serhatlanndan gliney doguya ger;erek, cenupta Sinear datlanna, Alagoz daglariyle, Karabag ve ~engil ovalarma yayllnu~, ve bunlar son zamana kadar Arap ordu1a.nna ve Islimi­ yete kar§l koyduklarl igin bir tiirlti Islam dinini kabul etmeyip Yezidi rur mml alm1§lardl. .

Dogu illerindeki a!}iretlerin bir~oguna Zaza ve Dtimbeli §ubesine, ~ii ve Nak§iligi a§1hyan Palolu ~eyh AU, Melekan ve ~an §eyhleri, Zaza old uk­ Ian ir;in bu §ubenin §eyh ve agalarl bu manevi iistiinltige kaptlarak kendile­ rini diger il i §ubedeki a~retlerden daha kutsal bilmi§, bunlar kendiIerlni "lia idi" ve' basi" diye vaslflanrurml§, ve en son bu zehirli fikirler a1­ tmda birle§ip §eyhleri olan ~eyh Sait'le Milli Hiikiimete kar§l isyan edip biiyiik za:rara ugraDll§]ardl.

Gerc;ekte Ttirk. ve Ttirk soyundan olan, ve ancak yukanlarda ar;lkla­ ruglm gibi 0 manh Padi§ahlarl tarafmdan KUrt diye vasrflandlrllan, ve ya­ bancl,hga siirtiklenen u tiC; §ul;>eye mensup dagh Tiirk a§iretler; yiizyillarca 1mh kahba girmi§ ve r;e§it zorlamalar altmda ezilerek dogunun lS81Z dag­ larmda dillerini v'e milli varllklan m bozduktan sonra milliyetlerini tayin etmekte biiyiik gii<;Iiik C;ekmi§, umumi goriinii§te Kiirt diye anlldIklan hal­ de, onlar her §eyden once din, §eriat, hilMet ve N ak§i1ik akidesinin tesm alb nda kalarak en fazla Arap Halidi ve Seyyidi olmaga he eslenmi§lerdir.

Biz, §imdi u ger~ekligi daha fazla aydmlatan iki tarihc;imizin, bu U~ §ubede .' dagh Tiirkler hakkmdaki genel goru§lerini inceliyelim.

Dogu illerimiz e ara tIrmalar yapan bilginlerim1zden Kadri Kemal Kop, (Dii§iince ve Al'a§urmalarrrn) adh eserinde : Ktirtlerin, kurt unvamm tac§lyan Part Ttirlderinden aYl'lldl klar ml ve bunlann ikinci Dikran hokUme­ ti ~agm a el'Dlenilerln hakimi. -etleri altmda zorlanaral{ mim duygularml ve (iz ttirkc;e dillel'ini bozduklanm, e bu halkm ilk once GHdani, ve ermeni ve Zint dillerin en ve daha sonra Acem ve Al-apt;.adan ·'z Tiirk!;e dillerini dol. durup b ya anCl lisanJardan Zaza ve KOl'manco adb dil halitalanru mey­ dana getirdiklerinj, ve zaman, zam n Oguz boyl 'rna ensup u'<;ok kabi­ lelerin bu dagb Till' -lere karl§arak bunlardan Zaza ve Kormanci dillerini ogren iklerini, ve Osruanlt lmparatorlugunda din siyaseti lriidiildUgtl ir;in b u balkm larHli men§elerini, Irk v ktilttiTlerini aramayt habrlanna bile getirmedil<lerini, ve tabiatm bu ha~in ikliminde bu halkIn, huylarma uygun gelen a§iret si temine l81mp kaldIklarInl, ve bunlal'm Osmanh padiljahla­ n ndan gordiikleri ayrIhk, yUziinden her §eyden once kendilerini islam ola­ rak tamdIklarml, hiilasa ettikten sonra bu eserinin 65 - inci sah.ifesinde diyor ld: ( - Bir zamanlar KIzlhrmak kIytlanndan Dersim'in bir da~na. veya Hakkari'nin bir vadisine goc;tip yerle~en bir Turkmen a§ireti, Sakarya'dan kalkarak Mardin'in bir c;oltine kapa~ atan bir Ttirkmen oyma8't. can ve ba§Inl daha saglam koruyabilmek i~in arum ve dilini de itirmekten ~ekin12

mem.i§tir. Bunun iC;in buradaki sozilmiin gerC;ekligini kuvvetlendirecek bir iki ornek daha yazayun : N e ibretle kal§llanacak bu' ger~ektir ki; vak­ tiyle Konya, Karaman yayalalanndan Agn da&1 et eklerine gelip yerle§en JI TUrmen Celati 8§iret i denilen a§iretin bugiinkii ~ehresi goz on iinde duru- ,., . yor... Osmanh padi§ahlarmdan Yavuz Sultan Selim ~glannda XVI. yiiz- )0 ylimm b8§larmda Orta Anadolu'nun Ankara taraflarmdan birc;ok Tiil'k .'If oyrnaklan kaldmlarak Gaziantep ve DITa oylumlarma gotiiriiltip yerle~ti- '» rilm~lerdi. "'Itirk Yurdu. SaYI: 202. Sahife: 27" Bunlar 0 ~gda d~gudan >­ esen $iilik ve KIzIlbal}hk akmma kar§l bir t ampon vazifesini g'orsiin diye ~ gonder ilmi§lerdi.)

Yine bu konu iizerinde birc;ok Alman ve Ingiliz eserlerini inceliyen, ve Van tarihinden par<;alar okuyan Emekli . Miralaylanmlzdan M. Riza, (Benlik ve Dilbirligimiz) adh eserinde; hiilasa olarak: (- MilAttan on ti~ mnr ·'nce "Orarto"da otura ve HaIti -lohorta, adiyle amlan Goto - Hitit Tiirklerinin asIrlarca Asurilerle sava~arak 17 biiyiik muharebe kaydettiklerini, ve bunlarm Ororto'da biiytik bir hiikU­ met lrurduklarmmAsur kitabelerinden anlasIldllhm, ve Ingiliz eserlerinin verdikleri bilgiye go.!!!: Orarto'da oturan bu kavmin ilk once otto, yani kavgacl adIyla tamnml§ oldugunu, ve Gott o admm, suriler t araf mdan Gerdo'ya .;evrildigini ve Gerdo sOzUnun de done ola~a Ktirdo §eklinde Konu§uldugunu ve tari h~i1erin n ~ogunun da, kiirdo soziintin (Lohorto) dan almdlgml, kabul ettilderini an!abyor ve diyor ki: - Lohorto Ttirkleri, Cengiz'in bey anlammda kuJlanrngl ktirt soztinii, kendi agalarma takmt§lardtr. Ve dol-tor Silli .c~e. KUrt kelimesinin, Lohorto'dan ~lkbwm kabul etmj~tir. Hort, bugtinkii tiirk~ede (vigit) demektir. Bu halk e kid n milli adlan olan Lohor to'nun ba§mdan (10 ) hecesini alarak, ktirtl1enin biitun ismi haslarmda ve edat nidaSI yerinde kullanml.Wu:dIr. Ktirtler hali birbirler ine. -lohordo, Lohorto yani ey yigit diye c;ag.nrlar... ) Saym M. Riza, bu konu§mas lm §oylece bitiriyor: ( - Lo sozti, dagh Tiirkiin milli teranesi, sevimli ve tath hitabesidir.

Va 10 kti rcio, milli admm klsa bir ifadesi, her soze yapI§lk irade ve kuvvet ni~nesidir. 1.0 sozti, dagh Ttil'ktin aCI, tath, sevin<;, sevgi gibi btitiin duy­ gularuu ifade eder. Maniler, gazeller, destanlar ve §arkIlar hep 10, 10 i1e ba§­ Jar, 10, 10, i1e biter. Bu dagh Ttirkler, Lohorto'nun, ba§ hecesi 10 yu alarak millt bir i§aret yapml§, kalan ktirdiyi, bir addan ziyade, dagh manasma bir slfat oIarak blrakml§br. Bu kiirdo slfab, zamanla klsalblarak ktirt olmu§tur.)

Saym M. Riza eserinin diger bolUmlerinde: Ktirt admm kurt kelime ­ sinden (jlktIg.m ve aym iflmanda lohorto daglI Tiirklerinden . aYrIlan. ve Hatay'dan gelerek Anadolu'da merkezi Bogazkoy - Hatuzasl, §ehrinde Ankuva - Ankara, Kargami§ - Cerabltis'de kuvvetli bir imparatorluk ku­ ran UEti" Tiir klerinden bir(jok ~iret ve boylann 0 c;agda ayrllarak dogu 13

>­

".

I­

.)o .,.

>­ >­ >­ >­ Jo

>­ )I

•

•

illerinde Lohorto Ttirklerine Imn tlklro:lDl ve LollOrto Ttirklerittin, Hitit.­ HaIti, soy adlarml binlerce yll mukaddes bir tilkti. halinde saklachklannt. ve bunlarm lslarniyeti kabul ttikt en sonm , 1cendilerine dim bir /jeref ver­ mek i~in, HaIti adllll, Ar dap kurnandam BaHt - bini Velit , adlyla degi§tirip oylarma (Halidi) ne ebini yapl§tIrdtklarml, ve ger~ekte ise bu halla n "HalJdi" degil, "HaIti" olduklarml, ve hatta bu ltalktan bugtin <;al, H~ap; Zernak beyleriyle Bidirhanilerin, Kirvari, Guyan ve Cizre beylerinin ve Hasmanh agalarmm kendilel'ini Halidi oIaI'ak bildikleI'ini ve halbuki, bun­ larm Arap kl1mandam Halit - bini Velidle hic<bir ilgileri olmadlkIm ve ~im­ di Ahlat He Siir!arasmda bulunan (Halti dagmm, bu eski TUrk kavminin atalarl adlTIl ta§ldlg,.m, geni§ olarak anlatmaldadlr.

HaIti ve Halidi arl1arl iizerinde ben de gOl·ti§lerimi ve bildiklel'imi a~lk­ larnak i <;in hu konuyu biraz daha geni§Iet meyi faydah buldum. Soyle ki: Yavuz Sultan Seli 1 devrinden ~eyh- Sa-it 'synanma gelinceye kadar ronl it imizde ve biittin dogu illerimizde toplu hir a§iret sistemi altmda ~e­ §it del'eJJeylik ve a§iret agabklal'ma ayrllan Babaktirdi, Korman~o ve Zaza. ljubelerinin btittin aga ve §eyhleri, kenrlilerini en c:; ok Halidi ve daha sonra A ., eyyit ve birkag a§ir tte Eme~i neslinden bilrni§lerdi. Bu aga, bey ve seyhler kendilerille taktIldarl bu nesep adlariyle oguntir ve bu suretle <l§iret eratmdan tisttinlUklC'rini l<orurIardl.

Saym M. Riza'nm yulml'lda saydlgl a§iret agalarmdan ba§ka, mtirteci ~eyJ Sai ,. m ensup bulundugu Palolu ~eyb Ali ailesi ve Solhan Zazalan­ nm en btiytik §eyhIeri olan Melek~nli §eyh Abdullah ailesi ve <;apak~iir'tin (ian ~eyhl eri. Hazzo ve F arlon beyler i. DiyarbaklrII Cemil Pa~a ailesi, Za­ 7.alarm btittin Heri gelenleri, Kormanc;o §ubesinin btitiin agalan ve Korman­ o !}ube 'inin Zll'kan, H enan agalan kendilerini Halidi ve klsmen de Abbasi ve Seyyit diye vaslflandmrlardl. Zazalarm Zikii ve Gimos agalan ErneviIer den. Kormanc;olarm oeak ba§Iarl oIan Millan a ireti de Seyyitler­ den olduklal'lTIl iddia eded erdi. Babaklirdilerin yalmz Bedirhanileri, Cizre ve Bohtan beyleri, Abbasi ve bu §ubeye ait dig-er a§iret agalarl tamamen Halidi olduklarIm soyJemi§lerdi.

Bu dagII Ttirk karde§lerimizin, tamamen Arap nesline dogru kaynll~ olan bu iddialarmda, Arap sa~l gibi kannakan§lk oldugunu soylemek zo­ rundaYlm. Yukanda saydlg-lrnlz bu a~iret aga ve §eyhleri, soyledikleri gibi, Halidi. Abba i, Ernevi ve Arap iseler, dogu illlerine, ve bu dag-II Tiirklere takllan Ktirt ve KUrdtistan adl nereden c:;lkIyor?. Bu durum kal'§ISlDda dogu illerinden ben kiirdtim diyecek tek bil' a§iretten ni§an kalmamI§ olu1'. Esasen tarihin ger~ek sahifelerinde; Ttirk soyundan kopan bu halk­ tan ba§ka K~irt adlyla tamnml§ bi)' millet yol,tul,'. Ve bu millet tip, <;ehre, Irk, kan. orf, adet itibariyle hi~bir vakit Arap olamaz.

Gori.iltiyor ki, bl1 asil kanh Ttirk milleti. Ttirk halkl. olan dag-II a.<?iret­ lerimiz, ylizyillarca c;e§it milletlerin idareleri altmda ezilerek rnilli varhk­ l4

tuml zaytflattJktan tionra, Osmanhlann idareleri altma g~§ ve Osman­ 11 idaresinde her §eyden once din e tslamiyet siyaseti yuriidugii i~in, bun­ tar da kpndilerini Islamiyebn ve Araplarm tarunJDl§ simalarma bagbya­ rak, kendilerinin Haltoi olan oy adlanm Hali diye <;evirmi§. re diger ~iret aga ve beyIer] de, bunlardan ger i kalmamak i~in kimisi, A basi , kimisi Emevi va hatta Seyyit olmaga yeltenerek. gfl.'a emsallerinden geri kalma­ mlljlardlr. Bu sahte aular 0 ~aglarda a iret. aga e .!ieyhler inin i ~ lerine ya­ raml§, bunlar §i ret etrafmda i.istiin bir mevki Ide eder ek dinl bir t elkin ve saygl He halkl kendilerine SlmsOO baglaml§l rdl r. Zamammlzda yalmz lSI dogu iller imizin yarlsml dolduracak biz Halidiyiz diyen 8§iretlerin I,tokluktad u·. Eger Halid'in bu kada' zurriyeti de lhabistanda varsa, bu adamm ikinci admm Nuh P e gambel' oldu iman etmek gel·ekh'.

Bu gel' 'ek ornekler ( gosteriyor ki, dagh Turk karde§lerimiz vakt iyle pek «ok aldannu§h r. re Osmunh padi§ahlur mm kurduklal1 tuzaga di.il}erek 8CI hir '- ' La ugraml§lardlr. Ve bu ZOl'lmna ilediJ.· ki. milliyet­ ler ini yaban u'ld 1'a kadar ' iiruklemi§l 'cli.l'. Bunlar yiizYlllarca ancak is­ Jaml1k e din ' ~ in y l§, miDi duygulara hi~ onem vel"l1lemi§lerdi. Cun­ ku, bu halk Eme\ ' v Abba oiler devrinde yazlhp 1 Iamlarm arasmda yer alan sahte kitaplann tll~llllh 'e hUyiilii yazllarma kanar ak gerc;ekten dine, ve insanhga bile} aYlrlarI dokunmaya n, ve saltal1at lal'l i((in peygarnberin ailesini ve kendi milletIel'ini yok eden ve aSJrlal'ca yiizbinlerce Turkun ka­ mm alntIp Turldstan'l ve Islamiyeti talan den zalim ve dinsiz E lerle. soyguncu ve mUsteb't bbasilel'in. ve Peygamberin vefatmdan s nra onun c;ocuklarma ve ehli bey tina muhalefet eden Halld bini Velid'e kadar neseplerini got Urmekle bir §eref kazanacaklarml ummu§lardlr.

Bu daglJ Turklerimiz, rnuhakkak Id Al'ap olrnadlklanm ve H alti1el'in de Halidi olmaruglID bilm.i§lerdi. Yine onlar dogu il1erinin KUl'diist an ve kendilerinin de KUrt olmarugml bilmi§Ier rlir. Fakat bu iki lil.kap ve iinvan, bu al?iretin aga ve §eyhlel'inin i§lerine pek ~ok yaraml§, onlara baglmslz beylikler verilmi§. a§iret erab kendilerine kul gibi el pen~e divan durmu§, onIar bu §ahsi §ohret va menfaat mukabilinde bu yabanci duygulan seve, seve Imbul et mi§lerdir.

BugUn ortada giine§ gibi gizlenmiyecek hir hakikat vardlr. Bu ge~ek gorU§: Dagh Ti.irI< karde§lerimizin hi~bir a§iret veyahut ailesinin ne Ha­ lid}, ne Ahbasi ve nede Ernevi degiI, Turk oglu Turk olduklarldlr. Koskoca ciham titreten GQk Hakan Tiirkiin §anh adl dur urken, Turk halkmm ya­ bancl millet1erin bliytilderinin adlarmilan §eref ve paye beklemeleri biltUn dunya huzurunda gi.iliin<; olur sanmm .

Y

KURTCE VE ZAZACA

Bugiin BabakurrliJerle KOl'll'ian<;o u eleri aduu alan dagh Tiirkleri­ 15

U

rnizin konu§tuklan dile ( kiirt~e) Kormanci ve Zazalann konuljtuklan dile zazaca denilmektedir. Kormanci dill ilk once - Kurt baba - Babaktirdiler arasmda konU§ulmu§, Yavuz Sultan Selim tarafmdan doguya kaldmlan Tiirk a§iretleri yani Konnan~o §ubesi bu dill Babakiirdilerden ogrenmi§ ­ lerdir.

Kormam;i - kiirt<;e, dili aslmda tarihte var olan ve herhangi bir mil- ' lete mahsus olan tarihi bir dil deg"ildir. Yukarl bOliimlerde anlatb &1llUz gibi bu dil ashnda tiirk!;eden ve sonraSI bir<;ok milletlet"in dillerinden top­ lanml§ ozel bir lisandlr . Dagh Tiirklerirnizin ecdadlarl olan HaIti - Lohorto Tiirklerinin Asuriler ~agmda Tiirk dili ile konu§tuklanm yirminci asnn bilginleri ispat etmi§lerdir.

HaIti - Lohor dolar ; milattan bir aSlr once ermenilerin idareleri altm­ da m kl§ml§, ermeni diJinden bazl kelimeler aInu!} ve ermenilerin ~ijkmesin­ den sonra Iranilerin idat'esinde ve kom§ulugunda kalarak, konU§IIlaSl kolay olan Acem diline ozenerek ve hatta zorlanarak bu dili OZ tiir k<;elerine pek faz1a karl§brml§lardlr . Bu ~ekilde kurulan korman<;i dili. Osmanhlar ~­ gm a Babakiirdilerin ozel lisanlaJ"1 kabul edilmi§tir.

Acemler, HaIti - Lohordo Tiirklerini Jranile§tirmeye ah§bklan slra­ da Part Tiirklerinden olan Zaza - diimbeli ~iretleri de Iran topragma geJip yerle~mi§lerdi . Bu hal k hem Acem. h em de Babaktirdoilerle kayn~lp her iki dilden ve en ~ok fa risiden aIdlklan SaYlSIZ }!:e1imelerle OZ Tiirkc;e dillerini do dum1U ve bu uretle Zaza dilini viicude getirmi§lerdi.

Zazalar; Araplar m istilasmdan otiirii Iran'l terk edip dogunun sarp daglannA gelip yerle tikten sonra, Tiirk kiiltiirunden ve hatta. biitiin me­ denjyetten uzak ka]an bu lSSIZ yerlerde k ndi keyiflerine gore kelimelere ayn manalar vererek, ve se ·t leh c;eler ieat ederek <;ogu farisice olan Zaza dilini karmaI\an~lk bir hale sokmu§ ve her mmtaka halkI bu dili b~ka. ~e- . kiI1erde konu§n1 aya ba§lam l~lardIr. Zazalar Orartodan aYl"l·l!p dogu illerimizin MotId, Capak<;ur havalisi­ nin sarp daglarma gelip yerle~i rk n, Babakiirdiler; Van ve Musul havali­ sinde Araplarla kayna§lp Islam dini ve Arap dilinden aldlg, yeni kelime ­ leri Kormanci diHne diz.mi.§, bu dill; yukarlda yazdl&1mlz §ekilde Anadolu'­ . dan gelen Tiirk a§iretlerine, yani Korman<;o §ubesine ~Ilaml§lardlr. Bu §ubeye mens up a§iretler yakm c;agda Anadolu'dan geldikleri i<;in OZ Tiirk<;e dillerinin bir klsmml kOl"uyabHmi§. ve bu suretle Babaktirdilerden daha a~lk bir Konnanci ile konu§mu§lardl. Kormanc;o §ubesine mensup 8§iretletin bugfin konu§tuklan Kormanci dilinin yuzde altmI§1 eski Asya ve Ie; Anadolu Tiirk~esidir. Bu dilin yUzde kIrk! Acem ve Arapc;adlr.

Babakiirdilerin konu§tuklan Komlanci dilinin yiizde klrkl. eski Asya Tiirk~esi, yUzde otuzu Fnrisice ve yuzde otuzu da ArapC;adlr. Yurdumuzun Van iIi giiney bOlgesinde Hakkari, ~ernak, Hizan klsmen Bitlis ve Mu~, Cizre, Garzan, Be§iri, Midyat, ~emdinan, Van'm hudut boyunda 01an 8§i­ 16

retler tamamen bu dille konu§urlar, yukanda adlarmi yazdlgimiz bu a§i­ r etler e Babakiirdiler denir. Bu §ubenin Irak ve Sur iye hududunda olan a§ir et leri, ya t amamen Ar apc;a veyahut yansmdan fazlasl Arapc;a alan Konnanci dili He konu§ur lar.

Van ilinin Muradiye, Patnos, Seray ilc;elerinde A~'l - Karakose, Ele§­ kirt, Erci§, MaJazgirt havalisinde Bulam.lt, Hlms, Kar bovR, Karayazl, Vi­ r an§eh 'l', UIfa, SUl'U<; bolgelel'i nrle tu ran ve Yavuz S Ilan Sellin tarafrn­ dan bUl'alal'a kaldll'1illn Ttirkmen a§il'etlerinden olup yukarda yazcl1glmlZ gibi sonradan Kormango arum alan a iretlerde, yuzde altml§I Ttirktte olan Korman<;i dili iIe konu§ur lar. Eu §ubenin de SUl'iye'ye yakm a§iretleri dillerini Arapc;adan doldurmu§lar dlr.

Zazacaya gelince: Bu dilin ytizde elli i Acemc;e, yiizde kirkI, eski Ttirk<;e, yiizde onu Am p<;adu'. Zazacada olan Acemce kelimelerin <;ogu Ttirk heceleriyle karl ~Ikb r. Sa on, Motki klsmen Mu§ ve Bitlis daglan nda oturan miir etler Be Lice, Farkm, Hazzo, Diyarbalnl' havalisinin sarp dag-­ lann da, Genc;, Solhan, Qapakc;tir, Palo il ve i1c;elerinin btittin koylerinde otun tn Zazalar ve E r ga ni, Maden, Eli'tZlg, Mardin havalisinin birc;ok koy­ leri Zazaca konu§urlar.

Biz, Kormanci ve Zaza dillerinin §imdiki durumunu oklarken, bun­ lardaki eski Ttirkge kelimelerin §iveye gore pek c;ok deg-l§tir ildigini, ve btl diller in koktinden Ttirkc;e olduklal'lm ve bazan bir l-elimenin jlk hece­ sinin TUTk~ e ve son hece. inin Acemce veya Arapc;a oldugunu goriiyoruz.

Mesela : eski Ti.irk~ed e yigit, Kormancida agit. Zazacada igit, ve Ti.i rk~e e kopek, Korma ncide ki'tcik, Zazacada klltik, - eski Tiirk~ed e d, K rmancide agir, Zazacada odlr, Tiirk,?ede eski bir hastabgm am olan ktu'u - dert, Kor mancide kurreder - kurredert, Zazacada kuned rt - karnaIasI, Ttil'k<;e­ de bir ill t anlamma gelen yamkara, Kormancide amkara, Zazacada an­ kara. gibi.

Tiil'kc;e kelimelere baglanan Arabi ve Farisi hecelere gelin e ; Zazaca · ve Kormancide sik Ik konu§ulall kuru - iftira, de§t ti - gedik, ardu - asman, g iilii - c;imen. esyi - boz, sorgu - sual, t::mazu - § pal. levendti - firar, gibi.

Daha ba§ka mesela: Ttirl\c;ede ny, Kormancide hiv - meh, Zazacada, a vrna, asma, a§me, §eklinde konu§ulur. Goriiliiyor ki aslmda ttirkc;e olan bu kelimelerin hepsi de geli§igtizel bir konu!?ma §ekIiyle degiiitirilmi§tir, Yalmz eski Ttirkc;ede sonu 'R. T. P. K. gibi sert ve NA gibi yiiksege kaldl­ nlml§ harf!erle biten kelimeler, hem KOl'manci ve hem de Zazacada bir tiirIii degi memi til'. Qor. kor, §or, tor, bor, <;ir, ~eper. <;lgIr, aygIr, zencir, <;a01r, baklr, nahIr, ahlr, gibi... sepet, §erbet, merek, tezek, kepek, petek, kelek, gel'ek, ordek. emek, inan, derman, duman, yam an, tufan, asIan, ceylan, .can, zozan, gibi...

Kormanci ve Zaza dillerinde gosterdigimiz bu TtirkGe kelimelere ben­ zer ytizlerce ornek gosterebiliriz. Bunlardan ba§ka bu dillerde ev ve aile

F: 2

17

e~yasl Qift kO§llniU hayvanlan ehlileljtirme i~n kullarulan malzeme. kll~]ar ve yabani hayvanlarrn ve eski hastallk ve ila~lann, otlarm. yUzde dol{san adlarl TtirkQedir. Bn dillerde, en fazla zerd U ~t dinini kutsal tiirelerinden olan Farisice kelimelerle. e claha somadan Arap~adan ~lrnan din.i tablr­ ler vard:r. F akat bu dagll Ttirkler bu kelimeleri de yine kendi ~j elerine g"re rlegi§tiTip k onu§m u~lard1I'. Mesela ; Farisice, asuman, Kormanc;oda. azman, Zazacada asmm, ve Ara c;ada ard - arz, Kormancoda erd Zazaca­ da har , ArapQc'1.da ciran (kom§u) Kor mancoda cin r, Zazacada cirani, F a­ risice htidA, K01mancide hudl, Zazacada homa - hakIm, gibi.

~

'f

., )I

'" "I

)' ., )0 I

)0

)'

KUrt dili bahsinde : M. Riza, Benlik ve Dil Birligimiz adh eserinde: KUrt diy an Ian bu dagII Ttirklerin Zaza ve Kormanca diye ikiye ayrlldlk­ arm! ve u her ild dilcle, ayrl ve c;e~it1i lehc;eIerin mevcut bulundugunu, va KUrtc;enin ba~ll ba§ma bir dil olmaYlp, Qe itli dillerden Ylgllan bir dil ~ru oldugunu, Rus ve Alman dillerince bastmlan lo.gat kitabmda yazlh o\::ln 873 s6zden 3080 kelimesinin eski TUrk ve Tiirkmence ve ger i kalanm Rabi ve F ar is} dillerinden ahndliJ m, ve bu dagh Tiirklerin dillerinin Qok degi mesi dolaYlSiyle, bu eski Asya TUrkc;eslni bugiin Qok ge ve yanb§ larak konu§tuklanm ve iklimin sertligi dolay~siyle bu halkm daima keli­ meler i bogazlarmdan sert ve kan§lk I,;lkardlklarml, ve misal olarak KUrt­ ren 'n " 1 unt" dedi leri koy, admm a hnm K nt oldugunu, ve do dor Firi~ ile Profesor Veberin, " K'u·t dili bir dil hamuru degil. bir soz YIgID dl r." dedikler ini ve Kiirt dilinin hlgbir tarihi veya herhangi bir milletin belliba§h varltgml gosteren bir dB oImadlglID ve bu dilin ancak bazl a~iret kavgalan oven destanlardan ibaret kaldlgml, ve ashnda TiirkQe olan btl dilln, Acem kOnl§ulugunda F ars elili ile doldugunu ve hiikumetin zoriyle yUz benzeti~ lerini ve dillerini fazlaca deg~tirmek ve kendilerine KUrt demek zorunda kald klarml, ve sonradan bu dilin Lohordo Tiirkleri (KUrtler) vasltasiyle dog'll ve orta Anaelolu'daki yalnn ~ag TUrk ve TUrkmenleri (Korman!;olar) arasl nda yaYlldlgml ve bugiin bu Tiirklerden Iran hududunda olanlarm fazIas! Farisice ve Arap hududunda bulunanlann ArapQa konu§tuklanru. uzun uzadlya anlabyor.

Bugiin yakmdan konu~up inceledigimiz !Cormanci ve Zaza dilleri, yu­ karlda a<;ll\ adlglmlz gibi, 0 karlar karl§lk ve anla§I1maz bir hale gelmi§tir ki. onu herhangi bir milletin dili olarak vaslflandlrmakta biiytik bir yan­ J> ~llk vard'r. Bu dill konu'lan Ba akiir di ve Kormanco ve Zaza §ubelerine ~ . mensup a'\ir etlerin her biri ayrl a. 'n §ivelerle konu ur, bun1ardan pek c;ok­ Je hm birbirlerinin konu~mal al"lm anlamakta biiyiik bir zorluk . <;ekiyorlar. ,. Her a~iret ve bOlge btl dilleri ~e1?it ~e§j t §ekillere sokm u!!lar . bu karllpk ? re1cil1er hi<fbir suretle te!>bit e ilemez. II r boy ve oymak kendi keyf ine f!'or~ konu§mu~ttlr. Bazan bir a§iret agasmm kendine has olal'ak <;lkatdl~ edalar ve geli§igiizel sUslti kelimeler, a§iretin iQinde halk dili makamma 18

girmi§, bir hocanm konu~tugu yarun Arabi ibareli bir iislup, derhal balk tarafmdan ezberlenml§ bu dillere kar1§IDl§br.

Hatta Cumhuriyet devrinde biiviiklerjmizin dile verdikleri onemin tesirleri, hemen bu dillerde l<endini gostel"llli§tir. $imdi dogu iller imizin ~ogu ve ayd m alleler ; aile ocaklarmda OZ Tiirkc;e konu§makta ve biiyiik D il Kurultaymm onardl gl bir c;ok Tiil'k~e kelimeler Kormanc;o ve Zaza diI­ lerine l-arl§nl.l.§bulunmaktadIr. .

Hi~bir millet, bu dagh Tiirk kar dellled miz' karlar milli birligin ana duygulal'lndan ayrllmak akibetine bu kadal' ugramaml§tlr. Araplar; Ara­ bi e, Aeemler; Far isice ve her millet kendi dillnce konu§makta iken, nasil .(llur da, diinyanm en asH v ulu oylu bir milleti olan TUrk, yabanci dillerle konu§Illaya tenezztil etmi§tir . Bu acl ve ibret verici kusur, bugiin diizelme­ lidir. Buna milli bir gayret ve a§k ister.' Bizi art lk mill! vicdan ve sagdugtl­ dan ayl acak hiC1hir engel YOktUf. Biittin diinyada herkes milliyet~idir. Biz 1>ugiin h erkesten daha <;ok milliyetc;i ve ha lk~l YlZ. Bn milll gayret ortada varken en iyisi. bu dagh TUrk karde§lel"imiz kendilerinin ulusoylarma ya­ kt"1mlyan 'e bug-tin Wr;bir 1 ym t ve mana ifade etmiyen bu soz YlglDI ailleri s61dip atmaltdJrlru', Ben bunu bir ll'kda§ ve yurtta§ slfatiyle, doguUD biit lin gen~ ve asil TUrk neslinden r ica ederim.

o

l'

~OLOM: II.

Dogu nIerindeki Aleviler,

KIzIlb~lar,

Bekta§iler

Butun tar ih ve bilginlerimizin bildirdikleri gibi, bugun dogu illerimi­ zin bir c;ok kesimlerinde oturan, Korman<;;o ve Zaza dilIeriyle konu~an, Alevi.

KZII a§ ve Bekta§i diye adlanan halk, tamamen Turktiir. Bunlar Oguz boylarm dan Sel~ uk ve Harzem Turklerinden ayrllan Turk ve Turkmen kabilelerdir. Bu kabileler, miladm 9 - 10 ve 11 inci yuzYlllarmda Turkis­ tan, Horasan, Ni§abur ve Harzem ovasmdan ve klsmen de daha sonra It; Anadolu'dan dogu illerimize gelip yerle§mi§lerdir.

Bu bahis iizel'inde onemli bilgiler veren Kadri Kemal Kop, (Dogu ve Guney Dogu lllerimiz) ve (Dog-uda Ara§tIrmalanm) adh eserlerinde hm§.­ a ola ral ; Miliidm dokuzuncu yuzYlhnda Turkistan'dan hicrete ba~ l ayan b ir<;ok THrk ve Turlanen kabilelel'in Anadolu'ya ge~tiklerini, ve bunlardan ir aSIr sonra gelen KaYlhanilerle birlikte yine birc;ok Turk oymaklarmm F irat ve Dicle vadilerine goc;up yerle§tiklerini ve Alparslan'm Malazgirt zaferinden sonra, yine Tiirkistan'dan pek <;;ok Tiirk boylarmm, Selyuk ve Harzem kabilelerin dogunun <;E'§it oylumlarma, Ders im ve Erzincan hava­ lisine gelip yurtlandlklanm ve miladm on u<;iincii yiizYllmda Oguz neslin­ den olan Ak ve Karakoyunlularm Ahliit ve Malazgirt'te kuvvetli bir hiiku­ met ku rduklarmI, ve on H<;;iincii yuzyum ba§mda MogoUarm oniinden ka<;lp dogunun E r zincan, Dersim, Akc;adag, Mara§ gibi sarp bOlgelerine sIgman al?iretler e, Mogollar, lIhaniler ve Osmanhlar tarafmdan saYISlZ zuliimler yapIldlgml bu kabilelerin Klzllba§ adl altmda milli birlikten uzald a~ t1rl l­ dlklarmI, ve dogunun ISSIZ daglarma kaC;lrllan bu Tiirklerin en <;;ok Os­ manhlardan gordHkleri siirekli kOtiiliikler yHzHnden kendilerini yabancl samp mim duyu§larmi ve di11erini itirmekten hic;bir aCI ve endi~e duyma ­ d' klarmi Siinnllikle, ~~m1igin kar1i1 kar~lya birer siyasi f trka halinde yil­ r 'ia ilgH 0 <;agda. Osmanh Imparatorlugunun par<;alanacatnndan korkan ra­ di~ah Yavuz Selim'in, Doitu Anado1u'daki KIzIlba,}hgl yoketme 1c kas t iyle harekete ger erek 1<; ve Dogu Anadolu?daki Alevilerden kIrk bin ki~inin ka­ n'm akltt'gmi ve 92 - 1504 tarihinde Caldlran ovasmda Yavu?;. ;;ah h mail'i yenin donerken. Fll'at'tan UPlraniye'ye kadar ele g-e"irdigi ovlumlarda oturan Bekta~i ve KIZllbaq Tiirklere <;ahp bunlarl dognnlln saM dag-lnrma ka<;Irdlgml, bu suretle daglara kaC;lp sIgman bu Tilrk ve Turkmen boylarm.

20

•

Sele;ukllerden once dogu iUerimize gelip medeniyet kuran Ttirklerden oldu­ gunu, ve bu Ttirklerin sonradan bu ISSIZ ve sarp daglarda benliklerini kaybettiklerini, yazlyor.

Besim Atalay, (Eekta§ilik ve Edebiyat) adh eserinde: Dogu yay1a­ smda bulunan Alevi ve Eekta§ilerle Anadolu'nun «;e§it yerlerine yayilan Bekta!~i Ttirkler hep bir soydandlr. Yalmz Ie; Anadolu'daki Bekta§iler, kom§ularl olan Stinni Ttirklerin varhgmdan faydalanarak Ttirk<;e dillerini saglaml§lardlr. Dogunun sarp daglarma Slgmlp Osmanhlardan saYlslz ko­ ttiltik goren Aleviler, Iran dilinin tesiri altmda kalarak dillerini karmaka­ rl§lk bir hale getirmi§lerdir. BtiWn Alevi, Bekta§i ve KlZllba§ Ttirklerin kabul ettikleri Bekta§ilik ananesi i<;inde ,heniiz Tiirklerin eski dinleri olan ~amaniligin akidesi ya§amaktadlr. Bekta§i tarikatI Tiirklerin oz mahdlr, Bekta§iligin mevcut olmaciIgl <;aglarda bile Anadolu'da bugunku Bekta§i edebiyatma benzer bir edebiyat vardl. ~eklinde uzun uzadlya yazIlar yaz­ ml§ ve bu ger<;ekligi a<;lklaml§tIr. Emekli Miralay, M. Riza'mn (Benlik ve Dilbirligimiz) adh eserinden htilasa ettigim yazllarmda a§agl yukarl §oyle denilmektedir: - ( Tatarlar Asya'dan garba dogru akl§larmda ilk once Harzem Tiirk­ leriyle kar~pla§lp pek kanh bir surette c;arpl§ml§lar. En son Tatar onunden kaGan bu Turk a§iretleri canlanm kurtarmak i<;in dog-u illerimizin sarp daglarma slgmlp buralarda kendilerini mtidafaa etmi§lerdir. Ve hatta bu Ttirk a§iretler 0<; almak i<;in zaman, zaman bu daglardan inip Tatar ordu­ larmm yollarml kesmi§ ve c;arpl§ml§lardlr. Bu tarihten bir aSlr sonra ba§­ layan Timtirlenk akmmm btiWn §iddetiyle yine dogu yaylasmda oturan bu Tiirk ve Ttirkmen Aleviler ugra§ml§lardlr. Ve bugtin pek yanh§ o1arak KUl'diistan denilen §arki Anadolu'nun 0 giinkti sahipleri bu Ttirk ve Tiirk­ menlerdir. Ve bu kabilelerden bir klsml, Timur'dan kae;arak dogunun sarp daglarma slgmml§lardlr, dogu ilIerinin ovalarmda kalan ikinci klSlm TUrk ve Ttirkmen kabileler, tic;tincti defa Osmanh padi§ahl Fatih Sultan Meh­ met'in, Akkoyunlu padi§ahl ,Uzun Hasan'la Eayburt - Otluk belinde yap­ tIgl sava§ta, bunlardan birkac; a§iret Iran'a dogru kac;ml§, digerleri dogu. nun sarp daglarma slgmml§lardlr. Ve Uzun Hasan'dan sonra Iran tahtI­ na gecen ~ah Ismail, Osmanh padi§ahlarmm TUrkmenleri yoketmek siya­ set inden faydalanarak, dogu ve hatta ie; Anadolu'daki Bekta§i1erin sevgi­ lerini kazanml§tIr. Bu dur lmdan endi§elenen Yavuz Selim Stinniligi ele ahp bu Bekta~ i TUrklel'i yabancl ve Irani sayml§ ve bunlarl yoketmege kal k~lp kIrk hin TUl'kiin kamm akltml§tIr. Ie; Anadolu, Sivas hayalisinde ve Erzincan'da bu salgmdan kurtulan birGok Tiirkmen a§iretler, Yavuz Sultan Selime kar§l koymak iGin dogunun Dersim gibi sarp daglarma SI­ gmmH~lardll·. Bu halk Yavuz'dan gordtigti kottiliik kar~psmda ytiz, dil ve iilktilerini degi!}tirip, a1dlkJari Zaza dilini kendi TUrkGelerine karl ~ ttrml!j ve di11erini karmakarl§lk bir hale getirmi§lerdir. Ve bugtin KlZllba§ adl 21

alan bu halk, Hinis, Varto, Kigi, Dersimi gec;tikten sonra, 'Fll'8tm sag t a­ rafmda Tercan, Bayburt arasmdaki daglardan, Cardakh Bogaziyle, Refa­ hiye, Kurur;ay ve Koc;gir i'den Hafik ve Toros klyIlarma e E~'in §imalin­ den, FU'atm sagma gec;erek Arapkir, Divrigi, Kangal daglanndan Malat­ ya'nm garbinden Ak<;adag, Elbistan ve GUrUn daglarmdan yine Binboga dagianna uzanan oylumlarda ve Kayseri'wll §arkmda KlZlhrmak sag klYI­ ' ndan Ak agmadeni, Yozgat, Km~ehir civan ndan Haymana'ya kadar sar­ kan C;e.'}it bolgelerde oturmaktadlrlar . Bu halkm c;ogu Zazaca ve azI Kor­ manci dili kOllu~maktadlrlar.

Kadri Kemal Kop, Besim Atalay, ve M. Riza'mn yukanda htiIasa et~ tigimiz gorU~l eriyle beraber diger t arih<;i ve bilginlerjrnizin belirttikleri ne bal lhrsa, dogu ilIerimizdeki bu Alevi a~jretler, U yUz Yll oncesine kadar ta~ mamen Tiirkge konu§mu§ TUrkmenlerdir. Bunlar anc . son gaglarda Os­ manh padi§ahlarmdan gordUkleri kottiIUk kar§lsmda her §eyden once Ale­ vilige fazla baglanml§ kendilerini ne TUrk, ne KUrt, veyahut herhangi bir millet degil, yalmz Alevi bilmi§lerdir. Bunlar son zamanda Yavuz Se ­ lim'den sonra Korman<;o ve Zaza §ubelerinden bu dilleri ogrenmi§ olduk­ Ian halde, TUrk<;elerini yine bu dillere hflkim tutmu§, kahile, koy, er, ki§ ~ adlarml ve tarikattaki oz TUrk~e tUre ve deyi§lerini degi§t irmeden tophI bir idare degil, birer ayn a§iret birligi altmda ya§aml§Iardlr. ' Bu ba~mslz TUrk a§iretlerini bir tiIkU iginde kayna§bran Alevilik ­ Bekta~i lige gelince: A§aiI bOlUmlerde hakkmda daha geni§ bilgi verece­ gimi Umit ettig-im bu tarikat, milfldm 11 inci yU zytlmda ashndan ~ ifl ve eafen mezhebi kanahndan TUrkistan'a S!zan Aieviligin, tasavvuf ve vah­ deti vticut esasmdan dogmwJ, TUrk bilginleri buna atalanmn eski dinleri olan $amanilikten baZl kaideler kan§brarak, Horasan, Ni§abur ve TUr­ kistan'daki a!}iretler arasmda yayml§lardlr. Hal yolunda f ani olmak anla­ rnms gelen bu tarikat; ilk once Seyyitlerin Abbasiler tarafmdan slklst m­ larak Tiirklere iltica etmeleriyle ve bUyUk serdar Horasanh EbUImUslimin., Abbasi halifesi EbUcaferi - Mansur'un saraymda babmgillkla §ahadet inde sonra, Araplann hem TUrkleri, ve hem de Seyyitleri yokelmek siyasetini gUtmeleriyle ba§laml§br.

Bu tarikab TUrkistan - Horasan'a Ni!}abur ve havalisine yayanlar ; ~eyh Lokmani Horasan!, EbUlUaslmi - GUrg-ani, Muhammedi - tusi, ~eyl AbdUlfarmidi, ~eyh Bayezidi - Bestami, EbUlhasani - Harkani'd'ir. Bu ta­ savvuf akidesinin ikinci, U~UncU. dordUncU §ubeleri Erdebil, Geyla.n ve Belh tekkeleridir.

Bu akide ve tarikat TUrkistan ve Iran havalisine tamamen yerl~tik­ tikten sonra biiyiik TUrk bilgini Haca Ahmedi Yesevi onu daha f azla geni§letmi§, esash bir tarikat halinde, 0 gUn Aranlarm, Abbasilerin, Erne­ viler in bir yoketme aleti gibi ellerinde kullandlklan §eriatm fetvalanna kar§l, milli bir siper gibi kullanml§Iardlr. Bu tarikat bir~ok kIslmlar da.

22

§eriata mugayir. miIli bir vicdan, iHihi bir duyu§. ve Turk kulttirtinu. ya­ banci dillerin t esir inden Imrtarmak i ~in. milli bir tilkti §eklind~ tanzim edilmi§tir . Haca Ahmet u tal'ikat ve tilkityti kenclisinin damadt ve SIr­ da§l olan Haei Bekta§i Veliye t eslim etmi§ti.

•

Dalla Had Bekt~ dogruruni§lcen yukarJda adlarInl slraladlglmlz Ttirk tekiye e bilginlerinin elinden bu tarikab kabul eden bir~ok Hat'Zem e Scl­ ~uk kabileleri Miladm 12-nci yi.izylh ba .. mda HOl'a an'c!an dog'll illerimize goc;mti§lerdL A§aglda gelecel{ boliimlel"de, dogu illerimizin tariM olaylan arasmda gosterecegim bilgeJel' en anJa§lIacagl gibi, IIOl'asan' an dogu yaylamlZa go<;en bu 8§iretler. birer t ruiI-at halifesiyle gelmi§ ve u halife­ lerin mtir§itlik veya rehberligi 628 - 1212 t arihinde Sel~uk Sultaru Ala ­ ettini - Keyh.-ubat tarafmd~tn tastiI edilmi§tir. AHiettin'in bunlara verdigi tariM §ecerelerde; bir ok Tiirl u§iretlerini bu btlbalm'a C;lrak hakklru er­ meye mecbur tu tmu~ . bu kabileleri, miiqit ve rehberlerln manevi nti­ fuzlarma t eslim etmiqtir. Aradan bir SIr gec;t ikten som a, Mevlana Cela­ lett ini - RllD'll'nin babasl olan Muhammed Bahauddin Belh §ehrinden ve Havi Bekta~ i Velide birkac; }'II soma birC;o Turk halite ve a.'}ir.etlerivle birlikte Ni§abur'dan hare ete ge<;erek tal'ikatlal'lm dogu illerindeld TUrk boylan aras nda yayal'ak Ie; Anadolu' a ge~m:i§ lerdir.

Dah a once tasavvuf ve vahdeti vucut felsefesini Horasan ve havali­ sinde kabul edip tarikat pirJeriyle dogu illerimize gelen ve Alaettini-Key­ kubat tarafmdan bn tarika miir§it lerine agJanan Torl a§u'et1eri ; ikinei defa bu tarikatl - Bekta~ilik - iinvam altmda Haei Bekta';l Vell'den kabul ettikten onra, 0 ~agda dogn illerine akan Mogollartn akmlarma ug­ raYllrak Dersim, Akc;a at ve Mal'a§ ha alisinin dag eteklerine dogrn kaQ­ ml§lal'dl. Bir muddet soma ba§Jayan Timur'un istilast, dag etelderine SI­ g, nmll~ bu a§iret lere birkac; a§il'et daha katml§ ve en son Yavuz'la ~ ah tsmail al'as ncla sava§ ba§lal'ken. Yavuz 1<; Anadolu'daki Bekta~i1eri 101' ­ ml!}. Sivas, Kemah , rzincan ve hatta Dersim civarmda bu dagll Bekta~ Ttil'klere saldl rmH~t1. Bu a§il'etler Yavuz'la c;arm§arak ve l~anb sava<;lar ya­ parak eteklerden; Der sim, Ak<;adag. Giirtin ve Mara§ daglarma ka~lP kuytu me§elere ve sa kayalara sl ~nml§lardl.

Bu t arihten sonra Yavuz'un MISl r' an H ilafeti aImasl ve kendisine hir Ttirk hal<am degil, 11' Islam Halifesi ve adi§alu stfab takmmasl, devlet idaresinde din ve eriatin yiilih'1ti~e girmesi, hUkumetin resmi di ­ linde Arapc;a ve Acemcenin Terlesmesi, Osmanb 1mparatorlu~unun Ttil'k­ JUk duyg unn tamamen yIkmI§ ve yoketmi§ti. Artlk devlet t a asma Siinni Tiirkler. ve dogumm sarp daglarma ka~lll Slgm an Alevilere Ktzll ­ balj. Raflz!, ZmdIk ve Kur t diye ce~it arllar talnlml§tt. Bu zUIDl'enin mall ve cam, devlet ve ta aSI gozoniinde heI.a1 gO ortilrnu§, bireo smanll pa i­ ~ahl, boylece tamdlldan ve Ttirkten ayn bir Ylg ln sandtklan bu Alevi ­ Bekta§i Ttirkler tizerine a~r ordular sevk ederek aradan kanll bogu§ma­ 23

lar olm u§tu. Bu yeni kanlar doktildUkc;e daglardaki bu TUrk &§iretleri yU­ r eginde iC;li kin ve dii.~manhklar kokle~mj§, bunlarm TiirklUge dogru mill! duygulan tamamen siIinmi§ti.

Bu dagh ve Alevi TUrlder Yavuz Sultan Selim devrine kadar tama­ men TUrk!;e onllsur ve TUrk oldllidarmi biIirlerdi. Yavuz'un Sivas, Erzin.. can ve Kemah kale inde ve Dersim eteklerinde bu halkl klrmaya ba§laYlp ka tli - Amlar yapmasl, bu a§iretieri TUrklUkten iirkUtmU§, bunlar artIk kendilerini TUrk degiI, Alevi olarak kabul ederek miIIi birlige kar§l nefret duymu§. ve 0 agda Palo, 9apakc;Ur bolgelerinde oturan ve Yavuz Selim'· den iyilikler gormU§ olan eski Part Tiirklerinin Zaza, Diimbeli §ubesi hal­ kIyla temasa gelmi§ ve bunlarm Zaza diIini, oz Tiirkc;eleriyle karl§tmp yiizde yetmi§i Tiirkc;e olan bir Zazaca Be konu§maga ba§laml§lardl.

Bu Alevi a§iretler, Aleviligin kendileri ic;in dogurdugu bu felaketten blkmayarak, devlet ve Siinnilikten gordiikleri yoketme siyaseti kar§lsmda. onlara Osman ve Yezit, diye hitap etmi§, kendilerini de ne Tiirk, ne Kiirt, ne Islam, yalmz Alevi, Bekta§i ve Hiiseyni olarak bilmi§lerdir.

Sultan Hamit devrine kadar KiirtlUk bu a§iretierin hatIr ve hayalin­ den gec;memi§, ancak Sultan Hamit, dogudaki Kormanc;o §ubesine Hamidi­ ye alaylan kaymakamhk ve pa§ahk riitbelerini da~tIrken, Aleviler de bu payelere imrenerek Erzincan'a yakm olan bir taklm a§iretler, biz de kiir­ diiz demi§le.rdir. Bunlardan Koc;girili Mustafa Pa§a Be Qarekli Haydar beye birer riitbe verilmekle iktifa ediImi§ti.

Yllkarlda aC;l kladlglm gibi TUrk ktiltiiriinden ve miIIi duyu§tan uzak­ ]a~tlri lan Aleviler: Zazaca ve Kormanc;o dillerini ogrenmek zorunda kal­ d klarl halde, yine de Tiirkiin inan ve ekidesini, ve Tiirk dilini kutsal bil­ . ve Be <ta~i tarikatmda mevcut olan Tiirkc;e gtilbank ve tiireleri deyi§, nefes e aynicem'deki edep, erkan llsullerini ve milli tiirelerde, ~amanilik­ t en kalan bil"{;ok esld TUrk adetierini ve a§iretierinin soy, boy, kadm, er­ kek, koy ve yurt adlarml yabancl kelimelerden saklaml§lardlr. Bu halk konu§t uklarl Zazacanm ytizde yetmi§ini Tiirkc;e He doldurmu§ ve tarikat ayinindeki Tiirkc;e deyi§ ve merasimi Kur'anm ayetieri kadar mukaddes . sayml§. haW\ bunlar, Muhammetle Alinin aralanndaki gizli konu§malar­ da Tiirkc;e konu§tuklarma itikat etmi§lerdi.

Akc;adag, :Mara§, Zara, Giiriin ve Sivas'm d'ger c;evrelerinde oturan Alevller kom§ularl Kormanc;o §ubesiyle temasa gelerek Kormanc;o dilini ogrenmi er ir. Bunlarm konUi~tuklan dilin yiizde sekseni Tiirkc;e He do­ ludu r. TIu hall , aym zamanda kendi aralarmda hem Tiirkc;e ve hem Kor­ manc;o dnIeriyle soyle§ir, c;ocuklarma her Hd dili de ana lisam gibi ogre­ tirler . Bu a§iretierin aydmlarl ocaklarl ba§mda ve toplantIlarda tamamen Ttirk«e konu§urlar.

Dordiincii Sultan Murat dogu illerimizdeki Alevi a§iretler hakkmda milli bir duygu beslemi§, onlarl ok§aml§tIr. Bu padi§ah 1044 - 1628 tan­ 24

•

hinde Dersim'deki TUrl{ a§iret agalarmm bir klsmml Erzincan'da hU7.uru­ na kabul ed reI" bunlarm dogu yaylasmm geni§ ovalarma "lkmaSlnl teklif etmi§tir. Bu tarihten sonra Dersim'den aynlan yirmi kadar TUrkmen ~§ireti, Hmls, Varto, Tercan, Kigi, Bayburt, Erzincan, Erzurum, Sivas'lD ova ve dag eteklerine yaYllml§lardlr (1).

Bu a§iretler, bu suretle dogu illerimizin bir"ok geni§ yaylalarma ya­ Ylldlktan sonra yine Osmanh padi§ahlarmm ve en "ok Sultan Hamid'in bil·"ok zultimlerine ugraml§lardl. Sultan Hamit, dagh Tiirklerin Kormanl1Q Jjubesinden 36 siivari Hamidiye aJaYl te§kil etmi§, bu alaylan Alevl a§iret­ lere saldlrml§br. Sultan Hamit'ten aldlklan paye, riitbe, silah ve salahi­ yetle d.'!liren Hamidiye alaylan, K.lZllba§ Tiirklerin mal ve canma kastedip b unlarm koylerine saldlrml§ Ylllarca ardl arkaSl gelmeyen akmlar olmu~, s ellercesine kanlar akml§br. Sultan Hamid'in i"i bu kadarla serinlememi§, b ir kerre de biitUn Hamidiye a laylarml Dersim Uzerine tahrik etmi§tir.

Dogu illerimizdeki bu Aleviler hari"ten bu c;e§it zorlamalar altmda slkl§lrken, ya§aYl§larmda da, bir"ok gU"IUkler altmda ezilmi§ TiirklUk­ ten gelen saf akide ve inanlarml bozarak miHi birlikten uzakla§ml§lardJ. ~oyle ki, yukarllarda a"lkladlglm gibi bunlarm kendilerini yalmz Alevi bil­ meleri, ve Alevi - Bekta§i akidesine gore Hazreti Peygamber ve Imam Ali evlatlarma kar§l sonsuz bir sevgi ve saygl gostermeleri, rastgele ben Seyyidim diyen bazl Alevi babalarmm i§lerine yaraml§, bunlar aslen Tiirk olduklarl halde neseblerini Peygambere kadar uzabp halk Uzerinde bUyUk b ir nUfuz kazanml§lar ve aSlrlarca halkl birtaklm vergilere bagladlklan gibi, Bekta§ilik ve Tiirk innam§ ve akidesinin ashndan olmayan bir"ok hUrafat ve babl tUreleri Alevilik ayinine sokarak, onlarm maddcten, ma­ nen zarar gormelerine ve TUrk milletinden tamamen kiiskUn kalmalarma yardlm etmi§lerdir.

Bu suretle babalarm, ve toplu ya§amak ic;in de a§iret agalarmm nU­ f uzlarl altmda slkl§an Aleviler, dogu illerimizin <;e§itli bolge!erinde ve en fiok Dersim daglarmda derebeylik idaresi altmda ya§aml§, her a§iret agasl kabilesine istedigi gibi hiikUm ve buyrugunu yUrUtmU§, ve onlarm slrbn­ dan O'ec;inmi§ ve OZ menfaati ugrunda diger bir a§iret agasiyle uyu~amaml~, n ihayet ttirlU a§iretler arasmda ba§layan i" sava§larl Ylllarca sUrmU§, bu Yiizden yUzlerce TUrkUn kam akml§bl'.

A§iret agalal'l ve babalar mii ~terek menfaatlarlm lmrl.lmal{ ic;in dai­ rna birlik olmu§lar, genel durumda u§iret erahm, halltJ, hiiku metten, TUrk­ Iii {ten iirlditerek onlarl §ekavet ve so rgunculu ga sevk ederek en son milli htiku mete kar§l a aklanma a ve felaketlerine sebep olmu§lardlr.

Bu sabra gelinceye kadar yazdlglID yazllarda: Dogu illerimizde otu­ r an Alevl ve Bekta§ilerin Tiil'klti llerini, gergek mell!~e, soylanm ve otur­ d uklal'l bOlgelel'i, di! ve tarikatlarl hakkmda biraz bilgi vermi§ oldugumu

i"

(1) Tarihi olaylar arasmda bu a§iretlerden bilgi verilecektir.

25

•

•

samrlm. Biraz da, bu zUmrenin inanl§lan, Alevi ve Bekta.,i esran , ve a§iret ndlarl Uzerinde durmaYI ve bunlar haklanda yazllan muhtelif esef­ lerde yiiriit Ulen ttirlti d ti~U nceleri kar§ll~tmp bu konuyu daha fazIa ge­ ni~l e tmeyi faydah buluyorum.

11k "nee bu konuyu, ve en f azla nogu illerimlzdeki Alevi - Bekt a§i haHn ilgilendiren El-.lincan tarihini ele alaltm : 15- gu tos-lOSl de bu tar iJli yaz n eski Erzinean Valisi Ali - Kernali, bu eserini abanci i1' silah gilJi Dersim halkm n ellCl'ine uzatmt§, onlan KUrt, K1Zllba§ diye vaslflan­ dmp TUrkllik duygulal'1nl tarnamen silmi!}, yanh§ duygularml ka artml~h ve e1ki de bu halkm son felakete sUrliklenmelerine sebebolmu§tur.

Soyle ki : Ali - Kemali, tarihinin bir ok boltiml inde Dersim'deki TUrk a~ iret ­ lerini, :f lirt, Seyyit, Ernev!, Arap diye vas f landmrl,en, milli hilrafeler bahsin e ; bu hallon hi~blr t ar ikat ve eski TUr k ananesine bagh Olmadlgml ve ancak bunlarm kendilerinee iea t ettilde1'i birta ·mi batt I akideler a)tm­ da ya§adLklar m iddia ettikt en sonra, IrklarI hakkmdaki hUrafede : ­ KalmarnsIT, adh bir Ktirt veya Seyyidin. Hor asan'dan gelerek Dersim'in Kalmamsu' koyUnde oturdugunu ve bu koyde Inzml yamndaki hizmet<;isi Seyh Hasan adll bir adama verdigini, l)ey Hasan'la. bu klzdan ttireyen, Kec;el u~agl , Balu"agl, Abasu nih, GaVU~agl, Ko~w~agl, Suranhu§a~, De­ menanljU!!agl, Bezlclr u ag,o KaraM u~a g. , Gi.ilabiu,)agl, Sevitkemalusagl, La<; inu~ agl, Ferhatu agI, Karikaliu ~agl, Kurme eliu§a1h. Btitiik5.hinliu ,a1h.

ArsIanu§a~ , Ma sunuc;ag., Babtiyaru~agl , Hayderanh, Lo anh. Arlh. Deme­ nanll; ~ahveliyanli, A,lanh, Hlranh, Ktirey§anli, Rutanh, Balabanh, Caferli, Sisanh, l)adili, IzoIlu, Qarilcli, Horme -Ii, Kim or1u, kardanli, l) yh Mahnm­ danll, Mem~ nli, Suranli, Masl anli, Hldlkanb, HasananIi, OkC,1iyanli, Gazili, Dersimli. Ler tikli. Zirn tekli, Kobatli ve P ilven a§iretlerini de (Dersimli) diye aruldtklarml bildiriyor.

Erzinean tarihinin kaYIt ettigi bu iddia tamamen aSllJuz olsa gerek­ tiro Bir kerre Horasan'dan gelen bir adam KUrt olarnaz. Sonra Kalmarn ­ slr'da bir ktil"t veya Seyyit adma benzemez. Nihayet dortytiz YII i ~inde Kal­ mam n'la l)eyh Hasan'dan Dersim'deki saYISlZ a§iretler tUremezdi. Biz bll a ir etleI'in c; sit <;aglarda Horasan, TUrkistan'dan aklp gelen Oguz boylarl, Selr;l.lk, Harzem, Ak ve Karakoyunlu Ttirklerden koptuklarmI, ve bunlarm ardma Dersim daglarma gelip sl1hndlklarml, a§agllarda yazacag. mIz ta ­ r ihi ola lar arasmda belirtecegiz. Kalmamslr')a l)eyh Hasan'dan ibaret olan bir ev halkmm yalmz ba~ma gelip bu korlnm~ daglarda armmala:t1 akIa slgmaz. Ancak bu iki ki§inin TUrldstan'dan geIip Der sim'e sIgman Turk boyJarmdan birisinin ba.§l oIduklarma inambr ve inamlabilir.

• Erzinean tarihi; l)eyh Hasanli ve Dersimli §ubelerine aYlrdl~ a§iret­ lerden birc;o~mu KUrt, vebirkaC,1 lDl da Emevilerden Zor Zalim adh bir Ijahsm stilalesinden ve bazdanm da, Seyyit olarak vaslflandlrIyor, Maz­ 26

girt civarmda oturan Izollu a§iretini Hazollo diye kabul ediyor. Halbuld t ElaZlg'la Malatya arasmda e Diyarbaklr'la Siver k'in bjr~ok koylerini dolduran Hazol1u a§ireti dagh TUrl1er imizin Korman!;o §ubcsine mensup SUnni bir a§irettir. h oI ka ilesi, Ko!;gir i, Hornek, Hlmn §ubesine da hll Alevi e TUrkmen boydandIr. Er zincan tarihinin Kurt diye va5lflandr r dIgI HOl"mek, HIran, Ko~giri, lz01, lL"lrsanh, ~adili, Anli, Alanh, Demenan h &jil"etlerinin Horasan'dan gelip Dersim daglarma slgmdlklarml, Ahlettini - Keykubat tar af mclan Der­ vi~ Beyaz adh bir Alevi babasma verilen t ariM bir secere ispat etmekte ­ dir (1).

Erzincan tarihini Dersimli ve Kalm amsIr §ubesine aYIrdl ii Balaban a§ir etinin Dimt oka'dan gelerek evvela Dersim'e ve som a da Balaban dere­ sine yerle~tiklerini birgok ta rihler yazar.

Yine E rzincan turih inin, KalmamSlr ve D rsimli §ubesine aytr d' i?;l Hasananh, Ok~iyanh, Gazili, Zimteldi, Ler tikli aiiretlerinin de, ne Dersim­ Ii ve Kalmamsuh ve ne de Alevi oldl1l larmI ve bu a~ iretlerden Hasananli a~ireti: Dogu Malazgirl'te oturan Kormanc;o §ubesine mellSUp on bin nufus­ Iu bir kabiledir. Ak~iyonh, Lertikli, Zimtekli, Leltikli oymaklarl Zaza­ Dum Ii §ubesine mensup SUnnY a§iretler dir.

Erzincan tarihi, btittin klSlmlal'da, Erzincan. Dersim, Sivas ve dog-u­ nun muhtelif bolgelerinde otul'an ve bu i llerde Ttirk unsurunun ~o kl ug,.mu te!]kil erlen biittin Alevi a~i retleri Ktirt diye vaslflandlrdudan sonra. Ya­ vuz Sultan Selim'in icraatl f aslllarmda hiUa dogu ilIerimize de Ktirdil'1tan demekten kendisini alamamIl}, bu hal ka KUrt, Klzllba§ ve yurllarma KUr­ distan adlarm! per<;inliyer ek onlar! Ttirkliige ve Tiirklere kar§l dti§man safma yerle!?tirip bu gayret le yer siz hUktimlere giri$m~tir.

Bu tarihi yazan vali Ali KemaH, Yavuz Sultan Selim'in 19 Anadolu'da, Sivas, Erzincan ve Kemah kalesinde bu Ttirk a§iretIere ~aldlgI kIhcI yerin­ de buluyor ve bu darbelerden sevinir gibi, katliamlan tavsif ederken, KI· zIlbas kafasmdan minareler yapildl di yor.

E vet , kahraman Yavuz'un, Iran taht ma, ve bUtiin yabancl has 1mla­ nna c;aldli?;I 0 kudretli klhC;, ve dtinya kahramanlarl it;inde yaptIiI e~siz yi­ gitlik ve mertlikle ovtinmek her Ttirldin haldodlr. Biz yalmz idari ve milll balo.mdan Yavuz'un. Ttir l ler ve Ttirkltige ~aldlgI kI1ICl ovrneyiz. ve se ­ vinmeyiz. <;unkii Hilafetin zehriyle sulanan bu klh~, iki ba§tan Ttirk ka­ mm akltml§tIr. Yavuz'un kudretli kIhcI altmda ezilerek dogunun Sarp daglanna ka­ ~n. dillerini ve milli duygularml bu c;e it zorlamalar altm da kay edip KIZ11ba~ admI alan bu asiretler, Erzincan tarihinin de jgi gibi KUrt. Kl?ll­ b~ ve dinsiz degil, ozbeoz Ttirk ve TUrkmen olan Alevi ve Bekta§ilerdir.

Bunlarm oturdllgu yer Ktirdistan degil, dogu Anadolumuzun boltinmez bir (I) Bu secerenin baZl tarihi klSlmlarlnl a§agl fastllarda kitablmlza alacaglz.

27 "

,

Jlar c;asldll'. 0 §erefli yurt parc;aSl, karl§, karl§ biitiin tarih boyunca Tiirk kani Ie sulanml§tIr. Dogu illerimizin yiiksek daglarmda, dar gec;itlerde, ozel t epeler, pmarba§larmda yapIlml§ binlerce mezar ve c;evirmelerde yiiz­ binlerce Tiirk §ehidi yatIyor. Bu illerin bUtUn dag ve ovalarl hala bu mu­ k addes TUrk §ehi tlerinin adlariyle amhyor, Munzur daglarl, Baglr - baba, DUzgiinbaba, Sultanbaba, Baymdlrbaba ve bunlara benzer yiizlerce canlI eser meydanda gozleri kama§tIrmaktadll'. Bu canh eserler ve gerc;eklik, yalmz Alevilerin bulundugu bolgelerde degil, dogu illerimizin biittin ke· simlerinde biitiin ihti§amiyle kendisini gostermektedir. Dogunun her da­ ~b nda, ovasmda, koyiinde, kasabasmda birer TUrk ham, hakam, boybeyi, ilag-asl yatIyor. Daha diin yani 1938 Ylhnda Atatiirk heykelinin kurulu§u ic;in, Mu§ hiikumet konagl kar§lsmda aC;llan meydanda bir metre derinlik­ te meydana C;lkan Halil bey ibni Belitan adh bir Turk hanmm mezar ta§l iizerinde §u Arapc;a yaziiar goriildii: (Hazihi, liravzatul- muttahara velmiratiil - eelilil- miinever, Biemril­ ~elil merhum, birrahmetil eelilil- miibin. Elneziril - me§ur. Halil bey ibni magiurul - Biltan. Ve hiivve min sulaletiil Baymdlrhan. Tabe .sacah, kad hakemedu fil - Medinetii Mu§. Mahsura le§ireteyni.

Mate fi§§ehri miibarek gayeyi §abanu - Muazzam Ft, tarih, Saba Samanine mite hicri.)

Baymdlr han sul5.lesinden olan Halil bey ibni Biltanm 780 inei hieri tarihinde Mu§'ta hiikumet siirdiigii ve orada vefat ettigi sabit oldu.

Ele aldlglmlz bu konu uzerinde gerc;ek bir eser yazan Kadri Kemal K op, Doguda Ara§tIrmalarIm adh eserinin onuncu sahifesinde: (13 - iincii asrm sonlarmda Oguz ailesinden olan Ak ve Karakoyunlu Tiirkleri, akm, alon dogu vilayetlerimize ve ezciimle Van goIii garbma ve Dersim cihetlerine ta§:tIlar, ve istila ettiler. Fu'at ve Dicle vadilerinin yu­ karl klslmlarma yerle§tiler. Hatta Karakoyunlular bu slrada Ahlat ve Ma­ , lazgit'te kuvvetli bir hiiklimet kurdular.)

Kadri Kemal, yine bu eserinin Alevilere ait fashnda: (Mara§, Dersim, Akc;adag yaylalarmda oturan birc;ok Tiirk kSlbiIelerl Klzllba§hgl alml§lardlr diye Osmanhlar Tiirkten ayrl bir YIgm sanml!~lar­ d 1'. Bunlar da. kendilerini oyle sanml§ ve zamanla oz dillerini itirmekten bir aCI ve endi§e duymaml~lardll'.) Diyor.

Saym bilgin Bes·m Atalay, Bekta§ilik ve EdebiyatI adh eserinde:­ Oz Tiirk oyun dan olan Bekta§i, Alevi ve KlZllba§larm bir blU;uk milyon niifuslarl oldugunu ve bu miktarm yediyiiz bininin Zazaca ve Kiirtc;e, se­ kizyiiz bininin de Tiirkc;e konu§makta olduklanm, ve Anadolu'da buhman . Bekta i Tih'lderin, ll'kda ~l arl olan Siinni Tiirklerin varhgmdan faydalana­ rale ana lisanlarml kurduklarml, dogu Anadolu'da bulunan Alevilerin de kom~ularl olan Kiirt kabailinin adetlerine uyarak ve fran edebiyatmm te­ siri altmda kalarak lisanlarml karmakarl§lle bir hale getirdiklerini, ve bu 28

klS1m Alevilerin kom~~makta olduklan ZazacaDln yUzde altnu§lmn or kelimelerle dol u bulun dugunu hUla a ederek Dersim'deki a§iret­ 1eri bu lnsma dahil ediyor.

Erzincan tarihi, bir~ok kesimlerde, mezhep bakurnndan dogu illerinde ve Del'sim'de bulunan Alevilerin ~Hl. ve Irani akideli olduklarml ve bunla­ rm bu gayretIe $ h Ismail'e yardun ettiklerini, ve btl yUzclen Yavuz'un kahrma ugradlklal'lm yazmaktadlr, Ralbuki: tarih bize gosteriyor ki, Fa t ih ~u ltan Mehmet, Akkoyunlu htikiimdarl Uzun Hasan llan'l Ba bur t inci Ot luk belinde yendikten sonra Osmanh idaresine ge<;en ve hatta Bayezit devrinde biiytik bil' varhk gost eren dogu beylilded , h l' zaman Osman ogularma yardlm etmi§ ve Erdebil t ekl<esinin eski miiridi olan Harput hakimi ZUlkadir oglu Alaviiddevle bile lnztnl ~ah !smail'e vermi ­ yerek onunla !;arpl§ml~, Yavuz Sultan Selim'i ~ah Ismail'e ter cih etmi§tir.

Tii rk~e

Yavuz'la ~ah Ismail arasmda sava§ ba§laymca ~ ah Ismail 'in ordu­ sunda bulunan Iran ve Azeri Tiirklerden ba§kaSl ;;ah Ismail'e yardlm et­ memi:stir, Yavuz harekete ge!;erken, 0 ~agda dogl.1 iIlel'imizde bulunan Ak ve Karakoyunlu beyliklerden kopmu§ a§iret ler , Ziilkadirogullarl idar esin­ deki oymaklar, ve Oguz boylal'ma mensup ~e§i t Alevi kabileler, Yavuz'a l<ar §l bir Tiirk hakanma yakl§ll' itaat ve sem atiyi gostermi§lerdi, Qagu Alev! ve Belda§i olan bu Tiirk a~retler, ~ah Ismail'in de bir Tu rk, ve hatta bir<;ok Turk a. iretler ini ir~ at eden bir tarikat mUr§idinin oglu ve Erdebi' tekkesinin sahibi olduo-unu, ve Turkleri Aievilik per des i al tm cla birle~ me­ ye <;ah§ttirJm biIiyorlardl. I§ ve ger~eklik bOyle ik 9, bu Alev! ve Turk a§i­ let er; yalmz ~ah Ismail'in Iran ordusu ba§m da butunan bir Iran I}alu 01­ dugunu du§unerek ve Yavuz Selim'in de bir Tiirk halmm oldllgunu bile ­ r ek Yavuz'a uymu~ lardl. Eger boyle olmasaydl, bu Tu rl{ a~ i retl er daha onceden gidip ~ah Ismail'in ordusuna katIlmazlar 1111 idi ? Halbuld onlar Yavuz'dan hic:bir §uJ)ile ve korlm <;ekmemi§lerdi. lleride ugrayacaklaTI fe­ lfl.keti hatn' ve hayiUlerine bile getirmemi§ler di. Yavuz Sivas'a dogru hare­ ket ederken, yolda ugr adlgl bu Alevi Turkleri katli-am etmerni§ olsayrli, . U)hesiz ki, onlar padi§ahm ordusuna kablarak 9uh lsmail'in kar§ls ns.

C;lkacaklardl. Fakat boyle olmadl, Yavuz onlan oldiirdii, ]wrkuttu, ka~lrdl , onlardan, canlarml kurtarmak i<; 'n Kemah kalesinde ve dog-unun birro yerlerinde OS111anh ordusuna kar§l koydular, Ve padi§ahm kor kusundan Dersim ve Ak<;adag gibi sarp dag-Iara kaglp sl~ndllar, Dersim, Erzincan ve Sivas havalisinin sarp daglarma sIgman bu a~i­ retler, bir aSlr ic;inde temas ettikleri Korman~o ve Zaza §ubelerine mensup . l, abile1erin dillerini ogrenmeye ba'3lam1§, bu dili oz Tiirkc;elerine kal', nt'rlp IIna dillerini karmakal'l§lk bil' hale getirmi§lerdi. Bu halk ge<:m iq yUzvIl­ lar ara!'llnila Yavu7. Sultan Selim'den ve ondan sonra gelen Osmanli pacii ­ §nhlarmrlan g-orrlug-ii sonsuz zulUm ve yoketmeler kar§lsmda milli dilYgu"-· larml ve Turkltiklerini unutmu§, kendilerini ne Kurt, ne TUrk, ve ne de

Arap sanrnl§, ancak Alevi olduklanm ka ul edel'ek Osrnanll Ttirklerine, Osman, Yezit, diye hitabe~ lerdi. I-latta onlar son zamana kadar Osman­ h Itanedan:ru Halife Osrnamn ztirriyeti olarak bilmi~lerdi. Ve bu gayretle de hi<;bir zaman 0 manh idareslne lStnmanU§ daima gtivensizlik ve korku i<;inde ya~aml~ ve su-asl O'eldikc;e htikilmete ill§l koymu~lardl.

Du halk, u kadar zorlrunalar alt mda yine Ttirk ktiltiirtine kar§l adlk Imlm.l§, koy, dag, ova, buca]c, bOltim, kadm, er kek adlarmda ve ismi-haslar­ da, olan pe' eski Tiirkgeyi e Bekta§ilik tari katmdaki Ttirkc;e e el-erkan tili'lerini canlarmdan daha klymet li saklal1ll§, bunlara Kur'an ayetieri ka­ dar kll ds.iyet vermi§leI'dl. Btit tin soh bet ve ayin toplanttlo.rm da Ttir k<;e bir deyi veya gtilbfmk okundu rnu, oradaki kelimelere kal'§l el bag-taIill', kelle kesilir ve 0 buyruga gore hareket edmrdi. Halk milli dest anlarlDl ve a~iret yigitlerinin menklbel r 1ni T ti l'kc;e kelirnelerle nak '1 1!ir, onlara gii­ zide ir ede iya t tistinti verir, ve hie; Ttirk<;e bilrneyen bir dagll. kOntI ur­ ken, fnrkmda olmadan konu§tugu Zaza dilinden ytizlerce eski Ttirk<;e keli­ menin agzmdan nrlad'gl g··l'tiltirdti.

Yavuz Sult an Selim'le $ah lsmail'in siyasi ~arpl§mal ar ndan sonra Anadolu'da vedogu illerimizde korkun<; bir slfata btirtinen Alevilik, ve Stinnilik dfivalarmda he iki tarafm ve en <;ok Alevilerin uIP:adlklart zarar re' biiytik 0 t ur. Dogunun 8a11) daglarma kaglp canlarml kurtaran Alevller : canlarmdan daha klym tli olan oz Ttirk~e dillerini kavbetmi§ ve tist eli k de 81k slk, katli-amlara ugl·arnl§lardl. Rum-iIi, Ie; Anadolu, Slvas, To1'at, <;ol"um, Yozgat Aydm, lsr arta gibi gtiney Anadolu'ya dag-1Ian Ale­ viler, tarihin muhtelif <;aglarmda Osmanh padi§ahlarl tarafmdan ezdiril­ roi. . Ol dtirtilmti~ ve fakat oz kom§ularl olan Stinni Ttirklerin varl1g ndan fay alanarak oz dillerini, milli birlik ve varhklarIm koruyabilmi§lerdir. llumeli ve Ie; Anadolu'da kalan Bekta§i ve Aleviler oz dillerini, Tilr­ ktin eski !jiiir ve edebiyatml kurmak suretiyle mUll oz~nlar yetil"-t irmi§, bu ozanlar birer halk §airi, Bekta§i babasl ve milli §air olarak ktilttirtimtize btiYUK hizmetIer ya mH~lardl. Bu klslm Aleviler, 03manh padi~ ahlal'1 ndan gordtikleri saYlSlZ kottiltik ve zultim kar§lsmda devlet idaresine, ve Stinni Tiirklere kar§l «ok iC;li ve gizli bir kin beslemi§ler ve gordtikleri ac Y1 za­ m n. zaman §iirlerinde aGga vurrnu§lardl. Bu halkm 0 gaglarda taassup yiiztinden ne dereceye kadar }urpalandlklarml ifade eden Kadri Kemal Kop, eserinin 50 - nei sahife8inde: (Ilk gaglarda dogu Anadolu'da, sonralarl Rumeli'de, ve ardt.sl ra orta Anadolu'da Ttirkmen K zllba§lar <;ok aClkh bir bi<:;imde kmhp ger;irilmi§ ­ lerdir. H dl r Pa~a adh bir softa yeti~m esi, once Rurneli'de sonra da Ana­ d lu'da ve Sivas taraflartnda KIZllba§lart yoketmeyi buyruklaml§, Hldlr Pa<:a bu i§te <;ok canlar yakml§ ve pek cok bark YIkmu~tlr. 9 - uncu yiiz­ Ylllardan sonra Osmanhlar tarafmdan ~1i Ttirkmen'ere ka~l $rtidtilen bu stirekli koJ;tiltik ve yoketme siyaseti ozge bir korkun<;luk gosterir. Bu si..

10

yaset Tiirkmenleri Osmanhlardan sogutmu ~ ve uzakla~ttrnu§ ve oninn ulusal varltklarml gizlemeye, hele Ttirk~eden ayrl diller bile ogrenip kono§maga zor laml§hr.) diyor.

Kadd Kemal Kop, 17-nci aSlr Bekta§i ozanlannd.an Ph'sultan Ab­ dal'm, HIdlr Pa§a'nm zulmuna kar§l haylnrl§ml a§a~bdaki beyitle bize gost eriyor.

i)z

P~a

bizi berdnr etmeden

kapJ.iar Saha gidelim.

Siyaset "nleri geJip yetmeden,

A ~Ilm zindanlar Aliye varallm.

Hldlr

A~

Kalenin kapIsl da~tIr a(,;Ilmaz,

YUI{sek penceresi fjaha bakIlmaz

Bir benim oliimtimle cihan Yllulmaz

A(,;lhn kapIlar Aliye gidelim.

Her nereye gitsem yolom dumandlr,

I{ement b:>ynum kesmi~ halim yamandIr.

Bizi boyle lulan ikrar - imandlr.

A(,;lhn kapIlar Hakka gidelim.

Bu zindanda Hakka eylerim niyaz,

YlkIlsm viran olsun §u kanh Sivas

Katip ahvalimi ~aha boyle yaz;

Ylklhn zindanlar fjaha varahm.

Goniil c; kmak ister fjahm ko§kiine,

Can boyamak ister gonUl mii§kiine;

Kim bakacak benim gibi dii~kiine (1)

A(,;lhn kapIlar Saha varallm.

Pir Sultan Abdahn hey Hldlr Pa§a

Gorki, neler geliir sag olan ba§8,

Hasret koydun bizi kavmu - kard.

Katip ahvalimi Saha boyle yaz.

Biz, Bekta§i edebiyab ntimunelerini incelerken ce§it Gag-larda sov'pn­ rnt buna bem~er aClkh deyi§ ve nefeslere slk. slk rasthyoruz. Yine Sivas'ta Abdal P ir Sultan'dan sonra aSllan Kanber oglu ile Selfmik'ten Kiitahya'ya (1) Kadri Kemal Kop eserinde Pir Sultan Abdal'm iki deyi§ini :razml§tl. Ben bunlarm eksik kalan paq;alannl da ekledim.

birle§tirerek

gelip oru~ yedig; i<;in bogazma kur§un aklbhp OldUrUlen Deli SUkril baba­ nm beyiLlerinden bir tanesini de ·b en kitablma yazlyorum:

Saha dogru giden kervan, 5eritten al indir beni DU§mU§Um elden ayaga, Al elimden kaldlr beni.

AI elimden dU§miyelim, Dogru yoldan §~mlyahm, Derdimiz ~ok t~mlyahm, Boyle bildir Saha beni.

AI elimden ferman eyle, Gel derdime derman eyle GijtUr Pire kurban eyle tlldiir derse OldUr beni.

AnYIm bald an aynldlm, BU:bU Urn gUlden aynldlm, Bir §ir'n dilden ayrIldlm GUlUstana kondur beni.

Yandlsefilin yandl bagn Del'dime tay olmaz agrl C;ek ka Un Saha dog-ru, tlniislra soyle beni.

Kamber ogu) der hel oJdum.

Yandtm ate!ilte kUl o'dum.

Ne bir P.'ii'lahl;ar ku! old urn, Boyle bildir Saha beni.

O(,l'dim vard'r dive neve aglarsm.

AUyi sevenin derdi mi olur, Op.rd'nden kime !:I;kayet eylersin.

Aliyi sevenin derdi mi olur.

Muhammed Alidir Ali Muhammed.

H:unn i~e HUseyin c;e'ttiJer zahmet.

Aliden o7.geve eyff'mem minnet, Aliyi sevenin derdi mi olur.

.. . . .

Imam Zeynel bakIr ile goriindii, Imam Caler hill yiiziine biiriindii, Aleviler yiiz iistiine siiriindii, Aliyi sevenin derdi mi olur.

Imam Kaz.m, Riza ~ahi Horasan, Imam Taki Naki dertlere derman Bizden yakm bize oI§ahi merdan Aliyi sevenin derdi mi olur.

Imamm Askeri, Mehdiyi zaman

Erenler etmekte daima cevlan,

Deli ~ii1\rii dertsizlerin bu meydan,

Aliyi sevenin derdi mi olur.

GorillUyor ki: Bu korkunc; dava, yiizyIllarca ulusal bh'ligi kemiren tehlikeli bir mikrop gibi Tiil'kliigii kemirmi§ ve Ylkml§tIr, Alevi ve Bekta­ ~i1er; Osmanh Tiirklerin goziinde, mah, cam helal birer kafir Klzl1ba§, ve Osmanh Tiirkler de; Bekta§ilerin goziinde; Yezit, Osman, dii§man goriin­ mii§lerdir. 0 c;agda yapIlan yoketmeleri vaslflandll'an OsmanlI tarihc;ile­ ri, Bekta§i Tiirklere ve hatta Ak ve Karakoyunlu padi§ahlara; Ertaki­ N apak. taifei - bagiye, Ziimrei - rafiziye, guruhii - e§kiya. Ve Osmanl1 padi§ahlarma; - Sultaru Akalimi - r UIn, ve Sipahilere Dilaverani - rum diye ad takml§lardl.

Bu sakat siyasa yiizyIIlarca Tiirkun milli va.r gml baltalaml§. bir t a­ raftan Turk idare ve toplulugunun layIk oldugu iis.ttinItige eri§mesine en­ gel oldugu gibi, diger taraftan da saYISlZ Turk a§iretlerini, milli biitunliik­ ten aymp onlan yabanCl lrklara kadar siiriikletmi§, milli duygularml yok­ etmi§tir.

Yavuz'un Mlslr'dan Hilafeti ah§mdan sonra Osmanh devleti idaresin­ de giidiilen dini siyaset; Siinni ve Bekta~i ayrlhgml temin etmi§, saltanat, hilafet ve §eriatin amanSlZ fetvalan pek c;ok Tiirk kamni dokmii§tiir. Bu korkunc; ve kanlI siyaset, Tiirk milletinin yediyiiz Yll gerilemesine sebe­ bolmu§tur.

Tiirk milletinin tarihte gec;irdigi bu duraklama ve gerileme kal"§ISm­ da aCI bir iiziintii duymak her Tiirk vatanda§m milli bir Mevi, Vali Ali KemaH Cumhuriyet devrinde yazdlg. Erzincan tarihinin c;e§it yerlerinde hala dogu illerimize ' Kiirdistan, demekte ve eserinde bir Siinni - Klzllba§ davasl giitmekte, Erzincan, Dersim ve dogu Anadolu'daki Alevi a§iretlere

F: 3

II

Kurt, Klzllba§ diye gelmi ~ bu TU rk kabilelerinin milli birli ve biitiinlfik­ ten ayrumalarma ve feIakete iir iiklenmelerine sebebolmu§tur (1).

,

BUl'aya kadal' verdigimiz bilgiler en anla§lbyor ki, Er zincan tnrihlnin Alev! ve Bekta ileri, Kiirt. Kwlba§. Irani ve it diye vaslilanc1mnasl ve onlan ~ah !smail'hi aslmri tarumasl t"amamen yanillltIr. E asen ~ah Isma­ il'in TUrk topluluguna ve Tiir kiiltlirtine kar§l bil' kasti yokt u. Esld Er­ debil tekiyesinin sahibi olan l;lah Isrnail'i, Iran hal'S ve edehiyatmdan fazla bir TUrk §airi olarak :eti§mi~i. Ta vvuf alddesine biirtinen bu zat ~ah olduldan sonya yazdlgl biit iin §ih·, n efes, ko~ma, deyi§ ve gtilbnnlderinde Anac101u' a -i Alevi §airler gjbi k nll§mU§, bir!jo ayin-cem ttirelerini kur­ muqtur. U ozan )utun deyi§lerine bir lq~lim e Ar abi ve F ari$! kat madan eski Tiil' t<;e ile azDll§tlr. Sah Ismail bu oz TUr kge edcbi ati 1e Acomler­ den fazla Turkleri ve en c;;ok Horasan, Tu ist an ve Azed Turk lea Heleri­ ni kenclisi ne baglaml§. bu sade ve goniilcii deyi§ler Turk ha lkmm r uhlanna zevk ve 'digi j ~in unlar "Sah, hat· Yl" mall esi alt mda Anadolu kay­ lerinde ye haWi Istanbt l araylarmda vecitle 0 umnu§, Pa ·~ ah lldnci Bayezit, va c;ogu Alevi, n ekta~i olan Yenit;eriler bu nefe lere kelle kes­ mi§lerdi. ~ah lsmail'in, Arabistan'dan Iran'a gec:en ve tasavvufla k arl ~lk bir §eriat v Kur 'an ahkium tizerinde kuruIan ~mi ge biiyti k b· hizmeti yok­ tur. Bugun A em dili ile yiiriiyen :;mli - "'u esaslar Uzerinde mulmu~tur : -- Kumet ve ku eti alullara slgnllyan §eriksiz ve kadi r TanI'l. ihti­ da 12 e intihaSlzdlf. 0 h··yiik haU' hilinmek i9n kendi val" g lUl ayana ~Ikarmak istemi§til·. Ve kainatJ yaratmazdan once Muhammed - Ali, Fab­ rna. Hasnn , Huseyin ve on iki imam er va lu lll yaratrllt~ , kendi nurnndan unlro·a nur ver mi§. ve unlann hatmna iham ve dig . ervahl hiiU{ et­ mi&tir. V bunun it;in Kll1" an cIa (levlftlte, lev ake, lemah eka tulefJak) demi t iro Kendi kel·emi Je bunlara ran v rmi~ . ve kerameti b mlarIa halk etmi~, u se epten (y lekid k(lremna beni ft deme) ayeti naz · olmu~tur.

Peygam er ve ehli eyiini (2) sevgisini kull r na f rz b:rakmIlj, ve bu sebeple (kullfi e~c'iikiim filcyhi ecru n iIlel muvcddeti filIm r ha ) ayetini hHi attan Ustiin ve qref ya.ratml~, int irmi. t · . Ve 11i beyti jcin iituu bunun j ~in (l nnema yeridiiI aha liyezhep ank·· ill r icse ve ehlilbeyti yuta­ htriil ··m ta }Ilra ) aveti inmi.. t il'.

Btiytik IIiilik cismani fi e ··]de ilk once Adem'j yaratmH~. Muhammed­ Alini n nUl·un ona emanet 'r akml§ bu nur iiLtin P eYl!run e ·leri rlola'!a­ rak Abdulmut talip'te ikiye aynlml§, Nubuvvet klsml ; Hazreti Muham­ ( r) B mevanda do~ u ilIe~ im· z i n sarp dag.arm sig man bu alevi TU- k alii ret­ ler e bUviik hatlilllr i$l mi ,!, kendileri n in ti p, orE, lide t. soy ve boyla r mdan ve son tari hi araljtlrmalar dan : T Urk olduk an m anl adlk lart h ~ l e milli sev gi ile y Ur ekleri ~arpmaml . Cumhuri ye' in B iiviik $e fka ti kar$IS mda Milli ode'rlerini yapm aml!~l ar d lr. ( 2) Ehli beyti Peygamberi: Muhammed, Ali, Fatima, Hasan ve Hiiseyindir.

34

nteu'e ve Imamet ruml Hazreti Ali'ye ge~ i ~ . Bu boltinen nur FatIma'da' tel" 'ar bir le1iffii§, Imam Hasan ve Imam Hiiseyin He on iki imamda (1) dolar::a.rak son imam olan Mehdi'de ] arar kllml§h r. Mehdi ise, Sermen Ray kasabasmd Sll" olmu§, kiyamette zuhur edecektir.

Ilazreti P eygamberle Ali bir nurdan ve slrdan yaratIldIlclart ic:;in da­ ha Ali ana rahrn in e iken peygambere itaat etmi§ ve onun kucagmda bti­ ytimti§, btitiin e rarl ilahiye ve mir ac:; ha,.disesi onlarm da arasmda gej mi§­ tu', Bu sebeple, Peygamber, Ali'ye : "Enne ve Ali Min nuru vah.Qin." L:llunike, lahm i. Cismike, cisma. Hiihike, ruha diye buyurmu§t ur. P ey­ amber, son ha~ Yill RUbe' i tavafa gidel'J,en Ga lrhum mevkiinde; (Men kiint e mevIahii feilli me ~ hiJ ) harusilli okuyam k Ali'yi kendisinden sonra 1. lamlann mevlas) ve v-l'i tfLy in etmi§, Kur'amm ve evU\wm lslamlara emanet etmi§ v " -- Benden soma s km ktiffar gibi iki partiye ayrlhp bir "inizin boynun u l' aym" diye emir buyur rnu§. Ve hazlr olan bti­ tun es lap bunlarl kabul ve il- 'ar et tilderi halde, Ebubekir , Orner, Osman, Peygambe ' vefatmda eenazesi ba§mda Ali'yi yalmz bll'akaml Hilafeti ga~p etmi§ler , Ali P eygamberin emiI'lerine sadlk kalarak kIlic:; ~ekmemi§ ve ller tiC; l rlife evrinde bu haklom aramaml§tI r:- HilMetin bu suretIe hakkt olrr,~yanl ura g~mesinden, ve unInI' an, Emevilel'in eline dti ~mesin­ den BtUI'll P e garnber aiIesinin m erine belalar yagnll§ ve Kerbela f acin­ 1m dogurml1~tur, Kur'anm ayetine ve Peygamberin hadisine kar§l ay­ 11'1 hnreket edil P eygamber ve evladma cefa edenler hakkmda Tevena ­ teberrll, her !slam i<;in farzdn' (2).

Yine ~iii mezhebine g Ol'e : Bu mezhep Hazl'eti P eygambel' zaman n da 'Varml§. $ia i Arap£a elllibeytin dosh) demeknllij, dig-er ti<; halife hilafeti ga~bettikten som'a bu mezhe)ten <;1kml§Jard " Bu mezhep Ali ile yaran­ tan arasmd..'l gizli bil' sn' halinde kalml§. ve bu mezhep Ali evhltlarmdan ec;inci imam !manti CMel'i Sachk tal'afmd an dlizenlenel'e · Iran'a gec;mi§­ til', Sonradan Emevi v basHer tarafrndan kUl'ulan mezhe let' hir er si­ ynsi mezheplerdir, Bunlar Ali - Resuli.ln haJdnm ketim etmi§lerdir, ~ia ve Caferi mez 1.e inde Kur'amn ah di.nu tat il\ ec1ilir . Be§ vakit namaz, rama­ zan oruell, bac, zeklit , ve kelime-i §eha. et. Bunlarm ciimlesi Caferi mezhe i (izerine kt]1nu', Namnzrln. e1 baglanmaz, secde y rine ehlibeytin adl yazIh b ; l.a~ onUT, Kelime-i eha etin sonunda "E ~h edU enne Aliytin - veliyul­ L1.1 ." d n'r , liac ise, hem Kabe. hem de Kel'bela ile Me§hede gjdilir. AYl'lca tic giin . i uhal"em or-ueu ile Muharr min 10 - uneu giinU A!}ure a~ml pi§i­ r il' ve 0 gUn Imam Htiseyin'in yas ve matemi i~in ayin yaparlar. ( I) On iki Imam: Al i, H a9an, Hiiseyin, Z eynei abidin,. Muhammed Baku', Ca~ feoicad'k, MU!layi· Kazlm, A li - Ri za, Muhammed, T aki, Ali· Naki, Hasaml- askert, M uhammed Mehdl'dir.

(2 ) T eva la, Muhammed . Mlcin d osHar ma dost. teberra diiljmanlanna d ij~maa J:ozilyle b akmakdlr ,

35

~ii1erin mezhebinde tasavvuf akidesi de mevcut olmalda beraber, Ca­ fed mezhebi iizerine kurulmu§ bir §eriatla, Kur'anm ahkamma tamamen riayet ediIir. O.nlar ancak bir ahkfunda ehlisiinnet ve flklh ilimleriyle ug­ ra§maz ve Kur'am ellerindeki diisturla tefsir' eder. Onlar ehli flklh bilgin­ lerinin, Kur'am Muaviyenin teziyle tefsir ettiklerine ve kullandlklarl ha­ diselerin birc;;ogunun uydurma olduguna, ve ehli beytin fazileti haklnnda inen Kur'a,n ayetlerinin yanh§ tefsir edildigine, ve hatta Halife Osman c;;ag¥1da Kur'anm ayetleri toplamrken Ali'nin elinde bulunan tam Kur'an­ la i§lem yapllmlyarak toplanan §flrada ehli beytin §anma inen birc;ok ayetlerin yok edildigine inamrlar. Imam Ali'den Cafed Sadlk'a gec;;en tef­ sirin, Fatimiye halifelerinden lran'a gec;;tigini iddia ederler. ~ii mezhebin de; Mita usulii ve dokuz kadm alrnak helal saYlhr.

Alevi ve Bekt~ilerin mezhep ve tarikatlanna gelince: Alevi ve Bekta§ilerin itikadma gore, diinya var olmazdan once ye~f kandildeki Bezmi - elestte hak, Muhammed - Ali arasmda olan bu eSl'a ezeli, Peygamberin zuhurunda meydana <;lkml§, ve Mirac; yolundan sonra.

Muhammed - Ali'nin aralarmda konu§tuklarl gizIi sIrdan ~ia - dost mezhe­ bi §eklinde, Muhammed - Ali yaranl~rI arasmda yaYIlml§, ve ehIi beyti Peygamberi ile beraber buna kIrk ki§i i§tirak etmi§tir ki, bunlara (kIr k­ Iar) denilmi§tir. KIrkIar gizli cemlerinde engiir §erbetini ezerek bade yap­ ml§lar, ve a§kl ilahi ile mest olup varhktan gec;mi§Ier, bunlarm kIr lu bir~ ve biri kIrk olup birlige ve haklm ermi§ler, ve oImeden once oliim hakln didarml gormii§Ierdir. KU'klar ceminin ba§I Muhammed - Ali imi§. Bun­ larda §ohret, §ehvet, nefis kalmadI&'1 ic;;in kendi aralatmda zahiri t aatta el yumu§, hakikatta hak ile hak olmu§lardl r. Peygamberin vef atm an son­ ra bu mezhep Alevilik adl altmda Imam Ali'nin yarfmJan ve taIibIer i ara­ smda kokle§milj, bu mezhep saltanattan uzakla§ara Imam Ali, Imam Ha­ san ve Imam Hiiseyin tarafmdan batIn ve a§In ilahi yoliyIe yiiriitii1mii ~, ve be§inci Imam olan Caferi - Sadlk tarafmdan Caferi mezIlebi arum al­ ml§tIr. Alevilik, bu mezhebin yanmda ehlibeyt'in tarikab olarak kalml§ ..

Imam Cafer, Kur'anm babn manasl olan Iediin ilmini mezhebinin esasma yerle§tirmi§, bu ilimden ve Alevilik esrarmdan tasavvuf ve vahdeti - vticut inam§ml meydana C;lkarmI§br. Bu mezhebin tasavvufla karI§lk oIan, §e­ riatin ahkamI lranilere, ~ia ve Cafed mezhebi §eklinde gec;;rni§, yalmz ta­ savvuf ve Alevilik esrarma dayanan, Caferi ve Alevi (yoI) Ttirkistan'a ve Tiirklere gec;;mi§tir.

Ashndan, Hak Muhammed - Ali sevgisi olan tasavvuf, ve vahdeti ­ viicudden <;Ikan Alevilikte; §eriat, tarikat, marifet, hakikat adh dort kapI ile bu kaplIarm edep ve erknnmdan oIan kIrk makam vardlr. Talib'i btl' kapIIara gotiirecek bir tarikat rehberi, pir ve rriiir~it yard r. Bu yolda ilk once §eriat babmda Him tahsil edilir, ve hak, Muhammed - Ali sevgisi yii­ rekte yerle§tirilir. Seriat kopriisiinden tarikata gec;;i1ir. Burada rehber..

16

ir -ve mtir~it tutulur. Ikrar verilir, nasip ahmr. Talib, diinyadan ge~er, marifet kaplSmda irfana erer, oradan hakikat §ehrine girer. Hakikat Hak, Muhammed - Ali'ye vasIl olur. Tanrl ile birle§ir, (fenafilliah) ve (baka­ billah) olur. 0 can diinyada imtihamm ba§arl Be verdigi i~in, ona manevi oliim yoktur. Oliirken, don degi§tirir, vahdet aleminde, ar§, ve kiiste sey­ . r an eder, her yerde haZlr ve nazu' olur.

Alevilik, Hasan-IBasri'den sonra, Emeviler ve Abbasiler devrinde Tiirkistan'a ge~en Imam Ali evlatla;:iyle Tiirklere ge~mi§, Horasan, Ni§a­ bur ve Tiirkistan'm Iran'a yakm klSlmlarmda yayIlml§br. Erdebil'de- Safe­ viler, Zahidi Geylani ve Belh tekiyeleri, ~ehy Osmam Magribi, Ebiiali­ Hasan, ~eyh Ebiilkasuni Giirgani, FazIl ibni Muhammedil-Tusi, Bayezidi­ Bestami, Hace - Yusufiilhemedani, ;;eyh Lokmanil- Horasani, ve Ebiilha-­ sani - Harkani, gibi Tiirk bilginleri Aleviligi ve tasavvufu gittik~e geni§­ l etmi§ ve bu akidelere eski atalarmdan kalml§ ~amanilikten bazl ttireler katarak, Tiirk halkml ir§ada ba§laml§lardll·. Hace Ahmedi Yesevi, son bir -diizeltme ile bu tarikatI kendisinin slrda§l ve damadI olan Sadattan Hacl Bekta§i Veli'ye devir etmi§tir. Hacl Bekta§ Aleviligin ana hatlarma dokun­ madan ona bazl edep, erkan kaidelerini katarak (Bekta§i) tarikab adiyle illti§8.ra ba§laml§, ve 680 - 1264 tarihinde Anadolu - Klr§ehrine ge~erek t arikabm dogu ve I~ Anadolu ve Rumeli'ndeki Tiirklerin ~oguna a§Ilaml§tIr. .

Yukarlda a~lkladlglmlz gibi aslmdan bir olan Alevilik ve Bekta§ilikte: Biitiin meveudat ve mahliikattan kutsal insandlr. Ulu Tanrl, Adem'i ya­ r atIrken, kendi nllrunu ve cemalini ona vermi§tir. Tanrl insani - kamilin oziinde ve yiiregindedir. Cihan varolmadan Cenabl Hak, Muhammed, Ali, F atima, Hasan, Hiiseyin -ervahlm yaratml§, bunlarl fezada ye§il kandilde asml§, on iki imam on dort masiimu bllnlarda saklaml§, ve esrarl - ilahi elest - bezminde bu kandilde Hak, MuhamJ1led - Ali arasmda konu§uImu§, bu muhabbet - a§k, esrarmdan dogan muhabbet cevherinden kainat var­ olmu§tur. Bu sebepten ehlibeytin, on iki imam ve on dort masiimu pakin sevgisi mahliikata farz olmu§tur. Her kul i~in bu sevgi ve a§kl ezeli He kendini yaklp Allaha kavu§mak miimldindiir. "- Menamfa, nefsehu feka­ darafa rabbehu." kelamine uyup nefsini bilenler Allahml bilir. Hlrs, nefs, §ohret, §ehvet, biitiin kotiiliikIerden ve diinyadan el ~eker. Kahbml kotii­ liikten silerek Tanrlya mekan eyler. Kalbin goziinti a~ar, zahir batIn her §ey ona a§ikar olur. Boyle bir insani - kamilin i§legi, ozti sozti haktIr. Bu makama er i§enlere, "insani - kamil" denir~ Eger Peygamber evladl ise " miir§idi - kamil" olur. Talibin bu mertebeye eri§mesi, ve 0 miir§ide var­ hglm teslim ederek ikrar ve nasip almasl, Hak, Muhammed - Ali, on iki imam, on dort masiima iman etmesi §arttlr, denilmektedir. tkrar ve nasip: Hak, Muhammed - Ali'ye il{rar, iman, ve biitiin gil­ s Wara tovbe, eline, beline, diline sahip olmak demektir. Bekta§ilik esran 37

haklonda yazl Jan aZI eserlerde okudugumuz gtbi ikrar alacak can, rney­ damn kapIsma kadar ge1ir. burada re berin kestigi nasip kurbammn ka­ runa oyanrnl§ on iki t elli bi1' ip (tigibent) r ebber tarafmdan bogazma ta­ kllarak meydann, pirin huzuruna getil·Hir . DM bi1' mel'asimle tovbe etti­ rilir. Cern t utulur, sazlar <;allmr kur)an a1' kesm r, ikrar eriJir. 1k1'ar ve-­ r en can diinyamn kotii i§lerinde olmus saYlh r .

Alevi ve Bekta§i t arikatmm i~timai sas arm . : Ayin - Cem en ba.'1ta gelir. Ayin - Cern, dem ve muhabbet, a§k, lml\lardan kalmad·. Bu ) ola girenler giirUhU - nacidir . Gii1' '' hU naciye mensup olan t alib, e mUminl r, ayin - cern me darunda toplaru rlar. Mey an ozel ur tte yal11lnl1 ~ bUyiik bi1' clammr. Burad pi1', vcyahut m liI'§it ile rehbe.r postu val'du·. Iiil)t ya pir. ayin - cemin a~1C] ·. Rehner t li lel'in madill ve manevi kliavu7.U­ duro Bunlm'lll her hirisl 1. 0 tuncl o turlll', ayin - ceme evvelce ikrar alm~ veY' 0 giin alaca ka m ve erkekler gelebili1'. Bunlar iki§er, order, mey­ clan kal)lSmdan i~eri giI'er, may :mm ortnsmdn dil-jljl'Ier. Her grubun elme meyve ve 'orele gipi (niyaz) em eri1e >i1' lo~-ma var. Eunlar pirin elDl'iyle riitUa gelil'. ir taraftan verilen Tiirk~ hir giilban.- duus'nda sonra pid tav5:f ederek e bUWn eruafit t am toplandtktan sonra pir eya miirRit t ar afmdan niki hizmet !;i t ut lIur. Bun1arm leI" birisinin n '1 ayn hi!" Tiirk~e giil ankle du;lal'l ve odev1eri verili r.

H iZ1tWt~i1er ~unlru;d : H. life, kaplel, ~iragc;I, niyazcl, a§gl, saka, selman. tiznii1u;ii, gavtl§, zakir, k urb n Cldlr. Bel{ta~i ve . eviler serini vel', SllTlID verm llyr uihma fazla bagh oldllklan i ~in, ilk once ka~ICIYl kaplya diker ve u suretle abanCllal'm fiyin - ceme girme erine mimi 01 rIal'. C~l.Vu~ iyin - cemi gozler. Birisinden . olsuzluk ~akar, v ya birisinin bir bacrva kotii goz e bakt~~m gorUl'Se hemen piJ-'e h aber 'e.l'ir. Ceza tertip edilir.

Diger hizmetgilerin hel' birisi OZ hi zm tine ca nla ba~la ba~la1·. Zal-ir PU'in emriyle sazml ele ahr , kulhUDlJ!let , tayi, Vir nit Nesirni, Noksani, Sey­ rani. gibi Alevi - Bekta§i ozan ar mm deyi~ve nef slerini oyler, herl{es su­ sar ve vecitIe dinler. Bo f astldan so ra, saki SU, eya dem daglttr. lkinci fasllda s ernA deyi§leri soylenil', semruar doner ph'den a~ka bUt Un cem a y if kalkar, h aIr. hale sedalul'l ortaltgl C; nlabr. Serna an soma, diz iisUi dep. e1'l(3.n · otUl'ulur. Onild irnamlarm Hak, Muhammed. Ali'nin adlarmr ter enniim eden deyi~ e Defesler soylenir. Imam H Useyin aJkmda . aztlan mersiyeler okunarak goz ya~larl al' bIll', ve pilin e~'(ligi bi7 dun ile rne­ r asirne son veri erek, et. pila , niyaz ve loJanaJar ceme dag,tllaI'ak son bir gUlban kle ceme son verHiI'.

Deyi~ soylemede niyaz dag,tmada. gUlbunk vennede. sigm'a i~mek, su istemek konl1~mak yasakhr. B" .~I e yapanlar dara kalkar, c me niyaz ge-­ tirirler. Yol ve erkan i~in ph'in cemdeki buyruguna it ira z yo d uro Bekta§ilikte bade helaldir. A§lka a§lc, f nslka f lskhr. Hak ~lo na il;l­ Tirse, gontil cila buIuI'. Ceme ilahi a§ltgelir. Gozlerden ya~ akar. AllahJn, 18

yarattlg, kullar dan hict Idmse hor ve kafir degildi r. Her m iIIetin rum ve siiregi kendisine haktll'. Bunlar ru'asmda kcndisini bilenler ve ehli-I olanlar Allaha kavu!jR il' . Oztinti pi§irmiyenler yabanda kalIl', ve hak.k4l didarma yetmezler. Bir t alib herkesten a~agl olara k kenclini goriir. Yalruz Ali ve evladma ka deden yezit, kanlldlr ve domuzdur. Yezide, Muhammed.

Ali dii§mcml~u'ma kar§l teberra §a.rttlr , Ali'yi sevenlere ve hakikata 'cn­ A

Iere kar§l tevella - muhabbet, buYl'111dandn'. Bll' alib, her kesten once kendi kusurlanru gormeli ve kendisini cemd oturanlann hep inclen ku~iik bilmelldlr. BUWn cern, bir 5z, bir eset . e bi1' canarr. Bu birlik pir, veya mur§idin oziinde bi1'le~mi§tir. P il'in buyrugu, azu, sozu hakbr. Rehbel', pirin buyrugiyle tallb ere hak yolunu gostel'en bir t arikat delilidir. 0 her yJ.l biltiin tallbleri geza" yoklar, i§ledikleri sll .hll'l ir'e haber veru', Aglr suit ~leyen1er hak yolnndan sap::mlar varsa; bnnlal'l pirin huzuruna geti­ rir, ezalar verDir, ve tDvbe ettriilir. Yal n, gIybet, zina, hlrSlzhk, katil i<;in n ag'11' cezalar tertibedilil', em e, goni.il k1l111ak, §ehvete dalmak, riya, ve lribu' gostermek. hiddetli Imnk, haram lokma yemek, muhabbet In saz konm~mak yasakLrr. Bir tallb, her yerde ve i!?leginde line. belfue diline salrip obnahdJ.r, Ve nefsinin; yularml sil t-utmal1du', N efsi Ylprat ­ malt ir;;in onu a<; bJrakmal a§ln HaM ate§iy\e l{enclini yalap p~jrmek Ii ­ Zl mcl1r. Hakka ve ehlibeyte ka vu~ma < ir;;i n yegane gare a§l;: ve goz yrundll', Ehlibeytin katarma karJ§roak ic;in IIuseyi n'in qkma kanl1 ya§Jar dokilp varltgmdan gegmek lazunrur , MiiI'§idin etegini tutmal ve evla.ru reBule aevgi gostel'lllek far zdJr, Ctnki.l onlru.. Seyyidillbe§el'dir .

Alevilik ve el a§i1ikte (tena silh) de val' Jr. Hakikata, e mana enler, a~ka girip nefislerini hak yollinda yok edenlel', yani Olmeden once 61enle1'. gozlerini ebediyete yumduklarl zaman kalb degi§tirirler, gerc;elcte boylelerj olmezler, e ecliyen haycl1rlar, hakikata ermeyenlel', Hak Muham­ me - Ali/ye iman tmiyenler milr§ide ikrar vermeyenlel', dlinyaya tapan­ Jar, insanlal'l incidenler , Deiisleri ugr unda dtinyaya kottiluk yapanlar. Hnk­ kIn buyrugunn tutmayanlar, "ldtikleri gun onlal'ill ruhlarl kotii hayvan­ w 'a girer. kal1ptan kahba gerer, bu ~elcilde azab gor tirler.

Alevilik ve Bekt a§iliktl hnrufili1< e vardu'. Aleviler, levlak, levl3,ke, ayeti gereginc . ainat ve mevclIdatm var hgm3 sebep olarak Mu utmmedA 1i "0 evladml bildikleri i~i unIarl mevcu atm ash olarak gorilrle . r.,.. nabl Hal<, Muhammed - Ali ile Uk kelfuru soyle!}irke , eSl'arl - ezeliyesinin ve kainatm vtieu uno keHim He emir etm.i§tir, Sonra a men Kur'an ve k elanUTI mallsulUdiir. Kur'andaki 1 ClamIn ash ise yirmi rlokllz harftir.

Hazreti Muhammed, ve Imam Ali He beraber oniki imam, ondor t masu­ m n - 1 ak: (1~ Hatice, F atIma 29 eder, Ka inatm ash ve a~lo. ila.hl in mana­ !!l bunlar 11'. Cena 1 Ha ' k n isini bunlarm tiztinde ve Adem in vechinde 2'ost ermistil', Adem; insan, tanrm m t imsalidir. Ve mahlUka.tm lirefirur. ( I ) MasUmu P uler: oniki imamlO ev1il: t1an dlr.

39

Adem'in yiiziinde (sebalmesani) denilen yedi kat ile (esmai-hiisna) var­ dlr. Bu sebepledir ki, bir insan, bir insam-kamil bir kainattIr. Ger~ek Ka­ be, (beytullah) bir miir§idi-kamilin oziidiir.

Biitiin Alevi - Bekta§i tiirelerini ve bu yolun gizli inamlanm kitabllm­ za alamadlk. Qiinkii, bu uzun bilim konumuzun dl§ma ~lkabilirdi. Bu bilgi ve izahtan kastIm, Erzincan tarihinin iddia ettigi gibi, Alevi ve Bekta§ile.­ rin Kiirt, Irani ve ~ii olmadlklarml belirtmektir. Ve .bu tarikatm ancak Tiirklere mahsus bir yol oldugunu, Alevi - Bekta§i §airlerin ge~mi§te ede.­ biyat ve kiiltiiriimiize ve Tiirkliige onemli hizmetler gordUgUnU, ispat et-. mektir. Ve bu klSlm Uzerinde biraz daha duracaglm.

Alevi ve Bekta§i ozanlar, TUrk devleti idaresinin ve resmi dilin Arap.. ~a ve Acemce ile doldugu ~glarda bile, deyi§lerini mill! vezinle soylemiJ, yabancI kelimelerden sakmarak TUrldiikleriyle oviinmii§lerdir. Binlerce ornegi olan bu deyi§lerden yalmz Elmali tekiyesi sahibi Abdal Musa S~ tan'm bir deyi§ini kitablma alaYlm: Kim ne bilir bizi nice soydanuz, N e zerre ottan, ne hod sudanuz.

Bize meftun olan marifet sOyler, Biz Horasan mUlkiindeki boydanuz.

Hlzlr nyas bizim yolda§lmIzdlr, Ne zerre giinden ne hod aydanuz.

Yedi tamu bize nevbahar oldu, Sekiz u~mak i~indeki koydeniiz.

Yedi deniz bizim ke~kiiliimiizde, Hacem umman ise biz de gOldentlz.

Bizim zahmlmlza merhem bulunmaz, Biz kudret okuna gizli yaydaniiz.

Turda Musa durup miinacat eyler, Neslimizi sorsan bizi (Hoy)daniiz.

Ali geldim Musa adlm bahane, donunda kondum cihane.

Giiver~in

Abdal Musa oldum geldim zamane, Arif anlar boo nice sirdaniiz.

40

Yalmz bu deyi§, Alevi ve Bekta§ilerin, TUrk dili ve milli duygulara ne bagh bulunduklarml bize gosteriyor.

bi~im

Bu konu tizerinde onemli ara§tIrmalar yapan Aksaray mebusu saytD Besim Atalay, (Bekta§ilik ve edebiyatI) adh eserinde diyorki: (Bekta§ilikte hemen btittin istiUihlar TUrk~edir, nefesler, ilahiler, Ba§ka tarikatlardaki Iran hars ve lisanmm tesiri Bekta§ilikte gortilmez. Bu hemen Ttirklere mahsus bir tarikattIr. Harsl, diU, vezni, duygusu ve edebiyatI TUrktindtir ve Ttirk~edir. Hatta Bekta§iligin mev­ cut bulunmadlgl zamanlard a bile, Anadolu TUrkleri arasmda bugtinku Bekta§i edebiyatma benz,e yen bir edebiyat vardl. Bekta§iligin TUrk halla tl.rasmda bu kadar saglam yaYllmasma ba§hca sebep, Bekta§i babalarmlD halktan dogmu§, ve halk gibi ~de, basit ve teklifsiz bulunmalarldlr. Filha­ kika, §arktan gelen babalar, Seyyitler, Nakipler, Pirler, Mtir§itler, Alevi­ l~i Anadolu'da 0 kadar ehemmiyetle ne§re ba§ladllar ki, Yavuz Sultan Selim'in zavalh TtirklUge c;aldlgl keskin klhcmdan olmasaydl, bugUn bU­ t tin Anadolu'da yahllz bir Bel{ta§i tarikatI vardl. Bu tarikat Ttirklerin os mahdu'. Bazl tortularm karl§ml§ olmasl bu htiktim ve kaideyi bozamaz..

T urk bu oz edebiyatmm kar§lsmda derin bir vecit duyar. Bedii bir haz alJ.r arleta ga§§oJul'.)

Ttirk~edir.

Yine Besim Atalaybu eserinde Turklerin ni~in Alevllig'i kabul ettik­ leri bahsinde: - Ttirklerin Kuteybe tarafmdan eahil blraklldlklarml, ve kitaplarmm yaklldlgml, yazllarmm yagma edildigini, ve akh erenlerin (sldtirtildiigiinii, ve hallnn tamamma dinin telkin edilmedigini ve Tiirkmen­ ierin dint telkinattan c;ok uzak kaldlldarml, ve bunlarm eski dinlerinden pek ~ok §eyler unutmaYlp Anadolu'ya ge~ic;lerinden sonra Iran'da teesSllS eden kuvvetli bir Tiirk edebiyatIm, TUrk dilinden soylenmi§ mersiyeleri, nefesleri, §arktan gelen TUrkler vasltasiyle ogretdiklerini, ve eski dinle­ r inden metriik kalan bir~ok adetleri bunlarla birle§tirerek bir felsefe ha­ litasml vucude getirdiklerini, hiiIasa ederek ve: ( - Zaman zaman, §arktan Anadolu'ya gec;mi§ olan davetc;ilerden bi­ r isi, bu suretle etrafma be§ on koy toplamll}, ve onlara rehber olup kalml!}, ve bu davet~ilerin en son gelenleri de, Haci Bekta§i VeH'nin §U1'aya, bura­ ya gondermi§ oldugu halifeleri ve arkada§larl olmu§tur.) diyor.

Kadri Kemal Kop, (DU§iince ve Ara§tIrmalarlm) adh eserinin 46-nCl sahifesinde: (13 - Unell yiizYlldan sonra Tiirkmenler arasmda ashnda ~amanilikten alman birtaklm yeni akideler sokmaga ba§lamldl. Bunlarm hepsi de koylu kafasmm kolayea anhyabilecegi §eylerdi. Aym zamanda ~ii kaide ve ina­ n l§larma c;ok uygundu. Anadolu Tiirkmenleri bu kaide ve ananelerin tesiri alt mda kalarak c;e§itli adlarla adlandllar. Babailer, Bekta§iler, KIzllba§lar, ' Tahta~iler ve <;ipniler.) diyor.

41

Turkler in m~m nasll Aleviligi ka ul ettikleri h akkmda bende tari ­ him de bu' bilgi enneyi faydalI b uluyorum, Tiirklerin Aleviligi kabnl etmelerinin irinci sebebi : Tarihin he r bu' ~agmda gerektikc;e. dii~kiinl ere, ve hal S1ZlJga ugra­ Dll§lara yardun etmekle insani ve vicdani bir zevk duyan mert ve fet1alS~r Tur k milletj, Emeviler ve Abbasiler tarafllldan yo ~etme iyasetine ugra­ yan ve bu sebeple Tilrklere sIgma P eygamber evIa rna kar§l uyU k bir i gi ve sevgl gosterel'el onlun Araplarm saldmlarmd::m kurturm1:slardu', Huzl'eti Muhammed'in ,'efatmm u'inci gtintin e Eruevilerin entrilm­ lariyle ba~laya.n IIilfUet duvaslnda ve kan dokmelden, manevi, ir es1'a1' ve insan1. bir kemalle uzalJu§an, ve maddi saltanat ve §ohretten el ~eken lmam Ali, He kendi'inden soma aym yo da yiirUyerelc azilet, hak ve adalet ugrl1nda c::mluTInl fe la eden Ii vliitlan Imam H asan ve lmam IIUseym 'e evlJ.dmm l nn11ya kuvu§mak i<;in ]-urduklarl Alevilik ve te1'ki­ tccl'it, yo undalri l\Hitn - h1 Ie - entemutu, (ol1ne en once olmelt) Me arafu De. s~hu. fekad araL1. l'abbehu, (Nefsini bilen Alla llnl illr) dustm'­ lRr1nI kendilerine 11' akide tumY:U'fl.k bu §a.l't yo und tu ttuklal't yolduk menzill, ve u menzilden A1la la avu!}m a.l t;lg'n uz e.I'inde kur u lan ta ­ snvVl akidesini. ve bu akidtmin ogTudugu .1h]8.1d kemaJ, ve insani fazi­ let kapl mdan, iusanlan f eragate dotP.'u gottiren . gontil, alam ve a~kmm i11i.hi gmelerini, i..r ta avvuf e ebiya b ba in e TU rk ha.lkma a§ll allll~­ laI'd , 'ftil'k halkmm ylireklel'in de er h um u temiz inan e sat sevgi, onlarl Peygam er aile ine, Alevilik ve t asavvufa s11n b ir §ckilde buglat­ ml~tl. Ttirkler bu . Ul' tie AIe\'ir ' ve aSM mfun h ur a§la, ve ozel edebi ­ yat mm t esir i altmda kalm §lar I, Iler u(( Halife ~agmdu gizli ve kenill halinde yasayan Alevili , Safin Sllva,}l e K el'bela facia smdan ,onra miifl'it 11' §ekil alal'ak E meyilcrin km'duklarl NaSlbi - Sunni alddesine ve dort mezhebe kaI'§l it'li bir haslm g ' i meydana abJmll~, un t:u'ikat Ali e~latlarlOdan be~jncj hnam Caferi­ Sadl." tarafm an Alevi-Caieri' m z e i §e cHn e duzenlenip Till'dstan'a gec.-mi til'. Tiirl")er P eyrrnmbere Yac1ma e dolaYlsfyle T urkistan' kar!}l giidiilen voketme siyaset ine knr§l koyarnk Ebtilmi.islimi ilol'asani kuman­ (Ia 1 aU nda Emevileri Ol'ta n ka.ld1l'lU~, ve HiHifet i Ali evliltlnnna ver­ m ek i stemi ~ erdl . Feragati nefls yo una g ' en Ali e ladl, u mnkama ge ­ meyi knb 1 etmedikleri i in bu altannt maknml Abbn.silere verllntisti.

Hilruet ye saltanat A a ilel'in elino gegince, bun1arda Emevile gihi v­ ladl Aliye ve Tur kler dii~man esiJerel E biilmtislimi ve Seyyitleri haba­ g, hkln ~ehit emi~, ve Tiir kisbtn'd' 0 etmelel'e a~l an11§lardl, Gerek u katli-amlar a ve ge rekse BerrnekiJer gibi, evl5.ch r esulii h imaye edenlerin bu . uzden aJablan kanlal'iyl ; her giin kafileler alin e oldiir iilen Ali v­ lad nm k larI bir bu'ine kal'l§ml§, bunlar ayrllmaz et, ve b rnak haline gelmi ~lerdi.

42

Bu kanh hadiseler kar§lsmda Horasan ve biitiin Tiil'kistan'da ardl a rkasl gelmiyen isyfmlar ba§larru.., ve Ali evlailln tahta ge~mesi ist enil­ mi§tL E u sjyasi durumdan kor kan Abba i Haluesi Memun , Ali evlfL tlarm­ dan seldzinci imam olan Imam Ali - R izaYI veUaht t ayin ederek "Rey" §eh­ r ine gottirrni.i~ti.l. Memnn'un bu siya eLi, btit lin A as ogullarllll t eU\.§a ti­ ~iirrni.i!}, bunlar Memun'u kmayaral yapbgma pi§man kllmI §larch . Memu­ nun bu zOl'luk hr§lslllda !mam Ali - Riz:..'l11m hayabna kastedip, 22 - 786 t· rUtin e Tus §ehrinde lmall11 zehirliyel'el\: old "l'mu§t"' , Imam Ali-Rizanm kimsesiz kalan ve yoketmek istenilen evlftlarl, ve karde~teri IIorasan ve Ni.§abur'a a~lp TiirkIel'e slgmnu§larru. 0 ~agdan sonmd ' ki, Tiirl,jstan'­ da Alevilik tam yer e~mi~, Bailm, Ahi, Hurmu, gl i-ayru inan UZel'ln e kul'ulan <;e§it ad lt tarikatlar Tiirkistan 1 doldurmu~ , Aleviligi, tasavvufu, ve u tarikatlal'l ; El'debil'de, Safeviler, IIorasan, Ni~abur ve Geylan'da; Za ' i eylani ~eyl Y sufillhemedani v Bayezidi Be-taroi ile devrin Seyyitleri idare etmi~lerdi. Eu Alevilik ve tasavvufll akide eI son biiy1ik TUr ' ilgini Hac . lIDed i Ye cvi' tarafmdan duzenleneTel( H , 677 yllmds.

Imam Ali niza evlatlal'mdan Had Bekta§i Veli'ye ge~§ti Haci Be1da§, tarika tID ugrarug, yerlere yayaral( H, 680 inci y' mds.

Ni§abul" dan <:llaru~, maiyetindeki saytSlZ Horasan pir ve erleriyle 1<; Ana­ do u'ya ge~mi§ Osmanlt Pa~ahlan Sultan Mumt ve Sultan Or han'dan Y~lrd' gormu~, ve hatta yenir;eri ordasuyla Anadolu Tiir1 er1 be§ta~iJjgt kabul etmi~lerdi , !kinci euep olal'ak : IIaccac ile Kutheybe ve Abbasi sel'darlar, Ttil'lds­ tan'da katli-funlar,. yag-malar yal arken, bu hal'eketlerinin Gaza-cihat ve §eriaLa uygun oldugunu ve kendilerinin "ehli stinnet" olduklanru ilel'j silr­ mil:}, ve bu T>el'de' altmcla teslim lan ve hatta Is amiyeti l<ab!J1 eden Turk haJJuna sonsuz zuliimler yapml§lal'dl. laare b:;i§mda bulunan bbasi ve Emevi halifeler; "biz peygamber vekiliyiz" diye ovunurken ve bu zuliim­ leri g"rmii ve i§itmi§ bulunUl'ken, halklll f eryadml i§itmez ve i.lstelik ola­ r ale Ti.irlderin . okedilmesine ~b§l1·lardl . lslamiyeti yeni kabul eden Ttirk­ leI', u zulilmleri gordiik~e, bunlarm "Ali ve evlidma" sovdiil ler ini ve can­ lanna kastettiklel'ini ~idince, bu ziimrelerln ger~ekte lsHl.m ve Pcygam­ bel' ekili olmadlklanm anlaml§lar dl. Turk haHn !slamhJ{ ve ~eriat per­ desi al tm a I endilerine yapIlan bu zuliimii, P eygamber ailesine l'eva go­ riilen yo etmeyi gord Uk<;e eWi si.innet ve §eriattan igl'ener k, Turkistan'a ka 'an Ali evlatlarjyle hirlil" olmu§ ve ~ eriata aykn'l giden Alevilige ag­ lamp I,alnu§w·dn'. , I 6imdiye kadar Bekta!jilik ve Alevllik hakkm, u'csok eserler yazl1­ Tlll§ bu eser lerin baZl]armda., Al vilikle Bekta~i1ik akideleri ayn a 1'1 ola­ rak vasrflandm~ . ve bekta§i esran , uzer jnde m uhtelif :fikirler yUriitiiJ­ mii§tiir, GeI~ekte bir olan Alevi ve Be da~i1 r yalmz Babailerle, g eIebiJer. Belden gelme ile Ocakzadeler, m ucerret ile mute hil noktalarma ihti18.f

.

;tlkarml§lardlr. Kurulu§, inam§, t Ure, edep, erkan ve hUtUn mernsimi hir­ ir. Bu gerc;ekligi daha fazla geni§letmek, Alevi ve Bekta§i erkanmm to­ arml yazmak konumuzun dl§mda kaldlgmdan tarihimizin diger klsun­ :.anna ge~iyorum (1).

0==

.

I

(I) AlevUik - Bekta~ilik, tarihi 'Ie esran i~in ,ullan eserlerin en &,er~ekelerl • stat Ziya $ikir'in mezhepler tarihi ile oiretmen M. Tevlik Oytan'ln Bektaliliiia Ii yiizii adl1 eserleridir.

BOLOM: In Tarih Balummdan Dogq

ruen

ve Varto

Bu konu Uzerinde birer kitap yazan birc;ok tarihgilerimizin gorti~Ie .. rini, ve dogu iIIerimizin eski bir TUrk yurdu oIdugUllU, bu kitablmlzu: bir inci bOltimtinde tarihi kaynaklara dayanarak belirttigimi samyorurn.

Kitablmlzm tariM oIaylarma gec;erken yine bu konu Uzerillde tamamla ­ YlCI bilgiler vermeyi gerekli buldum.

Bu bahis tizerinde ara§brmalar yapan Kadri Kemal Kop, (Doguda ' Ara§brmalarlm) adh eserinin 9 - uneu sahifesinde: (- Dtinyanm dort ko§esinde Ttirk kavimlerinin akmlarma ba§ladlgl, Maverayi - nehir, taraflarmdan §imale, babya, eenuba dogru Ttirl{ k~bi­ lelerinin go~ ettikleri gUndenberi, dogu; ve eenupdogu Anadolu, Tiirk lm­ bile ve boylarmm yol ugra!h ve zaman, zaman yerle§ip oturdukhm bir diyar olmu~tur. Hazer klYllarmdan orta Asya'dan, AnadoIu'ya, garb uzanan Turk kabileleri, tarihin her devresinde buralardan ge~erek bah Anadolu'ya ve sail' memleketlere yaYllml§Jarchr.) di Yor. Muhtelif tarihlerin verdikleri genel biIgilere gore: Turk ve Turani kavimle mes { (m bulunan dogu ilIerimiz, Isa dogu~undan alb ytizyl1 onee~ den Mila m 89 - uneu tarihine kadar Asuriler, l;r'aniler, Ermenilerin ve en son Romablarm istilasma ugraml§br. Bu ilIerdeki, Turk kavminin bir klsml, c:;etin bogw~malardan sonra tUrIti kafileler halinde ic:; Anadolu'ya goc;mti§ ve yurtlarmdan ayrllmlyan diger TUrk boylan da en son Romah­ larm idareleri altmda yine toplu bir varhk gostermi§lerdlr.

Halife Orner c;agmda Araplarla Iraniler arasmda yapllan Kadisiye sava~mda, Hied tarihin 90 - mel Ylhlla kadar arkaSI kesilmeden doguya. yurUyen Arap ve Islam ordularl, Aras menbalarma kadar i1erlemi§, dog-u' iIlerindeld ~e~it milletlerin hakimiyetine son vermi§ ve bu illerin eski sa­ hipIeri olan TUrk boylarl sarp daglarda Araplara kaI'§l gelmi§lerdi.

Milfldm 640 - mel yllmda Bitlis ve havalisini fetheden Arap kuman· · dam "Iyaz-bini-Ganem" Romahlarm son istilflsmdan sonm dogu iIlerin­ deld Turk kabailinin kom§ulugcmdan kalan ermenileri dogu iIleriilden siirmti§, bunlarl 0 c;agda Rumlann Erzincan valisi bulunan' (Sempat) aj,. ilticaya zorlatml~tIr (1).

• (1) Ahmet Refik Umumi Tarihi. Cilt: 5. Sahife: 60

eta RomaIllanD fran v

Erzincan havalisinin '6 M. tarihinden Araplann idar eleri altma girmesiyle, ermeniler, lslfunlan n adaletini r um lara tercih ederek Erzinean ve bilhassa Ttabzon'cfan dogu illerimizin Mu§ ve Van havalisine donerek buradaki Turk haIklna SlgmDll§1ar 1', Amp komuta anndan Racca ite Kutey e'uin ge~ istilfilan sonUD­ da Sent nehrlyle Trabzon arasmd' ki GIle nin t amamen Arapla.rm eline gil'digj, ve Ttil'klerin t am lslamlyeti kah nl ettikleri giinden itibaren, 'um­ Ia1'm dogu iIlerin ela hftltimiyetleri, ona ermi§ ve dogu illerimizde ka­ Ian ermeniler klsmen stil'tilmul}, ve In :len de !fift~i larak bu iller c kaI­ nn~I..'\rdL

l\fiHidm se izinci yiizYl hmn a§ill a ve E emHerin son h ifeleri Mel'van ' - Rimar ~agmda Hazer Tiil'kl 'i do - illerimlze §i etli ir akin ya )a.rak A.rnpl..'U'l ye ip . ra menbamd n Kaflms daglarmn. karlal" btittin E btilmti limi Hor1l!'lani Eme­ dogu bolgesine hakim olmu§lar d!. Du Slra viler' ortadan ka! Inr ken, elogu illerinde bulunan Hazer Tilr boylann ­ an uyda nnml§, "Meru" de Ebiilmtislim'le ctah ~an birka~ rzemli oy­ magl som'a an ingOl daglar mR ka ill' gelmi§lerdi.

Ha runu Re!iid'in hilafeti devrin· e bir~oIe TUrk serdarl ve berme dler, A as! de,r\etinin n biiyiik ricali Slrasma gelml lerdi, bunbr d ~ iDe­ r imizdeki TUrk ne . i in bol mn amaha go~termi§, logudaki Turk kubne­ leI' birer del' beyi gibi ya ,amI5Il. rdl. Bir miiddet som a ikinci de a olarak Hazer Tiirld eri M. 76 t ar ihinde dogu illerine kat'i bir ' Ion ~rapru;a1{ bu D ogu Anadoluyu isti Hilannda. Romab larl Part TUrkleri v e ermeniler arasmca yapllan savaslan goste:-en u yazi var Ir : (u esnada Roma .llan n ear a istilasl ve bil.'1assa Silifkeli1ere galebcsi iize­ rine ( '1 . 190) P artlann nUfuzu artnu , b irinci Ferhat ile bira d eri birin::i M' udat. La­ m nm a sa tvet ve niifuzlarl dev ri kemiHe va. tl 01 U lj u. Part sUvarileri ilk c'lvel Mihirdat maiy et inde lduklan halde M ezopotamya" dolaljml!jlar I. Part a r Silifkc­ lilerden edinci Antokyos'un, ordusunu r.o: ezopotamy 'da mag'lup ctmi~ l cr, 0 tarihtc:Il iti aren Romah aria hembudu t olmu!jlard l. Bu esnada P a r tIal' A siyaYI viistadan iler­ leyell T iirkler e karljl memlekeUe r ' ni miidu3aya mecbur olmuljlardt. T Urkl ri n Yu-c;i kabilesi, H iyu ng - n iilerin, aan uzu i.iz~rin e <; in':n imal hudndun n pUs:-iirtU erek T iirkistan'a gelmilj, (I30 bu radan ljarki t ran'a da il 0 rnu!ltu. t kinci ihirdat. UJCun bit: miica deleden soma, garbi ha n'l T urk m uhacemllt n dan kurtar l~tl. Bu sua a Ermenistan Kralh g, da P ont K alllg, yarunda zuh r et mi ~ , Pen K ralhglmn ng!'?dlg, taa r u70a ermeniler de giriftar olmu!}, P artlarm n Ufuzu Suriyc'ye ka r int lljar etmi~­ ti. Do rdUncii F erhat devrin en it ibaren Part lar Romal l.arla miisalemekarane ya~ml ­ lar, bir~cklan Rom:l'da imIari-hayat ederek R om m edenlyetinin int iljanna gayret ey­ lem i~ l e di. Hal efi iic;Uncii A r abanos ise E rmen istan'l zaptede egi s;rada aasl'lcillU A bbanoe'u fi!' ara mecbu r eylemi!ilerdi. Hillisa: b ir k1sml R omahlarla i~ : fak der E rmenistan. Partlarla Romah !a r ar Inda da ima mtinazi - fih b ir mesele ~ek lincle kalml!itl r.} diyo r .

(1 D oguya gelen bu kabilele!'den Harzemli Mehm et S run maiyeti oldugu 5i:iylenen b it: TUrk oymagl K rIto va'Oln Sagllls ki:iyiinde bir sehir kur muli, bu !5ehiJ' h arabesi halen mc vcuttur.

biSlgeyi tamamen istilii etrni§lerdi. Bu ist ila sonunda dogudaki E rmenile­ rin Bizans h ududuna ya}{m olanlarl izansWal'a SIgm Illi§, ve dogu illerin­ de kalanlar da, TUrk beylerinin id,ar eleri altmda ya§aml§lardl.

Dogu illerimizde kala n 0 bir a vu~ ermeni halkl, hi bir akm ve hakslz­ hga ugTamadan koylerd e §ehirlerde t;ogalml§, ve bUWn hayatlar mda eldncilik, ve ticaretIe ugr~arak zenginie§mi§, ve TUrk idaresi altmda refiih ve safdet 1m u~mu~Iru·dI. Van, Mu , Bitlis, gap.lq;i.i r, Var t o E liizlg havalisinue ~ogunl ukla yu§ayan errneniler t ruihin her devrinde Tilrl bey­ Hkleri, Sel~uk ve OsmanlI hUhiimetlcl'ine tebahl yap1l11§, hale ve hUrriyet­ lerine sal ip 0 ar' k yal)aIlli§ bul nduklarl halde, 'lurklin herhangi bir na­ zik dtU'llnmnda yurda hiyanet tm yi unutmaml§lal'dlr.

Va rto Kasahasl ve Varlo Adl Varto kasabasl 19 4 Yllma kadar be§te dOl'dii Tiirk, ve be~te Jrl er­ menilerle meskfmdu. Ermenilerin btl il<;e merkezinde ve il ~eye bagh Giin­ demir, Baskan, Dodan ve Amer an kOyler inde iki bine yakm niifuslan val'l.

Val't o ilQesinin lmclim tal'ihi vc Varto a 1 ha dnnda elimizd ozel bir tarih yoktur. Anc l{ yukar tlar yazdlglffilZ tariill bilgilerden anla1illacaiP­ na gore; Varto i1<:esinin e, diger dogu illCl·i g ibi ilk ku rul u~ undanbcrl.

T liTktin OZ YUl'du, ve t opl'agl ldu o'u, ve dogu ilIel'imizin ermeni hil rUm­ dart n{inci Dlknn t arafm an istila edilince, bu belden;n de ,ermeni hiild­ miyeti altma gil'digini, ve bu su 'etle bil'ka<; ermeni evinin bu ka abadaki T Urk halkm n ko~u1ugu na gelip yerle§tiklerini. ve sonradan yine bu kasabanID, sxi sahipleri olan TUrkler elin ge~tigini Hi oruz.

JIazer ve Sel uk Ttirkleri t arafmdan dogu illerirnize apllan temizlik­ ten ' 50nra Vm-to iJ ~esinde]d TUrk kom§ulal'lna Slgm n, ermeni halkl, 1914 Y1]'na kadar btl k asabada. kalml~, Osmanh Devletinden v ko sular l olan T tlI' \: beyler inden birc;ok iyilikler g0l111ti.§ler di. Bu iyiJj k e hiir riyet sa­ yesinde memleketin elri n ilik ve t icar etini ellerm e bulu n -an e Tlir­ leU adcleti sayesincle btiyiik erv tlere konan. ermeniler , i tibdat devrin­ eki kar gapahktan fay alamp Va rto, MUg, e Ta orik daglarmda kanb j yunlar C;llrnrml , Tiirk asker ve halkmm kanlarl al tmal t an usanma­ dan ~el;:avetleri n e devam etmil?l er i. BUIllar me§ruti etin . ilk giiniinden h~ri k n iler ine bir k jyasi haklar ve tir riyet verildigi ha de. Ru 'va'ela kmu n ermcnj t e'ikilatlna kat1larak g izE komiteler viiende getirmi§lerdi.

Bn Immite1er ve dogu iUerin eki biitiin erme i nesli; BaUmn Sava'jl ba§­ Inr:{cn ynrt ve milletimiz aleyhin e har ek te ge~ i'l el'. Yer. yer, kanh ih­ t iH\1ler lkar lIar . 1914 Cihan Sava5l1 ba lavmea eli iHi h t utan btittin er­ men i] (ll' Va h1\('1udunda Rus ordusuna katIlmarra ve yurdun i~ind e isyana ba~ladl1ar~ D ogu i1lerinde htlktimeti aylarca meggul ve asayi§i ihHil et­

47

tikten sonra bUtUn ~oluk ve ~ocuklariyle 1915 yJlmda Rus ordusuna kan­ lIP yurdumuzdan ~ekilip gittiler.

Tarihi incelemelere ve bugUnkU duruma bakIhrsa; Varto bir kasab~ veyahut koyUn am degil, geni§ bir bolgenin adIdIr. Kasabanm asIl am "GomgUm" dUro Varto admm Orarto'dan geldigi soylenmektedir. Bu iddiayJ ~ok kuv­ vetli olarak ileri sUrebiliriz. QUnkU; genel tarihlerin verdikleri bilgilere gore; milattan binlerce yll once Hiti - HaIti, "Lohordo" Eti, TUrk kavmi­ nin yerle§tikleri, Ararat, Van gOlU ~evresi, ve dogu illerimizin bir klsmma; Asuriler (Orarto) diye ad takml§lardl. Bu bOlgenin en eski yerli halkI olan bu TUrkler, Van-to§pa §ehr ini yeniden kurmu§, ve hUko.met merkezi yap­ ml§lardl. 0 ~agda bu TUrk hUkUmdarlarma Orarto klrallal'l denilmekte idi. Btl I{]rallar, Iran hudutlarmdan i~ Anadolu'ya kadar bUtiin araziye hU­ kUm etmi§lerdi. Bu TUrk devleti yUzYlllarca Asurilerle c;arpl§arak zRYlf dU§tiikten sonra, milattan albyUz Yll once ermeniler, Firikyahlarla birlik olarak doguya gelip Orarto TUrk hUko.metinin saltanatma konmu§, TUrk­ lerle birlik olarak kendilerini Orarto hUkUmdarlal'l Han etmi§lerdir.

Ahmet Refik. eilt; I. Sa. 346. Umumi tarihinde; (Asuriler bu hava­ liye, -Orarto-, Beni - Israil ise, -Ararat- naml verirlerdi. Hint ve Avru ­ payi cinsinden olan ermeniler buray::>. yerle§mezden evvel, burada "HaItI" nammda. bir kavim otururdu. Bu kavim Hititlerin bakayasl idi. "Hero ­ dot "un, (alarut) tesmiye ettigi bu kavim, Van ve To§pa §ehirlerini ma ­ karn hUkftmet ittihaz eylemi§ti.) diyor.

Yine Ahmet Refik, bu tarihinin 347-nci sahifesinde: (Orarto ahaIisi, Mabutlal'l -Haldi-nin ismini HaYlk suretinde hlfzet­ mi§lerdi. Hayik ismi He kadimen burada oturan, Hatti - Heti - Hitit, isim­ leri arasmda bir mtinasebct vardl. Albncl asra dOgI'll Hint ve Avrupayi cinsinden olan ermeniler, Firikyahlarla beraber AsyaYl - Sugraya g~tilde­ ri zaman, bu havaliye gelmi§ ve Orarto'nun eski ahalisiyle bir le§mi§lerd i.

Binaenaleyh, altmcl aSlrdan sonra Orarto havalisinde bulunan ahali, eski Halti-Ier yani Ararat ahalisi He, garpten gelen ermenilerden mtite§ekkil idi.) diye yazml§tlr.

Emekli miralaylaI'lmlZdan SayJn M. Riza: (Benlik ve Dilbirligimiz) adh eserinde §oyle konu§uyor: (Tarihinde on devirlerinde Urmiye ve Van golleri araSI, ve §imal mmtakasma -Orarto- denirdi. Beni lsrail, Ararat diyorlardl. Bayezit §i­ malindeki me§hur Agn dagmm bir adl da ArarattIr. Buradaki Ttirkler­ den cok sonra, ve Milattan alb aSlr evvel buralara gelen ermeniler, bu tarihi Ttirk adml milli timsal yapml&lardI. Milattan on tiC; aSlr evvel. bu­ ralarda Asurileri slkl§bracak kuvvetle, -lohUdo- Lohtirdo, adh bir Ttirk kavim ve htikftmeti bulundugu Asuri kitabelerinden anla§llmliibr. Bu Ttirk htiko.meti Asurilerin inkIrazlarl tarihine (624 M. Ev.) kadar yani

48

yedi a Ir AsuriIerIe ltarpl§mJ~ ve 17 btiytik muharebe yapar ak, yenmi!} V~ yenilmi~Ierdi r. Fakat yerIerinin yardlmiyIe istikIaIler ini kaybetmi§ er­ dir. Bir arahk Anadolu'da Hitit kaImtlsl "EtiIer" birIe§erek Urmiye'den Sakarya'ya kadar btiyU - bir TUrk htikUmeti kurmu§Iardll'.} Erzinean tarihi II - nei sahife..,inde: (Orarto hUktimdarIan ki, Ttil'k ittihadma ~all§an Ratti In rallarl idiIer. BunIara ermenistan htikiimdal'larl da drmilmektedir.) diyor. .

Bunlarla ber aber daha bir~ok t arih, ve bilginlerin belirttikIeri genel Ol'ur t o hava!isi ve d gu ilIerimiz, esl i bir TUrk yurdudur. Bu iller, mili ttan once, 39 - 93 ermeni Im'allan Hayik ve Dikran'm eline ge~­ mlij, fakat bu TUr k yurdunun adl yine Orarto olarak kaIml§tIr. TUr klel'le ermeniIer burada mu§terek bir jdal'e §eklinde ya§aml§lal', ve ermeni hU­ kfunetinin Romahlar tar afmdan sona erdiriImesiyle Ttirklel' yine dogu il­ lerinde ba~mslz derebeylilder halinde ya§aml§lardlr. gorti~te:

Biz bu gorti§ kar:;)lsmda: Varto adlllm pek eski bir ad oIdugunu ve bunun Orarlo'dan ayrlldlgml ve hatta Orm'to htikUmdal'lar mdan birinin Varto bolgesine geldigine inanabiIiriz. Orarto, kU<;Uk bir lisan degi§ikligi ile haIkm dilinde klsalblarak ve gee,: konu§ularak Var to 0 abilir. Halla n dilinde bozulmw~ binlerce ad, ve kelime bugUn m ydandadu.

Varto adl Qugtin ~erafettin iIe Bingol daglal'mm arasmda bulunan bOlgeye, ve il<;enin resmi adma uyduruImu§t l1r. Kasaba merkezinin aSll adl GomgUm'dtir. GomgUm adl son <: gda Selguld lcr tarafmdan talalnu~­ til'. Halk arasmda dola§an rivayetlere gore : M. 786 Yllmda Hazer TUr kleri tarafindan Varto ve havalisi ermeni ve Romahlardan istil' at edilmis ve bu c;agdan sonra bu bolgeye bin;ok Oguz boy Ian dolmu§, Varto ve Bingol da Ial1., gok c;adlrlan n kur agl olmu§, kasaba, at larm ki nemesinden ve TUrk ordusunun ugultusundan gtimlemi!}, ve bu seb pt en "hakan" bura a gtimgtim adml takrhl§b r. Ve b kasabaya Gtimgiim aom t almn hakamn Ko~kar koyti tizerindeld yiice t epe. e defnedilen KOl; kar - a a §ehidi oldu­ gu soylenmektedir.

Ko~kar - baba tepesi, Vario kasabasmm ku zey babsma dti en ve mer­ keze tiC; saat uzakta oIan I« j~kar koyu tizerincleki Bingol daglarmdadlr. Bu tepe '3000" raklmh ve koye bir saat arahgm dadII'. Ko§kar tenesi, dar hir . vadinin ic;inde goklere dogru yiikselmi§ heybetli bir tepedir. Bu tepe Bin­ gollerine en ytiksek noktasl olan 3650 raklmh Kah, mevkiinden aklp Ko§­ kar'a dogru gelen iki nehir gec;idinin ta§km kollarl arasmdadlr. Bu deli c;aylar Ko§kar tepesinin etrafmda hirer hat c;izerek a§aglsmda birle§ir, ve yalc;m yakalardan Ko§kar koytine dogru akarlar. Tepe kiirekle yapIlml~ bir bugday Yl~m gibi top yuvarlak ve dUzenlidir. Tepenin ueu dar ve hir harman yeri kadardlr. Bu ytice noktada, be§ metre uzunlugunda, ve bir metre eninde btiytik hir mak~er vardIr. Bu makberin c;evresi htiytik ta§larv

F: 4

In orii1:nU ~ , dUzenli bir eUe ~evrilmi§tir. I§te bu makberde yatan zata Ko~ldiL' - baba derler.

Tepenin ~evresinden dola§arak Ko§kar koyti onUnden, Varto dUzUne ka bu ta§IOll dereye ''Ko§kar nehri, Ko§ur deresi" derler . Eu nehrin Ko§k3.r - Lab tepesiyIe Ko§kar koyU arasmda ulunan der e i kenarmda, yal m kayallklar da e nehir agzmda yapl11m§ I ek eski magarala r varplr.

Bu magaralarm p k ski devirlere ait oldugu taJ tmin edilmel(tedir. K"§kar koyUniin vaktiyle eski bir medeniyet kurag,. 01 ugu, ve onradan bu koyUn o§ ar - baba tal'afmdun t ekrar §enlendirildig i ve adml bu k ~ye ta ktlg., ve oltirken evdigi Ko§ka r lepesine kaldmldlgl samlmaktadlr. !slfuniyet ten soma Ko kar ve civarmdakl koylere yerl e~en halkm Ak 1eyahut Kar akoyu Iular a m ensu ) oymaklar oldugunu, ve Ko~kar-babamn bunlara h tikiimdarhk ettigini, bu koylerin bugiinkii durumundan anhyo­ I'UZ, ~iinkii bu dag eteginde olan Ko§kar, Ke ~an - Ka~an, Ki§mir, Keste­ mert, Tapak, Kar~, SIluan oylerinin eski mezarla 'mda biiyiik bir sa­ natla yapllml§ ko~ heykelleri var dll' (1). rek tarih ve gerek e Vm~to t Ol l'agl iizerinde yaptIglml z inceleme ­ lerde : Ko§ '~r - a a ve urto i<;jn ortaya at11an r ivayetlerin dogru old &'u­ nu ye btl holgenin Ulrihin <;~i t devir lerinde boga zma kadar TUrk a~j r t ve bo ·lar iyle doldugn , katiyetle 80yliyebjr 'iz, EvveUi halh.in Ron ao-lara karlar KO,!ldi.r - bnba'ya fazln saygl gostennesi, ve onu yedi kel' ziyar ete gidenlerin Hacca gitmi§ gibi sa l111a81, ve ziyaret tiir elerinde yapIlan (t ) Son za mana ka d:u Var to ve H ' ni s ilt;"e erinin biitiin koyleri , K o ~ka r - babayt b ir mabet ve e' I:3ntml!}la r d l, Bu hal yaz aylann da atalanl an sijr egc~ en orf ve lid t ere gore gUze giyinerek ku~anara k, gel! a!aylan halinde bu makberi zivare~e gelir, delikan lt, klz, gelin, er k ek ad~n ka £i1eler dc rc ge ~ ! d1 n dc a tl ar' n! bl­ raklr, yay a olank K o,kar - baba tee es ine ~I k a r , u makberi ziyarc t cderek be rabcr yeti-rdik' cri, elva, sogulJ. kap3Ma ve peyniri birbiri nc ikraln ve l okm a suna rla-dL Z iyaretl;ilcr once ~e h idin a~md a bir fasll ibariet ettikt cn 50nra, saa larca bur dan in,,:o l af. aro n 'n vemye$il p;o~ii'lii , Ko«ka r neh r in:n d elice ak l~H m, V a rt o ovas tnda aararan ekin ba akla-Inl ve k9rlll a Se, fe t tin d glannm c;im en!i et eklerini t ema­ !ia'll d1\l' r. urada a' d klan yurdun sa! h.a aS I ve !; ilieklerin kokusu ile hiir birer m el k k isvesine biiruniir ler ' .

KO!l ar- a 2YI z iyart' t e g iderken, bel' a i e toplu g 'd er, ve en c;ok gen!O geHn­ leI" ve ktzlarb d elikanl Ian he raber gotUrmek, ve gayet temiz giyinmek lja rtt 1.

Ko!)k1i.r-baban m bu c ihet:eri ,-"as iyet ettigine v e hatti hi~ k imsenin makber ba$m da n e$esiz olmasl a razl olmlyacagma i ti at edilir d i, Bu lja ~ tllr a ltm da g~ d en ziyaret­ l;i1er, e cp, erlci.na son derece rtayel ed er, ve i k Once ytirck lerinde s akh olan dilek­ lerin i makbcrill ta, lm "perek liehide sayler, ve biraz ibad ctt.en sonra ziya£etle~e. ve da ha sonra n elicli k o n u !ima l a~a d"l arlardl. Bu ra da terbiyeye ayk lrt gitmek, veya gen b ir gel ine got U goz:e bakmak g il nall ve ya sa!~ t l. ' akat b az l klz v e delikanltlar; ehidin ba.1 t a 1$11' ve sonra an evl enir, e bu muratlanmn K O$kar-babadan haSI oldugun a iti ka t ederlerdi. Z iya ret ~ il er a ~agl d lizliikte at kO$tururken araziden day 1 giimbiir tis" gi·bi bir ses g elirdi , Onlar liehidin gaipten saz I,;aldlgma inamr­ lardl. ( Bn g iim b ii rtiiniin gomgtim adiyle !lgis! olsa gerektir.)

50

'I§eIlliKJerin hepsj; eski Tiirklerin orf ve adetleridir. Ko~kar - baba ve ttev­ es.indeki yerler halis TUrk adml ta~lyor. Tiirkler pek eskiden atalarma ;tapm1§ va hii kiimdarlarma biiyiik bir saygl gostermi§lerdir. lkincisi: Varto ilc;esiyle, V r to bolgesinin e§siz ve geni§ yaylalarl olan Dingol ve $erafettin daglan ; tarihin er devrinde, Asya'dan Anadolu'ya ge~n TUrk go<;lerinin gegtikleri yol, ve <;e~it Tw"k boylarmm banmp ~a­ .dlr kurduklan bir yer ve YUl't olmu§t ur. Hazer luyIlarmdan ve orta As ­ ya'dan bab ya uzanan TUrk kabile ve Qymaldarmm, Bingol daglarmdan ..orta Anad lu'ya gec;tiklerini, ve bu kabilelerden birc;ogunun bu daglalel ~dlT lmrarak en s.on Val"to, Hmi , Sll§ehri - Cokoglan, Karhova, Coy­ llUk, bolgelerinde yurtlandlld arm ugiin bu daglarda mevcut olan pek eski lC'adde etie, b inlerce <;adll' gevir melerinden ve yer yer, gomU len, ve §ehit naml altmda a mIan e Iti TUrk makb rlerinden anlIyoruz. Eu §ehitlerden ~~al' - Su§ehri, denil n Bingoll rle Palandoken arkasmdaki geni§ ovada; .. e b ir t epenin ba§mda olan Gokoglan ehi i ve Karhova'nm Kar tal dag­ armdaki Kartal te e in in ba§mda 0 an (Kartahk ~ ehidi) adiyle birc;ok es­ ki Tiir k mezarlar l val'rur, Bu makhel'ler de Ko~kar - baha g'ibi ot edenberi halk i~i n ziyar tgah olmu§, ve bunlardan dilek dileyenlere muratlarma. .erm.i~l erdi.

Bingollerin 3650 raklmh Koh tepesinde §imdi her yam Yllnhm§ bir ki kale vardlr. Rivayete gore, 0 ar to hUkUmdarlarmdan birisi ni§anhsl ·'len klzm i Tar iyl btl kaleyi yapm lit ve lnz, del'tlerini yenmek ic;in bir In§ 'Zahiresini alarak iki hizmet(ji kadmla bukaleye girmi§, In§m Bingol dag­ Ian; rlizgarlarm §iddetiyIe etrafm heybet verici sedalar c;aImca, klZIR kor kudan Mil pathyarak olmii _ v yazdlg1 klsaclk vasiyet kaglrunda: 'B n ne a~hk ve ne de susuzluktan oldUm, daglann heybetli sesi beni ~ldii rdii" demi§tir.

Alilioyunlu Padi~ 11 Uzun Ha an Han m da, b i r~ok TUrk al}iretleriy­ e gelip, BingOl daglar mda olan bu kalen in onti eki kaynak ve saYlSIZ gal ve pmarlar ba~da c;ad , kur dugunu ve haWl bllrada hizmet<;isi, bir ' gozede kesilmi§ b Or gii ercin ll<al'ken, gtivercinin elinden sagalarak uc;­ tu211nu, ve UZlln Hasan bu pman araYlp buJamaymca, Mikbulak, Bingol, iye bu duga a takhg' nl oyliyen er de vardlr. Bn golleloin ba~ mda heniiz amamen dagllmaml* bUy til <;.ad r e · weleri gozlere ~lrparo Varto a mm talcum hakkmda ortahkt a dolaRan zaYlf bir rivayete gore: Sel<:uk HiikUmdarl Alparslan M. 1070 tar i linde Bizans Imparatoru n'· r uiincii Romano 'tl ialazgit'te mag-hl p ve es'r ederek Bizans'm dogu illerindeld hakimiy t erin e son verirken, MaIazgirt ve Varto b O'lg sin sa­ Yl'lZ TUrk a!?h'etleri dolmu~, btl halk azla a clhga inerak gostermi~ler, ugiin bit Varto ovasm a c:;ok n ik r da bul un an toy kU"llarmt avlaml. lar ve bu ytizden bu Imsaba ve ikrm ine tovvar, mo.na81na gelen Vartoy, de­ m.i§ler, bu ad sonradan Vado §eklin de konu§ulmu§tur.

51

Bu ad ve kelimeler, bugiin neyi ifade ederse etsin. Bunlarm eskideu TUrk leh<;esinden koptuguna, ve bu kelimelerin, Zaza ve Korman<;o dil bu­ la§lldarl arasmda bugUnkU halkm agzmdan ke<; ve yanh§ kuIIamJarak, ger<;ek anlamlarIm itirdiklerine inamm~ bulunuyoruz. Tarih, ve canll esel'­ lere day anarak dogu illerimizin her karI~ topragmda sakh olan bir Turk kamm koklayarak, aidigimiz bu canll koku ile bu illerin pek eskiden beri TUrk yurdu oldugunu gtrUyoruz.

Bu mukaddes toprak Uzerinde TUr~ egemenligi ugrunda ; en so Roma - Bizans ordulariyle <;arpI~arak YUzlerce yll once ~ehit d~en. ve dogunun bUWn kesimlerinde yUce dag, tepe ve ge<;itlerincle gomtilen, 'e birer TUrk komutanlan oldugu bugUnkU adlarmdan anla§Ilan, binlerce §e­ hit makberi vardir. Mesela Oinista KIzIlkurt ~ehri, Abdal-Ali, Y. r '-babap ~u~arda, Gokoglan, Malazgit'te Veli-baba, Karhova'da ; Kartabk-b Tembegi ~ehidi, Kigi'de Baymdn'-baba, Kara-baba ve saire.

Varto bolgesinde, eskidenberi ziyaret ve ~ehit olarak tam Ian ve esld.

Tlirklerin atalarma ve bUyUklerine saYgI gostermeleri kanununa ta j t ­ tulan ve bugUn halkm dilinde §ehit, ziyaret, ger<;ek diye soylenen, bazl yerlerde tek olarak ve bazl kesimlerde de bir YI~n mezarlar daglann en yUce gedik ve tepelerinde, koylerde ve kasabalarcla, pmarba§larmda ve aSIrhk aga<;larm golgelerinde yatan, Kuru - baba, Hazir - haba, KB§w­ baba, Mehmet - Gazi, Meydan - §ehidi, ~eteri - §ehicli, Yedi - karde§Jer, Gtilahmet, Gtilmustafa, Karaboga - §ehidi, Saf-baba, Goller - §ehidi, zun­ §ehit. btl havali TilrkltigUntin en canll §ahitleridir.

Dogunun butiin dag ve ovalan; bu dag ve ovalarda yatan §ehitJe ­ adlariyle amhr. Karir - daglan, Bagir - dagI, Ko§an - dagI, Gokoglan - ova-­ 81 gibi.

Bingol daglarmm eteklerinde kurulan bUtiin koylerin mezar )annda eskiden yapIlmI§ kog heykelleri vardir (1). Bu heykellerin, Varto, lImls, Karhova, ve ~u§ar bolgelerinde yerle§en Ak ve Karakoyunlu ymaklanna ait oldugu samimaktadir. Varto ilgesinde bu heykeIIer, en fazla, Alevt1igi kabul eden halkm koylerinde ve Bingollerin yamacmda olan Kuzik, Can­ eseran, ~aman, Sigh'an, Rakasan, Ko§kar, Ke<;an, Gultikler koylerinde goz­ lere <;arpar. Bu ko<; heykellerinin gogtis ve yanlarmda at, kIlI~, kaTgl re ­ simleri, kabartma §eklinde yapIlmI§tIr. BUgiin albay, tamamen metrelerce kar altmda bembeyaz goriin ve dokuz ay misafir kabul etmiyen, BingO! daglannm 3650 rakImh a~ ­ nndaki kalenin civarmda ve bu daglarm 2000 - 3000 raklmlan arasmdan (1) Ustiikran bucagmda muallim vekili iken i1c;eye yazdlitm, ve II saYlh raporla bu heykeller hakkmda bilgi vermilitim. Ertesi Yll bir kamyonla Hormek oymagmm atalarma ait olan bu heykellerden Diyarbaklr miizesine gotiiriildii. At, kll1C;, kargl kabartmah olan bu birisi Horme:kli HaMan Han oglu Mehmedin idi.

52

r-r-193" ~11 bucaga gele4 yedI t a ne1l~ beykellsde.al

~en

pek eski cadden in kenarlarmda, uzun c;aylr ve ;;evti mmtakalarmda, lUrk - pmarlar bo)gesinde ve "Eski han" civarmda, binlerce Turk mezan gozlere ~arpmaktadlr. "Eski han" adml ta§lyan yerde pek buyuk ve Ylklk bir §ehir harabesi mevcuttur. Her yam enkaz altmda kal~n bu eski §ehir harabe5inin yukan klsmmda binlerce mezar ve harabenin i~inde, geni, ~evirmeler, su yollarl,oyulmu§ ta§lar, a§mml§ yazlh kemerler vardlr.

Bu harabenin yanm saat uzagmda, bir Slra Bizans mezarlan vardlr. baklldlk~a: Turk atalarm eski' devirlerde bu §ehri yapbklarml ve burada yuzYlllarca barmarak Turk sa­ nat ve medeniyetini buraya i§lediklerini ve ancak bu §ehrin Bizans, veya­ hut Ermenilerle yapllan sava§larm birisinde Ylklldlglm ve bu Turklerin ~ehir haricinde du§rnan ordusunu kar§lhyarak, burada sava§tIklarml tah­ min .ediyoruz.(;unku ecnebilere ait oldugu anla§llan mezarlar, §ehird.Jn IlZak ve sava§ yerinde, Turklere ait olan mezarlar da §ehrin arkasmdadlr. o ~gda Turkler IsHi.miyeti kabul etmi§ olmahdlrlar ki, mezarlar Islam aden -ile kaldli·llnu§tIr.

Bo §ehir harabesinin bugunku durumuna

--_=0===---­

1

53

BOLOM: IV Varto Hallo ve Kabileler

Varto ilc;esinde yerli olarak be~ kabile vardlr. Toplu DIarak hlrer

hada yerle§mi§ bulunan bu Turk, oymaklar §unlardlr:

A. Cibran - B. LoIan - C. Abdalan - D. ~erkesler - ,E. Hormek.

A. Cibranhlar: Kadri Kemal Kop, (Doguda Ara§tIrmalal1.m) adh eserinde bu a§iJ"et hakkmda diyor ki: (Kamusu - Islam, Anadolu'nun dogu vilayetIel'inde buyuk bir Yliln olarak ya§lyan Cibranh a§iretinin aslen Turk olduklarml yazmald:achr_ Cibranhlar eskiden beylerine nagasl derlermi§. Cibranhlar, buyuk Acun Sava§mdan once Bulamk kazasmm Karaagac;, Ko~ak , Akak ko lecinde ve Varto kazasmm Durabey, Alagoz, Kalecik, Anal', Kar~ koylerinde kesa ­ fetIe ve daha birc;ok koylerinde da~mk bir halde ya§arlardl. KurdukTan Hamidiye ath alaylarma 31- 33 numaralar vel'ilmi§ti. Bu koylerin hepsin i de 0 c;aglarda, bu taraflarm en zengin koyleri saythrdl. Eu alaylann mer­ kezi, Varto kazasmm 0 ~gda merkezi olan ve 1899 nufus )raznmnda 85­ evli, birkac; diikkanh ve 1933 de 735 nufuslu ve 147 evIi bulunan Gomgiim sabasl idi.)

, Kadri Kemal Kop'un belirttigi gibi, Cibran a§iret inin Turk ,7e yakm

i-..Turkleri olduguna §tiphe yoktur. Kitablmm a§agl bOlumlerinde, gele­

celf tarihi olaylar arasmda aC;lkladlglm gibi, bu a iret halkl, Konya, Ka­

raman, Teke ve Ankara taraflarmdan Yavuz Sultan Selim'in kaIdlnp,..

dogu iller ine gonderdjgi a~i retIer arasmda gelmi§ ve bu Turk a§iretler

~mlige kar§l Iwysun diye, dogu illerine gonderilmi§ti. Bu Turk a. iretler b

illerde HaIt i - lohordu Tiirklerinden olan "Kurt - baba" Eaba Kun ' §ube­

siyle temasa gelerek onlarm Kormanci dilini ogrenmi§lerdi.

Bu a§iretin, ya§hlarmm verdikleri bilgiye gore; Hicretin ommeu: yUzyIlmda Anadolu'dan Urfa'ya ve sonradan Viran§ehir'e ve Viran ehir'­ den Hagalan olan §ehsuvar'm idaresi altmda goc;ebe olarak dogu daglanna geldiklerini ve sonradan Varto, Bulamk ve Karhova ilc;elerindeki k oyier tf yerle~tiklerini anlatIyorlar.

Eu a§iret agalarl eskiden ataIal1.nI §oyle sayarlar<h: lIagaSl, $erunl'­

t,

54

var, ogIu "Budak", Budaktnn Topal Haydar, Topa1 Haydar'dan Suvar dog­ mu§t ul', Suvarm, Halil, Teymurg Fenell, Sincar, Maks ud ve Ali adh oglu ve tOl'unlarmdan aym adiarl ta§lyan hirer kabiIe v boy tUl'emj~tir, ASlr­ Iarea Cibranll al?iretinin dig-er ara - boyianm idal'e eden bu boylarm hep­ sine Suvar oguIlar! denilmel te ' , Suvar ogulial'l, t arihin her ~e§i t dev­ rinde ve Hamidiye t e§kiJatmda butiin Cibran a§ir tine ba§kanhk etmi§­ lerdir, Diger bil' gorli§e gore: Cibl'anhlarm, Ikinci Bayezit devrinde Osmanlt devietinin Anadolu'daki Turk oymaklariyle c;arpl tJgI sirada, pndi~ ah bir kolu olal'ak bir~ k asi a§ ' 'et ler uzerine yiirtiyen me§hur ~ahsuval' zade Ali beyi n a )retin den olduklan ve bunlarm sonrndan bilindigi gibi padi§a­ hm gazab1na ugr . at'a bu zorlama altmda Telre'den Urfa'~Ta e Ul'fo'dan Varto ve Bulam ilc;elerin galip bu salla a erle§t ikler i sarulmaktachr, Cib 'anblar, Hangi zorlama ile dog-u illerine gelmi§ o[ alar dahi, ,ati­ yetle bil 'gimiz bir hakikat varsa, 0 da, bu k" bilenin c10rt asn' onee Ana­ dolu'dan dogu illerine go~m ii § bir Turk a§iret i oldun'u dul', Kom ~ul arlm olan u halkm, bugtinkii tip, sinla, orf, det ve ayn ldI larl arn oylar aki Turkc;e adlardan tamam n Turk old lklan Rnla§llnll . t ll"; Bu a u'et, asu'lm'­ t a ~dlr altm da ya§anm~ ve aneak H . 11 inei iizyIl a§mda Varto havali· • sinde Yllrtlanm.1§ e ekincilik hayat a gil·nll~lll'. Bn halkm gone e i (en hang} mezhep ve tarikat a bagh ulllndugn l"estinlemez, Aneak b a u'et halla, Varto, Karl ova, Bulamk ilc;elel'inde ) Ul't landlktan soma, 0 ngda, ~afil mezhe ve Nak§l t al'ilmt ini Bagda t'tan get irip , Qauakc;ur, Palo, Genq, Sollian, Vat'to, KaillOva muhitindel ' halka a~llayan Palolu seyh All elinden Safii ve Nak§l t at'ikatini kabul edel' k bu nileye mili'it olmu~lar­ dlr (1), Bn halk, eslti inaru~l al'lm pek c;abuk unu tara ' bu mezhep ve t ari­ katin f e aileri kesilmi§lerdir, Cibranh a§u'et ine ba.!lkanhk yapan Suvar ogullal'l, ~afii m ezhep ve Nak§l tarikatini kabul ettil ten som , milli v I'h JarIm t amamen T lam e Ar ap til ktisiine fed a eder ek, kendilerini takti maksadiyle, dede1erj olan ~ahsuvar'm ve D erv~ Budagm aslen Arap ve Seyyit oldu lanm iddia et­ m ek sur t iyle, kendilerini Ci ran m~ iretinden ayn e iistiiri gormil , bu iddia ile kendilel'ini ( 'gel' a.~ir t eratmc1an ytiksek tutmaya ve onlarl ken­ dilerine manevi v idari hir ekilde baglamakt a biiytik bafjar l gostermis­ ler ' . En gOl'ii§ titiin ilag-aJarl ve u§iret erab " raSlD a kOkl e"mi§ bunlar h er eyden once ~ehy)erine ve N ak i taril(atinin Arap hIrsiyl yliriiyen A

(1:) Aslen P a rt Tiir lerinin Zaza-dUmbell !lubesine m nsu p olan Seyh A li, rivayete go re il im tahsili i<;in B agda a g i tmi~. Nak!li lslifesi olarak yurduna do­ nilnce, IT inci astr hicr ide tarika ttn t blitiin Z aza-d iimbeli §u besiyle, Cibran, H ase­ nan, ikran a~iretleriyl e Ko nna oc;o ~ubes i nin diger boyl r Ul3 a!jtlatnl!jhr. Asi $eylt Saidin ceddi o lan 'b u adam, HaIti T Urk soyundBn kioaye olarak nes ebinj Arap ku­ mandant H alit bini Velide in tisa p etmek suretiyle (Halid i) oldugunu soylemi§ tir•

.

55

umdelerine baglanarak Tiirkliiklerini. milli varhk ve benlilderini ve OJ dillerini unutB:rak, Osmanh siyaseti iginde dogu illerinde esen zehirli fi­ kil-Jere ka Ilarak, Kiirtliik ve Kiir distan iiIklisiinii ta§lml§lardlr.

A§ajpda, geleeek bOliim lerde ac;Ildayaeag.m gibi, bu tiirlii ve aSllslZ fikirler le zehir lenen bu a§iret halkl, Tiirkliiklerini tamamen unutarak H. 1307 yIlmda manh padi§ahl Sultan Hamid'in te§kil ettigi Hamidiye alay t e§kilatma gir erek 1200 meveutlu ii~ tane Cibran a§iret ath alayml kur­ mw~ ve bu nlaylar kaymakam ve binba§lhklarma hep Suvar ogullarl gee; ­ mi ~lerdir.

Cibran a§ir et alaylarl, 1914 Cihan Sava§mda, dogu eephesinde biiyiik yararhklal" gostermi. IeI've fakat milli hareket ve uyanma ba§laymca ve biiytik Atntiir k, milli bir inan ve Ulkii ile meydana t;lklP hilafet ve §eri. atin temeline el uzatmea, Cibran agalarl ve a§iret halIn, dint akide V8 §eyhleri 01 n ~eyh Said' in manevi tesiri altmda ezilerek, derhal mim ci· dalin al yhinde harekete ge~mi§ ve en son 1341 - 1925 Ylhnda §eyhleri olan HIDlSll ~eyh Sait'le isyan ederek ve bu irtica hadisesinin en ba§ma ge~e· rek. dinin, §eriatin, hilafetin, birer fedaileri kesilmi§ vegergekten bu adlar altmda ash astan olmlyan Kiirtliik ve Kii -distan daVaSl igin gah§ml§lardl.

UC;yiiz Yll oneesine kadar tiirkc;e konu§an ve halis Tiirk soyundan olan bu R§ir et halkl, dint telkinat ve §eyhlerinin yanh§ duygularma uyarak bil • • m emezlikle, m ensup bulunduklarl Tiirk milletine ve Tiirkliige kar§l koy­ mu§lardl.

Cibran a§ireti, yapbklan hatayI tez kavraml§, biiytik tecil affmdan sonra Curnhuriyet idaresinin §efkat dolu kollan arasma ablarak, Tiirkliik v m 'm birIiklerini idra\ edip, a§iret ve §ekavet sisteminden hiirriyet, ada­ let ve Tiirk milli birligine ge~mi § ve bugiin Cumhuriyetin yiiksek idare ve rejimine igten baglanml§lardlr.

Suvar ogullarl, torunu ~ibili ogullarl, Araboy, Biliki, Aliki, :M:emiki.

Sinear ve Teymur oymaklarma ayrllan Cibranh a§ireti, halk nm Karhova ve Bulamk il<;eleri harit;, yalmz Va.r to ilc;esine bagh koylerde 35 koyleri alb bine ynlon niifuslan varrlir. Bu halk, bugiin tamamen giftgi ve gah§kan. dlr. H rkes koyun ve idar e sahibidir. Topmklan verimli ve boldur.

B - Lolanhlar: Kadri Kemal Kop'un "Dog-uda Ara§brmalarlm" adh eserinde verdigi bilg'ye gore, Lolan a§ireti, Asya'da husule gelen bir kurakhk yiiztinden Miladm dordi.incii yiizYlhnda ana · yurtlarl olan Tiirkistan'daki Lolan §eh· r inden batl ya gogmii§ bir Tiir k kabilesidir. Lolan §ehrinin harabesi, halen Tiirkistan'rla mevcuttur, H. tarihin 10 uneu yiizyllmda Varto'ya gel en ve il~enin yerli halkm­ dan sayllan bu a§iret halkl, Erzincan ve Dersim bolgelerinden Varto'ya geldiklerini ve Akkoyunlu Tiirklerin Karabali oymagma mensup bulun­ duklanru soylemektedirler. Bu kabile halkl, Varto'da Kahbalkager, Kasun.

56

•

•

/

Un'dan boylarma ayrllml§, eski 01"1', adet, inam§, tip - <;ehre, erkek ve ka­ dm acUarmda hentiz halis Ttirk vasl1'larIm saklama!:tadlrlar.

Otedenberi Ttirk olduklanm, milli bir inam§la bilen ve tarihin her devrinde Ttirk hakan ve padi§ahlarma <;ift<;ilik yapan ve bu sebeple a§iret SaYllmlyarak, Sultan Hamit tarafmdan kurulan Hamidiye te ~k ilatma alm­ mlyan Lolan a§ireti, a§agl fasIllarda yazllacagl gibi, Hamidiye alaylan devrinde Cibranh akmlarmdan kendilerini korumak i<;in silahma sarllarak ka ilelerini ayakta tutmlya <;ah§llll§ ve fakat btiytik zararlara ugraml§­ lardl. o c;agda, bu kabilenin agasl bulunan Kahbal ogullarmdan Mehmet aga, Hamidiye alaylarma kar§l htikumetin ntifuzuna sarIlmak maksadiyle Varto meclisi idare azahgm~ girmi§, ve yine de, Hamidiye alay kumandan­ larmm ntifuzlan altmda ezgin bir hale gelmi§ti. Bu a§iret halln l\'Ie§ruti­ yette, btiytik bir mevcudiyet gostermi§, mill! mticadele harekatmda odev­ lerini yapml§, Cumhuriyet devrinde ~eyh Sait isyamnda, mill! kuvvetler safmda c;ah§ml§, Cumhuriyet ve Ttirkliige onemli gorevlerde bulunarak bu son deneme ile Ttirkltiklerini ispat ve yurt odevlerini yapmlslard 1l'.

Lolan a§ireti Alevidir. Bu a§iretin bir klsml hentiz Erzincan'm Dan­ zik nahiyesi koylerinde oturmaktadll'. Lolanhlar Erzincan bOlgesinde iken, Aleviligi burada kabul ederek H. 736 Ylhnda (Alaettini - Ertena) tarafm­ dan mtir§itligi tasdik edilen Horasanh HacI Kurey§ babaya <;lrak hakkmda baglanarak, Alevi - Bekta§~ tarikatine girmi§lerdir. Ogagda Erzincan'daki a§iretleri yoklamaya gelen Sultan Alaettin, bu Horasanh babanm seyyit­ l erini resm! bir seceresi ile tasdik ederek, Lolan, (Jarek a§iretleriyle birlik­ te 0 civarda bulunan birka<; Ttirk a§iretini daha , bu babanm tekkesine lokma hakklm vermege bag!aml§t r. Bu halk yirmi Yl1 oncesine kadar Haci Kurey§ ogullarma glrak hakkl vermi§lerdir.

Lolanhlar, Varto merkezinin 8 ve Karakoy bucagmm 11 koytinde top­ lu olarak oturmaktadlrlar. Bu a§iretin Vm·to'daki ntifuslan tiC; binden fazladlr.

C - Abdalall kabilesi: Bu kabile halk1, Lolanlardan once Varto koylerine gelmi§lerdir. Bun­ larm Akkoyunlu htiktimdarI Uzun Hasan'm BingOl daglarma c.;adlr kur­ dugu <;aglarda, Akkoyunlu Ttirklerden ayrllarak Hanabdal ile Varto koy­ lerine geldikleri soylenmektedir.

Hicretin 9 uncu ytizYlhmn ba§mda Varto koylerine gelip yerle~tiklerl samlan Abelalan kabilesi, tOp ltI olarak Varto ilgesinin Bin2'01 eteklerinde urulan ve bu ilc;enin merkez bucao-ma bagh olan Gi.iltikler, Ho ~ an, Kal<;lk a dh tiC; koyde otururlar. Bu kabilenin bu kOylerde be!} ytizden fazla ntifus­ 1arl vardlr. Abdalanhlar, Hm ~s. Tercan i1c;esinin <;e§it koy ve komlarmda dag-Imk bir halde ya§lyan <;iftc;i1erdir. Bunlar, bulunduklarl yerlerde ken­ dilerinden se<;ilmi§ hic;bir a§iret agasl idaresinde bir topluluk kurmaml§

57

.

ve tarihin her devrinde civar a~iretl «:rin boyunduruk ve idarcleri altmda. ya§aml§lardlr, Hamidiye alaylarl t e§kiHitmda, Abdalanhlar, Varto merkezine ve Hamidiye kumandanlarma yakm olduklan i~in, Cibran a.~iretinin nUfuz­ lan altmda Slta§ffi1§, YIll r ca bu a§iret agalarl emrinde ~all!~ml§larchr, Bu zor §artlar altmda y~Jyan AbdalaullIar, yaPllmaSl gere1 n Ttirk~ tilti k Odevlerini laylkiyIe ba§urama lklm'l gibi, ~eyh Sa it is an mda Insmen Alevi a§il'et lel'e katIlara k, htikumete yardlm ve In men asilere katllarak milliyetlerine lu yanct eb i§ler dir, Bu a1}iret halkl, otede beri ekinci ve koyuncu o1arak ya .aml§Iardl r , Bunlar da Alevi ve Bekta§idil'ler. Son ~aglal'a kada r sadettan "Baba - lIJan­ surlu" Seyyitlerine gm lk ve lokma hakkml ernii.lerdl , Bu halk, pir j { ­ mtir§itlik eihetinden Baba Mansurlulara ve rehberlik klsm mda, ocaldan ba§mda kalan bir ai eye V El bazIlarl da KUl'ey§ Seyyitlerine baglannll~l ar­ du', Varto bOlgesinde herhangi bir kabile veya a§irete mensup olmlyan tek bi!' halk fer di yoktur, Yuk nda aellarl ge~el1 bu kabileler den ba!}ka yin:'! i1c;e merkezine bagh Kovik, Ta§<:l, koylerinde, Kim orh ve ZatiJeyh koytinde Kllavsl adh iki hiiC;tik kabi1e vardu', Kimsorlu kabilesinin Varto'­ daki niifuslarl 400 ve I Iva-slan n 200 den f zlachl', Se ,;ul1ler devl'inde. Ale i olan ve sonradan yine bu tarikatin hir btitii n!i sa dan B - ta~' 'gi, kabul eden ve otedenbel'i koy unculuk ve c;ift~i­ likle gec;i en, Kimsorlu-Kimsol'du, kab' esinin Van tal'ihiuin Tii rkli.i1<lerini be1irtttigi ~acleli 3siretinden aYrIldlklul'l ve bunlarm 300 Yll ollce Kigi il­ ~es ine bagh Holhol koytinden Varto'ya gelclikleri ve KllavSJ - Klrava~'bla- ' rm Nabive ilc;esi alan mda oturan ve lrkan TUrk olan Karsanh kabile in­ den ayrIlchklar l so lenmektedir, J

p

t

D - ~f'rkesler : • TariM kaynaklann Mogol, Tatar ve en koklinden TUrk ve Turani l50ydan say gl e ec; n ve Qerkeslerin Kafl<asya'dan gelen fi e; kn ilesi, bu­ gUn Varto'nun ahal'bul', Te e, Zirink, Aynan, Dogdap, koylel'inde t ophl ola1'ak otul'mal-tadll'lar. Bl.1nlan n bu koylel'de bin kadar niif usla.rI al'dlr.

Stinni ve Hanefi mezh p olan ve hentiz kendilerine mahsus es i TUrk adet ve inaul§lnI oruyabilen Qerkes ve Qe~en l er, ya~ayl~ alnmmdan di­ gel' a~iretl erd n f arkll ve oaha medeni lil'ler , Bunlar bu bOlgede azhk bu ­ lundu da rl ic;in zaman zaman t\!~il'et ve del's eylik s lUntin idare~i altmda ezilmi , a§il'etlel'in baZl 2..det ve buyruklarml kabul etmek zorunda kal ­ ml§lar r, Qerkesler, Val' to il esine geldikten bugiine kadar, kendi aralar mda seGilmi ~ , herhang i bir aga veya zOl'ban n ida~esi altmda tOJ)lanmamH~. her aile ba!'ll b. ~ma htir ve demokl'at hir §ekilde ge~inmi~ ve her zaman ida­ reyi htikfimetten beklemi§lerdi. Bunlar, bazen kendi aralarmdan C;lkan bir ' 58

adan'lln arkasmda devlet hizmetine girmi§lerdi. ~ogu sanatkar, aZl c;iftc;i ve koyuneu olan bu halle, kendi aralarmda ~erkes , ~ec;en, Lezgi dilIeriyle konu§ur ve bu her iiC; §ube de, birbir iler inin dilIerini bilmedikleri ic;in ge­ nel kur ullal'da ve birle~tikleri yerlerde ttil'kc;e konu§urlar . ~erke lerin hep­ si de ttirkc;eyi OZ ana dilleri kadar bili!' ve her aile oeaklan ba§mda c;oluk c;ocuklariyle ttir kc;e konu~ maYI act t edinmi§le:rdir.

Emekli Miralayla r1Dllzdan M. Rjz , esel'inde c;ok hakh olarak biitiin ~erkesler haklcm da §oyle diyoI': "Bun ar , ll1um~ yel'!erde c;el'ke <;e dille§mezler. Bunun i<;in milIi bir­ likten ac;Ile bh' aY'Ih gostermezl r ve yurda daha c;ok baglIdII'lar." <;el'kesler , H. 129 Ka.!'s sefer ind onra Rafl,as ve Da -istan'dan go­ ~erek Varto' a gehni§let·dil'. B unla rm bir kabilesi de bu-kag Yll sonra Ur­ fa'da g lmi tiro Bu halk, Yenic;eI'i is anma, hiikumete sipahi olarak a­ It.,ml§ ve daha som'a, Mu~'ta beylerbeyi olan Aiaettin P a§a oguliarmlD idarelel'i alh nda iki yt"z kj§il' bit' at h mt' f rezesini te§kil edip bu mtifreze lie bazl a~jretlel'in e~kiyasl takibinde gezmi§lel'dir.

Cerkes ve 9 ~enler, a§ir etten saYllmadlllan ve bu bOlgede fazla nii­ fuslarl olmadliI ic;in l stibdat Devl'inde r caya sayllnu§, Hamid 'ye a~i r t alay komutanl l'mm himayesrne s gm r a', onlal'a hizmet gorm ii ~, vergi venni~, Slkl.1 bir duro da Imlml§ ve faknt §ahsi hiirriyet ve alcidelel'ini hi<; kimseye f eda etmemi~ti. l\1e§l'uti yet devrinde htirriyetler in kavu an (Jer k s er, k ndini t oplamJ§, ~eyh Sait isyan nda kudret ve kuvvetleri nis­ betinde Cumhuri. et idaresine hizmet etmi.§lerdir.

E - Hormek kabilesi: Atalar an stiziiltip gelen r ivay t ve inanl§a gor e, Hormeldi lea jJesi Hal'zemlidir . Bu ad, yaklll !;aglara kadar Huvarzemiyan §eklinde konu­ §~u~u.

~

Bu a~iretin y U$ adamlarl, soyJarlDl anla h rken : - Biz, Huvarzem §alu olan Mehmet a h'm oguIlar lYlZ. Ebtilmiislimi Horasani, esri-seyal'a 1 al"l?l sa ~lP kuvvetten dii§miifj, ve k ndisine ke­ ment at11rp tutulacagl Slrada, bizi dedemiz Mehmet ~ alu jmda na yeti­ ~i p ou kurtarnu§, ve 1m dfwa da sonuna l~a ar a§iret iyle btl'lllite til ­ mii limle c;ah§mI§, E meviler i Ol'tac an kaldlrchktan som a Horasan'a don ­ mii~ ve Ebtil Iluslim Bagda t'ta ~ehil; edilir ken, a§iret imiz Horasan'dan Erzincan'a ve ora an Dersim etekler ine ve daha soura Kigi ve Var to'ya yaYllmlJ}t 1'.. d 'Ier i.

I tib at devr inden once, bu kabilenin eivarmda 01 n a . 'etler, bun ­ lara HOl'umbeyan, Hor mekan ve Hllvarzemiyan diye adlandU'll'Iardl. Bu­ giin Kigi ile Nazm iye i1 ~eleri arasmdan get;en K igi nehrinin klYIsmda eski Bagm k sabasm yakm Hormel adh biiytilc bir !coy hal' besi vard r.

Burasl Yll area viran bir hale geldikten sonra son ~aglarda birka~ evli bir koy olarak kurulmu§t ur.

59

Hormek a§iretinin Horasan'dan Erzincan'a ve oradan Nazmiye ilC;e­ ine ve Hormek ko tine ve daha sonra Varto ve Kigi iIf$eierine dagIidlkiarl, !>ligtin bu il ve ilc;elerdeki boigelerde topiu oiarak ym~ayan bu halkm var­ bgmdan anlal}llmaktadlr. Bu gerc;eklikie beraber a§agdarda ort;leklerini :yazacaglm bazl tarihi belgeler, bu gorii§lerimi bir kat daha aydmlatacak, ve Hormek kelimesinin ashnm, Harzem adl oldugu kendisini gosterecektir.

Bu gerc;eklik kar§lsmda bile son ~aglarda bu a§iretin ilagalarl, kendi­ 'lerini Hamidiye alaylarma karl}l kudretli gostermek ve manevi bir duygu ile al}ireti erahm kendilerine baglahp toplu bir idare kurmak ve kendi­ ;lerini halktan tistiin tutmak ic;in: - Evet, biz Harzemli Mehmet ~ah'm ;Rna cihetinden torunlarlYlz .. Lakin babamlz. Hazreti Peygamberin amcaSl Hamza pehIivanm torunlarmdan Feramuz ~ahhr. Bu zat, EbtilmtisIim'in .ordusunda serdar iken Hazreti Muhammet, ~ahm klziyle evlenmi§tir. Biz, bu ikisinin c;ocuklarlYlz .. Bunun if$in bize Feramuzdan kinaye olarak Fere­ §at - fero ogullarl denilmektedir.. diye ovUnmU§lerdir.

Araplarda Feramuz ~ah adh bir kumandanm olmadlgml ve bu ada­ :mm bil' TUrk serdan oldugunu 'bilmekle dahi, bu iddianm biitUn inceligiyla yine TUrk soyuna dogru akhglm ve bu a§iret haIkmm, a§agl yukan, bUtUn menkibelerini, durum ve gorenekierini eide ettigimiz tarihi beIge­ 'lerie yUzle~tirince, Fero - fere§at ogullarmm da bUtUn al}iret halkiyIe bir­ 1ikte TUrk bir babadan olduklarml ve bu al}iretin Mehmet pehlivani Elhar­ ,zeminin ogullarl oidugunu kesin olarak soyliyebiliriz.

1928 Yllmda Varto ilc;esi kaymakaml olan Ankarah Ramiz Beyin ya­ 'nmda gordUgUmUz Harzem tarihinin 118 inci sahifesinde: - Selc;uk Padi§alu Aiparsian oglu Melik§ah'm 1069 - 1072 Miladi yI­ lmda, Anadolu fethille memur ettigi akrabasl, KutuImu§ oglu serdaI' SU ­ 'leyman ~ah'la beraber Mehmet Pehlivani Elharzemi adh bir emirin Er­ ,zincan'a geldigi ve SUleyman ~ah Erzincan'l fethederken, bu zah buraya Bey dikerek bahya dog,."u seferine devam ettigi ve bugUnkii Hornlek kabi­ lesinin bu adam dan tUredigi yazIlml§; bu gerc;eklik meydana C;lkml§h.

Yine 1928' Ylhnda Hmls ilc;esinin Alagoz koyiinde oturan ve Hormekli R§il'etinden Hasali boyuna mensup olan Mehmet oglu Alinin evinde okudu­ g umuz H. 950 tarihinde yazllml§ kiiC;iik bir secerede: Hormek kabilesinin ilagalarl hakkmda §u yazl vardl: "Iptidasl Harzem de§tinden gelen Mehmet Pehlivani Elharzemi, Er­ zincaR diyarma bey oImu§ ve sene fi rabiiilevvel 540 tarihinde Erzenil­ 'rum'da vefat eylediginden yerine oglu 'Melik ~ah Bey olup, kac;an Tatar GelUnca oglu CafeI' ~ah c;erisini alup Stilbiis dagma otag kurmu§ ve Cafer 6ah, 629, oglu Karazeynel 664, oglu Be§ir Bey 701, ve ogJu Miimin Bey 726, oglu Zeynel Bey 769, oglu Ayna.i Bey 804, oglu Kara Yakup 835, oglu Malhas aga 878, tarihinde fevt olmu§lardlr."

60

Hamailin ait klSmmda, H. 1065 tal'ihinde yazlldlg, anl~llan diger bir. yazlda: "Alhas aga oglu Mustafa aga, 956 senei hicriyesinde vefat edip yeri· · ne oglu Haydar nga Ua -aSl oldu. Mezburun 1019 tarihinde vefatiyle Hor-­ mek ilaga~l 0 -lu Glilabi'ye ge t i. Bunun <;agmda Hormek a!}airi yurdundan civara daglidl. GtiIabi ogl u Fere§at aga, kavmini t opiadl, dedesi Kara Ya ­ kup agamn klbcnll ku§andl, SiiIbiis §ehidine ~lklP burada cenk eyledi." di­ ye yaZlhdll·.

Kii<;iik bir hamail § klinde olan bu §ecere, 950 Ylhnda Hormekli AI ·­ has aga oglu Ali ta rafmdan yazIlml§tIr. Ondan onra yazllan tarihsiz Ve­ c;e§it el yazllarmda, §ecer nin bulundugu ev sahibinin dedeleri, §ecereyi yazan Alhas aga ogiu Ali'ye kadar gotiiriiImii§ ve §oylece sona erdiril·­ mi§tir: Mehmet bini H iiseyin, bini Mu§ail, bini Kara Ali, bini Salakal, bini ..,{uhammet, bini M ~t, bini Giilabi, bini Mustafa, bini Ali aga, bini Alhas · aga. diye 11 babasml kaydetmi§tir ki, bun lara Alikan oym::egl derler.

Bu eski §ecere ve hamilin diger klslmlarmda cenk ve nusrata ait bazi liyetler, araPtta ve tii rk~ e dualar ve cin, peri ~errinden sakmmak i<;in bir- ­ ka<; niisha ile bir<;ok tlirk<;e gijlbanklar var chr.

Bu kabilenen Tiil' ~l iigii hakkmda oturduklar l yerlerde ve E rzincan'm Silepiir bucagiyle Nazimiye'nin Civarik, Balik, Hormek koylerinde, yeni. den bir~ok canh eser ler ve yazill mezar ta§!an gozlere <;arpmaktadlr. Dogu illerindeld nesH ir;in yeni bir eser yaza emekli miralay M. Riza "Birlik ve­ Dil irligimiz" nehru verdigi bu esel'in 23 iincii sahifesinde: "Hormik, Cankh ve Lolan a§iretleri soyca Tiirk olduklarml bilir v soylerler." diyor.

Son <;aglarda Varto'nun ~ arik koytinde bu a~iretle beraber bir<;ok Tiirk kabileler inden bUgi ver en bir siilale §eceresi meydana <;lktI. Bu §e ­ cere ilk once H. 582 Ylhnda yazlhm§, ve 628 - 1232 yllmda Sel<;uk Hukiim­ dan Alaettini Keylmbat tarafmdan tasdik edilel'ek, Sllltanhk miihiiriyle miihiirlenm~§tir. Ba§hba!pna bir kitap dolduracak kHdar uzun olan bu ~e-­ cerenin belirttigine gor e : §ccerede adlan yazh on iki Tiirk a§ireti, Sel<;u­ kiler devrinde Ilorasan 'dan Erzincan'a, Ba ~ n (1), ve Hiisnii Mansur ka­ sabalarma gel m i ~ !erdir. Bu a~iretlerin ba§mda Alevilik halifeleri olarak" gelen Horasanh Seyyit Mahmudi - Hayrani ve "~ahmensur baba" Htisnti ­ Mensur kasabasmda tekke kurmu§!ardlr. Sultan Alaettin Bagm kasaba ­ sma gelirken, ~ahmensur'la Seyit Mahmud'un oglu Haci Kurey§i, ve Seyit Ali adiyle amlan Dervi§ Beyazi, bu on iki a§iretin agalarIm Bag-m'da' (1) Bai'bn Karakoc;an il~e~inin ~imalinden ge<;en ve Dersim daglan eteklerin­ de bulunan Kigi-pirinehrinin geni!) bir vadisinde kurulmu,; pek eski bir Tiirk §eh­ ridir. $ecerenin anlatt gina gore biiyiik bir kasaba olan bu :rerin, Ylgm enkazlant icinde §imdi kiiciik bir koy vardlr.

611I

oplnyal"ak bu seyyitlerden m ucizat ist emi§. bunlardan ~ah Mensur duvar Haci K urey§ Ue D erv~ Beyaz da f m ndaki ate~e girm~ler­ d ir (1). Sultan Alaet tin bUnlal'l bu mu izele ini §e erede tesbit edip silsi­ le1erini tastik etmi§ ve bu on iki Tur k a§i r efni il'lik ve mtirjit li bakl ~ mmdan ~ah l 'lansur'la Hacl KUl' y 'e ve rehb r li <: makammda Dervi§ Be-­ yaz a mtirit edip lokma haldona baglaml§tu'.

Tamamen ve al'ap~a ve ba Zl yer lerinde ttirk«;e ile karl§lk hir yaziyle yazllan bu bU .. k §ccel'edeki Sultanla rm r esmi' mii htir ve a:lliar llla baln­ ltrsa; ultan AJaettin'den bir a 11' sonra Osma,nh Padi§alu Orhangazi, bu §ecer e 'e ildnci bir §erh ~ e rmi§tir. Bu ~ erhte, §ecere sa liplerinin soylarm­ dan ve yer lerinden ahsedildiUen soura: H},IIiice e en haz' Ii §ecer ttin f i semane maeti - mite, ve fi vakti lifeiha Bagdad, ,Abdullahil Tayyip, fi va kti ziiIillahi islam, biismihi, Sul­ tan Orhangazi."

Bu §el'hten sonra Osrnanh Padi§tllll Murat Han, E ag n kasa asma ge-­ lip bur adaki TUr k a§iret again iyle ~ecere sahiplerini huzuruna alarak, §e­ eel' , e tic;tincti bi!' §erh ~ekm i§tir, Tastikten sonra §ecer de §o Ie denil­ mekterdir: -- Ve min Hazihi elsilsil yi el!jerifii f el'idil- dehir. vehidil- as r, el­ seyyit ~ e. 11 Mahmudul - Hi, fi vakii Sultan Murat Han, ve zuhuru kera­ metihi. k rameten a ·han. 1\ e~huran fi h uzuru Sultan Murat Han. bai­ retlin bilnal'ilkesil', Fi h.'1lsahati Bagm, Sultan Murat Han. Bagm kasubasl gelirken burnda tarikat rehberi olan D l'vig Beyaz 0 - TInl"nc an i U yyun a 1t bir zatl gosterdigi Uyakat­ en do1ayt. kenclisine Qanak~ 0 ns TIl vald'edere bu ovan1n Abl-tahhur koyti nde namma hir te ilie a,:nll~i'l'. Dunun irin ~ecere §u metin vardtr: E lmalum velme§hur DerYi§ Beyaz v I eli alem, Ali - yyun mukay­ 'e u f ilkiitiig i iltekiyeti el mii~ emi mem,,'lliket ii pah;ur Abi - tahhuI', Bu ~ecerenin Sultan AHiettin t Tn! n dan t asdik edil igi ag a, Bagm k,a aabasln a §ece 'e ahi eriyle h"Ii te Sult~lll 'n huzuruna gelip ~ecerede­ ki babalar mfu" it denen on ild Turk ulJireti i<;inde Hormek kabile inin 0 c;ap,-da ha<l l olan Cafer'in d adl Val"ellI'.. ~ ecel'e bu a~iretleri §oyle vaslflan­ chrmaktadtr : 1 afer min kabileti de isenl l'. elmusamma tikseii dag. lsmtihfi Siilbti en (:"). Bil:lka Hurem bogan.

2 - Tevmur. fin {aoileti < 1;"n. ]1: mUSamnl, ul'ken t t1 an.

3 - IIil 'eyin Min ka ileti Ba-i1y s Elmusa.mma Han val'. y tirtitrnti ~,

I ) Bu flnnm Ylklk duvarlarl son Z3ma

:l tadar bu civa roak i halk tarafm­ ve biiyii k bir ziyaret bllinirdi, (z) T erciimes i liovlecli r; " D e s inler - Delihasan r kabil esind en olan Cafer kit yii<;e dJcg dedi kleri siilbiisle ant lJ r. Bu kabilen in lakablan Hure m - be&,an'dlr." SiiI­ bils da{tJ Hormek koyiiniin iisliindedir.

dan tavaf

62

ed~ rr

•

4 - Muhammet Min kabileti Milli. Elmusamma Bozlur.

5 Abdullah Min kabileti hoI. Elmusamma ii~ ayak bIlakabl iki 'b Olii k.

Ali. Min kabileti Haydar. Elmusamma Bedirkan. Yulakkabu 6 kar avel.

7 - Mustafa Min kabileti Karsan. Elmusamma hanc;er dik. Yulak­ kabu §az.

8 - Ibrahim Min kabileti Lal. Elmussamma bayi-kara yulakkabu y iirti . uzun.

9 - Mah mut Min kabileti Qabr Tah ir .

10 - Muhammed min kabileti Dada. Borek uzun. Ibtidasl bucaktan gelmedir.

11 - Yusuf min kabileti zor veliyan. Elmusamma duvardelen.

12 - Abbas min kabileti Merdis. Elmusamma ldi lah dik.

Bu §ecerenin verdigi bilgi de: 0 I;agda Hormek kabilesi lakabmtn Hurum - began §eklinde oldugunu gostermektedir. Azerbaycan yakmlarm­ da Harz m TU rklerin'n kondukiarl bir ova var du' ki, buraya Hu 'urn-dUzii vc bu ovadaki TUrk agalnr na da Hurum beyleri denihnektedi..r . Bu kabile halkmm bu ad altmda SiilbUs eteklerine goc;tiikleri ihtimali vardJ r.

Secerenin toplu olarak erdigi bilgilere baklhrsa, Selc;u k hiil Umdan S ult an Alaettin, tasavvuf ve alevilige bUyUk bir onem vermi§tir (1) ve tarikat halifeleriyle birlikte Hicretin yedinci YIll ba larmda dogu illerine gelen bi..r~ok TUrk a§ir eUerini ok~a-rD1§ ve onla rdan fayd alanml§tlr. 0 c;ag­ a E rzi..ncan ve Bagm kasabaJan arasm daki ve ·i..mli yerlere yerle~en bu TUrk oymaklar , sonradan Osmanh Padi§alll Orhangazi ve Sultan Murat tR.raf mdan bile himaye edilmi , ancak bunlar Ya uz Sultan Selim c;agmda a~aglda gelecek boliimler de aC;lkhyacHglm gibi, bu verimli ve aC;Ik yerler­ en kaC;lp Dersim'in ka ranltk daglar ma lmc;nll§lardll·. ' Btl §ecer ede adlan yazlh olan a§ir etler, bugUn bildigimiz, pirlik bakI­ m mdan bu babalara bag'lanml§lardl. lz01, Ha yderan, Ka r san, ~ahv eli yan , Arili, ~adili, Milan e iki karde~ k abile olan Hormek ve Hn'an a~i..ret1eridil". Diger U<; a§iretin hangileri 01 ugu bilinmem ktedir.

Yuka rIda s!ralad g mIZ tarihi kayn klar, tOplll olarak gozoni.ine alt­ n'rsa ; !iecerede a I yazIlI olan CafeI', Mehmet P ehlivani Elharzeminin to­ • r uu'u ur. Ca fer'in Erzi..ncan' n Sile"')Ur bucag1ndan go~erek . 0 Gagda Bagm kasabas na bagh bulunan StilbUs dagl etegindeki Rormek, Bahk ve Civarik (I ) Sultan, Alaeddin, 0 <; agda $ahmensu ra ayn bir fjecere vermi:j, halen Ma­ l azgirt i1 <;esinin Sobak koyiinde Seyyi t Cafer ogullar! yanm da olan bu !!ecerede y in e bu on iki T Ur k a!ji retin in a dlan vardu. Bunlar : H iran a!jireti Caferin karde!$i olan Ali-dost ogullandu. Ko<;giri ve !zol afjirctlerinin de Hormekli ile bir boyd an olduklan soylenmekt edir. Hiran afjireti Mazgirt'in Mohundu bucagmm yirmi koyiin­ de oturuyorlar.

63

koylerini yeniden kurdugu soylenmekte ve bu cihet Alagoz koyUnde bulu­ Dan §ecereden anla~Jllmaktadlr. SilepUr bucagmda Mehmet Pehlivani'nin kurdugu bliyUk koy, Dalay ve Sav§ek adh U~ koy vardu'. Bu koyler hal en Hormek a§iretinin Alikan kabilesiyle meskUndur.

Cafer ve kabil si, Bagill civarmdaki koylerde ~ogalml§, a§agl bolUru­ lerdeki taril i olayl r arasmda a~lkladl glm gibi buradan par~alamp Kigi, Varto, Refahiye ve Kuru~ay il~elerine dagIlml§lardlr. l\Iehmet Pe livan'm Erzincan'da ne kadar kaldlgl ve burada ne gibi i§ler gordUgU hakkmda elimizde higbir tarihi beIge yoktur. Yalmz Erzin­ can'm Kutulmu§ oglu SerdaI' Siileyman ~ah tarafmdan zaptmdan bir aSlr 8om'a, Ali MenkU~ekle, Sel~uki1erin elinde dolanchgml ve nihayet Sel<;uk Hiil Umdarl KIlle; Arslan oglu Siileyman ~ah, 1181 - 597 tarihinde Erzin­ can'a ge irken, karde§i MugissUddin ve damatlarI MenkU~ek oglu Fahret­ tin'i Behram i)ah ile birle§ip, topladlklan bir ordu ile Erzurum meliki, Me­ lek ~ah bini Muhammet Uzerine yUrUyerek Erzurum'u Melik ~ah'm elin­ den aldlklanm, Erzincan tarihip,in 38 inci sahifesinde okuyoruz.

Alagozdeki kU<;Uk §ecerenin vercligi bilgide': Mehmet Pehlivani Elharzeminin 1124-540 yI1!l1da, Erzurum'da vefat ettigi ve yerine oglu Melik ~ah'm Bey dikildigini kaydettiginc gore: Mehmet Pehlivan'm Er ­ zincan'da, MenkU~ek ogullarl tarafmdan basbrllarak burac1an Erzurum'a gelip eylik kurdugunu ve burada OldUgU, ve sonrac1an valiligi elinc1en all­ nan adamm l\Iehmet Pehlivan oglu Melek ~ah oldugu tahmin edilmektedir.

Yine Erzincan tarihinin ver digi bilgiye gore 1211-627 Ylhna kadar Erzurum Ali-MenkU<;ekJe, SeI<;ukilerden RUkneddini Cihan ~ah elinde kal­ mI§, Ri.ikneddin, Hal'zemli Celaltiddin'e yardlm ettigi i<;in, Alaettini Key­ kubat, Erzul'um'u bu tarihte RUkneddin'in elinden alara k iilkesine kat ­ ml§br. ~orik koyUndeki bUyUk §ecerenin 1212-628 yllm da Sel<;uk Sultam Alaettin Keykubat tarafmdan tasdik ve mUh tirlendigine ve bu §ecerey Melik~ah oglu Cafer'in ach ge<;tigine gore, Cafer'in babasmdan SOnI'a Er­ zurum ve Erzincan'daki kabilesini alarak Bagm kasabasma bagh olan Stilbtis dagmm etegine gelip Hormek, Civarik ve BalIk koylerini yeniden kurup ar kasml bu sarp ve yal<;m dai a dayamak suretiyle ,hayatIm kurtar­ dig, ve 'Sultan Alaettin bir mtiddet sonra Bagm havalisindeki a§iretleri yoklamaya gelirken, 0 gUn, Hormekli kabilesinin ba§l bulunan Cafer'in .adml bu §ecerede kaydettigi anla§llmaktadlr.

Tamamen Ttirk olduklanm yukarlda gosterdigimiz tarihi belgelerle sabit olan bu a§iret halkmm, hangi zorlamalar altmda Bagm bOlgesinden par<;alamp Kigi ve Varto ve dogu illerinin diger ,kesimlerine daglldlkIan­ m, a~agI boltimlerde yazacaglmlz tarihi olaylar arasmda a<;lkhyacag,m.

Ve bu boltimlerde gosterecegim resmi ImYJtlardan bilindigi gibi, Hormek halkl tarihin her ~c§it devrind~ TUrk olduklanm bilerek milli birlik ve bU­ 64

tuntiikten aynlmadan zaman zaman, dogu illerinde esen herhangi Y' ban­ el . ir v.e eel' yanlal' uymadan, bil' TUr k koyltisU ve <;ift<tisi olara ya§a­ 1ll1§ ve istibc1at d~vrinde Hamidiye aj,..'lylarmm i.i tun Imvvet ve salull'l!art kar§lsmda bin tiirlii zorluklar altm da say'lslz can ve mal kaybma ngl'adlk­ Jan halde, htirriyet ve cesaretlerlni kaybetmeden Ylnarca kar:l. kuvvet e islibdatIa ~arpl§ml§, me§l'utiyet de'\7rinde ve Birinci Cillan Sav~m a va­ tan cep esine ko§ar al kanJarml dokmii§tiir.

E u TUrk hallu, btiyiik hlI'tarlcl Atatlirk'iin yurt ve ulus ug'ul'unda ae;b gl milIi miicadele iill( 'stinde dog u illerinde Tilr! !iik ve Cumhur iyetin fedaiJeri kesiIerek ;;eyh S i t isyanmda Varto e Ri gi bolO'eleI'ind . heniiz asked kuvvetl rim iz yeti!jmemi . ken, haftalarca kaI'll bellerde asl kuv vet­ 1e1'1e e;aI'pl§arak bU:iik rararlI klar g"stel'mi§ ve en son asked miifrezeler emrinde milli Odevlerini sona erdirmi§lerdir.

Otedenberi kiiltiire bagh bulunan ve bugiin c;ogu okur-yazar olan Hormek halkmm Varto Be; sinin Dst iiran buca~nda yirmi bir koyde, 5 0 den fazla niifuslal'l vardlr. A§ir et sistemi in mevcut bulundugu aglaI'da, gerek Varto ve gerekse Kigi ile diger kesimlerd ~ blllunan bu kabilenin toplulugullu Kara Yakub'un ahfadmdan olan Fere§at - Pero ogullan i are etmi§, bu aile Hormek kabilesinin oc.ak ba~lsl Saylin11§tIr ( 1).

o

(I) Fere!)at oguIlan Vartoya g-el me zden once bu il c; edek i bu

mn det

Sorma m.t idare etmi§lerdir.

F: 5

oyma iPndan

kabiley'i bir orteym ur, ve daha SOl)ra H a sanban Ali oc-ullan

65

BOLOM: V Sel~u

iter ve llhantler Devrinde Dogu tlleri. Dersim'e SIgman TUrk A§iret!eri ve Hormek Kabilesi

H azer Till'der inin dog-u illerim ize yapb klan akmlardan sonra Ho­ rasan ve Ni... ubur'da kuvvetlenen Se ukiler in ilk htikiimdarl Sultan 'I ugrul, 10M M. tal'ihinde dogu illerimize kuvvetli bir ordu ile gelerek M !azgirL kasab lID mu lasara a1t~na ulrnl§br (1), Btl ~agdan sonra, Sel<;u 'I erIe Bizanshla ar asm da dogu iIlerimizde a rkasl esilmiyen &'tVa~lar ba hmw~ ve en so~, Selc;uk htikiimdaI'l Alr ars­ lan , 1 72 M. t ar ihin e Bizans ordusunu M la zgit'te yenerek Bizan s Impa­ r. torn Romnno~ 'u esil' etmi§ti r . Bll tarih ten sonra Sel~u kiler, biittin dog u illeri ni e lerine alarak Anadolu'ya a!rnu§lardll'. Sur iye ve F ilistin 'i istili etmi§lerdir.

Al pal'slan oglu Melikf;ah'm Anadolu f ethine mem ur ettigi akrabasl K utulmu,} oglu Set'dar Stileyma n §ah, 1072 Miladi t a r ihinde E rzinca 'dan Anad iu' a ge<;mi§, ti. tik ordus uvla Ann.dolu'yu Bizanshl ardan t emlzliye­ r ek 1093 :1. t arihinde tznik §ehrln e Rum Sel<;ukiler i hiil,iimetini kurmU!~­ tur, Bu h tikiimet birka~ ,VlI soura btitiin Anadolu ve dog u illerine tamamen hakim olmu) t u.

Bu agda. dogu illarin e. Dani1]m en 'ler, Men1<ti <;ek ogullarl, Sa c;uk ve Harz milerlerden ve t tirlti Oguz boylarmdan birc;ok Beylikler val' . Sel­ t;U d er idare inde 0 an bu Be liklerjn m erkezleri, Sivas, E l'zincan, E r zu­ l 'Um ve Diyal'b kIl" ehu'leridir . Van ve Bit lis bolgelerinde dagh T tir kler in Haltt soyuna In n up Kurt-baha. Baba-ktirdiler, ba gtnlslz birer del'ebeyi akc;ur, lVIotki, Sa on gibi sarr> daglaI'd" Part halin de ya'1lyorlal'd1.

T 1'1 IeI'm mens p Diimbeli - Zaza kabileleri bul u nu~rordu. Bu s' rada Ho­ rnsan v Ni ablU"'da ve T" l'ki t an'dan kalkan birc;ok Ttirk boylarl, Ak ve Kal'a wyun1ular, nogu iIlel'imjze akm geliyorlardl.

TIu <;ai!-dan sonra. c10gu illemizde ceJ'eyan eden tariht 01 -Ian ve Sel­ cu'c Snlta lal'1n ' n 0 gUnkii dur umlar1Dl, yukanda yazdlg' mlz Hormek knhi­ lp<;1. flll'; h n .a k'smen aC;lklam §tIm. Dig-er klsmlDl da tariM olaylar slrasiyle kovall,Vacag,m.

ea

( 1) Ahmet Refik Tarihi. Cilt 6, sahife 270,

66

Sel~uk Sultanlan dini ve m"illi

b ir duygu Be, babda, Ehli Salip ordu­ 'yle y Illarca ka hl'amanca ~arpl§lp Avrupa milletlerini hayret ve deh§et­ er i~inde bll'aklr ken, diger taraftan TUrk birligine ve TUrkUn milli akide ve ananelerine bagh olarak, dogu illerimizdeki TUrk halkma kar§l iyi dav­ :I'aIllDl§lardlr. Dogu illerindeki TUrk beylik ve a§iretleri, bu devletin saye­ sinde ya anCI saldmlar dan kurtulup istiklaline kavu§tuklarl gibi, TUrkis­ -t:m va Horasan'dan bu illere gelen Alevi ve TUrkmen a§iretler de, Selc;uk ultanlarmdan ve en c;ok AHiettini Keykubat'tan himaye ve kabul yUzUnti. gil . §Ierdi. YUkarJda gosterdigimiz tarihi bir §ecerenin metnine gore, .5ultan Alaettin, Horasan'dan gelen bu TUrk a§iretlerini bizzat tefti§ eda­ rek, bilim, tasavvuf ve tarikatc;ilige kar§l bUyUk bir ilgi gostermi§tir.

Bu tc -iill §ece~ede adlarl yazdI bulunan on iki TiirkUn a§ireti Del'sim ve Erzincan civarmdaki dug eteklerine yaYllnw~lardl. ~e ere ve Alago7. amailinln Iraydet tikler in e gore, 0 ~agda Hormek kabilesi, E rzincan'm Si­ pur buc giyle, Nazimi e'nin Civarik, Hormek ve BalIk koylerini kurmu§­ rd l. Hormek ilagasl Cafer , H. 629 da Hormek koyUnde olmU§t U. Selc;ukiler devr inde tUl'kc;e ,'e Del'sim'in ic;ine girdikten sonra da Za­ za'CA konuljmaga ba§hyan TUrk a~iretlerinin, 0 c;agda hangi zorlamalar al­ . mda geni§ ovalan blrakarak Dersim ve dogu daglarmm sarp bOlgelerine ekil iklerini ara§tIrahm.

Tarihi incelemelerden bilindigi gibi, Selgukiler, Horasan'dan dogu ille­ ine gelen bu TUrk aljir etlerine iyi yUz go ter erek kendilel'inden faydalan­ m~lardlr. Mogollarm dogu illerine akmlal'l baljlaymca, btl a§iretler Mo­ goUarm saldtrllarml! ugraIDl§, onlarla c;arpl§arak par~ lanml§ ve kendile­ ini knrtarmak igin Dersim'in sarp dag eteklerine gll lP burada kendila­ ini kurtarchklal'l gibi, zaman zaman, l"logol ordusunun yollarml keserek ~ ~l~lard:tr.

Bu slrllda dogu bOlgesi, yaYl]{ gibi ~alkam yordu . Mogollar, 628-1212 ihlnde sel'hatlerden Dersim ve Erzincan ve Sivas'a dogru aklyor, zaten 'kmek uzere bulunan Sel<;uk DevI t ini rarc:;ahyarak, onle1'ine ge<;en TUrk cptet ve beyliklerini YlklP gec;iyorlardl. Bu slrada .Erzincan, Erzurum, Pnto ve havalisinin ovalarmda ve dag eteklel'inde bulunan saYlSIZ Turk ~iret1el'i bu salg ndan kurtlllmak i ~in, en gok Dersim'in kuytu me~elerle TtiHii duglar n3., Er zincan civarmdaki daghk araziye kaglp slg'1llml!}lardl.

Erzinean §ehrinde bulunan bir~ok oymaI-lar, bah Dersim'e dolmu§lardl.

Ayru

I ic;inde. Mogollar tarafmdan saldll'lya ugraYlP Diyarbaklr'a

ogru ka<:an Ialettini Harz em~ah, Palo ile; sinin Ohi bucagmda, oranm erH halln olan Dtimbeli Zaza'b"m tar afm dan oldUriilmU. ve bu hadiseyi haber alan Dersim etelderindeki TUrk kabileler, Palo'ya inerek Celalet­

tin'in iutikamml alm'§ ve cesedini ahp Dersim daglarmm yUce bir nokta­ mda olan blr dagm ba§lUa lefnedip bu tUrbeye (Sultan - baba) adml VeI'I­ tni§lerdir.

67

.

Erzincan Tarihi; 46 nCI sahifede bu oIaYI §oyle anlabr: "Celalettin: Dersim tar afmda KUrt e§kiyasl eline dU§Up soyulm u~ ve oldiiriiliirken, haydut KUrd'e adml soyleyip hayatma dokunmazsa , Ia.n y apacagml vadetmi§tir. Bu vait iizerine Kiirt, Celalettill'i ~adlrl na gotii­ rUp, kal'lsma muhafaza etmesini soyler. Kendisi daga, at aramaga gider­ ken, bu esnada ~adlra elinde kargl, bir kUrt gelip, (Bu Harzemli kim ? e­ ye OldUl'll1tiyorsun 7) del'. Kadm da, (Kocam aman verdi, ~iinkU Sultan. dlr.) cevabull verir.. Kiirt, (Dunlar benim karde§lerimden bir ini old' · rdu..

Ier ve 0, bundan ~ok klymetli idL) del', elindeki karglYl vurur ve oy).e b' vurur ki, ikinciye ltizum kalmaz. Celalettill yere serBil'. Soma Dersirnner Celalettin'e aClylp mezan!la bir tiirbe yapmu~lar, elan oraSI Zazalarca zi­ yaretgahtIr. Ve pek mukaddestir. Ve Sultan baba namiyle t esmiye edilir (1).

641 - 1225 Yllmda Sel~uk HUkUmdan Mugisstiddini Keyhusr ey, Si­ vas'm Kosedag mevkiinde Mogollarl yenmi§ ise de, ardl arkasl gelmiyen Mogol a kmIarl bir tiirIti duruduruIamaml§tIr. MUgissiddini Keyh usrev.

644 - 1228 de vefat etmi§, dogu illerimiz ve Erzincan, tamamen Mogollann eline dii§mU§tUr. 657 -1259 yllmda Mogol H UkUmdarl Hiilagu, her yandan AnadoIu'ya bas­ kmlar yapml§ ve Erzincan'da oglu Ye§mut'u vali dikerak Ttirk boyJanna sonsuz zultimler yapml§, dogu illerindeki Harzem, Sel~uk ve digex Tur a§iretlel'inden canlarml kurtaranlar dogu illerimizin yiiksek daglan Dersim, Ak~adag, Mara§ ve Sivas havalisinin sarp yerlerine slgmmI§lardlr.

Rivayete gore, Ye§mut, Dersim TUrkleri tizerine bir ordu gondernri , ordu iki ayNazimiye civarmda, buradaki Tiirk a§iretierle ~al"pI§arak n elde edemeden geri donmii§tiir.

Mogollarm korkusundan, dogu illerillin yiiksek daglanna ve Dersm:r bOlgesine TUrk halkmm slgmdlgl 0 ~aglarda idi ki, tarikatini TU rk boyl' n a rasmda saglamak i~in Ni§abur'dan ~lklP gelen Haci Bekta~i Velir 680 - 1264 de Erzincan'dan ge<;el'ken, bir halifesini Dersime gonde~ buradaki kabileler, ta Horasan'da iken Aleviligi kabul etUkIeri i ~in btl fa­ rikatin biitiin bir ozii olan Bekta§iligi sevgi He ka},§Ilaml§, Ha I Bekt~'a miirit olup <;lrak hakkml kabul etmi~lerdir.

Bu c;agda Dersim daglarmda bultman biitiin Tiirk a§iretler i, Ttlr ~ konu§uyorlardl. Bunun i<;indir ld, Alevilik ve Bekta§ilikteki tiirkc;e, gil! ­ bank, nefes ve ayini cern kaidelerini c;abuk bellemi§ ve ordara kutsal b­ mevld vermi§lerdi. Bu halk, Yavuz Sultan Selim'in devrine kadar ana dil­ leri olan tiirkt;eyi aile ocaklarmda konu§mu§ ve bu <;agdan som-a Osmanh (I) Bu tarihi yazan vali Ali Kemali, 0 c;aglarda bile D ers imde sl g1l1an Tiir'k­ l eri Kurt gosterme~e c;a!t!!maktadll". Bu halkm 0 c; agda t ii rk <; e konu!ituklan. e!a­ Jettine taktlklan Sultan -haba adiyle sa ittir. Celilettini mu kadd es b ilmeleri t ona tapmalan bu ~el"!;ekli gi aydmlatmlsbr,

68

a.di§ahlarmdan gordUkleri kotiilu k ve yoketme kar§lSmda, kendile~ini ya­ OOnCl sanarak, ve Palo bolgesindeki Diimbeli Zaza a§iretlel'le temasa gele­ rek bunlnrdan Zaza dilini ogrenmi§lerdi. Dersimliler bu dil halitesine say!­ 6lZ miktarda eski tiirk<;elerini karl§tll'lp konu§mu§lal'dl.

Dogu illerinin Mogollar, llhaniler, Ak ve Kal'akoyunlu Beyler tarafm­ dan elden ele ge<;t igi, Hicretin 7 nci yiizyllmm sonlal'mda, Anadolu 'da 01­ duk~ kuvvetli -olan bir Osmanll Devleti kUl'ulmu§, Osmanlllm', Ulkelerini zsi§leterek dogu illeriinize dogru geliyorlardl.

---=0=----

j

•

69.

HOLUM: VI Osmanhlar ve Akkoyunlular Devrinde Dogu lIIeri ve Dersi Hicretin sekizinci' yUzyIlmm ba§larmda Osmanh Devleti, Ie; Anadolur­ da gittik<;e lartan bir varhkla Ulkelerini geni§letirken, dogu illerimizde Erzincan ve Erzurum, lIhaniler tarafmdan idal'e ediliyor, Ahlat, Diya kir ve Mu§ bOlgelerinde ve dogunun diger illerinde a§iretlel'ini idar ede ve birer derebeylik halinde ya§lyan, <;e§it O!tuz boylarma mnsup T" rk kabileleriyle, Ak ve Karakoyunlular Val'dl.

Karakoyunlular H. 777 yIlmda Musul'u ellerine alarak orta pir hUkU met kUl"mu§lardl (1).

Akkoyunlulardan Kara Osman, H. 801 tarihinde Azerbaycan, Mardin~ Diyarbaklr ve Erzul'um'u eline ge<;irmi§, Erzurum'da TUrkmen Beylerin­ den Iskender bini Kara Yusuf'la yapbgl muharebede katledilmi§tir. Bir miiddet sonra Kara Osman'm oglu Cihangir, Erzul'um'u zaptedere h - kii· met SUl"mU§tiir (2).

744 - 1328 tarihinde lIhanilel'in Erzincan valisi bulunan AlaettiD Er­ tena He Cobaniler beyligi arasmda Sivas - Erzincan hududunda §iddetli bir muharebe olmw~tur. Bu sava~ta Dersimdeki TUr k a§irf.tlerinin bir ln8ID1r Alaettin'e yardlm ederel~ C;obaniler valisi ~eyh Hasan'l yenmi§ler dir.

Bu slrada dogu illerinin bUtiin kesimlerinde oturan TUrk boy]an ara­ smda Bekta§l tarikati geni§lemege ba§ladlgl gibi, <;orum, Yozgat. rn as~'a..

Tokat ve 1<; AnaC!olu'nun TUrk kabileleri i<;inde sUratle yaYll1yordu. H. 733 tarihinde Osmanh Padi§ahl Orhangazi, Amasya'da Haci Bekta§i Veli i e­ gorU§erek, Bekta§i tarikatini kabul edip askerini Hacl Bekta§'a taktis. , ettirmi§ti. Haci ~§, Padi§ahm.yeni kurdugu orduya Yeni~eri aduu.

~

(i) Bu hiikiimeti ku Karakoyunlu Kara Yusuf, sonradan Teymurun gaz blna u~ Ylldlrlm eyazlda ka~ml!~ ve bu yiizden Teymu r la Ytrd.· rIm arasmda me!jhur Ankara sava olmuljtu. Kiinyelahpa-r, cUt 3, sahife 26-21.

(2) Ka~.osmanm torunlanndan olan "Uzun Hasan" Diyarbaktrdan Tebr' ve Horasana uzanan geni!j bir hUkiimet kurmu~. bu hUkumet H. g08 Ylh n& IudU' yaljaml!jttr. Safevi padiljahl Sah Ismail, bu Akkoyunlu hUkiimetinin Tebrizdeki lab. tina C;lkmllj, Akkoyunlu hUkiimetini inkiraza uiratml§t1r. Sah Ismail, Uzun na.sas:DD luzmdan doima torunudur.

10

/

takml§b (1). Hac} Bekta§, bu suretle tarikatini dogu ve bab Anadolu'da kokle§tirdH.ten sonra 737 - 1321 de Kll"§ehir'deki tekkesinde vefat etmi§­ til'. Bekta§i tarikati lkinci Beyazit devrine kadar Yenic;eri ordusunda, Anadolu koylerinde ve Istanbul saraylarmda kutsal bir tarikat olarak ya­ laml§b.

80.:. - 1387 tm'ihinde dogu illemize dogru Aksak Teymur'un ordulan akma ba§Iaml§tI. Dog'll iIIer imizin kuzey bOIiimlel'inde bulunan birc;ok Tiirk boy Ian ve Akkoyunlu a§iret el', Teymur'un ordusu oniinden kac;arak Der­ sim bOlgesine ve Sivas taraflarma gelmi§ler di.

804 -1388 b rihinde An kara ovasmda Teymur'la Ylldm m Be aZlt arasmda yapuan btiyUk sava§ta, 0 manh ordusu magliip olmU." Teymur Ug-radlgl yerler de Tiirl kabile ve boylal<lmn iizerine hUtiin ag,rhgiyle c;ok­ mU ~tii. Bu c;ag·dn. dogu iIlerimizin c;e§it yerlerinde ve dogudald a§iret e beyIikler arasmda sava~lar ba~laml§tl. Bu slrada, Dersim'deki TUrk aRi­ r etleri bil'birine kam~ml , Nazintiye cival'mda buhman Hormeklilerle Hayderan ve Alan a§iretl ri arasrnda c;etin bogUl~malar olmw~, bu' <;ag a Hormek ila a a51 , Cafer'in torunlarmdan Kura Yaku p imi§. Kara Yalmp, bir"ok yararltktan sonra dogu Dersim kabilelerini idaresi altma toplaml§, "tIbeyi" unvamm alarak H. 835 Il mrla olmitotiil' (2) .

(1 ) Ahmet R efik U mumi Tarihi cilt 6, sabife 335 de: "Orhangazi t mparator­ Jugunun mukadderatma hiikim olacak bu yen i t el]kiliita, d ini bir ma hi yet bah!iet ­ mek ic;in H acl Bek talil Veliye ask erini taktis etti rmil}ti. Haci Bektalil Veti, orduyu takt is et mekle beraber, ad ma da Yeni <;eri deml!lti. Yeni <;e ril er bidayette bin ki:iiden ibaret ve yalmz piyadeden miirekk epti. Maa l}, ye vmiye bir ak c;adan ibaretti. Fakat miiddeti kldem ve muha re b ~de g-osterilecek gayret ve l}e c~ a ta g-ore icablIlda a mn­ lacaktl. Tayinat, hiikllmettendi, tekmil klta biiyiik bir aile teHikki edildigi 11<10, te ~ ilatl b yt iyesine beyti b r m ahi yet veril mi§, bu sebcpten erkan ve zabitana Co rbaci ba§ l, A~<;I ba~ l ve Saka ba~l , gi bi isi mler konulmu ~ tu."

"Yine bu tarihin, aym ciIdin 430 uncu sahifesil'lde "A5kerle r orta kaplya ge­ lip dururlar dl. Bu slrada ba~c;aVll1i , kubbei hiimayun un online gelir, ell e rini flkaraYl bekta iye gibi niyaz mendiine kavu§t m:ur. Bir' seda ile: Allah, All ah, tlliillah, baJ ilryan, sine piiryan, !nh e; lkan, bu meyda nda nic e baslar kesili r, hie; soran olmaz.

Allah, eyvallah.

Kahn mlz, ktllclmlz dii~man a ziyan . K ullugumu z padi$aha ayan , iic;ler, be~le r, yediler, klrklar, Giilban!n Muhammedi, n ur u nebi, kerem i A li, pirimiz sultaI).lmu: hlinkiir Ha cl B ektqt VeIL De i e, devramna bQ d iyellm hu.. di ye giilbenk t;ekerdi.

Sonra birin in in aga bom-ii diye c;ag.nr. BolUk te : Kara kullukc;u burda, di ye ce­ yap verir. Ba§c;avu$ baydi der demez, boiiigun biitiin yold~lan ko§up kese kapl~tr­ lardl." d iye yazll1dl r.

(2) Hormek !leceresi. Alagoz hama ili. R ivayete gore, bu ilbeyi unvam, K ara Yakubun torUil u Alhas aga dev rine kadar siiregelmi$, bu unvan Alhas'tan a hnarak Karsan al}ireti reisi K o," Yusufa veril mi l}, bu y iizden bir boydan olan Hormek, Kar­ un asiretler i arasm a du§manh k girmls, Alan, Demenan, Hayd eran as iretleri de Karsanhlara yardl m etmislerdi r. Bu un vanm kend isinden ahndltJ.na meraklanan Alhaa a&a, delirmis ve bu deliliginde Hayderan. yaylasma giderken, gen!; bir gelin

71 \.

,

Te ' ur'un ordulan, dogu illerinden ve Anadolu'dan ~eki1ince, bu iller birbirledyle ~rpl§an ttirlii Tiirk idare merkezleri altmda t;alkalanml~ ve dogu illerinin hakimiyeti yine Akkoyunlularm. eline kalml§b.

Dogu illerindeki Akkoyunlu idaresi 878 - 1462 tarihine kadar devam etmi§, bu tarihte Osmanh Padi§alu biiyiik Fatih Sulta n Mehmed'in ordu­ SU, Erzincan'lll yamba§mdan gec;erek Tercan ovasma inmi§ti. Aym Yllda Baybul-t il~esin in "OtIuk - bel" nam gediginde Fatih ile Akkoyunlu Hii­ k"mdan Uz m Hasan Han arasmda yapIlan ta rihi sava§ta, Hasan Han ye­ nilmi ~ ve bu bOlgeyi Osmanh ordusuna terketmi§ti. Uzun Hasan'm vefa­ t mdan sonra yine Tebriz'deki AkkoyunJu Sultanlar, flrsat bulduk<;a, dogu illerimize akm yaparak buralarm- idaresini ellerinde bulundurmaya c;ah­ 8.1rlardl. Diyarbalor'da. Uzun Hasan'm oglu Yakup Bey hakimdi. Halil bey.

Tebriz tahtma cUliis etmi~ ti. Yakup bey, karde§ini. 61diirerek, H. 896 d.

Tebriz tahtma <;lkml§b.

Bu devletin son h iikiimdarl olan Mehmet Mirza ibni Yusuf bey, $ah Ismaili Safavi tarafmdan yenilerek ortadan kaldmlml§, ~ah Ismail, 908­ 1492 tarihinde Akkoyunlularm Diyarbalnr ve Tebriz'deki hiikiimetIerine son vererek Tebriz tahtma <;lkml§b (1).

5ah Ismail, Iran'dald Akkoyunlu tahtma ge<;tikten sonra, H. 909 )'1­ lmda biiyUk bir ordu ile dogu illerimize inerek Erzincan ovasma kadar gel­ m i§t i. ~ah Ismail dogu illerinden gec;erken TUrk ve Tiirkmenler, kimi ken­ disinden ka<;lyor ve kimi kendisine itaat ediyordu. Bll <;agda Dersim a§i ­ retleri pek seyrekti. Ancak l\Iogollar c;agmda Dersim'e slgman yirmi ka­ dar Tiirk a§ireti var(h. Bunlar da aralarmdaki kavgalarl yatll~tmp, ~ah Ismail'in he 'lu mgi bir saldm§ma kar~ll koymak i<;in gegitIer tutmufllar dl• • ah Ismail, dogu illerindeki Alevileri ve en <;ok Dersim'deki kabileleri kendisine dogru <;ekmek ie,in, soyledigi birgok tUrkc;e deyi§leri, giivendigi kimseler in agziyle Dersim'e sokmaga c;ah§lyordu. Dersim'deki HaCl Bek­ ta§ halifeleri, ~ah Ismail'in, Hac} Bekt a§ tekke ini tammadI~m ve onun, H acI Bekta§'tan icazet alan Osmanh Padi§aln Ikinci Beyazld'a haslm 01­ du ~unu iler i stirerek. halkm ~ah Ismail'e uymasma engel oluyorlardl.

AJevilik kaidesi Uzerin e ·· ylenen, ~ah !smail'in 0 giinkii deyi~lerinde Ha­ Cl Bekta§'tan bahsedilmedigi i ~ in , halk Eekta~i halifelel'inin sozlerine ina­ n1 yordu. ~a 1 Ismail Dogl.l illerinde yarlm bir hakimiyet kurduktan sonra, Tebriz'e c;ekilmi§ti. tarafmdan ba!jma bir kolenk ayran dokiilmii!$, c;adlrma donerken a!!ireti onu bu halde goriince ~ ok iiziiImii$ler, Alhas agaYl yiiz kurbanla alarak Sii"Ibiis dagl liehidine gitmililer, . Alhas, $ehidin tepesinde ,yabani ot yerken yuvarlanml$ ve bir saat sonra akh yerine ge1mi!i.

Ayranm Hayderan yaylasmda iistiine dokiildiigiinii hahrIaml!jhr. Hormekliler, biiyiik bir kuvvetle Hayderan yaylasml ba$ml$, bir c;ok adamlar oldiirmiili ve agalanm esir etmi§le r dir. Bu hiidise yiiziinden dogu Dersira aliiretleri ikiye ayrlIarak Ylllarca dovii~mii!ilerdir.

(1) KiinnehiiI-ahbar Tarihi. Cilt 3, sahife 3:1-33. Akkoyunlulann doiudaJd idareleri no ytl siirmii$tiir.

72

Bu slrada Osmanh Padi§alu Ikinci Beyazlttt. ~ah Ismail, bir taraftan padi§ah ile ho§ gec;inmek istel'ken, diger taraftan Tiirk dilinden konuc;tugu -Oz tiirk<;e, deyi§, nefes, ko~ma, giilbenk ve glevilik ayini cern tiirkiilerini, dogu illerine ve Anadolu'nun ic;lel'iile kadar yiiriitiir, Tiirkiin bu milli inan ve tarikati iizerinde Tiirk toplulugunu ve biitiinliigtiniin ba§mdan l{endisi­ . nin bulunmasml m;zu ediyordu.

Sultan Beyazit, ~ah !smail'in saltanat ve hiikiimetinden endi§e duydu­ gu hal de, alevilige temaytil gosteriyor, H. 915 Yllmda Hacl Bekt a§ tekkesi ikinci piri olan Bahm Sultan'l Istanbul'a c;agll'arak kendisinden (nasip) ahyor ve bu suretle Yenic;el'i ordusu iizerindeki sevgisini ve bekta§iligi kokle§tirmege c;ab§lyordu (1).

(I) Dstat Ziya $akir, Mezhepler Tarihi adlI eserinin 153 lineU sahifesinden ba§hyarak, lkinci Beyazldm, Bal!m Sultam lstanbula davet edip c;ok bUyiik bir i stikbal resmile kendisini kabul edip (nasip) aldlgml §oylece vaslflandlrmaktadlf.

"C:;inili ko~kUn hlma01 dairesinde b irka!; Bekta§i Babasl, Sultan Beyazld'. o turtmu~lar, tarikatm usul ve erkam vec;hile, ha~lnl kamilen tra§ etmi §lerdi. Son­ ra, bir tak lm dualar oku~'arak adbest aldlrml§lar, iki rekiit namaz klldlfmlljlardl.

D aha sonra tarikat rehberi alan adam, padi$ahm boynuna bir ip takml§h. (Tlglbent) denilen bu ip, biraz evvel Babalar tarafmdan Sultan Beyazlt namma merasimle k esilen (nasip) kurbamnm ttiylerinden bUktilerek yapllml§tl. On iki telden yapII­ ml§ alan bu ipin iizerinde yine a iki dUgtim yard!. Rehber, padi~ahm boynuna takll­ Imi? alan ipin iki ucundan tutarak, bir koyun gibi onu meydan kapisma dogru ' !;ek­ meye ba§laml$tl. Ba§ aC;lk ve yahn ayak alan Sultan Beyazlt, bu kaplya geldigi za­ man, yere egilerek kapmm e§igine (niyaz) etmi§ti ve sonra yine rehberin delaletiyle ic;eri girmi§ti. Burada usul v e erkiin mucibince (dort kapi niyaz) m yaptlktan son­ r a, Bahm Sultanm onlrnde yere diz c;okerek beklemi§ti. Burada rehber, dile gel­ mi§ ti. Bahm Sultana hitaben: - Hak Muhammed, Ali, on iki imam ve 'h ak huzurunda bir kurban getirdim. flak garmii§,hak bilmi§, pakkl, Haktan talebeder. lkr.ar vermesine ruhsat var mil' d emi~ti.

Bal!m Sultan, gazlerini orada bulunanlarm iizerinde gezdirerek eevap vermi§ti: - Ey Canlar.. Meydanda gardtigtiniiz §u can, yiiziistii siirtinerek gelmill, on iki Imam efendilerimizin katJanna ve Muhammed-Ali yoluna girmek ister. Ne dersi­ n iz? Yol ve er:kan ile bu can'l karde§lige kabul eder misiniz?

Meydanda hazlr bulunanlar, derin bir, siikun ic;inde, hep birden ba§lanlll yere e gmif}ler ve niyaz etmi§lerdi. 0 zaman Bahm Sultan, Padi§ah Sultan Beyazlda hi­ tap ederek: - Ey can sen on iki imam katanna, Muhammed-Ali ve hiinkar Haci Bekt1lp Veli yoluna girmek murad edersin. Velakin bu bizim yolumuz gayet giic;tiir. Hak­ Muhammed-Aliye on iki imam ve on ' dart rnasumu-piike iman etmek, bunlarm dost­ l anm dost, dii$manlanm dii ~ man bilmek, bu yolda ikrar vermek lazlm.. lkrardan do ntilmez.. Gelme, gelme.. Donme, Doome .. Gelenin cam, donenin balil, boylece k abul ediyor musun? demi§ti. .

Ziya $akir, eserinin 161 inci sahifesinde: Babm Sultan sag eliyle, Sultan Beyazm omuzlanna vurarak: - Allah, !VIuhammed-Ali, penc;eyi ali·aba miirvetine, hiirmetine, eline, belineo, diline, mukayyet ol! demi~tir, diye yazmaktadlr.

73

\

HaWl. ~ah Ismai1'in ~lkardJgI bu tiirk~e deyi§ ve nefesler, Yenic;eri ordusunda ve Istanbul saraylarmda ve Bekta§i tekkelerinde vecitle oku ­ nurken, bunlara keIIe kesiIir ve niyaz edilirdi. Ikinci Sultan Beyazlt, BaIim Sultan'dan nasip abrken, ~ah Ismail hakkmdaki §Uphesini a~lklamaktan kendisini alam aml§ ve BaIim Sultan bu §iiphenin yersiz oldugunu ve ~ah IsmaiI'den kendisine zarar gelmiyecegini beyan etmi§ti.

Gerc:ekten, ~aI Ismail, Sultan Beyazid'a ve Osmanh hUkUmetine 1mr!}1 ic;Ii bh' saltanat ihtirasml giitmUyordu. Onun bUttin maksadl, car r1 ve AlevI tarikat ve mezhebini TUl'kistan, Iran, I Azerbaycan ve dogu illeriyle Ie; Anadolu'dnki TUrklere a§llamak, mnnevi bir saltanat veyahut TUrk toplulllguna bUyi.ik bir hizmet yapma ~tI . ~ah Ismail elinde tutt ugu iilke ile ugra§lyor, TUrkistan ve doguya dogn l geni§lemek i<;in Ozbek ve diger TUrk hUkUmetleriyle ~al 1§1P onlan idal' si nlt-ma ahyordu.

Onnn Osmanh t oprag.nda aradlg1 siyasi bir hak yoktu. HaW\. bu t p­ ralda olan ye kendisine bagh bultman a§il'et ve beylerin Sultan Beyazld'a ittaat etm eler ini temine <;ah§lyor ve padi§aha yazdlgl mektuplarda ona Baba, diye hitabediyordu (1).

Bu sll'ada, dogu iIIerinde bil'Gok Scl<;uk, Harzem, Ak ve K,arakoyun­ lu a ir et er ve Elazlg'da Ztilkadir oguIlarl He Van, Beyazlt ve Bitlis bOlge­ lerincle HaIti soyuna mensup Lohorto dagh TUrk beyleri vardl. Yakm <;n.g­ da TUl'kist n ve Hor asan'dan gelen TUrk ve Tiirkmen a!~iretler arasmda Alevilik - B ekta~ i\i k ko kle§m i~ken, Lohorto ru}iretleri ar asmda Bagdat yo­ , liyle s;re en ~afii va Nak~ tar ikati yaYlhyordu. Bu te§kilabn ba§mda M:ev­ lana Idr isi Bitlisi ve Kadh'j §eyhleri vardl.

(I) Ustat Ziya $ak ir, Mezhepler Tarihi adh eserinin r4I inci sahifesine, $ab tsmailin, Karaman-E lma h bolgesinin beyi olan Sah u'ya yazlp, M uhtar adh oir elc;i ile gonderdig{ tali ma tl !/oylc anlattyor: - Sahlmlzm iie; m ksadl var, Bunlardan birincisi, ehli beyt muhiplerini ve Si i- mezhebi saIikler i.n i, Ara p Kavmin in tesiri ve nlifuzu altmdan k urtarmaktIr. tkin­ d si, muhtelif flrkala ra bBliine:J. Siil igi tek esas iizerinde toplamaktl r., Uc;iinciisii, Tatar la nn ist ilasmda !iura ya, buraya dag1lan Sii T iirk ve Tii rkmen a ~i re t1 e ri ni, ana vatanlan olan Horasana celbederek bunlann da i!/t irakiyle biiyiik bir hiikiimet kur­ makttr. $imd i, SahtmlZm sizden bekledigi hizmet ~udur: Evvela size tlibi olan a!]i­ retleri, klslm ktSlm, bizim tarafa gec;irmektir. Ancak IJ U var ki, $ah hazretle ri Os­ manit hiikiuneti ile ho!! ge c;inm ek Hkrindedir. Hatt1i Osmanh padi !1ahma (Baba) diye h '>ap ederek bir name go ndermi§tir. Onu"n ic;in, Sahm en miihim arzulanndan biri de Osmanh hiik umetiyle hie; ihtilif c;tkmamaSl merkezindedir.' Sonr,a , biitiin bunlara ilaveten Sahlmlzm hususi bir dilegi daha var ki, 0 da IJudur: Dostumuz olan Zilkad riye hakimi Alil.iiddevl e'nin bir kerimei pakizesi varm13. bunun hiisnii-cemali dillerde destanml!j, genfW §ahlmlz, Cenabl Hakktn emri, ehlibey­ tin siinneti iize ri ne bu d ilber nad:deyi ve na!iide ile izd ivac; arzu buyuruyorlar ve bu hususta da sizin vaslta. olmantzl emrediyorlar. Hemen bu haYlrh i!ie de teljeb­ biis edeceksiniz ve neticeyi de en tez, miijdecilerie Sah Hazretlerine b ildireceksiniz.

74

~ah Ismail'in dogu illeri ve Anadolu Uzerindeki manev! basklSl, 920­ i S04 Ylhna kadar siirmii~tti ve bu miiddet ic;inde ~ah Ismail ile lkinci Be­ yaZlt, ho~ gec;inmi~ler, falmt Trabzon valisi olan ~ehzade Yavuz Selim, ~ah lsmail'i ve ~iiligi c;ekemiyor, babasmm bunlara dost olduguna klzlyordu.

Ve H. 909 tarihinde hakhni Ziilkadir oglu Alaiiddevle klZI Benli Hatun i<;in, Ziil adir hakimini tedibe gelen ~ah Ismail' den oct almak ic;in Trabzon­ dan Tebriz'e dogrularak, dogu illerini ve bazl Alevi a§iretleri c;jgnemi§ti.

B~ basmm vefatmdan, Istanbul'daki Osmanh tahtma gec;erek ~ah Isail, ~iilik, AleviIik ve Bekta!}iligi Ylkmaga karar vermi§ti.

Yavuz Sult an Selim tahta gec;erken. ~ah Ismail'in elc;isi Zeynel Han'l kac;m Ill.§, bekta§iligi dii§iirmek ic;in Konya Mevlana tekJ{esini ve mevlevi­ Jigi himaye ederek, ehli siinnet altidesin' kuvvetlendirdikten sonra i§e ba.§­ lan11§ ve biiyiik ordusiyle Anadolu'dan dogu illerine dogTu harekete gec;er­ ken, Yozgat, , Sivas, Tokat bolgelerinde u ~'a(hgl alevi ve bel\ta~il eri k111<;­ tan gec;jrmi§, Erzincan'a yeti.§inceye kadar lu rk bin Tiirk oldiirmii§tii. Ge­ r ek Yavuz'un ate§ suc;an klhcmdan korkarak Sivas, I(ayseri ve havalisin­ en, ve gerekse Erzincan ve Erzurum arasmda bultman c;e~it Tiirk a§iret­ leri, bu salgmdan kurtulmak igin Slv d glanna, Mara§ ve Akc;adag'lara ve Dersim'eslgmmak suretiyle cnnlarml kurtarml§ oldular. Bu slrada batl Del'sim de, dogu Dersim gibi Turk a§iretleriyle dolmu§ bulun u. Ter can ve Erzincan civarmda bulunan Qankh, Lolanh, ~ahdeli, Aslanm~agl, Bala­ ban a§' 'etleri Dersim'e ka<;lp Canlal'llll kurtardllar (1).

Yavuz Sult an Selim, Yeni<;eri ordusundaki be kta~ileri ve ugradl&'t yel'l rdeki alevileri Oldiire OldUre, Erzincan'a ve 0l1adan Azerbaycan'a ge­ ~erek 1504-920 Ylhmn 22 agustosunda Sah Ismail'in ordusiyle lI:ar§l kal'!~l­ ya geldi. Tarihin her zorlu denemesinde zaferini en ba~a yazan Ttlrl{ ordu­ IU ve kahmaran Yavuz, bu cenkte 'an ordusunu yendi.

Yavuz Sultan S lim, ~ah Ismail i tald p edel'ek Iran'a girdi ve bir In§, Tebriz'de kaldl. Ertesi Yll Bayburt ve Kelkit yolundan Erzincan'a dondti.

YaVU3'un dogu illerden ge i§i slralarmda. Beyazlt, Van, Bitlis bo elerinde oturan "Kurt-baba" Babakiirtlerin a§iret reisleri, Mevlana Idnsi Bitli i'­ nin onderligiyle padi§ah a t slim oldular. Yavuz, bunlarl iyi yiizle kar§lhya­ rak e onlan lranilik ve §iilige kar§l kuvvetU bulundurmak ic;in, hir talrnn derebeyliklerine aYlrarak gen i§ imt iyazlar ver di . Yavllz, TUrkli.ikte mHli bir liJ{ aramadlgl i~in, soyca Tiirk olan bu a ~retlere 0 giin Kiirt adllu tak­ ml§ ve dogu illerimizin bir klsmma "Kiirdistan" diye gec;mi§ti.

Tarihimin, da ghTiirklere ait klSmll1da belirtti(tim gibi, Lohorto Tiil'klerinin "Kurt - baba" kabilesinden olan bu a§il'etJer bu karanhk dag­ (I) Bu a~iretler S elc;ukiler devrinde dogu illerine gelmi~lerdi. Balaban a$i­ reti yanm aSlr once D imetokadan gel mi~le rdi. Ahmet Refik, cilt 6, Osmangazi.

Kumandam Balaban. Balabanclkta bir kale in§a etti. Balabanlar Tiirktiir, Dimetoka­ dan gelmiljtir. Erzincan tarihi, sahife 195.

7 5.

arda oz tUrk elerini Iran ve ttirIii dillere karl§bnp Kormanco dil Ylg,m lie konU!~ tuklarI zaman, ttirkc:e kelimeleri bu bozu'k dilde daima ge<; kOnll§­ mu,,?, kurt - baba kelimesini sonradan baba - klirdi §eklinde telaffuz etmi§­ lerdi. Yavuz bunlarl slinni, §afii ve kadiri gorlince, sevinmi§ ve bunlarl ale­ vilige, ve ttirkllige kar§l haslm gostermek i<;in lrklarml sormaya llizum gormeden, on laTa Klirt ve illerine de ·Klirdistan adml takml§b... Bu a§iret­ lerin onderi olan Mevlana Idrisin de i§ine yarlyordu. 0, bu adla bir camia nltma allp §afii mezhebine soktugu bu mliritleri i<;in, bir nevi istiklal te­ min edecek ve onlarl kurdugu tarikat lizerinde kendisine baghyacakb.

Yavuz, Erzincan'da iken Kigi ve Bayburt beyleri, bu kasabalardaki rnuhkern kalelerin anahtarlanm getirip, kendisine teslim etmi§lerdi. Ya­ vuz, Erzincan ve Dersim havalisindeki alevilerin lizerine blitiin ag.rhgiyle basml§b. Yukarlda yazdlglm gibi, bu civardaki a§iretler arbk bu bolge­ lerin sarp dagJarma ve Dersim'e ka<;ml§lardl. Dersim a§iretleri, kendileri­ ni korumak igin daglarm dar gegitlerinde, Yavuz'un ordusunu kar§Iladl­ lar. Yenigerilerin isyam, Yavuz'un bu arzusuna engel ve Ol'dunun geri ~e­ kilmesine sebebohllu§tu.

Yavuz Selim, bir taraftan §iiligi ortadan kaldlrmak i<;in Iran devletini 'lkl bir baskl altmda bulundurarak bu vesile ile ic; ve dogu Anadolu'daki alevilik ve bekta§iJigi ve alevileri yok etmege c;ah§lyor, diger taraftan bU­ ylik bir ordu Be M:lslr'a inerek ehli slinneti kuvvetlendirmek ve bliylik bir islam imparatorlugunu kurmak igin hilafeti MIslr'daki Abbasi halifesi dO­ klintUslinden zorla ahyordu. Osmanh Padi§alu Orhangazi, Birinci Murat, hliylik Fatih ve Ikinci Beyazlt devrine kadar Tlirkllik, milli bir akl§la akl ­ YOI', devletin dil, kliltlir ve resmi i§lerinde oz tlirk<;e tlireler ylirliyordu.

Yavuz, hilafeti Mlslr'dan aldlktan sonra, bu siyaset tamamen degi§mi§. devletin resmi diline arap ve acem lisam ve Anadolu'nun her tarafma bir flklh ve §eriatgilik girip yerle§mi§ti.

Yavuz, bu tarihten sonra, TlirkUn oz dil ve edebiyatma kar§1 <;etin hir yoketme siyasetini glitmli§, Alevilerin ve Tlirkmenlerin kafir ve dinsiz .olduklarma halln inandlrml§ ve bunlara KlzIlba§ adm! takarak onIan slinni Tlirklerin kar§lsmda kanh bir dli§man safma yerle§tirmi§ti. Bu yliz­ den dogu illerimizdeki slinni ve alevi Tlirk a§iretleri, aSlrlarca birbirlerini k mp gec;irmi§lerdi.

Yavuz'dan sonra, tahta C;lkan blit Un Osmanh padh;:ahlarl, Yavuz'un slinni ve klzIlba§ diye iki partiye aYlrdlklan dogu TUrk a§iretlerinden dai­ rna slinnileri himaye ve takviye ederek, onlan alevilere ve hatta birbirle­ rinesaldlrtml§ ve Yavuz'un dogu a§iretleri tizerine bir ismihas olarak bl­ raktIgl Klirt ve Klirdistan adml perginlemi§lerdir. Bu kanh dava, me§ru­ tiyet devrine kadar sliregelmi§ti.

Alevi ve Bekta§l TUrkler, tam dort yliz Yll bu yoketme siyaseti kar§l­ smda ezilerek §eriatin aCl fetvalariyle yok olup gitmi§lerdi ve bu ylizden '1 6

stinni TUrklere ve TurklUge kar§l derin bir kin ta§lyarak onlara: Yezit· Osman, diye hitabetmi§ ve pediRahlarl, halife Osman'm soyundan bilmi~ ve kendilerini de herhangi bir millet ve TUrk degil, yalmz alevi bilmi §ler~ dL. Bu aCl kar§lsmda .c1ogu iIIerindeki Zaza ve KOl'manco §ubesiyle temasa ' gelip onlar m Zazaca ve Kormanco dillerini ogr enmek zOl'unda kalnu§larcho Yavuz Sultan Selim, bu kadarla kalmaml!}, dogu illerindeki ale ~ TUrkler i ve a eviligi yoketmek ve gerekirse, ~ah Ism ail ile §iilige kar§l koymak i<;in ig Anadolu'dan, Ankal'a, Konya ve Karaman . tarafla rmdan birgok sUnnYTUrk a§iretlel'ini, dogu illerinin Mw~ , Beyazit, Van ve havali· sine gondcl'mi§ti. Tarihimin birinci bOlUmUnde doguyu geli§lerini belitti· gim bu u§il'etler: CeHiIi, Zolan, Hayderan, Hasanan. Cibran, Slpkan hUla-sa Kormanco §ubesini Inn'an ve Sultan Hamit ~ag·mda Hamidiye sUvari alay­ Janna gil'en a§iretlerdir. Eu a§iretler dogu iller imize gelirken buranm yerli halkmdan olan Lohorto· Kurtbaba, yani Baba KUrdi a dInI alan dagl1 a§iretlerle birle§erek onlarm Kormanco dilini ogrenip oz dillerini itirmi§>. onla1' da Kurt Babalar gibi kendilerini zamanla Ktirt sanml§larch.

Yavuz'un, dogu iIlerinde alevl Ttirk ve TUrkmenleri ne bi ~im yoket­ tigini belirten Kadri Kemal Kop, (Doguda Ara§brmalarlm) adl! eserinin 50 nci sahifesinde: , " - <;aldll'an'dan som'a Yavuz FIl'at'tan Imraniye'ye kadar olan uy­ Iumlan ele gec,;irip dontince, yollardaki kIzllba§larm yokedilmesini istedi.

Y okedilen oz Ttirkler ve TUrkmenlerdi. Sel<;ukiler den daha once dogu vi· Iayetlerimizin oz ahalisi olan ve oralarda medeniyet kurmu§ bulunan yUz binlerce TUrkmen, bu salgmdan kurtulamlyarak, yerlerinden ve yurtlarm~ dan oldular."

Yine Kadri Kemal Kop, bu eserinin 46 nel sahifesinde: "-Stinnllikle §iiligin Anadolu'da kar§l kar§lya siyasi birer flrka ha­ linde yiiriidtiklerini ve nihayet bu siyasal durumdan Osmanh impa ratorlu gunun parc;alanacagmdan korkan Yavuz'un, klZllba1}hgl kaldlrmak ic;in meydana ahlarak rastgeldigi her TUrk klzllba§l oldiirmesine ragmen, yin€: de bu tarikati sokUp atamacl1gml ve hatta <;aldlran ovasmda ~ah Ismail ile ~arpl§1ld lgl sabahm gecesi bile Yavuz'un ordusunda klZllba§ olan Yeni­ ~erilerin dem <;ekerek ve on iki telli sazlanm c;alara k ~ah Ismail'in "~ah­ hatayi" mahlesi altmda soy1enmi§ nefeslerini okuduklanm ve bunlarm arasmda t;ok Inzll taGh bekt a§ilerin buluncIugunu ve fakat bunlarm nefes· lerine boyun bUktiikleri. "~ah Hatayinin" ~ah Ismail oldug-unu bilmedik lerini" htilasa ederek yazlyor (1).

(1) Bu ifadeden ~lkacak mana ~udur ki: Yenic;eri bekta!?iIer ve hatta dogu. iIIerindeki aleviler, her !leyden once Turk b irligine sadlk kalml~lardlr. Bu sebep­ ledi r kit bir gece once Sah ismai li n nefesJ erine boyun b uk t uk leri hald e. ertesi gii­ nil de kendisiyle c;arpl!?ml ~ lardl r. Bu T iirkler, $ah tsma ilin. $ah-Hatayi old·ugunu biliyorlardl. Onlar klztlba~, ljii ve !rani deiil, bekta§i ve alevHerdi. ( Tarihimir..

7 7:

Ister Yeni~eri bekta§iler ve isterse dogu illerimizdeki aleviler, 0 ~ag­ ja nasIl dU§UnUrlerse dU§UnsUnler ve ne bi~im hareket ederlerse et sinler, onlar ger~ekten ~ok c;etin bir durumda kalmI§lardi. ~ah Ismail, Iran, Ho­ rasan ve bUtUn TUrkistan'l ve dogu illerindeki ~levi TUrkleri birle§tirip . Caferi mezhebine, §iilik ve eski TUrk akidesine dayanan bUyUk ir hUkii­ met kurmak' istiyor. Araplarm TUrkltik iizerinde manevi baskIsml ve (Ugal' d6rt mezhebi kaldirmaga ugra§Iyor. Yavuz Sultan Selim, ehli sUn­ net ve bu mezhe ler Uzerinde I Ul'Ulan §eria t yolunda biittin islamlarl bir­ le§tirip, onlarm ba~I ve peygamber veldli olmak ic;in ugra§lyor ve islami­ yeti Avrupa kitasma yaymaga l{ IkI§Iyor ve bunun i~in de Roma Impara­ t orlug'u He Abbasi Devletinin hiikmettigi bii ~Un tilkeleri idaresi alt ma ahp kiirrenin bu yarim toprag-mda; padi§ah, sultan ve halife olmak i tiyor u.

Bunu yapmak i<;in de il . once §eriata aykIrl giden alevilik ve §iiligi kaldu­ mak laz1 mdl. I§t e bu kasitle her fld tarafta~ ~ekilen kIh~lar, i~ Anadolu ve en ok dogu iI1el'indeld alev! ve belda§ilere saplanml§ bulunuyor du. Bu beclbaht TUI'kler ararla ne yaps alar, ~ah Ismail'in gozUnde: Osmanh te ­ baasI, ve Yeni~el'i ordusu, Yavuz Selim'in bu zavalhlar, ba§larma gelen felaket i anlaml§ ve her iki taraftan ~ek ilen klh ~lar arasmda ktrIln l§, cun­ IaI'mi kurtal'anlar her §eyden vazgec;erek dogu iIleI'inin ve Anadolu'll\lll a11) daglarma ve en c;ok Dersim, Akc;adag, Maral] ve Sivas iIe E rzincan ha alisinin kuytu m eliklerine ve korkunc; derelere ka!;lp gizlenmi§lerdi.

Bu halk, biittin bu zuliimlcrin, hli beyti evdikleri ic;;in b~ Ia1' ma gel­ digine inan1111§, ru·tIk kendilerini hic;; bir milletten degil, yalmz alevi olarak hilmi§. va ugrtmda canlarml fecIa ettikleri, Ali ve Alevilige slmslkl baglan­ ml~l ardl . Onlar n yegfme temas ettikleri ve zaman zaman, beraber do .. ~­ tii kleri kimselcr, kdm§ulan Kornran!(o ve Zaza ka ileleri 0 lU']tU . Bunlar­ In konu ~ urken dillerinden aldlklarI kelimeleri oz tiirc;e dmerine arlc:vrlp lisanlarml bozmu~lardl (1). Son ~aglnra ka ar milliyetlerini ve dinlerini nramnk, bu Ila km habr ve hayalinden ge~memi§ti.

921 - 1505 tarihinde artIk. Dersim dag-Ian Alevi 8§ir tlerle bogazma k rlar dolm lo.tU. Yavuz Sultan Selim'in Erzincan'da vali bira -t gl Blylldt :Me~mlet Pa§a, bu tari ten som'a hirkac; kere Dersim iizerine yiirii mih~. :\S' ­ retler , yIllarca Mehm t Pa~anm kuvvetlerine kar§l koyarak on arl Der­ sim'e s okmaml~lardl. Arbk bu h"l gede hUkiimetin hi<;bir niifuz l1 Y01<tU. Seyit!e'in manevi bu. ruklarl ve a§iret reislerinin idareleri yiil'Uytip gidi­ I - -- - - - -- - - - iki nci bolU mii mle a lkladI&t m gibi, bekta ilikl e alevilik, !jiilik le bZllbashktan bal}­ kadl r ) . Bunl a r Sah ts mail e d eg il, Hacl Beldalj tel:kesin e bagh idiler. Onlar ancak A nadoluya ya Yllan Sah t smll ili n a!e vice soylemi!j dey i!lle,"ini vecitle okllyor ve mll­ Ii gayrete gelince. Slh Isma il'in han $ahl ve Yavuz'un T ii t'k H dcsm e elindekl ordunlln sade TUrk ordusu oldugunu hilmi !j ve oylec e in anmlijlardl.

(1) Bu giin bile dikkat edilirse, Dersim Zazalariyle Palo ve <;apak fYur Zaza­ lanmn konu~tuklan Zazaca aras mda biiyiik hir fark vardlr. Dersimlileri kon.u.s­ tuklan ZazacaDin yiizde yetmi3i Ttirkcedir.

yordu. A§iretler ara mda ~lkan l<:avga ve dovii§ler, kan ve miilk davalan, Seyitlerle a§iret agalarmdan toplanmllj bir meclis tarafmdan hallediliyor, bu meclise (Cemaat) adl ver iliyordu. Cemaa ta, i<;timai ve allevi i§ler cie, Imam Cafer'in tiirk~eye terciime ediImi§ buyruk kitabmm hiikiimleri yti. riitiildii.

940 - 1524 tarihinde Kanuni Sultain Siileyman, Tebriz iethlne gider. ken, al'tlk dogu illerin in hi<;bir ovasmda. El'ZUl'Wll, Van , Mu~, bQlgelerinde tek biT alevi Tiirlanen a-§ir eti yokt u. Buradaki halk, Lohol·tu dagl1 Tiirkle­ rin sonradan Yavuz Sultan Selim tarafmdan dogu illerine gonderilen i~ A nadoln Tiirk a§iretler i (Korman<; §ube i) ardI. Kanuni Sultan Siiley­ man ikinci defa, 9 5 - 1539 t arihinde Iran seferine gelirken, yarlm alevi olan Ziilkadir ogullarmdan "Mehmet Han"a Kars sanca.gml, knl'de§i Ali Beye Pasin ve Har put B yli':; 'ni vermi§, Ali Bey PasiI'de son bir beyHk k urmu§ ve P sin'de olmii ~tu (1) . Sultan Siileyman, bu s ferinde, dog-u il­ ler inin sarp dag-larma ka<;an bu alevi ve Ttirlanen a§ir tIeri bm'dan <}lkarlp E l'zururu, Ha rput ve Ki gi havali inin ovalar ma yel'le§ti rmeyi bUYl'ukla ­ m l§ ve , 0 <;agda padl§alu n adaletinden emin olan Ko<}giri a§ireti, Sivas'lD Zal'a bOlgesine, ~ahdeli a )reti, P alo ve Kigi taraflarma, lzol v Hiran a§i­ retlcl'i es d yerleri olan Partek b"lgesi civar ma, Balaban a~il'eti Balaban. deresine, $ahveliyan, Kimsoran, Hamo~ik oymaklarl Tercan ovasma in­ mi§lel'di.

Kanllni Sultan Siileymhn bu sefer inde, Tebriz' girmi§ e artIk isla­ hatmdan emin olal'ak ordusunun bir klsmlm, Diyal'bakU" a <;evirmi§ti. B .. kuvvetin ba§mda olan Kar a Ahmet Pa§a, Giirci tam temizledikten onra, ordunun miihim bir k smml, Diyarbaklr'a gotiirmii~tti , Kanuni Sultan Sii· leyman'm yarunda ki ordu, saylCa azdl, Pad' ~ ah or du ile Dicle nehri klyt­ lanna inerken, ~ah Ta lmasap bu durumdan faydalanara -, doga iIlerimize kanll bir akm apml§, T rean ve Erzinc n'a kadar il erlenri~ti. Qerkes Os­ man Pa~a, $ahm ordllsunu kar§llanll§, bu kuvvete Del'sim'in eteklerinde, Erzinean, Ter can 0 , "m a bulunan a§iretler de ka.hlar ak Iran ordusunu gel'i ptisktirt mti§ erdi.

1 44 - 6:2 tarihinde Dordiincii Sultan Murat, dogu merine dogru se­ fere <;lkmt~t1. Pa h:ah E rzinca.n'a g lirken. vakt' yle hakslzhga ugrnyan Dersim da~larma ve tiil'lii ({et in olgelere rug-man Tiirk a§iretlerinin, bura­ dan G1km Tu rk to~l ul 11Auna lcarlAmaSlTIl candan arzu etmi§, ve hat ta Der­ si etekleri e ve Ptillimii r bolgesinoe ohm Tiil'kmen v ale ilerin dog-u iIlerini n yu ;:arl kls' mlar mda , daha geni§ yerlere ~ on Inl buyu rm 1 • bu b I'll (liz 'n 0 p.-'in Bala a acdl'eti ne memmn Illdl lmnh kab ilesi. Hlms ileesinin mer kez bsa as'na agll , Ba~koy. Me 'oan. Kn,1 il ve Cir el li \ Myl r ine ve Klr 'm neres 'n e hu1 unan Cal' l ld a~i l' t inin (S i::;an.) kf' hi lp<;j; yine Hml s i1c;e inin Mirseyit, Mirgezer, ~aglam, Halefan ve diger koyleri.

I ) Kiinnehiil-ahbar tarihi, cilt 3, sahi£e 44<

79

n e ve E ·zlncan'm Danzig bOlgesinde oturan Lolan a iretinden ayrIlan Kacer ve aSlln kabileleri de Var to mm-kez kasabasmm Halefan, Sigi ,Ke­ ~an ve Karakoy bucagmm SelQuk, Dir ban, Kiranhk, ~eyh Plr ve t kender koyler inc, ve o. c;agda T r can dug\arm < bultman Btittikal1 kabiJ.esinin bir losmi da Hml s il ~ si Halil Quvu§ buca gllun Kar aaga<;, Beyyurdu ve diger koylerine ve ~ahde1i u§ir tinden aynla bir kabile, yine HIllIS jl <;esinin ~averdi ' e Kunav l{oylerin ve yine ~ahd Ii a§iretinin bir kubilesi olan CU nan l~abil si .al ogullan da !}imdikl ral'hova i l ~esinin Li~jk, Ka , A k­ da I-i:>yl 'iyle, Korto nuntakas mm Ba§kOy ve ~lh knn koylerine gelip yer­ le§mL, lerdi.

Bu ~ agda Hormekli l-abilesi, Nazimiye'nin Civarik, Bahk, Hormak koylerinde ve bu a~ iretin Ahka n oymag, da Gtilabi oglu Mut'un idaresinde olarak E rzincan'm Silepti r bucag mm Btiytikkoy, Dalav ve Sav~el- kOyle­ rinde ot ururIardl. Bu a§il'et halkl da, 1044 - 1628 yllmda Sul tan l\Iurad'm buyrug u tizerine a~ a gl daki bOltimIere yaYllmI lardl: 1 - Ph'can kabilesi: Hasanhan Ali emrinde olarak Tercan ovasma v , oradan Varto ilQesinin Dsttikran bucagma bagh Rakasan, Tatan ve Kuzik koylerine.

2 - Yine bu m;iretten ayrllan (ZOln1amet) kabilesi, Dstiikran buca­ gmm Badan ve Civarik koylerine.

3 - Hormek a~il'etil1in (Bali) kabilesi de, Refahiye il<;esin'n Kmkta , Giir Iik, lacahan ko. -leriyle, Kuru~ay il~esillin HaIitIer, Gavuryurdu v Eskikonak koyl erine.

4 - Yine H')l111ek a§il'etinden aynlan Karadavut kabilesi de D Wk­ ran hucagmm merkezine gelmi§lerdL IIormeklilerin bir h snn yine Erzincan'm Silepiir buca&'Inda ve bu a§i­ retin ~opIuIugu ise, Bahk, Civarik ve H Olme loylerinde Bagas} Kara Ya­ kub'un t orunu GgHi.bi aganm eml'inde kalml§lardl.

Fere~t

- Fero

Fere§at, Hormeldi Gti!abi agamn ogludur. Dogum tarihinden Fer"~ at­ Fel'o ogullal'mm biiyUk bir onemi varchr. Bu sebeple bu aiIeden biraz konu a<;mak faydahchr, samnID. Horme!c §eceresini gosteren Alagoz hamailinde, yukanda a<;lkladlg1m gibi ~u ciimle vardl. (Giilabi aga oglu Fere::at, dedesi Kara Yakub'un lnh­ CInl aI(h. Siilbiis dagmda c;adlr kurdu.) dedigi bu Fere§atbr. Sonradan bu adamrlan dogan ail eye Fero ogullarl denilmi§tir.

Fere~at, babasl Giilabi 1055 - 16~9 da Nazimiye'nin Civarik koyiinde oJiirken, kenrlisi 18 ya§mda imi§ ve 0 c;agda Dersim a~iretleri dUl'madan b il'bi rleri~r l savu§lyorlard. Hormel<, Hit'an, hoI, ve KereYRan a c;iret eri birle§erek yul;:al'l daglard<'\.ki Hayderan, Alan, Demenan Arili a§iretleriyle 80

d~vii~mti~ler,

vJ rma

F e:re§at, dedesi I(ara YaJ\Uu' n k Ih lID ku anaral hasIDllanm yenmi.,ti.

Stilbiis

91ap

Eu a~iret kavgaJarma yine ~e itlel' v eyh Ha ~an, boylarm agalarr aClhk yapmI§, (c at) yapal'ak bu u§iret leri bal'l§~laJ'(b, Fere§a , devlet tal'afmdan dogu D 'sint'e -mu te, ellim- dikilmi§ ve K al'sanh Ko~ Yusuf'un stiUUesinden bir kIzla evle ullli ti. Fel'e~at bi}' giln ~ocu klan m de­ erni§, bnnlardan yigit gIknllyacaibm anhyarak. ~eyh H a anll U§iret ler ­ den K()(,ul]a~ kabilesi rejsi D)1'ahim agan m klziyle vI nmi§, Yusuf ve ustafa adll iki yigit (joe {babnsJ olmu§t u (1 ) , Fere§at. 1119 - 1703 ~ Jmdn Civai-ik JcOyilnde olmti. 'el'ine

giu Yu­

wi ilitgasl olmUl~tu, Ynsuf ve Mustafa, babaslIll gec;m i§ yigitlerul. Must a­ a, Tercan vasmda F ar g lu adl! bir a§il'et agas t ar afmdan pu uyn dii§ti­ riilerek oldtirtilmiilj, Yusuf , 0 )la~hg, bil' J uvveile Kotul' kopr i.isii ba§ nda Faroglu ile karde§ini oldtirmii" ve koyl erini yagma etmi 'ti (2) , Ijeceresinin v rdigi bilgiye gore,• Honnek _ Civat'ik k"yUn de '·lmti:;;tUr .

agoz

I

u~uf ,

1160 - 17 4 ta l'ih i de

Yusuf'un yerine gIn Zeynel aga gec;mi§, Zeynel ag' karde§lerin aen birisine Kars nb Beylerden birisinin IUZllli getil'mi" b l luz ]-oca InI sev ­ medigi i<;in, ba )usmm evin gitmi§, Zeynel aga. gelinini istemi~, ver m mi~­ ler. Nihayet bir gece, yanrna a l 19l birka~ delikanll tie, Kar an11 Beyinin evine d lnu~, gelini dl~arl ~eldp lolu;larrll.,.. ve b11 Be 'n. Hayderan a ireti agasma ni~an]adl~ gen~ k IZlI1 I kaC;ll 'lP, karde~ine getil'mi§t".r, B mescle a§iretJer ara ' l b'· (namu ) clava 1 teJAkkj edilmi. doga ir tleri e IIaydel'anhlar, II rmek k"ylerine alrnu 1ar, 1m koyl rde mah­ en andlran ka.nh su\-a§lar ol mu§, Hlran, Kur i§an, hoI e ~eyh Hasan a§i­ etlcrinden birka<;l, Hormeldilere yardlnlR ge1mil7, fa zla Iron dol<ii1mii ~, ni­ hay~t Seyyitler v bital'af 8§lretleri n agal rl aI'aCI OlnlU§ , Zeyn 3) aga klz.t Cerl vermedigi i<;in, bOlgeden (fllcrnaga karat' Y rilmi,', Zejrnel aga, bu karan kabul edel'ek koylerini H ormeklinin Ahkan kabilesinden Giilflbi agaya tel'kederek, kendisi kl rk e halld ' Ie 1202 - 178 ' Ylh nda Kigi ilc;esi­ nin Hosn~k b ucaitllla gelmi§, burada Zeynel, m e2T ~ini yeniden , apmH~tIl', ( 1) A~iJ·ct c £ ~ane lerine go re, Fere~ahn Karsan h kad md n ye ui oglu varrm ~. bonlan denemek i!;in onlerine hir tas c;o rba blrakarak, lle rine ka Ik v e rmi ~ , bun­ lar dov ij ~m ede n c;orbaYi bitirmi~e r. F ere!lat : "Eyvah ocag,.m kordiir I" iYe evlen­ mi§ ve K l1§agm dan aldlit kI z, b ir n~llru mdan yu varlanmakta alan bir okiiziin kulaisndan tutup havaya kaldlnnJ.lj imi,.

,

tiifekleri yeni c;l'Irnll~h , Fa r ogiu M u taia}'l tiifek le 01­ \1f, tata.!l.buldan tufek aldI rt lDl v e bu tiifekle F a r oilu a ilesini

(2 ) 0 .;agda

diirdiiiii i ~ in, Y 151diirmiiIPtilr.

P: 6

Si~h ane

81

Varl o Ve Kigi'de HormekJiler Ve Dogu lnerindeki Re mi B ylikler u ~U'a a dogu illerinrle devlet tarafmdau kurulm I~ Beylerbeyi ve mirimir:mlar ,ar 1. Dunlardan Mu~ ' ta Liettin P a§a, Garzan'da Fettah Be~', Kigi'de YaZlClOguIlarl me§hurdu. "rzururn e Erzincan gi i bllyUk §ehirlerle Idare edilirdi. Yazlclogullan Kigi bavalisini kaSlp kavw'uyor­ lardl.

Zeynel ngt. Kig['ye o'eldikten om', Del' imlil ' klZl al' roadtklarm8 pi§man olmu~ . bu .Inzm Ze)"nel agad~m abmp je ndilerine gondel'ilme i i~in YazlclOgln Ey. ii Deye bi me1(tu yazlp gon lermi§lerdl (1) .

YazlCwg] , bu melnll alm<:, f azla kOl'kmu~, 1I:J Z1 ald1l1nak ic;in Zey­ nel aga mezresine lar k atll gonrl rm ' i. U sil'ada Varto' ak; Hor mekli­ Jerden • emanh Hasnnhan, tuz alII lie ~eynel agayI gormiye ge]mi~ bunlarcl I-edler kesilerek R<;Jk 1 ~n'ada ofl" kl1 ru l mu~ ve misafir Jer y le­ ge otul' lU§lanh. .

Bu su'ada Y aZlC1og11Uar mm t lllal'l g-elmi ,luzl istemi§lerdi. Hasan­ han ve HOl'mekliler, kilimlerin lIclarmdan tutarak ofrada i ab an bir­ birln kal'l§tu'ml§ ve ln hc;larllli <;ekerek. ~rel enlere bitaben : - KUl'llarmllzl zOl'la m alncaksJnJz.. ~jm i k n g ··vde . l"otiireee L Deyine , YaZlclOg'ulJa rmm thbm Inmeden. gel'i do mu§, hadiseyi Beylerine aulatnll, I ' Yazlclog' lIan . a rttk hu istekten vazgec;mi§lerdL Mektuptan ceYUI alamlyan dogu Dersim kabileleri 12 2 - 17 6 yIh­ birincite~rin ymda, redi yij z ki i1ik hir kuvvetle Zeynel ag-a meZl'e -ini a n ll_" bmacla hazu' bulunan 1 -i yU7. d§ilik Hormel- ku vvet iyl ljafakta lul1q kJllca gelmi lerdi. "a 'a ;, a~nm Imdal' • Urrni.i¥, Zeyne l ag-a kulesi t:e llikey girmil1. bu slm da Zeyne aganm hic;Uk oglu 18 ya~mdak i "Mus­ lafa - Zeynel" hir hal'ika halinrle jleri atllara - di.i~man saflarml altiist etmi~ . Dersimlilel' ka~a ral Tamran liOyU Utla 'l a kadar lIormek kuv­ " etler i taraf md' 11 takib . di1mi~. 1m sava§ta on yedi Hormekli ve klr ktan fazla Dersimli katledilmi§tir.

Zeynel aga. bu a. lnndan hir kl S ~oUl' , yani 1203 - 1787 Yllmm ba ­ hal'mcta a iretin i alarak Zeynel ~ezresin den r ar ir dng!arl arasma lkl§an Kigini K ut h' 1 olgesi nin ( ur bey) Darabi koyti ne gelip yerle§mi§tir. Bu c;u.itd , Honrtekliler Karir bOlgesiuin d kuz k"yiin ve Varto i (lesinm U sttilu-; n bu ajpna bagl yirmi bir k6ye ye 'Ie~mi§lerdi. Karir'deki Hor - ' me liler, Z y nel aga ve Vado'daki Hormekliler Picran kabilesinden Ha­ sanhan - Ali ogullal'1 Meh.met ve Halit agalar tarafmdan idare edilirdi. Do­ laYlsiyle Z ynel aga, bUtUn Hor mek a§ir tinin ba§l ve reisi idi.

(1) R ivayete gore, bu mektup ~o yle yazllml!itl, "Bizim ni!}anhmlzl Zeynel aga­ dan aI, gonder. Yoksa, Dersim daglanndan Kigi daglanna bir tekme vurur, biitiiD ill er inizi, Ylkanz . Sonra bilmedim demiyesin."

82

o

E ll m ula, Mu§'tn bulurum Beylel'be i la ettin Pa§u, Mu§, Thrus. Ma­ azgh-t, ulam k ve B itlis h av ali inde bir nevi m Ustakil saltanat iir liyor ­ Itt. Iran ~ahmlll it alu'ahasl, siya i hi ' meseleden otiir U, k ~arak 'Alaet ­ in Pa~aya slgmml§u. 1 a§a, bIT giln soz al'3.smda : - 9nh1lllZ, luzlru bana versin !.

Diye, Sahm akl'aha 'ma hitabetmi , btl sozden c;o - i<;erliyen Iran ~a­ mIll akl'abasl, gecenin bil:isin de Ira n'a f' 'ar edip hadiseyi ~aha anlat­ Dl1 aft- ograml tlr. laeWn a~a'nm suztin den far-Ill. ii zii len Iran ~ahJ, 121 -1794 ta ­ rihinrle, of; iIlerlmize \m rvetli il' ol'du g'onderm.i §, bu orelu evvela Van bud dunela eHi.k Zilan, Hayderan, Slpkan ll§il'etl 'l 'ini online kat ara k tis­ <tirtmu§, }U a~iret er ~{alazgirt'e c:; iJerek Rasanhan 'l a§ireti TIe biTlil t e 'arto'nun Bingol daghr rut r.relip C;a U' k m'mu§lar ve ailelerin i bm'ada 'er1p.§tirdikten onra, Val't o'dnki Cibran, H ormek ye Lo an a~ i re tl eriyle }irle§ip 1\ • azgirt ova. md: t ran ordu 'unu kar§ll am] ~lanl1 . tr an l'dusu, u n~il'clicTi ,'e Alaet tin P~a k 'vetlerini yenerek Mu§ ms 0 alar ma lllm i~. VUl'to'nun . stiiknm hucaihndun ge~er k (1) nil'adIg] yerleri t a­ an]:\Y11 . fiimdik ' Kal'ho ra il~e~inin Knl'gapazar koyiin rl yi bu a§iretler­ e bu In'a katllau YaZlclOguJhtrl e Zeynel agaum kuv etlel'iyle kal' ll a ­ :§lllca buradan §imale donel'ek KUl'tyiizli der e i ve SUl~ar bOlgesi iizer in den Bingollel'in kuzey eteklerinden H11lHl'a ge<;mi.,. , l\faJazgrrt ov as m an t el r ar r n' doruriti!]ttir .

1211-1795 t ari/ lind . Iranilerin tahrikiyle Bedirhanil el' ve C<n ilinill Ho§ap il .esi deki Miillkan u§il'eli, rlevlet Imr 1 i yant.mi§le.l'di. H iikii­ mel. Ista nhul'dan Re~ t Pa~a'y bu tedib ]uu'ekfttm ' komutan t ayin edel'ek. uyiilt bil' k v tle ' l'zurum'a on dermi ~ti. Mu§ Beylel'be i A/ aettin og1u Emin Pa§a bn hava licleki a§i.retleri nu ine allp btl r dl ile Van h ududun­ aki asiler tizerine ylir iimti tiL Bn n eferi - an a Ki gi Beylerbeyi YaZlcl­ .' gIll ile Zeynel aga ve Va rt o'dalci Horm ek lilel' ve Cibl'un hlul' ve Malaz ­ o-it'teki Has uhan a~iret i de ka llarak, Ho§tl .il c;e ~ i n e gi tm i ~] erdi . Hor ­ mekIil~r, Zeynel aga, Cibl'anhIul', Teymm' - f endi, H a anhlal', Fari!:} a ga -mrindeydiler.

Eu kuV\'etler Vall h u(\uduuduki asilel'i t edip edel'ken, Iran t OPl'ak ­ {anna gil'mi .. ve geri donm U§}e 'm. u savu§ta HOI'rne . lVIehmet-Hasan­ tlaD oldli riilmu , cesedi Vent o KUzi k koyi.in e g etirilmi§ti (2) .

Zeynel aga, 1225 - 1809 Yllmda Dar abi - Kigi k oyiinde oldii. Zeynel garun Mehmet, Ali, Mustaf a Z ynel a oll tiC; oglu var dl. Mehmet aga bti ­ ( r ) lraniler, bu akm da Varto'nun Canes eran k oyiinden biiyiik Seyit Hasan'ln e Ba dan li dervi $ Mi kiiilin b irer k1zml esir gotiirm u$lerdir.

'2 ) Mehmet H asahanm mezarma ait koC; heykeli 1934 ytlmda Diyarbakl r m iizesi ne go turtilm ti$ tii r. M ehme t, c;ok gilzel bir delikanl1 imilj, Cesed ini Van'daa V a1t oya kadar ka r gl agac;lan ti zerinde getirm i lerdi.

8S

• tikleri oldug u i ~in babalarllllll erine ilag SI olmu§ i e de, a§ir etin idare­ ai, karde§lel'i A li Nallnran ile Mustafa Zeynelin elle-dnde buJunuyordu. Bu. karde: le buttin Kigi bOJgesini Ilel'ine ge<;irmi§lerdi. YaZlCI guJlan bun~ lan <;ekemi l' ve kI kal1lyol'lardl. Bu seb pIe, bir gun allUZ Tamran 0­ yiinden gelen Ii Na Uman'm (1) oluna yirmi ath gondermuJ erdi. Bu athlarm ~ogu Nal "1.ra 'm eJi nde telef olmu§, yedi karde§ olan YazlCl0gul.

1'1 §id eti 11'aka ra Zeynel aga gu llariyle uyu§l11U§, onlarl.kendi e Ie­ rine davet edip kirvelik yapml§Jardl. YaziclOgulIan siinnet ten ODr a ka1.ve tincanma < gu kahp y' lmz Nalkmm ile 1 ustala Zeyne) 'e vermi§ler, al-' bran zehiri i~mi§ , :Mustafa Zeynel ~ii ph eJen digi iC;in kasten fincamm dil­ u§tti. Ali Nallm'an, c1aha oracln iken sancllann1l§ ve eve donerek 1­

,u

mti~t.ii

12<.16 ·1820.

Mehmet aga, ka1'tle§inin oltimtinden fazla kederlenerek, hir a, sonra o da ohnti§, ktic;tikleri olan Mustafa Zeynel, kardeJilerinin intikamIarIID al­ mak i<;in ka.rde§i Mehmet ugamn oglu ikinci ZeyneI'i, babasl yerine ~­ rerek kend ' si beline baglarugi Kara Yakubun klhcI ile Kigi'nin ormanlan­ ne dalnn tl. M u tafa Ze. ruel'in geteciligi, YazlClOgulIarma fazIa zayiat ve­ riyor ve bu Beyler evIerinden l!' r ice ~lkamadlklarl i<;in hakiki intikam all­ nanu yol'du.

Btittin Kigi holg i Ya,ZIclOgullannm zulmtinden

usannu~ ,

bu Beyler, i ~in, Ka­ raba§ H,§iretinin ikinci reisi Musa, YaziclOguIlarmdan kur tulmak iimidl " e.

Mu ·t afa Zeynel'i kendi roylerinden "Kere§aD"a <;a!tInm§lar, Mustafa Ze ­ nel bu}" ya yirmi ev Hormekli ile gitmi§, sonradan Molla Musa gizl1den YaZlCl ~ u lJ riyle uyu§arak Mustafa Zeynel'e baya!Ilhkla hir uikast ya • m~ ise de, onnn h m·jkula.de y 'gitligi J :mpsmda, hi r;' i1' !iey y. I amada Kigi'ye ka~mlllt1 .

Karaba§ a§ireti l'eisi Mehmet Han'l vlel'inde kaZlga ge1'dikleri

Mu tai a Zeynel, bi!' Yll nra, yedi ki§ilik bir <;et e ile Ikiz yayla 1 baSmll}, bir diig-tin barmda olan Molla Musa ve yedi arkada§lIli tutu 01­ diirmti§ ve bunlarm kanuu bir kazan yogurda akltarak Ikiz yaylasJ altm­ daki )myahga stirmU§ttir (2).

AI' Nal lran'm zel il'l nmesinden sonra tiC; yll ge<;n~ ti. Bu mudd t i~in de Mustafa Zeynel, geceleyin birka<; kere YazlClogulIarmm kapdan kadar soknlmu§ ve ytizlerce muhaflzm nobetIeri kar§Ismda hi<;bir §ey ya­ pamadan geri donmtil}tii.

YazlclOgullannm zuliimleri artml§. bunlar Kigi bolgesinin butiin ~iret aga arllli evlerinde kazlga germi§. 11alkl esir gibi kul1anml§ e am '­ (1) Rivayete gore, A li aga, Tamra'da b ir geyim nal biiktiigii i t;iD> Y ane ogulIan ona nalklran Hikabml takml!jlar. (:I) Kan, yogurdakanslp kayaya dokiiliince, .Inrlarea izini kay betmezmil Mustafa Zeynel bu iii 0 maksatla yaptnllitJr.

Ian l\1ehmet Beyin Tamran koytindeki btitiin a razi ve degirmenlerini zoda lJlll§lardl.

Mehmet Bey bunlarclan intikam almak i~in, b' . gece gizlice Mustat Z ynel'le gorti~erek onu, konag,na gottirmu§tti . Mustafa Zey nel, ogiu Ib­ rah.im ve IImn ve yeg-eni Nalk11'an oglu Selim ile Bursa'dan yanlarllla ge­ len Ha an Teymur, Mehmet Beyin kOllugma gidip yatak dolablllda saklan­ ~Iarw.

Mehmet Bey, bizzat yegenler} olan YazlOgullar ma gidip buttin hak­ lanndan azgec;ti gini so liyer ek, on1a1'1 kendi konagma davet etmi§ti. B. davete YazlclOglu Eyyup, AI's an, Ismail, Akit !Ialil Beyler icabet et­ mil~ ve Mel met Beyin konagma aelerek i~r te dalnu§lardl.

Gecenin saal. altlslllda, mubaflzlar istirah t ~ekilmi§, Mehmet BeyiA gil'erek elindeki bo~ kaglW Eyytip Beyin dizin koymu§.

- Miro, sana ferman ...

Diye gn·ml§tJ.. Bn parola uzel'ine, Mustafa Zeynel ve arl'ada§]an dolaptan C;Ilo Beyl rin uzerhlc atilmI lal'(ll.

Beylel', duvarda a III bulunan iIahJarlnR saI'llarak bogaz bogaza gel­ mi§ler i. Yanm saat suren kanh bi.l' bogu~a sonunda, be~ YaZlclOglu k at­ ledilmi§. Mustafa Zeynel e arlmda§lar , Beylerin atlarm a binerek §afalda Dmabi koytine <Te1mi§ el'di. Mehmet Bey, sahahleyin , Beylerden sag I alan. fll'de§]erden d:iger biris ' u ara!)ill1p nmanhkta bularak an u da old tirmi.i~, yedi karde§in en ki.i<liigii alan Y iiGtik Mehmet Dey, kurtularal Istan ura, ult::m :Malmlud'llll huzul'una ~Ilnru§, Btiyiik 'Mehrne t Beyle Mus 'a fa Zey­ erin katillerlne ferman ~lkaI."ll1l§l1 . .Kc'1.tledilen bn alb karde§in mezar ta~­ larmda.ki tarihte yaZIl ~ gibi, bu hadi e 1240-1824 Yllmlll agu sto~ aym­ zuhura gelmi.§ti.

Padi§ahtan 1 an u iradei senive iizerine Mu~ Beylerbeyi Emin P n. Palo ve Sancak mmtaka Beylel'i IGgi ve bu oigelerden toplanan ort bin kJ§ilik bi.r kuvvet, ~ min Pa.:?a emrincle olarak 1240 - 1824 ythnm ikinci- ' te~ril\ a~'mda Kigi' e gelerek. bliyiik Mehmet Basi ~eytan daglarma ka~l­ 1P kellesini kestikten soma Mustafa Zeynel ve TIormekliler tizerine yii­ rUmii ttl.

Bu kuvvet, ilk once, IUlrir bolgp 'jnjn ~irnan koyiine girerek blIl'ada Mll tafa Zeynel'ln a1crabalarmdan Karaman ognllan Hasan ile kru'de§ini olrliirmli§ ,'e HorrnekJilerin slgUlrlIklan Dal'abi koyiinii sarm:u~b , Darabi, ~k sarp ve c;etin bir koy ii. Ell koye gelecek tek yolun ge~it ermez dcr­ endi iizerinde Mustafa Zeynel v alb oglu belJiyordu. Diger Horrnek pi­ a leleri ikinci Zeynel'in emrinde olarak. Darabi'nin yalCJ,n kayahklanru tutmu§lnrdl. Muha ara tam otuz bir gUn stirn1ti§, Emin Pa§a kuvvetleri gpc;idin ba!}ill a ~ok telef, t erdikleri halde, koye gU·ememi§lerdi. Kl§ ve lar ba)aml§, koy 'ou ahnmasl igin limit kalmaml§b.

Emin Pa§a, $ah eli ~iret:i reisi Hacl sm yman'l ~~rnn§, onu Mus ­ ]W'l i~eri

tafa Zeynel'le konu§maga gonde.r n1i§U. HaC! ' Weyman , derbendin ba§J ­ da Mustafa Zeynel ve yegeni ikinci Zeynel il gorti§erel u fel'manm iz­ zat Padi§ahtan ~lktl~ll1 ve P acli§ahul iel'maruna itaat ed ·ek. hi ~ olmaz­ sa, koyli Emin Pa§a'ya t eslim edip, koyden :avu§malru.'llll soyleml§ti. lltinci Zeynel ~ok zek ' ve eli~' yetli 1 ir zatb. ve aym zamanda 3§ire ' a§l bulllnuyordu. AmCaBl Mustafa Zeyncl : - Sadili ogullarrnlll soziel'ine gti en 0 11ll3Z..

DeDli§ ise de, onu ikru\ ederel- gecenin ixisinde tWin 8flueiiyle koy·· den !;llmll~, Qapakc;m"un Eelezel' me!icligine slgmnu~tl.

Emin Pa§a kuv eUel'i, koye gil' l'ek Zeynel agaDm ambar ve byrne I e yasllli talan etWden 'omu, :me HaC1 SlileYl11ru1'm a1 ilJyle ikinci Zy_· nel ve aIDcasJ. Mu tafa Zeynel'i Belzel' me' Iiginde Sal'JDI 1a1'(11. Col <;eti olan bu yerdeki ku atTn, ir haf ta ul'mli§. fazla kur ve urtmalar olmu ...

Enlin Pa~a, Mustafa Ze)nel'i elde edendyecegi i anla, m a, kuvvetlel·j ­ alJp geri c;ekilll~ti . H rmek liler bu 1m atmadan l-urtu1unca j111anru 1­ kartmak i~in Kuzi~an' a ... all Hli~eyin e 'n y rona o-itmi§lel'Ctl 11), Erzincan tarihini yazan 'ali Ali l{enlali, bu e erinin u42 Dei sahife-­ sinde bu hadiseyi hi.ilftsa olamk l10ylec va Iflandlrn1 kiacUl': Yaz ICIOgu 11 al1 , Kigi'c e 'ki asll' erebeylik . iil'm u!jler dil'. B unla11D en me§llUl'1arl Zalim veyah ut hU:-,.'iH MeJunet' tir. Bll adam, Tamu r n koyiin­ de §a t gibi btirtil evinde Qturu yorm~, hattfl ,e~hul' !jail', Elhem P e tev Pa§a 1240 dn, bunu n kon gmda dU nJ~aya g elmi§, QiinkU, bnbasl F enni Ef neli. Mehmet Be. 'n katibi imi§. l\Iehmet Beyin Hopus I By-un de turan a mcaza eleriyle a r as!. a~llrru§, Mel1met Bey bunlara kal 1 iHth kul ianllUl . e de, magHlp olunca, bunlal1 llile ile v in e davet eclerek, eceleyin hiz­ met<:i cr ini te li ll ederelc, ti Unli j eride. b iri 1m de saklanrugl am anllkt ~lkanp OldUrtmU§ttir, l\lal t ul Be. lel'in iger amc.aJal'l au kii<;i.ik 11eh m~t Bey, Is tanbul' <II' gidel'ck Su ltan Mahmut' n, 'IeluneL Beyin katlin el'man ist llll§, Mu valis! Emin r~ 'ya golii rmi.i§ Emin Pa§Cl inti hap ettigi miitedebhir ve ce-­ Sill' ir zabitin maiyetiue yUz suv l'i ver el'ek :Mehmet Be. re bil: ba km yap­ ml§. Mehmet Be.r ErzUl'urn'a k al?al'l en §OS yolu iizerincle yakal mru§, b' kesilel'el" Mu§'a gon derilmi". Ceserli B y - t aM) Ian malmlde metfund diyol' (2) , ( 1) Ri va yet e g ore, E min P a!ja kuvvetleri a nti den, melieden kalklln mil hI bir ayl, Belezer g ed iginin sarp yo lund M ustafa Z eyn el'in iizerine dii mti~. M ustar. bunu kucak!a Ylp ye re de vi rmi§, E m in P alla, buna hay ran ka lIp, kUliatmaYl kalcIlrml ( 2) Vali Ali K ema li , bu hadisey i d ogru oIar ak yazmak istemenU!jtir. Taribll1d~ M ustafa Zeynel v Hormeklilerd en b a hse tme m i~ , Dara bi koyiio un dOr t b in i:j. v E rn in P alla ta ra fmdan otu z blr gtin ku~ tlld lgml ve Kig id ki TUrk kahilelertniD 0­ tarihteki mevcudiyetlerini kapa h ge <;mi§t :r. Biz, bu s ebebi a ra§tm rken, Ali. Kemali~ t arihi ni yazdlit s irada, K igide B elediye P el si ve E rzincan M ellsi U mu I azas o 1.an H or mekli ikinci Zeynelin torunu l skenderle, a raSI, aC;llml§, bu yiizd en tarihiD- •

86

Mu tafa Zeyntt1 ve ala'aba 1, 0 kl§ Kuzi<;an'da ~ah H ii 'e~ 'n Bey m '­ safir kal 11§lar, ertesi 1 ~ah ITti eyin Deyle Bala an a§ireii rei;i tilft. aga, lstan ul'a gidel"ek ilol'1nek agalarmm aiJarlTIl glkanru§Jarru. nu strada Dersim a§iretlel'i. 'nh IIiiseyin Beyin konugml bttSTnt.)ar­ dL Bunla.rla kom kht bulunan 1Iustafa Zeynel ye norme dilel' al'a mdn §iddetli bil' I,arpl§ma olmu~ Ali Nanoran'm gIll Selim ile lY1u~tafa Zey­ nci'h oglu IIiI:.I, KIZJ1bel gediginde oldiil'tiJmu§ ve Dersimlilel' biiyiik za­ yial.a ugl'ayaral gel'i c,ekilm l~ler li. SeJim, Ba aban a§ll'eii l'eisi GtilalJi aganm d;nrmdl idi, Aga, lu ~ tafa Zeyn ye HOl'meklilcri Balallan del'esi­ ne ~otiirmii~ v 'klZllli ihnci defa Iustafa Zevne1'in oglu lbrahim'e ver­ mi ti, Ilormeklilel', ailaI Inl Ii: ZUl'UDl alisinill linden alaI'uk J 241 - 182!) de tekral' Kigi'nin Dal'abi koyiine clomni.i I rd', lkinci Zeyn()l ile YazlCloglu Mehmet Bey bUl'l§ffi .larill, Bu bm'!§ §ur­ t.na gure: Yalmz Mustafa Ze~rnel, evini a.llp Var o'dale! HOl'meklilerin ha­ rna ~idecel - Li, Vart 'dald Horm klilel', ibran a il'eti LaraCmoan Ilo.lk bir hale gelmi§lerdi. Bnnla!' bu habel i i~itillce, I-endilel'ini dti~mandan km'­ tarm 1{ i<;in Kig'i'ye 0' lerek Ml1 tala Ze~lnel'i Vado'ya getirmi lerdi.

Mustafa Zeynei, Varto'ya gelir! en Lolan a~h'eti reisi Ali aga ile bil'­ lilde Mu~ Beylerbeyi Emin Pa~a'yI ziyarete g-ihni§ti. Emin Pn~a., binlel'ce neferi-amla ele ge~il'emedjgj Mustafa Zeynel'i knt'~lSm(!l gOl'ijnce, <;ok ev:inmi.; ve }l1l.rumma: • r~te. bizi Darabi koyiinde hir ay dUl'duran ve afl ile kucaklafJarak yere incliren 1\fllRtafa Zeynel yigicHm bu ill', Diye iltifat etmi:; 'I,e kendisini }'akiplel'i olan Yazlc gul1a'mm katlin­ den sevin Jig-ini rrna. etmi§ti. Emin Pa§a, Must.afa Zeynel'e bir<;ok hediye­ leI' vel'llli!} ve na iJar,a Ik kUrkiin " gjyclirerek Varto'nnTI 1 asman "~rtinti kendi ine vel'mi ~ ti. Mustafa Ze:vnel , yedi oglunu re vlel'ini ul I"l k 1242­ 1826 yIhneIn Kasman koyune gelip ar to'daki Hormek a§il'etinin irlare ' i eline alnlH~tl. de Kig-i'deki Hormeklilerdm ve hatta onlann $ eyh Sa it i5yarunda, bizzat A tatiirk'iin bii:viik takdirlerine mazhar olan Cumhuriyel, ordu ve biitiin muhi t!;e malum a lan bizmetlerindcil bile bahsctmerni~ 'r, Tarihin biH;ok yerlerinde 251m Tiirk alan &1jirete KUrt demi~tir.

HaJbuki yliz yirmi Yll once alan bu hadiseyi b izzat goren ler e bilenleri, bi% gordiik, Bu get' ekligi hem de klsaltarak tarihimize aldlk .. Onlann veniikleri bil­ Blye gore. Kigi ve Darabiye giden neferi-am on yedi binmi~ , 0 I<a'~da M ehmet Be­ yin kaplSlnda yiizlerce siivari beslenirdi, Mu~tan yiiz ath gidip t M e-hm¢t Beyin Itellesini kesercez, Ne ise, maksauunu, dogunu vah~et dev11'1erinde gec;e n bu ~i kin olaydan herhangi ir c;tkarma.lc dei\Jdi r, Ancoik tari h irnizi yazarken biitiin aCI ve tat I, taribi olaylan oJdugu gibi gerc;ek yazmaktlr, Gec;en alaylardan bugiinkii nesi), mesul ola maz ve bundan bir kin kapmaz. B u ta rim hfu:liseni n yazd lglm ~e k ilde C reyan e ttigini bugiin Varto, Kigi, H lnls, KarlIovabol .. ele r indekl b ii tiin ihtiyarlar b ilmek­ tedir,

mana

U f'ngcia. "e '~n i:, am U;l§lal1U§, P adi§ah Yeni~erilerin yokedilme­ i~in dogu illerine ll:adei senire gondennil.lti, Erzurum ilinde Yeni~eri agasl bulunan urelt ~man Pa~a , < yltkh olarak kullancil&'-t Qer "e Yeni­ c;el'llel'\e 11" klimete isyan erlip El'Z l'um hlihimet konaitJnda kuv etli bir mlidafan hatb kurruu tl}, Emin Pa§n'run emriye, 1\lu.', Va rio, ularuk v }'Talazgirt 't cki <U}ire lel'den miihim hir 'U\'Veb to lanarak Errorum'a yil­ Ti.imi.i~tti . Val' 0' 'lD giden Ci ran a§ireti hu§mda M hmet Halil ve Bor­ mek a§,ireU ua,,1Dda.i\oI tar, Zeynel arcil.

G' H!OO Osman Pa a. ill. (jllte htikiime t oefe.ri-am kuvvetleri.n.i e U"i:a dl§mda km'!illaDll§. :varunda h yiizrlen fazla Yenigeri kuvvetirun yolcedil­ digini 'e kclct1l'11dI!tI1lI goriince. htikiimet 'onagma kapanaral eldeki Yem­ c,;erilerl I endisini s<\YlInmaya Ul-~\alm_ t, Bif iki aat i,lnde, hliklim Imvvetlcri YeI1i~erileri yenmi~ ve htilctime - onagm n kapllanna dayan­ mll}larw. Bu <lCl mag-lUI iyeti goren 0 man ,'onag-ill balkonuJUI. ~lka­ l'a mulJasaracllarm m rhametlel'll i celbetroek i~n : "- Devlet, kahp de ·Iet.... Ben sana n h'zmetler yantnn... Bu vatu i<;in ne emekler ektim.. n benim miildifa In1 bOyle mi odly cektin 1" diye agl~tI,

KonaiTl ku§atml de vIet km'Yetlel'i ve ErzuTum halkI, Yeni'ieriler son bir S '11' atarak kon -'n I alll. rnn kIrlp i~iye ~ irmi e Osman Pa­ §a'Yl diri oJarak tutmu~lardl, Pacul'lulun il'adei ~ellj e, jnde v • u§ neylerbeyi~in n emir1e:t'lnde, Y ni~el'ilerill 'e OR 11 n Pa < 'mn "1\1 h size. cam ize" denildigi i~1n.'" nefe­ ri-am kuv fe leri Elozul·um'da. buhman Yeniqerilerin ve 0 man, P~a'nm biltun v. allm ve "'nhmOl yagrua et;mi§lerdi. Ya o'z ild <;erkc Yeni oe • Osman ·P !5a'nlD il~i 'ihey] n , lma. binerel biiiiin nef ri-am .,thla." t ra­ fmd~ n La -ill dildlkl 1'i 11a fl~, mee yoluncia tom dumann kntarak ka~ 1mrtulm u lard!.

Osman Pa~a, Val' 0 u etl> ine te lim ecini , V. to'ya getil'ilmi~ti.

Osman Pa. a. 0 sm:u"l, Stinni 1el;n en btiytik e) hi olan Varto1u • e -:, Zey­ nel1biuin'e mi nfi' etlilmi~t i. Emm P. n'd n 0 Min Varto' 1 glen r mektul)j n. () an p~ .' 'nm 7nrto'da O1diiriilPlcsi emr('diiiyordu.

ZeyneHih ·din. Olpk 11 1 okurnu , mi afirine kar~l bLi.-li1( or gonfil aeU;JDl hi~s·t i ~ti. O~~m n p. ucla.. wnaga giri cl-:m' n durum' mla o rYC'ce "ldul'iil I2g';ni ~ezdl i j in geceJ 11'lyli ilerlemi ~dl go halde. b' ttirlU ~e:vhin lUll em t·U"< f na gitme!';jne rsZl olanl1yordu. Seyh, geceniu saat ue inde divand::m knlkma1c istel'k n Osman Pa~a. ellerini OTInn lib­ besirun eteklel'in koyarak, ya\val'Jrcasma : T

" - ~eY~lim .. _ Fazla Ieederliyim, bir:tz d'lha turalIm." Di);p, ~eyh ZeyneU'lhirlin'in ka1kma ~ma engel olmu. tu. ~ey in. bolged rleh~e{1i ntifu zu val'dJ. E sasen Emin Pap, bu idaBl 88

,

eml'iniu iniaZlnl on dan r ica e~ti, Arada resnU bir mesuliyet mevcut 01­ dugu hal e Seyh, hliyiik misafirini kmnarru§ onun bir iri aI' nea : - ~eyhim biraz da a oturahm, Sozlerine saygl go t rerek, sabaha kada]' Osman Pa§a'nm yamnda kalml§tl, ~eyh. hu slrada hir al'ahk su doJ"miye C'lkml§, hemen cellatlar i~eriye girlp, sman Pa~a'm n OynUlla doladlklal'l II lerle Pa§a'Yl bog ­ mu§lardl, O~man Pa§/:l, bog'uJduktan hir saat soma.. Mu§'tan 'gelen bir atlmlD Emin Pa a 'dan getirdjgi , mel upta: Pa:§a'mn, Pa~ah tal'afmdan affe­ .illdigi yazl1I.yd ... 0 aatte al'tlk, 0 man ra~a telle§u liz rinde ve ogazm­ dahl ip izleri kara bU'er . linn gjbi bogaZlDl oluIDl§lardt. Seyh Zeynelabi­ din misafirmin Oltimlin en duydugu tiziinlf ile goz YCl§larml ok rek OD O Varto'du gommii~hi.

Bu 'lrada, Varto'daki Cibl'an, Lolan ve Hormek a iretleri Bingo yaylal,. 'n, ~lkml§lard l. unlardan Cibl'anblar. h§Ja. gO!febe bir halde Ya§l YOf, yaz ayl, nnda BingoI d glal"mda ~arhr kurarak. kl m Hormek ve Lo­ an koyletine gelip bu haIku yU1"lenip ot ve yiyeceklerini payla!,FyorlardL Bu hal, y ni Varto'ya geJen Mustafa Zeynel'e ~ok agIr gt!Imi~, Ci r anh­ I I'm ltenll 1erine ev, koy yal'maSml, yol'sa Hormek k5ylerine bu'ak ya­ caglDl bildhmi-:ti. Bu aberden hiddetlenen Cibrun agasl Mehmet Halil.

124 - 1827 Vlhnm yaz ' Yarlnda be§ yiiz ath ile 'Mustafa Z ynel v TID ­ mekillel'i yaylalarmda Gevirmi~ ve d"vmil.lerdi. Bu dtivii~ bil' ta silrrni.i§. her ilo tal'ni a hayJi zuyiata ng-rami tI. Nih.ayet Yal'hova, ve BuJarul- h'ilgelerindekl Cibranhlar. Mehmet Halll' yard rna gel ere ", kuvvetleri Hormeklilerin on misli fazl rna ~lk­ ml~, Musthla Zeynel bu durum kar lSrnda a~iJ'etlIlj 0 )la~aral{ ~eman ka­ lesi ltmdaki Resa. d resine c:ekilip buradll uh sara edilmis:ti. Bn muUlsara kirk gUn stirmii§, [ustafa Z ),'nel, ~-er11 oplu, lio 'U1ek yigitIel'i e D ~ok III laia Zeynel'ill oglo tbl':lrlim. harikalar go terroi. GibranIliar hil' tiirlii He T' 1 aJamaml~lnr, hem Hor e -lirlen ve en cok hiicum eden ibranltl }'" an ha Ii net m teief 011 ,ulj. i}, yet Seyhle In ll.raya gU'me<:jy­ ~ U " a Ze. n 1 vc .I e met II ii, En j gel;~ind -i i "lD a - aSI adI­ rmlia b'y' e'ip I '§In l'rdl, P, b.m~a ore; Cihl n1tl • fazla zayiat ve­ Tcn Mustnfa Zeypnel'in 0(10 U !bra lim, r'vi'nin IC r'r h(~Jge5inde clan am­ ea 1 ogiu iki;nl'i Zeynel'in ramnn goi 1 cek ve b~ta 1 tafa Zp. elf uy­ . rna.~an ' ,ttirnnl • Ii - Hnmet, baru~tan haric; tutulaeal ,Clbranllal' da arbk TIOlme - v Lolnn n:jil'eti koylerinde Jo lrulllyacak ve j,endil ine ev

ve yurt BlI ~oz

ve

}ar a

B

yalJ:~('a

- ar

1.

l' riht.en Olll'a Cibl'anll 11' Varto o\"a lllda Leylek, ]C:: raklTrt, Ala­ 1coylcrle. $erafettin etel lcrilldeki bo§ l{oyleri i~gal edip bura­

B:ll..r

kurt.lanml~lar

barl~tan

,

sonra Ali - Harnet OsWkTan bucagmda Cibranhlar tara­ 89

fmdan 1 usuya dti§tirtilcrek oldfuiihnii§, Thrall im. mnttn intikrumm a lmak ist~mi§ i e de, ual; 1 Mustafa Zeynel sozUn" gel'i altruyacagml ve barl§1 bozatruyaca~Inl ilert stirmii~, bundan fazJ< i~el'lellell!hn him, gecenin biri­ sinde, W'I..l l l l e ~o('uJ 1. nm alara1.. §imdild Karhov-a i1£e~ 'nin J artal dag­ JarJ gf,\gcsinde alan Binkoz meZl'esme g tmi§ti. l\Ielunet Halil, u bOlgede 01an Cil ran < ~il'eti reisi "Pull k ITUse)-in"e hauer gonderip lbI' him'in 01­ dfuiihuesini ist mi., Pullak Uti eyin, evvela. gelip Ibrahim'Je kl.l.l'de_ oldu}:­ tan f,;oru'a, 'et.mi~ 3th He 1.>'1' gece lbred un'in I iiC;till. evini basml§ I, o gUn, ktUa.ra 19n1lY. D U' hfldise olnlll~. Ibrnhhn tek ha§ma bu ka­ dar til ile l']ll~al' k '.lraZilli, dUrLunlmd Ti e kendi 'e aret."ncien Alia un mucize inden f,}\·dalanmt . . . ilagasl Pullcik Hti:eyin \'e be ki~i.vi Olcliirlip bu atltlru.·l lnhc;e loyiine dO'rt'u sli'mu§ e _13 np ) al'anhgmd. c;oculcla­ rtnl al~ 1'. k Karta] uagrna lU1llaullll . ve hUl'ad n aJ cas I gl ikinci Zey ­ nel'in ~tanllla de iI. Ii: YIn 0' b:tru B. laban ~ireti l'eisi Glilabi agarun , aru­ na val'Inak i<;in J uzi<;an claglal'rna <;llmu..0, nlfahimin ;volu bUl'ada ruzi~anl n Tliziik koytine u~'~ m~. TUztik koyiinde oturLlll Qarikh ~e~ 1 i Hiiseyin Be. rin almtbasmclan Deli Hasa1 glu Mustafa, e ki ostu ve Idrvel ri ohm lblahimin. bir hafta orucla isti­ rahat ettilden om"a, Balaban (>l'e.~il1e gec;.mesini rica etmi ve lbr him bu dostunu ku'1lllytu'ak omdn bir hafta misafir kalml!}b. B u S1l'n.da ~eyh HUs('~'ill Bey <nn ii§, Yel'in 0 ~ u Ali Bev, ltrll-It a~irctinin hal} na gec;ll1i§ti.

1IIe - er. e, Deli fIasan a lu • Iu 'tllfa, hil' mil 1 et once Ali Beye kar'):l koymu§ va onun yal mdn I" ndi ine ba kill vCl'ecegini bilmi~ oldugu ic;in.

Jbrnhim'in yijriiligin en fa, dn,lanmak iizere Ibra him'i hurada misnfir alI­ kOY11lu~tu , _ ksin , Ali Beyin arcle j Te. mur 1 ey bu koyii kirk ki§i il kw~abYll~, Ibrahim tll'acthk 'I pml!~ ise de, Teyrnur bey dinlentiyerek. hu­ uma a~ avmcu, lbrahim'in kamna dolrunmu~, her ild taraf c1.a silahhm~ u n arlhp tutu~mu, ). rdl. TI-t ,'~lYa ~t Te~'mur Bey, agtr y..u 'a1annu§ e piya­ deleri onlln r. ralt l'es(>oini allp' Ali De. 'e gotih'mii~lerdi 1~uO-l8v4 , Ali B _Y. U 11a erleri nlmca, hc§ ~Tiiz ki~lyle koy ii ba ml§ ve Deli TIa­ ~ an oglunun ac1amlarml 1ultc:lan ge irmi . Deli ITa 'an In 1 fustafas~ lbra­ hirnle h' vile muha~arl\ edilmiJerdi: Bunlarm om] a. am yerlnd teslim 11m "acaklanm anlayan .A Ii Bey. kamya gidel'ek. Mustafa'y! affettigme da.u' Thrahim'e yemin tmi, TI)rahim, u yemine a dana 'ak Mustafa ile birlikte Ali Beye teslim oIru'ale Aga!iJenligi'ne <Ye1roi§Jel'di.

P"ltimtil' ve TerC1l11 bOlgclerincle Ibra/u m bu kanlI o[nyJar jtjnrle iken Mus­ tafa Ze~nel P. bnba mm vi e, ~ cll'il'e gidip rada i:il mii~t .. 1250-HI<'l (1), Mu tafa Zeynel'in ye 'in biiyilk glu Yeti aga ge~i • b u za t , karde!jl thrah im'in ugradtg, akiheti habet' almea. ardeflleri. a1tl, 1\Iahmut, A ga. ¥

r) Rivayet·e gore us tafa Zeynel, oiullarrnl tophyarak: " B en Karirrle alan babamIn oca8ma gi i ora da ol me!{ isteri m rIO demilj ve gi ip Ka r i r~ e hasta lanara olmii!it iir.

90

R esul' li <:.aglrarak gidip ltir veleri ~eyh Ruseyi n ogullar mdan nJrahlm'i ahp getinnelerlni oylemi§. 11l1nlar bi!' bafta iI~inde Aga~enllgi'ne, Ali eyin ~ranlIla gitmi~lercli . eymur bey, , tIl' yarah e bilhassa 1 rahiru lal:afm­ dan 'al'alanrugl i<;ln, Ali Bey, Deli HI 'an'. Mustafasiylc bil'Wde !hI'a ­ him'i de zindana kOynlWjtU. Ali Be~r, iWin aCl$Ull e ki dostluga bagl§llya­ rak ve ROrInel'lilerle r;ar pl§m.'tYl goze alrm)'arak ka1'd~lerini abp gitmele­ rini Talu'ya soyl~, alu ve kD.l'de~leti zindana giderck Ibrahim'i alnu§­ Jar. tam ~l~'lCagl srrada, Deli Ha an'lll Mustaf S1 mll·ll~anm'ak. 1l>l'ah.im'e

hitaben: "- Kal'de~, dii§enin y 1'i olmaz. Dunya a arhl el'kekligin sozti, anrun htl 'mil, kal'de§ligin k1ymeU kalkb demekti.r" demi§.

Bu ael ozIer, Ibrahim'in ],lliagma bil' y:tldltlDl gibi ~kb . El'kegm :om, andm. htikmii. insanh!tJ vefa51 oyle mi? 1brahim llel'inl karde§ i­ run ]wllarmda ~ekerek, yerine otm'ull ve zincil'1eJ.'j aya~na loladl, kal.' ­ de§Jerine: "- Ben arb k gelmem !. Ali Rey l\lustafa'yl da bll'akslll, Yoksa kamm Mustafa'm karuna ]Htrl1}acakttr!" dedi. :ilifustafa, soylecligine i~man olmu§, 7Jndandan tflkInasl i~in Thrnhim'e yalvan yordu . F akat i.§ i§ten ger,;mi§li. Ibrahim'in karde~leri Ali Beyin rtc1.gma do~'ul rken i ~el'iden iel'yatla l", ,glama a1' ytikseliyol'cTu. Do t­ lardan birisi nlarm yoJunu keserek : "- Aguiar. Teyru ul' Bey oldli. ill'ilk izin h ayatmrnz teWikeliillr. He­ men s. vtl§un," Demi§ti. Dort kat'de bil'den ahlra dalar k atlal'lDl ~ekip binmi~ e Varlo yoluna dog,.·ulmu.'11ardt. Gline§ batmak lizere iill,.. Careklilerden bir­ kag piya e, arkadan huek slluyorlal'dJ . Be~ da dkahk bil' musademe en onra, ag~,lal' , gecenin ziflrl kal'anhklarma dalarak, iki gece e arto'ya gelmi§, hadi~eyi btiyiik l'ru'de§I 1'i Veli'ye anlatlIll§lardl. Veli aga, Ibm ­ hiro'in kUl'tulma 1 ic;in r;al'e ,- l'arken, Ihrahim ve Deli Hasan'm l\Iustafasl (Must.afa ,aym) ncla kur una dizilmi lerdi (1). l brahim, Aga§enliginde oldfuiilmti~ , Balaban a§ll'eti relslnin koo olan ImI'lSl, alahan Hatun, gullanm aJal'uk, ba asmm vine gH;mi§ \Te n Jra­ him'in nenq klZ kal'rle..~i Fatma, Ali Bey i ru:afmdan zaptedilmi§ti. Ali Be • Bu klZJ kendisinc nikilh et-mek istemi§, laz, kardesinin kat-iline eslim 01­ manu§ ve kendisini harem claire inin bir da mda ipJe asarak idam tmisti. t brahlrn'jn katli ve giizeJ Fatma'nm i Ianl] Varto ve Kilrir oIgelerin­ deld HOl'mekliler iizeri nde ok biiytik tesirler ,'apIIlI§, u a§il'et halln in ' tilillm hal'ekeiine gecmi§ti. Fa nt l'ttk kal'la r yagnu~. ollar kapanDll§h.

51 - 1835 YIlt b' hal'mc1a, I l'ahim in k;lrde§leri, Talu, Mahll'l ut , Resu ( 1) Siyaset y erinde on iki kab ile toplanml!j bun r dan ancak Maskan k ab ile­ iii reisi. Molla lbrahimi o l d iirm i1 ~ , 0 giin Ii t Urepe go r e ( Kasas) m evkiine oturmu§­ r.

91

· e Aga, ktiC;tik bir ~ete tie Maskan kabilesi reisi Mollanm yaylasInl baS1I1l~ MoUa ile bh'ka~ akrabaSInl kilic;tan gec;irmi ve 0 gun orada bulunan Ali 11 a balanndan Ali Murat Han'} beraber oldul'mii§ ve Ali'nin a§ir et;... ler < 'aSl me~hur oian klllcInl g etirmi ) erili.

B ir y onra, yedi ytiz ki~ilik iT Qar ku eu , Ali Beyin a krabasl :Ian Genem Per ekli Ismail a garun illde olm'al Varto'nun Kti ztik k~ s Unti geceleyin bas ll§O, Kliztik haHn ya lada idi. Qarekliler koyde bu ­ OO)dar1 otuz all! lci ~ i erkek kadm, ve c;ocuklarl ( amlariyl beraber yo e~ mi§ ve kill etmi§1 erdi , Ertesi gU i.i HOl'mek . erden e ytiz ld§i, top lana ­ rak Mustafa Zeynel, oguJlan Talu, M:ahmut, Resul v A ga'run emrinde arekliler' talcip ederer<, u ge ede " Genem-Pertek" koyiinij sam: §, Ismail aga ile bera e1' kIrk yedi ki 'yi bu koyde yalnp ktil etmi ve koytin aglJ1.a.. rJ Qa ulnnnn bii ttin hay anatiru onlerine kahp getirmi§lerdi (1).

Sabahleyin bu faciaYl haber a lan UWn Qarek ve Kuzic;an kabileleri, HormekliIeri taki l edip Tercan vasmda bu iki kuvvet bogaz bogaza gel­ i§lerdi. 0 gUn yaptlan kanh sava§ta, her nti taraft n bir<;ok y igit e, Hor­ mekH Veli agarun oglu meo,:hur Yusaf ve C~ r ekl1 Ali B yin oglu Htiseyin katledilml§J el'di.

Hormeldiler, bU . ava§ta galebeyi c;a]arak getirdikleri talaru kurtanp rarto'y gelmi§lerdl. Es uden do t, kirve, kal'de§ ve erne tar Ian bu iki A§il'et al'asmua yapuan bu du§manllk ve vah§et, gtinden sonra bitmi§ e !lx-tIk tarihe kal'l IDl§tI. Bu ~ag'dn, dogu iHerindeki hiltOn a§iretler, birbirleriyle dovu§tiyo • giinde 1 il' ,ok in~anlar katlediliyordu. Varto'daki Cibl'an a~ireti, Malazairt'te bulunnn Ha -t n Ali a iretiyle, l\lu ovasmdaki Huytu, Bit-h'i ve ~igo a~iret;... eri birbirleriy e dllrmanan sa i'I!}lVor, her taraftan kanll selie a yord .

Dog-u lllerl btl ekil hfldisele altmda rail anll'ken, 0 manlt tahtma Sultan Abdtilaziz ge<;mi!'1, II slrada MlSU' vali i oglu Ibrahim Pa! 'nm or u Alladolu'vn girmi§, Osmanh mparatorl gunu mU~ktil hir durmna sokmu. tn.12u:--1 19 Ylllnd.l. Biiytik Re~it Pasa, (Gtilhane huttl)m olru:arak tan­ 2imat deYl'ini a~nn~tL Rust r, bu ~'11da, dogu ilIe imizin ElcsI-il't, Pasi .. L'\lazgh't bOlgelel'i tizer'nden fums m'a<::lna b:r ordu gondermi lerdi, Er­ :zurllm'dan gelen a ken kllvveLlerimizle f':ra)p', l\lalnztrirt ten, fIa alk'm~ HlDls'tan Zlrk..,\u, Varto'dan Cibran, Lolan ve Honne' II iretlel'i Rus OT­ usunu IIml<::,'ln Halil-(, l"U bUC<lgmclll kar .I1aY1P clova mii~ ve nusl8J:1 lludunn dogl'u .d"nmege mechul' etmi lel'Cli. Bu • rad , Mn 'ta, i'tedenberi Beylel" eyi oIan AHiettin PU"a ogullan Mu§, RIDl,. Malazgi t. Dulamk, Vano b" l!esindeki a. u'etlerde bil'kat (I) Genim Pertekl i smail ata, 0 gece 'evine ycti!}mi"ti. Kanslna : "Kti oyilnii yakarken. bir kadm alevler i inde bana bir c;ocuk uz tarak, Ali a1jkma buna

rtar, dedi. Ben ikisini de yakhm kill cttim." hemcn t mail aganm cvtne ate~ vc rmi:;lerdi.

2

demi~,

bunu

inlcyen H or mckliIer::

ki:1iyi konaklar11lda. kazlga g'ermi~, agu' v rgi ve zultimieri Ie halln biza .. · etmi§lerdi. Tanzimat devrinin kurdugu yeni ldare, bu eyligin kalwll.l ­ maSInl mucip olmu§, hUkiimeiin elDl,'yle, Malazgirt'ten Hasanan a ireli ve ' Iu~ rlaglarmdald kabileler, Mu~' un ~ iris koyu altlllda bulunan Alaettir:.

Pa a ogullarm n kona kl::ll'1na saldll'1p Alaettin g ulJanru k!,! mi§, I-ona '-­ lan ya crp rnallal'llll talan etroi§ler i. Bu aileden knrtulan birka~ '§i III IS kasabaSl la SlgJnIll1. ve bu sm'etle Alaettin Pa§alarm Beyligin on erilmi§ti. Bu tarihteu sonra Vart o'd kaymakam ve M §'ta mutasar­ nf o turmu~tur .

127 ....-1856 al ar ylal'lllda Varto, Goynuk (Karhova) b "lgelel'ind ~ok §iddetli bir zelzele olm~ t u . Bll lJOlgelerin uttin leo Ie i ),I101arak bina-­ dan f azla. can kay 1 oIm §tu. En f azla. zayiat, Karhova'n n Ka r ga lazar, Tokliyan ve V l'to'nun Zengel ve Rakas~ n ktiylerinde olrull§, hatta Zen · ~el'de Mu, taf Z ynel'in oglu Ag 'mn il ' glu v ir gok k m§ulan kaz ' altmda tilmii ttil'.

Tanzilllat devri, dogu iller inde kudretli bir ishibat ve bii Uk bir ye . ­ nil ik yaprru tl. Eu ~gda devlet, asayi§e hiikim olarak a§ il'et kavgalarm~ durdurmuRtu. Dogunun Ullin bucaklar mda nahiye mudiirlilkleri, ilc;elerin~ de kaymakaml,j ', an akl n nd mutasarrlflar Val'dI, Ki gi - Karir'deki Hormek kabilesinin basI Ian ikinci Zeynel, tanzima ' devrinde kendi koylerine bu'kac; d rshane ac;ml§, hallan silahlal'lm ellerin-­ den alarak onlan okumaya ve <tiftqili~ . evketm.iJ}ti. V rto'daki HOI'mel.­ &!lireti, Mustafa Zeyn I oglu eli a - amn idro'esinde <;01 rabat a§ly rlar­ dJ. lldnci Zeynel, 1275 -1 59 tar ihinde, ve Mustafa Zeynel ~I Veli aga 128 -1865 te Olmil.)er, ikinci Z ynel'i n y rine ogIu Ak 11k Ii ve Vel. agarun yerine de karde~i HAgan gegmi , hiikii metin idaresi altmda emiIi . olarak civ ' mbilelerle ho~ ge<;inmi§lerdi. Bu Sll'ada Dstiilcran b ucag, ye­ ni kurularaic ilk nalliye mtidiil'i.j olarak Hormekli Hasan Han Ali orun · larmdan Tat anh Huse-yin aga ta in edUmi§ti. Tanzimat devr! in iyilikle· ri ve dogu illerinde . sa' hayat 12 2 - 1876 yUma kada!' devam tmi§ti.

Tanz'mat d vrinden 0 a , dogu illerinde koyu bir istibdat ba larru , 1293-1877 Ylh ba:,: mda Van hududundaki Sunm ~iretlerle Bedirhanhlar­ ba§ ka d ll"IDl §, doihldaki e-§it kabileler birbirine girmi v he-men arkasm-­ dan SIl'lanlI Impar atorlugu ile Ru lar arasmdaki me§hlll' l(ars muhar e­ be i a laDll§tI. Bu muh arebede, Varto'daki Cibr an 1 uvvetleri, A . aga ve Hormek kuvvetler i, Mustafa Zeyn .l gIll Talu'nun emrinde olarak aylarcE Kar s'ta dovti§mii§lerdi.

1295 - 879 Ylhnda Varto'daki ormek a§ireti ile G6yniik (Karhova) bOlgesinde olan Cibran a~ireti rei' Hac} Abdi, Mahmut aganm aI'alan bo·· rulm u~, Mahmut agamn oglu gene,; Ali, iki yuz ath iJe KUzlik koyiinii talan- · lamaga gelirken, Hormekli Veli a ya oglu Mustafa'mn elinden katledilmi~ ' ve bu yiizden yine Hormek - Cibran sava Ian bal] gost ermi§ti. Bu slrad 4 artIk ihtiyarla§an Mustafa Zeyn l'in ogu llan Aga, 1305-1889 ve Ta]lll

efai etm i~, a§irelini n idru'esi ge~~ti. «Ibrahim Talu" dedesi

1306-1890 Yl hn da

Ibra lim'in eline

Kasman'dn

Talu oglu

Mustafa Zeynel'in tipin­

d e harikall hir yigit , mcrt , StU', e dO~'ll bir adamdl. ultan ami 'in istibd t deVI" , ti t iin eh§etiyIe Varto ve dogu iIlel'inin hutiin kesiml~rind h ndisini gostel'nll§, P alan-dokel , Se.l'af ttin Bingol daglarmda vtizler­ ce ~aki c;etesi dola§<1l'ak kcrvanlal' soyar, t~ ' n gotiiliil'lel'di. Yet: .'er, a§i­ l'etler t u Lu§up sava§l 'orlarcll, Karhova ve arto'daki Cibran a§ireti : Ibra­ him Talu iizel'ine yUl-leni p kahnl§lard . B cesur a iret agasl ve akra a ­ lal'], deb al'ea iisWn olan Cihmn hwyetlerini ag'lf zayiata nf.ralara ­ geri pii 'kiirtmii!jJ 'di, lbl'allim aJu, hu .1 m 11 ogiu gen~ Zeynel'j E lazlg'a okutmaya ondel'm~ ve l{oylerindE' dershaneler a~nll tI. am)u sll'ada H amidiy ala. Ia:n t e§kilittma ha lanml~tJ .

,,0 {

o

94

BOLDin : VII

•

1 tibdat Devrinde Dogu nIeri -

antidiye Alayla n ve A.§iret KavgaIan

Sulian IIrunH TanziDi' t Ttir klerine ve hatta guya Avrupa devletleri­ ne kal"Sl saltanabm korkudan I$lkarmak ic:i 1307-18, 1 tarlhinde dogu ilIe­ rimizde • 6 a tlI Hamidiy ' AlaYIDl te§kll t nl!}, bu te§ldlata : t m-lhimizin yu illl"' losunlarmda a~Lkl ad:I~mlz gibi, Yavuz Sultan eHm t81'afmdan Anadol l'c1an dogu illel'imize kaldl11Jan e somadan Korm<U1~o § be i adml alan yal 11 ~ag Tur k u§iretler ini d hi] e tm i§ti.

Sultan liamit, . tib ' c ru iirut mek i!tin artlk t emelli olarak bu a§i­ retlel'e KC l't ve dog u iIIerine-de R oo r i an e l{ ndisine e Kurt erin a­ baS! emekte. cli .. Vat aDmr'l ve milliyetille hiyanct .den)u padi~a h . dogu illerlmizin Kti rdistan ve buradaki a~ireU -i:n de Kurt olmarugml bili orclu.

ODlIn, ~ahsi alLanab uth-uncla 0 rledigi u sozler, 0 gun, d gu WeI'inin T ur kliigiinii yoketmege kilfi ge1mi§, oz. eoz Tiir \: soyu Ian Jan ogu hal­ kmI, Yavuz 'dan som'a bit' kere daha f elakete lirUklemi§ti.

Yavuz Sultan Selim devrin en once ya7.11 § tfuihleriu gerc;ekte KUrt oilll'ak te~bit ttigi ., millet ve uogu jj\erimizin cografi durumum ya ­ n11§ bir Kur dislan ad yok tu . Sultan Hrunit bunu jUyol'clu. Fa at 0 , Tan­ zimat Tii rklerine 1tarlll saltanat ve isti arum ayakta tutab 'Jmek igin. cog-rafl ve id81'i oUl'umdan, isti ac a elve 'i ~l i olan dogu illerimizi 0 giiru<ii, a§ir tIerin he - oo ~ § hesinin niifusY-l en kalabalIgx zengini ve azulsl ulu­ nan Ko'manc;o $ubesindeki a§u:etJeri Hamidiye te§kilatma alara·, bunlan Tiir kliik ve gen<;lik cereyanlarm,,'\. kar§l bi1' k alkan !ribi kullanmak istemi§ti j

Do1'diincii Or du Mil irligine tayin Inlman Qerkes Mehmet Zeki Pa§a, E rzincan'a gelmi§, dogu iIIer imizdeki Kormc n<;;o §ubesine da 1il a h'etler arasm da Hamidiye te§kiliitIm kurm ak iizere Mi rliva Mahmut Pa§aya Van, Malazgi1't, HIDlS ve Varto'ya gOlldermi§ti.

Kormanc;o §ubesi. Mil ve Silif adII iki partiye ayrllmJ ~ tI. Bu partilerin her birine bir a§iret mirlivahib He beher alay komutanma birer kaymakam rtitbesi verilmi§ti.

Mil partisinin livasl, Viran~ ehir bOlgesindeki c;ollerde bin ~dlrhk 3§i­ 95

r etiyle dob§an, ~ filan ~ ~ireti reis i Ibrahim P~a ].,', u Pa§antn komuLas a ltmda : Varto, Karhova Bulamk'ta oturan Cibr-an a§ll'etinden t e§kil edil­ mi§ dOl IIamicliye a , .lalazgirt boigesinde alb dct TIasanan a,~ireti Hamicliye ' laYl, Hlms'lll Tekman Yak il, HaCl Omer oigeierin Ie Hti tan ZU' .an a§il:eti, ilamidiye alaYl, merkezi Vil'aD§ehu' lma tizere be t ane Milan a§ireti IIanric1iye alsYl bir tane l\.al'a<;ela iret a aYJ, e Urfa'run Stirti~ il~esinde iki fane Berazan ~iretij Hamidi~ e < laylan vardJ .

•

Silif yahnt Mil artisinin livasl, Patnos ta turan ilaydel'an u~il'eti reisi 1 fu'liva H tiseyin Pa~a i di. pU!}atnn komut aSl a ltmda. : MUl'adiye.

P a tn S ve an bolgelel'inde oturan be§ ad ,t Haydera a$ireti Hamidiye ala~'1 , Agn'dn ir Ademan ve bir 'Iako 'iyen, a§.il'et aIlIY'l1 merkezi Agrl, iki ZHan ve bit' adet Celiili • ) ret alaylarl, Ele~ lcirt'te bir tane 11) -an a!;liret )aYI vardJ. Bll a§iret a ayl: r IDR inlen ba§ Jru:ak', numara slrasiyle ve­ r i1nti§ti. Bunlal'da ba§l'a, ZilanlJ Selim Pa~a'y bi r mirlivah k iitmesi, Babakii dii §ubesinden Misto;vi Mil'ana pa~ahk erilmi. ~ ti .

Her Rami lye a ayt bin iJd y'·z ath idi. e1' ulayIn ba.§lUda t ek hh harf okurunasm l i iyen bir 1\.a, '1llakam di i.l.n:li§ti. Bu ka, makam ~i­ retin e ki agasl idi. He ' alayda , ine a§irct agasmm akrabasmClan iki in­ ba§l a iret·n i1eri ,elenlel'inden dor y iizb~l ve ekiz m tilizim vardJ. Bun)arm hir;hirisi oknmal< bilmezdi. Her ala . k UD1andaru zorla brr l-atip bula il mi~ti. AJavm Jutiin atl:m a:jiret eratrnm QZ mallanydl. Bu at1a1'a 0 a la. n d:.unga 1 ,ur lu 'd , A ay p8.§ahrma, kayrnakrun ve zabitl rme p ­ di§ah hazinesinden Jol<nIll m ' a~lar ve he' b'ele verilir i. Emu siHihl r l sme 1 bunlarm e~kiyahl\t kull< nellgl sila l]ar v'" klsmen de levI tten ve­ rilmi§ tiifellerc1i . Omel'a \'e zahitanm !uht;)an ve elhifl'elmi devlet l:tl'afm­ dan veriliyordu, Dogu ill indeki bu Hamidiye kaymakamlllnrun sayililaI'l, arto'da ibmnl1 . 1ahmut BeL C'branh Smear I rahlm ey, Karho 'a'da Cibr nh Maksut Ut Be~:. ~ralazgirt!te F t h ullah Bey, Hasanah Halit Be , Slpkanh AbdUlmecit Bf"ylerdi.

Bu < §iret Hva ve l.aymakrunlar, 1309-1893 Yl lmda Erzincan'da Mti§ir M lunet Z(>ki Pa§a'run yarunda toplanarak Istanbul'da ultan Hantid'in yanm a gitmilerdi . nlt< Hamil. unlar gozden ge<;· erek r ii b lerini talillll§ e bunlann yalos1khlann: klh ~lat, pa ralar ihsan e mi!3ti ve onlax .. - Benim, ktirtlel'in ,ah~ 1 IdugWllU unutmayIn I"

Diye il tifat etmi~ti.

Sult an Hami , 0 gil , bu 3§iret agaian na verdigi gen~ seHihi et v

rtithe i1e, dogll 0 ge indeki ~ehir1ileri, esnaf ve t ticcan ve dogu ·l1er indeki C;ift~i ve h alk t abakaslD ve bu iller de, biz Tiirkiiz, diyenleri, bu Hamidiye alaylarma irer esir gibi t esl'm ederek onlarl a§iret al ylar ma soydurmu~, klrdmm!i ve ezdirmi§ti. Koskoca bir TUrk Imparatoru olan bu zalim pa­ di§ah, hiler k TUrk lr1a.nm dU§mam kesilmi t i.

Hamidiye liva ve ala,. ku mandanlan, Is t anbul'dan dondiikt n sonra, 96

.

istibdadm en karanhk zirvesine ~lkml§ bulunuyorlardI. Bu a§iret agalan, Hamidiye unvam altmda biiyiik bir debdebe ve saltanata kavu§tuktan son­ ra kendilerini hic;bir kanuna tabi tutmadan miilkiye adml alan dogudaki diger a§iretleri, kom§ulan olan halkl, §ehir ve kasabalarl soymaga ve dogu illerini yakIp Ylkmaga ba§laddar. Padi§ahm ellerine verdigi silah ve salahi­ yetle c;ok amanSlZ harekete gec;tiler. Dogu illerinde, Sultan Hamid'in ve kara kuvvetin birer miistebit ve kanh kollarl gibi uzanan Hamidiye alay ~ lan, dogunun biitiin dag ve derbentlerinde yollar kestiler, kervanlar soy­ dular. Halkm maIm a ve camna klydIlar. Binlerce masum koyliiniin kanla­ nm doktiiIer ve bununla da kalmlyarak Hamidiye te§kiIatma girmiyen kabile ve a§iretlerin koylerine baskmlar verdiIer, can yaktllar, mal talan­ ladIlar.

Hamidiye alaylannm Istanbul'dan aldlg, kara fikirler artIk dogu iJ­ lerinin rengini tamamen degi§tirmi§, miistakil hareket eden 36 kanh bey­ lik yaratml§tI. Bu beylilder, kendilerini yalmz Sultan Hamid'in Kiirtleri ve ogullarl, din ve §eriatin arkalarl, insanlarm en kutsallan, Tiirkliigun dii§ ­ manlarl ve yurdun Con Tiitklere kar§l miidafileri sayar ve kendilerini hic;­ bir kanuna tabi tutmadan dogunun dig-er kabile ve halkml kar§Ilarmda kole ve kul biliyorlardl.

Osmanh Imparatorlugunun orta devrinden ba§laYlp Sultan Hamit ~agmda tamamlanan bu YlklCI siyaset ve zehirli duygulardan dog-an Ha­ midiye te§kilatI, az bir miiddet ic;inde dogudaki Tiirk nesli arasmda miithi~ bir kotiiliik ve nefret uyandlrml§, milli birlik ve biitiinliigii c;ok aglr bir surette parc;alaml§, Hamidiye olmlyan haHn bu a§iretlere ezdirdikten son­ ra, menfaat ve saltanat hlrsiyle deIiren bu alaylarl ve haW\. bir alayda olan oz karde§leri birbirine musaIIat ederek dogu illerimizin her yamm kan­ . larla sulaml§tIr. Soziimii gerc;ekle§tirmek ic;(in, bu aCI manzara ve kanh bogu§7l1alar­ dan birkac; ornek vereyim.

Dogudaki Hayderan a§iretinin bir alaYI, Tokariyan a§ireti. reisi Hii­ .eyin aga ile (1), Ele§kirt'teki Slpkan a§ireti reisi Abdiilmecit, Malaz­ girt'te, Hasanan a§ireti kaymakaml Fethullah Bey ve Halil Hasanla, ve Hasanh Riza Halit, Hasanh Acem ogullariyle, Hmls'taki Zlrkan alaYI ko­ mutam Kulihan Bey, Tekman'daki Zlrkan alay kumandam Selim beyle, ve bu iki a§iret yine Hlms'taki Qarek a§iretleriyle ve Varto'daki Cibran ikinci alay kumandam Mahmut Bey, Cibran birinci alay kumandam Sincar Ib­ rahim Beyle, ve Karhova'daki iic;iincii Cibran alay kumandam Maksut Ha­ lit bey, OZ karde§i Selim aga ile, ve yine bu iiC; Cibran a§iret alaYI Varto'­ daki miiIkiye Hormek a§ireti ile, Viran§ehir'deki MilIan a§ireti Iivasl Ib­ rahim Pa~a, Karakec;i a§ireti reisi Dirii iIe, safflharp halinde yIllarca do­ vii§mii§lerdi.

(I) Bu sava§ta, me§hur Hayderanb Tahir han, Oldiiriilmii§tii.

F: 7

91 '

•

Sava§larda binlerce insan olmii§, talanlar gitmi§, koyler YIkllmI§b.

Hiikiimet, Hamidiye alaylarl arasmdaki sava§larI durdurmak i~in, ya bir nasihat~i pa§a gonderir veyahut bir telle miidahale ederdi. Miilkiye olan a§iretlerle HamidiyeliIer tutu§unca, Hamidiye tarafml tutar, kar§Idaki miilkiye a~iretini bastirmak ic;in ,sava§ yerine bazen birer tabur nizamiye askerini gondel'irdi. Kendilerini Hamidiye alaylarma kanp miidafaa et­ mekten aciz olan dogu illerindeld diger kabileler ve halk, mecburi o!arak Hamidiye alay kumandanlarma agu' vergiler verir ve bunlarm idaresinde kole gibi ya§arlardi.

Her iki a§iret livasl ve kaymakamlar, doktiikleri kanlardan otiirii hic;bir mahkeme ve adalet divanmda hesap vermege mec­ bur degillerdi. Eunlar biitiin a§iret halkmm mukadderatlarma bi­ rer mutlak hakimdi.

A§iretin adli idare, ic;timai hukuku, a§i­ ret reisinin elindeydi. Reis, ba§ka bir a§iretten oldiirdiigii bir­ c;ok adamlarm kanma kar§Ihk, kendi a§iretinden Oliimlerine sebe­ biyet verdigi bir siirii insanlarm kanlarIru bir dehalet ve barI§ma He bagI§­ lar, evine gelen haslm a§iret agasmm bir merhabasma feda ederdi. Bir a§iretin mall caru, U'ZI, 0 a§iretin reisinin OZ mall saYlllrdl. Reis, huylan­ . digi ve §iiphelendigi bir adaml Oldiirebilir, bir suc;luyu hapis veya affede­ bilirdi ve sevdigi bir kadmla bulu§ur, bunlar ic;in hic;bir makam veya mah­ keme, reisin haklnnda tahkikat yapamazdI. Sultan Hamid'in bu kara siyaseti, Osmanh Imparatorlugunun haki­ miyeti altmda bulunan dogu illerinde 36 derebeylikten ibaret olan bir Kiir­ distan yaratml§b, bu siyaset, Tiirkleri Kiirt diye vaslflandlran, onlara bu a.dla menhus bir iftihar takmdlran, Tiirkiin, mahru, caruru, admI, IrkmI, milli varhgmi hic;e satan, igrenc; bir siyasetti. Eu siyaset, doguda c;ok feci kotiiliikler yaratml§, saymakla bitmiyen bu kotiiliikler ve Tiirk dii§man­ hgi Me§rutiyet devrine ve ~eyh Sait isyanma kadar babadan evlada, irs! bir hastahk gibi gec;mi§ti.

Eu tehlikeli fikir hastahgl, mevzuumuz olan dogu illeri ve bilhassa . Varto tarihinde bin tiirlii kanh olaylar ve c;e§it kotiiliikler dogurmu§, on­ ceden yalmz siinnilik ve alevilik gayretiyle birkac; kere dovii§en Cibr an ve Hormek a§iretleri, bu son Hamidiye te§kilatmm siyaseti kar§lsmda bil'bir­ lerini yoketmek ic;in Yillarca c;arpI§mI§lardlr.

Bu ild a§iretin salahiyeti, hayab ve kuvvetlel'i arasmda biiyiik bir fark vard!. Cibranhlar: Sultan Hamid'in miistebit alaylarl ve Kiil'distan'm kudretli bir a§il'eti. Hormekliler, miilkiye, reaya ve ahali, a§iret ve kiirt sa­ Yllmlyan, bayagl bir Tiirkmen oymagJ bilinirdi.

Cibran alaYI, kumandanlarl ve a§iret agalarl, hiikiimlerini Mu§ ve Varto idare makamlarma yiiriiten iimera ve zabitan, Hormek agalarI; hii­ kiimet kaplsmdan kogulmu§, mall, caru helal, kafir klzIlba§lardl. t§te birisi asalet, salahiyet, kudret ve zorunu gostermek ic;in koyle­ re ve talanlara saldiran ve obiiriisii, mahm, camm, namusunu ve hakkml, 98

•

istibdadm kanh pen~esinden kurtarmak i~in ~arpI§an, iki a§iret ~arpI§I­ YOl'du.

Cibran A§ireti, Hamidiye te§kilatmda bin iki§er ytiz ath mevcutlu dort Hamidiye alayma ayrIlmI§tI. Bu alaylarm merl<ezi Varto olmak tize­ re, $erafettin ve Bingol daglarl arasmdaki geni§ alanm koylerinden kuru­ Ian ve Varto merkezinde oturan Cibranh Mahmut Beyin emrinde bir alay, ve $erafettinin kuzey eteklerindeki koylerden kurulup, merkezi Bagh ko­ yti olmak tizere Cibranh kaymakam Cincer Ibrahim'in emrinde ikinci bir Cibr an a§iret alaYI ve merkezi Karhova'nm Tokliyan koytinde Goyntik ovaSl koylerinde kurulmu§ Cibranh Maksut Halit ' Beyin emrinde tiGtincti bir Cibran a~iret alaVI, ve merkezi Bulamk il~esinde olmak tizere Cibranh Fezzo oglu kaymakam Selim Beyin emrinde kurulmu§, dordtincti bir Cib­ ran a~iret alaYI te§Idl edilmi§ti.

Sultan Hamid'in, para, rtitbe, silah ve kuvvetiyle te~hiz edilen bu dort alay, kendi bOlgeIerindeId halka, kasabalara ve Hamidiye olmlyan diger a§iretlere saIdn'arak onlarl kendi ~iftlikleri haline getirmi§lerdi Bilhassa eskiden dti§mun ve kIzIlba§ bildikleri ve kendisinden ~ekindikIeri Hormek a§iretini yoketmiye yeltenerek, onlarm Varto'daki bOlgelerine, koylerine saldll'IDI§lardl. Bu tisttin kuvvetler kar§lsmda §ai?lran Hormekliler, ba§­ kanlan olan Fere§at - Fero ailesinden Ibrahim Talu'nun etrafmda toplan­ ml§lardl. Ibrahim Talu ve akrabaIarI, ilahi bir tevekktille, canlarml ve na­ muslanm kurtarmak ir;in, bu saYISlZ a§iret akmlarma karfil durmlya ve higbir kuvvete boyun egmemege karar vermi§, bunlar bin zorlukla ele geGirdikleri basit silahlarla, koylerinin mevzilerinde gece gtindtiz, beIde­ .. ml§lerdl.

.

1309 -1893 YIhmn, maYls aymda Cibranhlar, Ibrahim Talu'nun otur­ dugu Kasman koytinti basml§, Ibrahim Talu ve oglu Zeynel ve karde5}Ieri Veli ve Memil ve Zengeldeki amcaSI, Aga oglu Selim ve karde::)Ieri, Ktir te­ pesinde ku§atIIml§, Cibranh Velibilik, Memil tarafmdan katIediImif~ ve alay kumandam Mahmut Beyin amcaSl oglu TaIha, Ibrahim Talu tarafmclan yaralanml§, be§ Cibranh 6ldtirtilmti§, Cibran stivarileri Ameran koyti tize­ rind en ricate mecbur ediImi§ti. Bu slrada Goyntik'ten gelen bir tabur ni­ zamiye askeri, sava§a karl§mca, Ibrahim Talu ve akrabaIarl devIet ntifu­ zuna saygl gostererek geri ~ekiImi~, bu durumdan faydalanan CibranhIar, askerin himayesinde geri geri dontip, dokuz Hormekli 6ldtirmti§Ier ve Ameran koytinti talanIaml§Iardl. Aym tarihte Goyntik - Karhova bOlgesin­ de bultman Cibranh Halit Beyin ti<;tincti Hamidiye alaYI, Karir'deki Hor­ mek a§iretine akma ba§Iaml§, bu slrada bu a§iretin reisi ve Hosnek nahi ­ yesi mtidtirti bulunan ikinci Zeynel'in torunu Ktigtik Aga, htiktimetten al­ dlgl bir kuvvet ve bOlgesinde topladlgl a§iret eratiyle Karir dagIarmm sarp gecitlerinde Cibran asiret alayml durdurarak onlarm Karir bOlgesine gir­ melerine engel olmu§tu.

99

Yine bu Yllda, Palah gol mevkiinde Ibrahim Talu ile Cibranb "Amer'" aralarmda §iddetlibir ~arpl§ma olmu§, arada hayli can telef olmu§, Ibra­ him Ta)u ile karde§i Veli'nin harikulade cesaretleri sayesinde, gotiiriilen talan siiriileri, Cibranblardan geri abnml§tl.

1310-1894 yIlmda Ibrahim Talu ve Hormek koyleri Bingol yaylalarma CibranlIlar biitiin kuvvetleriyle her yandan Hormek a§iretine yiiklenmi§lerdi. Bu yIlm temmuz aymda Karhova'daki Cibranh Hatto ogul­ lariyle CibranlI Mahmut Beyin sekiz yiiz se~kin atbsl, Ibrahim Talu'nun BingOl'deki Hasman yaylasml c;evirerek miisademeye ba§laml§lardl. Ib­ rahim Talu, karde§leri ve oglu Zeynel, ve Zengel yaylasmdaki amcasl oglu Selim ve karde§leri birle§erek kendilerini ve yaylalarml kurtarml§. Cibran­ II Alo-re§ik ile birkac; Cibranh ve Hormekli katledilmi§ ve fakat Cibranh­ lar Ibrahim Talu yaylasmm biitiin slglrlanru talanlaYIP gotiirmii§lerdi.

Ibrahim Talu, ardl arkasl gelmiyen bu Cibran akmlarmdan ve saldl­ n§larlOdan otiirii, hiikiimetten yardIm dilemek iizere oglu Zeyneli Varto kaymakammm yanma gondermi§ti. Cibranh Mahmut Bey, kaymakamm yamba§mdaki sedirde oturmu§, Zeynel §ikayetini kaymakama yaparken, Mahmut Bey ona slra vermeden Zeynel'e hitaben: - Ne yapahm, sizin fermarumz padi§ahtan ~Ikb. Demi§ ve kapIdaki zabIta memuru, (Zeynel, Mahmut Beye kar§l gel­ digi ic;in) onu hiikiimet kapIsmdan kovrnu§tu. Bu hadiseden soma Ibrahim Talu ve Hormekliler artIk canlarmdan, hiirriyetlerinden ve hiikiimetten iimitlerini keserek, btitiin varhklariyle hem Cibranhlara, hem de hiikiimete kar§1 koymlya yemin etmi§lerdi.

Bir miiddet sonra Ostiikran naqiyesine Hormeklilerin tedibi ic;in as­ keri bir kuvvet gelmi§ ve Cibran a§ireti bu askeri kuvvetlerden faydala­ narak Hormek koylerini basml§ ve eskisinden fazla kar§l koyma ile ka11!l­ lanarak zayiata ugraml§ ve geri donmii§lerdi. Hormekliler arbk hiC;bir kuvvetten <;ekinmiyor, ve kendileri . ic;in mukadder olan Oltimii bekliyor­ lardl. Ibrahim Talu'nun me§hur olan siirmeli tiifeginin sesi iki giinde bir Hormek dag eteginde yiikseliyordu.

Ibrahim Talu'nun bu haksIzhk ve zulme kar§l koymasl, nahiyeye ge­ len yiizba§l ve miilkiye kaymakaml goziinde bir isyan §eklinde goriinmii!j ve bu hal Cibranh Mahmut Beyin i§ine yaraml§, Varto merkezinden Er­ zincan Mii§irligine ve Sadarete yagdIrdlg, tellerde: Ibrahim Talu ve Hor­ mek a§iretlerinin isyan ettigini ihbar etmi§ Varto kaymakaml bu §ikayeti tasdik ettigi ic;in Ibrahim Talu Hormek a§iretinin tedibi ic;in Varto merke­ zine bir alay nizamiye askeri gelmi§ti.

Bu askerle birlikte bir Cibl'an alaYI Hormek koylerini tanyacaktl.

Fakat kanun aylarl gelmi§, karlar yagmaga ba§lamI§ oldugu ic;in askeri kuvvet Varto'da yerle§mekle me§gul bulunuyordu. Tam bu slrada Ibra­ him Talu'nun amcaSI oglu Zengel koylii Selim, Caneseran koyiine gidip, ~lkml§lardl.

100

halka zuliim yapan Ostiikran miidiiriinii dovrnii§, Selim'i ele ge~innek i~i.

Varto merkezinde oturan alaydan bir tabur nizamiye askeri, binba§l Ziya Beyin emrinde olarak Ostiikran nahiyesine gelmi§, burada Cibranh hinba§1 Orner aga, iki yiiz a§iret athsiyle bu kuvvete kablarak Zengel koytine dog­ ru hareket etmi§lerdi.

10/ 12/ 1310-1894 gtinti karh yollarl a§arak Zengel'e giden bu kuvvet­ ler, Selim ve karde§leriyle maiyetinin ate§leriyle kar§lla§ml§ ve ak§am Caneseran koytine donmiye mecbur olmu§lardl. Selim, aym gece de Ibra­ him Talu'ya haber vererek biitiin arkada§lariJ1e ailelerini ahp Bingol dag­ larmm eteklerinde saklanml§lardl. Ibrahim Talu, bu kar ve kl§ i~inde a§i­ retinin ba§ma bir felaket gelmemek i~in, onlarm ~e§it yerlerde saklanma­ larml ve nizamiye askerine kar§l gelmemelerini tenbih ederek, kendisi de o gece BingOl eteklerinde bulunan Kiirte-giiI mezresindeki bir I{ii~iik eve gidip saklanml§b.

Caneseran koyiine don en tabur, ertesi giinii tekrar Zengel'e dogru hareket ederken, Civarik deresinde silahh bir adamm Kiite-gtil'e gittigini gorerek, bu piyadenin izine dii§erek anSlzm lbrahim Talu'nun saklandlg,. kiic;iik evi km~atml§ ve ate§le kar§lla§mca, ilk i§ olarak eviri kapisma dol­ durdugu bir YIgm ota ate§ vererek lbrahim Talu'yu ate§ ve dumana bog­ mu§lardl.

Ibrahim Talu'nun yanmda iiC; .oglu ve silahh on hizmetc;i yard!. Bun­ lar ate§te yanacaklarml gortince, Ibrahim Talu gogsiyle ate§ ve alevleri yararak haslmlarmm tizerine ablml§, fakat kapldaki kar §epelerinde ve si­ viklerde mevzi alan bind en fazla asker ve Hamidiyelilerin birden a«;llan silahlarmm kl1r§l1nlarl arasmda yere serilmi§, onu takip eden btittin arka­ da§lal'l birbirinin iizerine canSlZ olarak YIgIlml§lardl (1).

Htirriyet §ehidi kahraman Ibrahim Talu'nun Oltimii, a§ireti arasmda Ylldmm hlziyle yayIlml§, halk kendilerini toplaymcaya kadar asker ve Ha­ midiye alaYI Varto'ya yeti§erek zaferlerini telle Sultan Hamid'e bildir­ mi§lerdi.

Bu feci hadiseden ottirti Varto ve Karir'de bulunan biittin Hormek haHn, derin bir mateme biirtinmti§, 0 slrada Karir'de bl1lunan Ibrahim Ta­ lu oglu Zeynel, babasmm intikamml almaga and i<;mi§, ve 1311-1895 Ylb baharmda Varto'ya donerek amcaSI oglu Zengel koylti Selim'i a§iretin ba­ §mda blrakml§, kendisi ve 17 ya§mdaki karde§i Veli ve on be§ fedai ath­ siyle daglara <;lkml!jb (2).

Zeynel, ilk mtisademesini Cibranh Kor Ahmet agamn adamlariyle Karaboga tepesinde verdi. Bu mUsademeye Tatan koytindeki bir boWk as­ ker de karu~b. Zeynel'in ab vuruldu ve iki Cibranh katledildi', Zeynel ve (I) Bu cesetlerin altmda yalmz Ibrahim Talu'nun oglu Ali, sag C;lkml~tl ..

(2) Ibrahim Talu, "Bir giin oliirsem, siliihlml Veliye, evlerimi Aliye, aljire­

tin idaresini Zeynele veriniz I"

demi~ti.

101

Veli, kti~tik ~eteleriyle durmadan Cibran koylerine saldmyor, ele ge~irdik­ led dti~manlarl oldtirtiyor ve bu ~eteleriyle ortahg,. velveleye veriyorlardl: Cibranhlar, Hormeklilerin topluluguna saldll'mlya vakit bulamlyor, hep Zeynel'in pe§inde dola§lyorlardl, 1311-1895 yIll sonbaharmda, yurdumuzdaki Ermeniler, Van, Mu§, Qa­ pak~ ur, Kigi daglarmda komiteler te§kil ederek §ekavet ve fedailige ba§­ lall1l5;lardl. Asker! birlikler ve Hamidiye alaylarl bazl yerlerde bu isyanlart yatt ~ t rmak ic;in harekete ge<;mi§lerdi. Kigi'de bir Ermeni koyti tizerinde, Qa.l.ak<;ur Zazalar iyle, ii<;Uncti Cibran a~iret alaYl komutam Halit Beyin kuv etleri arasm da kavga ~lkml§, Zazalar kendilerini toplaymcaya kadar kIr k ld.§i olii vereTek Zermak koyti tizerinden Qapak~ur'a donmti§lerc1i.

KI§ gelmi~, karlar ortahgI beyaza btirtimU~, yollar kapanml§, Zeynel, Karir bolgesine ~eldlmi§ti. Zeynel'in takibi i~in gelen bir boltik asker, Ta­ tan koytinde bekliyordu.

1312-1896 Yllmda Zeynel, yine akmlarma devam etmi§, defalarca ha­ slmlariyle ~arpl §ml§tI. Zeynel, aym zamanda okumu§ bir gene; ve bir mil­ liy et~iydi. Onun tanzimat Ttirlderine muhaberesi ve ilgisi vard!. Varto'da­ ki kaymakam ve Hamidiye kumandanlarl bu ciheti bildikleri i~in ~ok fazla kendisiyle ugra§lyor ve fakat bir tiirlti ele gegiremiyorlardl.

1313-1897 Yllmda, Cibran Hamidiye kaymakamlarmm al'alarI a~Il­ ml§ ve bunlar yer yer kavgaya tutu§mu~lardl. Zeynel bu durumdan fay­ dalanarak Goyntik'deki Cibranh kaymakaml Halit Beyle birle~ip, kayma­ kam Cicar lbrahim Bey ve onun amcaSl oglu Kor Ahmet aganm koylerine bas:{1n verip, bir~ok adamm oltimtine sebebiyet vermi§ti. Bu Ylhn sonba­ harmda Zeynel hastalanarak Caneseran koytine gelip Seyit Ali'nin evinde yatml§, Tatan'da bulunan ytizba§l Stileyman Efendi ve Hamidiye stivarile­ ri bu haberi alarak, Zeynel'i burada ku§atml§ ve ilk ~arpl§mada bir zap­ tiye vurulmu§, Ibrahim Talu'nun akibetinden ibret alan Hormekliler Ca­ neseran'a akarak, muhasaraYl kaldlrml§lar, Zeynel yalmz atma binerek ~etesinin ba§ma ge~mi§ti.

1314-1898 Ylh yazmda: Varto'daki Cibranh Mahmnt Beyle. Cibranh kaymakam Sincar Ibrahim'in aralal'l bozulmu§, Mahmut Beyin athlan Tatan koytinti talanlaml§, her iki alay arasmda Leylek dagmda yapl­ Ian sava§ta, Cibranh Mahmut Bey katledilmi§ti.

Bu slrada Val'to'da bulunan bir alay nizamiye taburu, Zeynel'in der­ destin, bahane ederek bir alay Hamidiye ile Hormek koylerine saldlracak­ lardl. Zeynel, a~iretin ba§mdan ayrIlml§, e;etesiyle daglarda dola§lyordu.

A§iretin idaresi amcaSI oglu Selim'in elindeydi. Selim, cesur, yigit ve zeld hir ba§kandl. Ba§ma gelecek felaketi anlaml§, hi~ olmazsa htiktimetin ta­ kibinden a§iretini kurtarmak maksadiyle, Hormek koylerinin yirmi bir muhtariyle Erzincan Mii§iri Ahmet Zeki Pa§a'nm yanma giderek Zey­ nel'den ba§ka, biitiin Hormeklilerin affml ~lkarml§ ve donerken Hormek 102

koylerinden dort yiiz ath sec;mi~, bunlarla kendi koylerini muhafaza etmeyi ve kar§lhkh olarak Cibranhlara saldmnaYl ~'\rarla§tIrml§b.

Zeynel'in affma imkan yoktu. 0 btittin -jurnallarda, jonttirk c;etesi, istibdadm dti§mam, e§kiyaYl me§hure olarak tanmml§, desdesti ic;in her va ,i t Varto, Hmts, Terean, Goyntik ova ve daglarmda kuvvetli asked mtif­ r ezelel', ve Hamidiye a, ylarl dola . ml§b. Zeynel, bu slr ada Bingol dagla­ rmda idL 1316-1900 Yll1mn bir yaz gtinti maktul Cibranlt Mahmut Beyin karde­ §i bin a§l Ismail, Zeynel'in Halitan <;aymnda bulunan ttieear Kotanm <;a­ d'l"na gidecegini haber almUj, Varto'da sec;tigi seksen athya as ker elbise­ sini giydirerek Zeynel'in yolunda pusu kurmlq tu. Zeynel, bu lmsuyu f ark­ ederek savunmaga ba~laml§ ve ilk once bu athlan asker sandlgl ic;in, Cane­ sernn koyti yaylasma kadar dovti ~ erek geri <;ekilmi§, burada athlarm ta­ lana .saldlrdtklarml gortinee, bunlarm Hamidiye oldugunu anlaml§ ve §id­ det'e htieuma ba~ laYlp bu athlarl "Gel''' yaylasma kadar kovalaml§, dort Cibran athslm oldiirmii§tti.

Selim, Erzinean'da affa ugradlktan soma, karde§i Mustafa, Dstiik­ ran nahiyesi miidtirii olmu§ ve Hormek koylerinin muhafazaSI i<;in nahiye. merkezine bir bOliik asker ge1l11i§ti. 1317-1901 Ylhnm maYIS aymda Sinear Ibrahim Beyin oglu Mehmet ve akrabasl Hasan Ali kumandasmdaki dort yiiz ath, Ustiikran bueagma hiieum ederek bu koyiin mahm gottirmii§, koydeki bOliik kumandam yiizba§l, talam almak i<;in Hamidiyelilerin onle­ ri ne geGerken, Cibranh Hasan Ali tarafmdan kal11<;1 ile doviiIerek geri don­ mti~. tam bu slrada Selim, yIldmm gibi yeti§erek emrindeki kuvvetin ba­ §mda bizzat ileri atIlarak, Cibran athlarml onlerine katIp, Tatan bogazma kadar siirnlii§, btittin talam geri aldlgl gibi, Cibranhlardan oIdiirdiigii yedi iiivarinin de at ve silahianm ganimet olarak getirmi§ti.

Zeynel, bu haberi Kigi'de duymu§, 0 da akrabalariyle beraber <;ah§­ mak iizel'e affa ugramaYl arzu etmi§ ve Kigi koylerinde c;etesini karde§i Veli'ye teslim ederek, VIa§ oglu Mustafa aganm ntifus tezkesini ahp Is­ tanbul'a gitmi§ ve fakat burada Cibranh i§gilerinin ihbarma ugrayarak Hal'biye Nazmnm huzul'una gottirtilmii§, niifus kagldml ibraz edip Mus­ tafa-oldugunu iddia etl11i§, tam bu slrada Varto'dan gelen bir telde, Zey­ nel'in <;etesiyle Bingol'deki yaylalal'a saldlrdlgl bildirilmi§, bu muamma kar§lsmda Harbiye NazIrl, Zeynel'i bir tabur askerle Erzurum'a te§his i<;in gondermi§. Zeynel, Erzincan yolunda firar ederek az bir miiddet soma karde§i Veli. ve <;etesiyle birle§ip daglara <;lkml§tI. Bu hMiseden sonra, Zeynel §iddetle aranmaga ba§lanarak gIyaben idama mahkfim edilmi§ ve kii<;iik <;etesiyle Yavi bucagmdan gelirken ii<;iin­ eii Cibran a,?iret alaYI, binba§l Dervi§ Beyin athlariyle kar:llla§ml§, yapllan miisademede Dervi§ Beyin iki amcaSI oglu, Zeynel ile Veli'nin elinde ka~ lolmu§, Zeynel Qivre§ daglarma C;lkarken, burada misafir kaldl~ Sileper ]03

koylU Sadi aganm evinde, 1318-1902 yIlmm haziran aymda U~UncU Cib­ ran alay kumandam Halit ~eyin athlarl tarafmdan ~evrilmi§, burada bir atl! CibranhYl OldUrUp kurtu\mu§tur.

Yine 1318-1902 Ylhnm temmuz aymda, Istanbul a§iret mektebinden mezun olan, maktul Cibranh Mahmut Beyin oglu Halit Bey, babasl yerine ikinci Cibran a§iret alaYl kaymakaml olarak a§iretinin ba§ma gee;mi§, bu adam, Ue;tincti Cibran aiaYI kaymakaml olan diger Halit Beyle gorU§erek Zeynel'in takibi ic;in Bingol daglarma askeri kuvvetler tahrik ettikten son1'a, btittin a§iretleriyle Varto ve Hormek koylerine ve Selim'e saldlrml§­ lardl.

Zeynel artIk daglarda, Selim, yirmi kadar cesur akrabasl ve Hormek l1thlariyle birlikte Cibranhlarm e;ok Ustlln kuvvetlerine kar§l bir safflharp halinde d6vii::jtiyordu. Ilk akm 1318 yllm ikincite§rin aymda ba§laml§, her iki a~iret Mengel gediginde d6vU§mU§, bu sava§ta Selim'in amcasr oglu HUseyin 6Idtiriilmii§tU. Fakat Selim, Cibran kuvvetlerini Kargapazar k6yU istikametine kadar piisktirtmti§tU. 1319-1903 Ylh baharmda, ikinci Cibran a§iret alaYl, Vorto'dan Hor­ mek k6ylerine salchrml§b. Leylek dagmda yapllan mtisademede, her iki taraftan birka~ ki§i ile Selim'in yegeni gene; Ibil vurulmu§tu. Bu sava§lar 1321-1905 yllma kadar durmadan devam etmi§, her iki taraftan iki ytizden faz]a yigit 6Idtiriilmti§tti. Olenlerin iki kab Cibranh idi. Cibran agalarmdan Hatto oglu ~erif ve Mustafa'dan ba§kasl sava§a gelmedigi i<;in, bunlardan belliba§h kimse Olmemi§, buna kar§lhk Selim'in akrabasmdan Htiseyin ve Ibil gibi ild saYlh yigit vurulmu§tu.

Salim, bunlarm intikamlarma ka1'§lhk alay kaymakamlarmdan birisi­ ni oldtirmek istiyordu. Fakat bu Beyler, Selim'in silahmdan <;ekinerek sa­ vasa gelmiyor, saYlSlZ athlanm g6nderiyorlardl. Selim, bunu bildigi ic;in, bunlarm k6ylerine kadar hticum etmeyi dti§tinmti§, akrabalarmdan Talu ogullarl Memil, Veli ve Giilflbi ogullan Aga ve Mustafa'Yl Ue; ytiz se<;kin ath ile arkasma takarak Kargapazar k6yUne defalarca hticum etmi§ti.

Cibran ild nci ve tic;tincti alay kuvvetleri. Kargapazar'da top lanml~, Selim'in alonlarma km:"§l durmu§lardI. Selim. her sava§ta iki ytiz metre athlarmdan ileri gidiyor , atmdan inmeden Cibran sUvarilerine saldIrlp elindeki dolmzlu ttifegini makine gibi i§letiyordu. Selim, 1321-1905 hazi­ ran aymda U<j yUz ki§jlik kuvvetiyle Mengel gediginde Cibranhlarm yedi yUz athsiyle kar§lla ml§, ilk <;arpl§mada bunlan yerinden oynatarak 6nU­ ne katm l§ ve btiytik bir asabiyetle stivarilerinden ayrllarak tie; yUz metre ileri abhp Cibran ath koIlarmm i<;ine dti§mti§ ve yan ate§ine tutulup atI tizerinden yere yuvarlanml§b. Hormekliler yeti§inceye kadar Cibran ath­ larl Selim'in cesedini ahp Kargapazar koytine savu§mu§lardl.

Selim'in olUm haberi, stiratle bOlgeye yayllml§tI. 0 gUn askeri mtif­ rezeler tarafmdan takip edilerek Tercan daglarmdan Bingollere gelen Zey­ 104

nel, bu aCI haberi duyunca, ertesi gunil Mengel gediginde olan Horme. kuvvetlerinin ba§ma ge~erek Kargapazar koyunU ku§atnu§b.

Selim'in cesedini almak i~in koytin, Hormekliler tarafmdan ku§abla­ eag-ml bilen Cibranhlar, 0 gece Kargapazar'a iki binden artIk kuvvet Ylg­ mI§lardl.

Zeynel, ti~ koldan koye hticum ederek bizzat koy camiinin kapIslna ka­ dar ilerlemi§, bu sIrada arkada§larmdan Ibrahim Mitti'nin orad a VB Se­ lim'ni karde§i nahiye mtidtirti Mustafa'nm koy arkasmda vurulu§u yti­ ztinden, Hormek kuvvetleri geri ~ekildigi i~in, Zeynel mti§ktil duruma gir­ mil} ve fakat yerinde sebat ederek koyti kUr§un yagmuruna tutmu§, bu son vaziyetin hesap a§Irl ~Ikaca~m anlayan her iki a§iretin §eyh Ve hoca­ larI, araya girerek Salim'in cesedini Zeynel'e teslim edip muhasarayt kaI­ dlrml§lardl (1).

Selim'in katli, dogu illerindeki alevileri, Hlms'taki Qarek a§ireti, Var­ to ve Kigi'deki Lolan ve Hormek a§iretleri iizerinde deh§etli tesirini gos­ termi ~ ti. Bu slrada Varto'da meclis azasl olan Lolanh Mehmet aga ve a§i­ reti sava§a karI§mI§, Mehmet agamn karde§leri Selim ve Hasan, Cibranh­ Inr tarafmdan Oldtirtilmii~tii.

Kigi'deki Hormek a§ireti reisi KtiGiik Aga, akrabasmdan Kiirikanh Kamer aga, btiyiik bir kuvvetle ti ~iineii Cibran alaymm Sagms koytine inerek bu koyde birkac; ki§i Oldiirmtil}. koyti talanlamI§ ve kendisinin de Veli adh yigit bir karde§i vurulmu§tu.

Zeynel, artlk asker! kuvvetlerden c;ekinmiyor, Hormek a§iretinin ba­ ~ma gec;erek Selim'in intikamml aJmag-a ~ah§ lyordu . Selim'in katlinden iki ,,-un sonra. ikinci alay komutam Halit Beyin ameaSI Ismail ve Hasan. yedi yU7. ki Siilik bir kuvvetle ·hudutta olan Rakasan koyunii anSlzm basml§, Hor­ mekli Musa Gedik'le iiG adam Oldurmii§, bu kOyil talanlaml§b.

Bu mUllademenin ikinci gtinii Ze:,mel ve karde§i Veli, iki ytiz el1i ath ile Gedik Mezarl mevkiinde Cibranhlarm dort yilz athsiyle kars,lla§ml§, Veli. biiyiik birohevecanla dort ytiz metre ileriye atllarak dii§man kollan arnS1ll3 gir erek. Zeynel ve athlarl yetis.ineeye kadar iiG yig-it CibranlIyt Oldiir ii') silithlarllll alml1? Ze:-mel. ve siivarileri CibranhlarI Levlek koyiine karlar siirel'ek yedi adam oldiirmiilltii. Zeynel. 0 giiniin gecesinde Muzuran kiiviinii basml ~. dort Cibranh daha oJdiirmUstii. Zeynel, Oliimle kucakla!.}a­ cak . fakat Se1'm'in intikamlm aJaeaktl. Qarek ve LoJan a§iretleri de Zeynelle harekete geceeek ve saYISIZ kanlar dokiileeekti.

Ikinci Cibran a§itet alay kaymakaml Halit Bey (2) bu tehlikeyi tama­ (1) Cibraltlar. Selimin cesedini Ylkayarak bir kat ipekli yatak ic;inde sakla­ onu bir arabaya yiikletip oliisiine saygl gosterip, ugurlamak !}artiyle biiyiik bir i.1icenaphk yaomill. arabaYI koyiin balimda olan Zeynele gondermi!ilerdi.

(2) Halit bey Tatan miisademesinde oldiiriilen kaymakam Mahmut beyin og­ ludur. Biiyiik harpte miralay olano bu adam, $eyh Sait isyanmda Bitlisde aSllml§ttr.

1111 Ii.

lOS

I

I

,

men idrak etmi§, Zeynel'in a§ireti ba§mdan ayrIlarak tekrar dag-Iara c;lk­ masl ic;in Varto merkezinden sedarete teller yagdlrml§, biitiin bu §i1dlyet­ lerinde Ittihat Terakki Cemiyetinin bir c;etesi olan Zeynel'in, a§ireti ba­ §ma ge<;erek Padi§ah kuvvetlerine ve Hamidiye alaylarma saldlrdlgm ve bnll almmazsa bunun bir isyan halini alacagml bjldirmi§ti. Esasen Zey­ ne! bu slH;la su<;landll'lld gl ic;in glyaben idani.a mahkum edilmi§, ve iradei senn ·ye ile (ahzu-giriftine) yakalanmas ma emir veriImi§, Y1IIarca askeri miifre ,eJer tarafmdan takip edilmekte idi. Halit Beyin bu telleri bi!- ha­ tn'lama olmu§, miitesarrlfl, bir alay nizamiye askeri iIe Varto ve D tuk ­ ran nahiyesine gelerek i§e el koymu§, Zeynel, <;etesini alarak BingOl dag­ lanna ~11anl§, SeIim'in kard~§i Veli iIe Zeynel'in karde§i Ali ve Horm ek ag-alarl pa~ a tarafmdan nahiyede toplattmhp bunl r zoraki bir barl§la Cibr an agalariyle barl§bnlml§, ve bu suretle bu ka h ' sava~ lara bir son verilmi§ti.

Zeynel asked kuvvetler tarafmdan takip edilerek Bingollerde izini ka bedip kl§l Kigi ve Tel'can koyJerinde ge<;irmi!), 1322-1906 Ylh bahar'nda bir kere Palan-doken daglarmda kendisini gosterdilden sonra athlarlm dag'tml§, kendisi, karde§i Veli ve kansl Fatma, ve oglu kii ~iik Haydar ve hizmetGisi Hasan'la izini kaybedip Varto'nun Caneseran koyii mezresinde Seyit Ibrahim'in evine gelip saklanml§tI. Tam bu slrada yine Bitlis valisi ile mutasarnf ve nizamiye alay lwmutam Zeynel'in derdesti ic;in Varto merkezine ve Dstiikran nahiyesine gelmi§, Zeynel'in izini bulamadlklan ic;in Varto'da bir piyade taburunu blrakarak geri gitmi§lerdi.

Eu Yllm maYIs aymda Zeynel'in Seyit Ibrahim mezresinde sakh 01­ dugn. birisl tarafmdan tabur komutanma ihbar ediImi§, tabur komutam ve Cibranh binba§l Kor Ahmet aga kuvvetleriyle §afakla Seyit Ibrahim'in diizliikte olan tek bir evini ku§atml§, birden ic;eriye otuz siIahh girmi§ti.

Bir dakika ic;inde bunlarla Zeynel ve karde§i Veli arasmda ko'rkunc; ve kanh bir miisademeden sonra; asker ve Hamidiyeliler ic;erde on iki Olii bl­ rakarak dl!~an kac;ml§, ev sahibi Seyit lbrahim'in oglu Hiiseyin de bu me­ yanda Oldiiriilmii§. dl§an kac;an neferler bir C;lghk kopararak evleri ku~a­ tan kuvvetlerin dagllmasma sebebolmu§, Zeynel ve karde~i Veli ile hiz­ metc;i1eri Hasan dl§an ablarak asker ve Hamidiye kuvvetlerinin bu §a~lnn durumundan yol ac;arak siir'atle ilerlemi§, Veli koluna taldlgl be§ mavzerle kiiGiik Haydar'l omuzlaYlp evlerden uzakla§ml§lardl. Zeynel'in gebe olan kar'sl Fatma gidemedigi ic;in oldiiriilmesini kocasmdan rica etmi!), Veli kad1nm alnmdan kur§unhyarak yere yuvarlaml§, yollarma devam etmi§­ lerdi.

Binba§l Cibranh Kor Ahmet aganm talihi bu sefer Kiirte-giil'de oldu­ gu gibi i§lememi§, 0 son bir gayret olarak birc;ok ath ile Zeynel'in yolunu kesmi§ ise de, dort nefer maiyetini alii blrakarak geri kac;ml§, Zeynel ve karde§i iIe hizmetc;isi siir'atle gazlerden kaybolup Bingollere brmanml§­ lardi.

106

Bu kanh hadiseden sonra Bitlis valisi, ve alay komutam SaYlSIZ kuv­ vetle Dsttikran nahiyesi koylerine gelerek bOlgenin me§elerinde ve dagla­ rmda aylarca Zeynel'i araml§, bu meyanda Hormeklilerden ytizlerce ki§iyi klZg n §i§lerle daghyara l\: ezi'yet etmi§, ve Hormek koylerinin btitiin mal­ lar'm ve erzaln ill asker ve Hamidiye athlarma yedirmi§, Hamidiye,athlarl l( 'vlel'i ta lanlanll~ tl . Vall ve alay komut am 1322-1906 Ylh run sonte§rin aym da Mu ~ 'a <; eldlirken. Dsttikran nahiyesinin btittin koylerini <;lplak, a<;, se: alet iginde terketmi§lerdi.

Zeynel arbk bli~tin civar ilgelerde asker ve Hamidiye alaylarl tarafm­ dan aramhyordu. KI gelmi§, daglar kapanml§tI. Barmacak hi<;bi r yer yoktu. 0 , son bir <;are olarak Viram}ehjr'de bulunan Milanh Ibrahim P u§a­ nm r~:m.. na gitmi§ti. Pa§a, Zeynel'i kaplsmda gortince, sevinmi§, bir gtin sonra Karakegi a~ ireti ne misafir giderken, Hamidiye ve Cibranhlarm dti§­ man olan Zeynel'i tutmalarml ogul\arma lsmarlamu~tl. · Bu slrada <;ok aca yip bir hMise zuhur etmi§, Araplarm "~amar" a§ireti ytizlerce stivari Be pa ~ an n c;adlrlarl kaplsmda olan at ve deve llgllanm onlerine katip stir ti l ler, btittin Milan a§ireti, Zeynel karde§i Veli ve on be§ athsl bu ta­ lancllarla dovti§mti§, Zeynel ve athlarl burada da akla slgmaz bir cesaret gostererek Araplarm onlerini kesmi§, be§ ki§i oldtirerek, onlarm at ve si­ lahlariyle birlikte pa§an n ta!amm geri alml§lardI. Pa§a bu kavgaYl i§itip eve dontince, Zeynel ve karde§i Veli'yi kucakhyarak gozlerinden opmti§, ag'll' hediyeler vermi§, bunlar i<;in ayrl bir gadll' kurarak istirahatlerini temin etmi§ti.

Pa§a, candan Zeynel'e hayran olmu§tu. Ona biiyiik bir iyilik olsun di­ ye Istanbul'a Sultan Hamid'in yanma gidip affa ugratmasml dii§tinmii§, ve 1323-1907 Ylh baharmda Istanbul'a gitmi§ti. Pa§anm Sultan Hamit'le araSl <;ok iyi idi. Padi§ah ona oglum diye hitabederdi. Fakat jonttirk tam­ dlj'l Zeynel'i asia affedemezdi. Hatta onun teslimin.i Ibrahim Pa<>a'ya irade bllvurmw~, pa§a stir'atle eve donerken Diyarbaklr'dan Zeynel'e gizli bir haber gonderip onun h~men Viran<;ehir'cleR aYl'llmasml bildirrrii§ti.

Zeynel bu haberin manasml biliyordll. gece athlarml alarah: Viran­ §ehir'den <;lkml§ ve higbir yerde saklanmaya ltizum gormeden bir hafta sonra Bingol dagJarma <;lkml§tl. Bu Yll Zeynel pek az takip edBdi. Dag­ larda verdigi birkag miisademeden sonra Dersim'e gitti. 1324-1908 Yl­ 11l1da Dersim'den donerken, Sultan Hamit tahttan indirilmi§, me§l'utiyet devri ba§laml§, ittihatg,jar herkesten onee Zeynel ve akrabalarmm affml telle Varto kaymakamhgma bildirmi§lerdi. Zeynel ve btittin Hormek mah­ k1\mlarl be~ yuz athltk bir dug'tin alaYl gibi destelerce davul ve zurnalarm sec;leri, arasmda Varto htiktimet kona~ ontinde saygl Be egilip aflarml alml§lardt.

°

o

107

BOLUM: VIII Me~rutiyet

Devri ve Birinei Diinya sava§Inda

Dogu lIIeri ve Varto

Sultan Hamid'in istibdadma son veren Mef?rutiyet devri, oldukc;a Tiirk mill! biriigi kaynaf?masmm birinci merdiveni saYlhr. Me§rutiyet ida­ resinde yer alan Hiirriyet; Adalet, Miisavat, Uhuvet (.karde§lik) umdeleri; derebeylik, e§kiyahk ve zorbahgm ortadan kalkmasml saglaml§, dogu i1­ lerindeki Tiirk koyliisiine huzur ic;inde bir c;ah§ma flrsatml vermi§ti. Arbk koyleri basacak, daglarda kervan soyacak ve adam OIdii'recek hic;bir §akt c;etesi ve a§iret akmlarl yoktu.

Varto il~es~ halkl bu devirde huzur ve giiven i<;inde ya§lyor, affa ug­ raYlp evlerine donen Hormek ve Lolan halkl, aile ocagmda <;iftc;ilik ve ko­ yunculukla ugra§lp <;ocuklarml Varto'da yeni a<;llan Rii§tiye mektebina gonderiyorlardl.

Dogu iIIerinin birc;ok kcsimlerinde ve Varto'da, senelerden beri istib­ dadm fikriyle zehirlenen Hamidiye alaylarma mensup a§iretler: babalan Sultan Hamid'in oliimiine aClyor, ve i~ten kan aghyorlardl. A§iret agalan­ nm, konaklarmda Sultan Hamit tiirkiisii soylenerek matem tutulurdu.

Me§rutiyetin i1anmdan sonra Viran§ehir'deki Hamidiye Iivasl Ibrahim Pa§a isyan etmif?, devlet ordusu tarafmdan a§ireti i1e birlikte $am'a kadar takibedilerek tenkil edilmi§ti. Malazgirt'teki Hasananli a§iretinden Riza­ Halit me§rutiyet idaresine kar§l geldigi ic;in yakalanarak Mw~ ceza evin­ de olmti§tii. Bu slkl takip kar§lsmda diger Hamidiye alaylarl ses C;lkarma­ dan me§rutiyet idaresine boyun egmi§lerdi.

Hamidiye alay Immandan ve iimerasmm, heniiz a§iret erab iizerin­ deki niifuzlarl tamamen baki idi. Bu te§kilat aynen kabul edilmi§, ve an ­ crik biitiin hareketleri nizamiye askerleri gibi kanunla tahdit edilmif?ti. Her Hamidiye alaYI ba~pnda · oz alay kumandanmdan ba§ka bir nizamiye binba­ §ISI gonderilmi§ti. Bu binba§l 0 Hamidiye alaymm hiikiimet kanunlarma itaata zorhyan, ve onlara askeri talim ve terbiye veren iistiin bir amir sa­ Ylhrdl. Artlk hic;bir Hamidiye alay kumandam kimseyi Oldiiremez, ve .koy talanma gitmezdi.

Bu suretle degi§en dogu i1Ierinin havasl ic;inde yer, yer dershaneler, 108

mektepler aIt1lmll}. memleket servet ve saadet kaynagl olmu§tu. fIamidiye alay agalarl Itocuklarml okutmaya vermi§, ve medeni bir §ekle girmi§ler­ di. Bu durumdan en fazla sevinen eskiden miilkiye adl altmda ya§lyan halk ve koyliilerdi. Bunlardan Hmls'taki Qarekli Hasan agalar, Varto'da Hor­ mekli, Zeynel, Lolan agalarl ve Karir'deki Hormekli Kii<;iik Aga en ba§ta, halka onder olmu§, koy ve bOlgelerinde bulunan okuma Itagmdaki Itocuklan ,.akm kasaba ve vilayetlerin mekteplerine gondermi§lerdi. Bunlardan faz­ la ilerleyen Karirli Kiiltiik Aga idi. Senelerce Hosnek nahiyesi mtidtirti olan bu zat, istibdat devrinde on yedi tane oglunu ve birltok akrabasml okut­ mu§tu. Bunlar iltinde kiilttik oglu Haydar, cidden ilim ve irfaniyle temiz etmil}, dogu illerinde bir YlldlZ gibi parlaml§tI. Fitri ve harikah bir zeka ve istibdada sahip olan genlt Haydar, Ttirkltiiliik mefkiiresi ugrunda yiiz­ terce genlt yeti§tirmi§ ve ir§at etmi§ti. Haydar bununla da kalmaml§, ken­ di bolgesini zenginle§tirmek iltin yiizlerce i§lti Amerika'ya gondermi§ti.

Bunlardan ba§ka, Kigi Beyleri, Qarek'te $ah Hiiseyin oglu Haydar Bey, Hmls kasabasmdaki Alaettin oguIlarI, Mu§ e§rafmdan Haci Dervi§ ve Mu§ e§rafl bir Tiirkliik ve milliyetltilik Itlgm iizerinde ytirtimege ba§la­ ml§lardl.

Biitun Hamidiye alaylan zahirde me§rutiyet idaresine bagh goriin­ mii§lerse de, iltlerinde her an bu idarenin dii§manlarl kesilmi§lerdi. Bunlar bu hal iltinde devletten aldlklarl bol maa§ ve yiiksek riitbeleriyle sessiz ve rahat ya§lyorlardI. Btittin dogu halkl iki Yll bu huzur ve rahatbk iltinde Ya§adl.

1328-1912 Balkan Harbi memleketin bu rahatma zehir katml§, dogu illerinde huzursuzluk belirmi§, Hamidiye alaylan slkl bir talim altma alm­ ml§tI. Bu yIlda Zeynel ve daha evvelki sene karde§i Veli Olmti§, Hormek koylerini derin bir matem kaplaml§tI. Selim'in karde§i Veli ve Zeynel'in karde§i Ali, Balkan Hal'binde htiktimete yard1m etmek iizere koylerinden asker toplamaya ba§laml§lardl. Hiikiimetten gel en bir emir tizerine bu as­ ker toplamasl durdurulmu§, hiikiimet Balkan Harbinde dogu illerindeki halk He Hamidiye alaylarmdan hiltbir kuvvetin Balkanlara gitmesine mii­ saade etmiyerek onlan dogu cephesi iltin yerlerinde blrakml§tI. 1330 - 1914 YIh Cihan Harbi ba§laml§tI. Bu sava§ta dogu illerindeki Hamidiye alaylarl ve Varto'daki Cibranhlar Agn'ya, Rus ordusuna kar§l gonderilmi§lerdi. Hormek ve Lolan, halkI, harbin ilanI giiniinde davullar ~lmarak askere ahmp vatan miidafaasma gonderildi.

Sava§ ilk Yll dogu hududunda btitiin §iddetini gosterdi. SaYIslz Rus ordusu kar§lsmda intizamslz bir ordumuz ve 36 a§iret alaYI vardl. Hami­ diye alaylan kmk silahlariyle aylarca Rus ordusuna kar§I dovii§mii§, Cibrab tiltiincii a§iret alay kaymakaml Maksut Halit Bey, biiyiik yararhk­ lar gostererek Pasinler'de §ehit olmu§, Rus ordusu Pasinler'e kadar iler­ lemi§ti. Pasinler'de ikinci Cibran a§iret alay kumandam Halit Bey yaptIg. 109

•

•

fedakfu'l tktan 6tiirii miralayhga terfi etmi§, Hasenanh a~ireti biiyiik yararhklar yaparak Halil-Hasan ve bir<;ok agalarl §ehit olmu§, Sipkanh Abdtilmecit Bey sava§ meydanmda ag'r yaralanml§tI. Fakat biitiin bunla­ ra ragmen Rus' ordusu her giin i<;in ilerliyor, asker ve alaylarlmlzl peri§an ediyordu.

1331 - 1915 yIlr baharmda Harbiye Nazlrl Enver Pa§a, kuvvetli bir ordu ile Agl'l daglar ma gelmi§, bu orduyu Allahekber daglarmm flrtma­ lar mda bogmu§tu. Hamidiye alaylarl bu maglflbiyetten sonra iimitlerini keserek kafileler halinde cepheden firar ederek, yine dogu illerinin dagla­ rmda §ekavet ve soygunculuga ba§laml§lardl. Bu durum kar§lsmda mev­ cutlan azalan alaylar cephede birle§tirilmi§, biitiin Cibl'an alaylarl Miralay HaHt Bey, Hasenan alaylarl Hasenli Miralay Halit Bey emrine verilmi§, biitiin alaylar lVIiirsel Pa§a flrkasma baglanml§lardl .

.

Ruslarm 1331 - 1915 Ylh yaz aylarmda <;ok iistiin kuvvetlerle yaptIk­ larl saldm kar§lsmda, bu alaylarm bir miktarl cepheden firar ederek k6y­ lerine d6nmii§, v~ kendileri gibi ordudan ka<;an askerlerin silflhlarml ahp soymUljlardl. Bu slrada cepheden ka~an Anadolu'dan bir <;avu§la iki er, Karhova'nm Ceban k6yii me§eliginde Cibran ii~iincii alay firarilerinden yetmi§ ki§i tarafmdan ku§atIlml§, c;avu§ ve arkada§larl bir kayahga Slgl­ narak silahlarlm almaga gelen Cibranhlarm eleba§larmdan C;irikli Musa ile dokuz arkada§ml Oldiiriip savu§mu§lardl.

Bu yIlm sonlarmda Rus ordusu Ele§kirt, Malazgirt ve Pasinler'e ka­ dar ilerlemi§, bu il<;elerden kalkan muhacir go~leri Bilg611erden Varto ve Karhova'ya akml§lardl. Dogudaki ordumuzun durumu mii§kiildii. En gii­ zide ordularlmlz: Ba]kan hudutlarmda, Irak ve Ege'de c;arpl§lyorlardl.

Dogudaki zaYIf ordumuzu miithi§ bir tifo hastahgl kaplaml§, giinde yiiz­ lerce yigit yokluktan can veriyordu. Ce;)heden firar eden ve izinli ge1en dogu halkl koylerine bu salgm hastahgl getirmi§, yurdu bir kara tufan sarml§tI. .

Harbin ba§langlCmdan beri dogu illerindeki ermeni koyleri ve fedai­ Jeri Rus]ara yardlm etmi§, ordumuzda bu]unan ermeni askerleri ka<;lp Rus ordusuna katIlml§lardl. Rus]ar Pasin'i i§ga] edince, Mu§, Varto, Kigi, Palo bOlgelerindeki ermeniler aC;lk o]arak isyan etmi§, <;eteler halinde Islam k6ylerine saldlrml§lardl. Cepheden firar eden Hamidiye siivarileri ve mi­ lisler bu aSlr]arla c;arpI§arak bir klsmml tenkil ve digerlerini Rus ordusu­ na dogru ka<;lrml§lardl. ' Cepheden firar eden Hamidiye athlarl yine dogunun bir<;ok kesimle­ rinde koylere girerek asker ka<;agl ve silah toplamasl bahanesiyle halkl soymaga ba§laml§]ardl. Kl§ yakla§lyor, ordumuz, Ruslarm <;ok iistiin kuv­ 'letleri kar§Ismda Pasinler'de par<;a par<;a koparak geri <;ekiliyordu. Ordu ve koylerdeki tifo hastahgl biitiin dogu illerini kara bir mateme biiriindiir­ mii§tii. Babalan harbde olen binlerce oksiiz yavru, harabe damlarm du­ 110

varian ontinde ag ve glplak titriyor, dileniyor, ve en son a<;hktan kmhp gi­ diyoriardi. Evlatiarml kaybeden anneler, kocaiarmi itiren gelinler hep kara giymi§lerdi. Koylerin btittin evlerinde, hastalar haslr gibi yatml§, her koyden gtinde birkag olii gIkardi (1). Bu hastahk 1331-1915 agustosunda Varto'da btittin §iddetini gosterdi, doktorsuz ve bakm1sIz olan ilge koyle­ rinde binden fazla adam olmti§tti.

1331-1915 YIiI son aylarmda karlar yajpl1l§, dogudan Varto ve HUllS bOig I rine gel en Celali, Hayderan, Sipkan, Zilan gogmenleri, ve her slmf kasabah ve koylii halk, buradan Diyarbal{lr - ElazIg'a, akmI§lardl. Birinci­ kani.m aymda kI§ btittin zorunu gostermi§, yol\ara metrelerce kar dolmu§­ tu. KI§hk elbise ve vesaitle mticehhez olan Rus ordusu bir koldan Erzu ­ rum'u alml§, diger cepheden Hmls'a akmI§, dagmlk bir kolordumuzla, Ha­ midiye alay dOl{tinttil~jni ric'ata mecbur elel'ek Varto'ya saldlrmI§tI. Bu sirada Vart9 ile Hims arasmda bullman "Zoru" deresinde bir Rus stivari flrkasl Cibranli Miralay Halit Beyin emrinde olan ildnci Cibran alayml ~evirm i § . flrka komutam 61dtirtilmti§, Ruslardan hayli stivari yere serilmi§, Halit Beyin amcaSI oglu Mustafa ile yirmi be§ ki§i §ehit olmu§, Cibranhlar ku§atmaYI yararak Varto'ya gelmi§lerdi.

Rus ordusu 3 / ~ubatl1331 - 1915 gi.tnti Varto ilgesini i§gal etmi"'ti. Bu i§gal, Varto halkl igin btiytik bir felaket olmus, Lolan a§iretinin btittin hal­ k1 ve koyleri Ruslarm ellerine egir dii§mii§, Cibranhlarla, Hormekli Zey­ nel'in karde§i Ali (2) ve Selim'in karde"li Veli iki yiiz ev halkiyle kahn kar tepelerini a~arak Kigi ve (:apakgur bOlgelerine gogmii§lerdi.

Ruslar §ubat aymda Varto ve Hmis bOlgelerinde duraklaml§, dagla­ rm flrt~na ve tipileri ytiziinden ilerliyememifJlerdi. Bizim cephemiz, Kigi­ Karir daglarmda, S'gi bogaz nda ve E§ek-meydan'da kurulacaktI, fakat cephede asker namma higbir §ey yoktu. Karirli Ktigiik Aganm ondel'ligiyle btittin bOlge halkl toplanmI§, bUl'alarda birer mim cephe kurmu§larch. Ka­ rir daglarmda Kiigtik Aga oglu Mehmet Efendinin emrinde olan Hormek miHs alaYI, Karaba§ bOlgesinde ti~iincti Cibran aiaYI kumandam §ehit Ha­ lit Beyin oglu "Baba" Beyin emrindeki yanm alavI, SlgI bogazmda G6k­ del'eli Seyh 8erifin emrinde olan Canakc;ur ve Palo Zazalar1ndan bin ki~i i1e, Kigi'nin ~ahdeli a§ireti vardl. Solhan ve Gent; Zazalarl E§ek - meydan cephesini tutmmllardl. (:apakc;ur'a gelen iki flrka arkerimiz bu cepheler­ deki milli kuvvetler iizerinde taksim edilmi§, her ii<; cephe de emniyet al­ tma ahnml§b. 5/ Mart/ 1332-1916.

(1) Karirde Kiic;iik aga oglu me~hur Haydar, 29 ya~mda iken bu ' hastahktan OIdii. Biitiin Hormek kabilesi ve Kigi muhiti bu harikali gene; ic;in kara baglaml!l­ tIr. Hatmmda kaldlglCia gore iki ~y zarfmda b izim Kasman koyiinden ' bu hastahk­ tan 63 ki~i oldii, mezar kazacak kimse kalmaml!l gibiydi.

(2) Ali benim babamdlT. Ben 0 slrada yeni Varto rii~tiyesinden t;lkml~ , onaltt ya~larmda bir gen.;;tim. Babam hasta ve halsiz oldugu it;in akrabalan onu Kacir daglarma lcadar klzakla gotiirmii~lerdi.

III

•

Rus ordusu mart aymm son giinlerillde iistiin kuvvetleriyle bu cep ­ helere yiiklenmi§ti. Ruslar on be§ giin araslz saldlrdlkiarl hal de, bu bir avu~ kuvvetlerimizi yerinden klmIldatamamI§, biiyiik bir zayiata ugraya­ rak geri ~ekilmi§ti. Milli ve askeri birliklerimiz ~ok muhkem olan bu cep­ helerde kahramanca dovii§mii§, koca Rus ordusunu §erafettin ve Qivre§ daglanna Kadar ka~IrmI§lardI (1).

1916 yllmm nisan aymda her taraf ~aylr ve ~imenle dolmu§h~. Ruslal' ai1'Ir toplarml §erafettin ve Qivre§ daglarma kurmu§, bu cephedeki kuv­ vetlerimizi toza dumana biiriindiirmii§lerdi. Rus klt'aiarl durmadan iistiin kuvvetleriyle taarruz edip duruyoriardl. Kuvvetlerimiz bu miistahkem mevzilerinde oliime, yokluga katlanarak, maYIs aYI ba§ma Kadar yerlerin­ de sebat etmi§lerdi.

Ruslar kar§Ila§bklarl bu ~etin miidafaa kar~lsmda duraklaymca; tam hazlrlanarak yedi yiiz bin mevcutlu bir ordu ile 15/MaYIs/ 1332-1916 giinii E§ek-meydan'dan Erzincan'a Kadar biitiin cephemize saldlrmI§lardI. Bu sIrada Qanakkale'de ciharu hayretler i~inde blrakan §anh Tiirk ordusu yIldmm hlziyle bu cephelere yeti§erek polattan yapIlml§ bir duvar gibi Rus ordusunu kar§llaYlp durdurmu§tu.

Kahraman ordumuzun ikinci ordu kumandaru Ahmet lzzet Pa~a, karargahmI Qapak~ur'un Gazik koyiinde kurmu§, ikinci kolordu komutaru Faik Pa§a karargahmI Sancak nahiyesiI'lin Sims or koyiine kurarak ordu birliklerini Karir daglarI, Haciyan bogazI"ve "E§ek-meydan" cephelerine sevk etmi§lerdi. Vahip P8§a, ii~iincii ol'du ile Erzincan cephesinde bulunu­ yordu.

Rus ordusu ilk hiicumunda kahraman ordumuzun bu yenilmez kuv­ vetiyle kar!pla§arak on binden fazla olii vererek §a§km bir halde geri ~e­ kilmi§, ve kar§Ismdaki kuvvetin Qanakkalede ciharu titreten Tiirk ordusu oldugunu anhyarak ona gore tedbir almI§, ve bir iki hafta i<;inde HmIs ve Pasinler'de bulunan 60 ve 61 inci kolordularml Karir, ve SIgI cephelerine Yli1'IP ikinci bir saldmya ba§laml§lardl.

Bu saldm iki gUn iki gece araSlZ devam etti. Her iki ordu bogaz bo­ gaza geldi. En son yapIlan siingii bogUljmasmda: Tiirk ordusu tarihin ken­ disine aYlrdIgI §erefli noktaya ~Ikarak Rus ordusunu siingii'siine kabp, Qiv­ re§ daglarma flrladl. Burada parGahyal'ak, Goyniik ovasma Kadar kovala­ dl. Be§ bin ki§iJik zayiabmlza kar§lhk, Ruslarm otuz binden fazla oliisii ve binlerce esiri vardl. Karir daglarmda Rus ~etelerinden ge~ilmezdi. Bu §e­ refJi sava§, Kalu§k tepesinde ordunun ba§mda bulunan ikinci kolordu ko­ mutaru Faik Pa§a tarafmdan idare edilirdi. 0 biiyiik kahraman, bu §erefli vatan gazasmda diirbiniyle harekab tema§f, ve kltalara emirler verirken (1) Bu sava§ta milli kuvvetlerimiz Rus kltaahm Alipiran koyiine kadar siir­ diiler. Bu sava§ta ger!;ek bir kahraman olan Karirli Kamer agarlln karde§i genii "Aga" §ehit oldu.

112

alrundan aldJirt bir ku '9un1a sevgili yurdunuI1 en yUce dagmda Tannsma

kavu urken onun aziz ruhu, yarattlw zafer iizerinde ~Igltklar ko.pararak Tilrl o.l'dusu iisttinde pervaz a~b.

Diiyuk §ehi' ceselli .ElaZl,g'a kaldn'llarak :,eh.itlikte sevgili yurdun toprairtna gom ··ldu. Yerine tiiyin e<lilen biri ci fll'ka komutam _Iiralay Cafer - ayyal', ikinci kolOl'dunun ba ma getterek t;a,dU'!nI lGiri:r dagiarma kurdu. :nu larm, bu sava§t yenilerek agJr kaYlpla r ermesi, o. Ian 0.1' ulanD) (lek fazla ta viye etmeye zor l aml~t:J, Birka!; lJafta i~in de i<;eriden ve Kaf­ ka larru.Ln saYlSlZ Uu lntaiarl sel gi i Karir cepbesin laru§lal'rn.

Ordumuzun bil'kal( misli olan bu' Rus o.rdusu cephelerimizin onunde gl1.mJ.§tI. usIaI' b kuvvetle cepl1eyi !;ozeceklerini sanal'ak, 5/Haziran/ 1233-1D16 gilnil iittin kuvveti Ie, Slg'l bogazl ve Karir daglanmn Kal'ir­ baba, Eser-baba, Kahl§k, Zerdikan, Merhik, Eayrnrur-lJabu (1) t epelel'inde­ ki r dumuza hii urn etilel".

Ordumuz ilk once bu saldlflya kar 1 sablrh da ranilll~. hafif hir ate~le us flIkR armm mevziler'miz online kadu!' gelmesini bekleIIli§, E ser-baba t pesin elan kolor du komutaru Caier Tayyar Pa§ 'nm emriyle biltUn cephe boyunda §iddet1i bir ate a~al" k II dag-Iarda mah§er lopmulj, iki aaat Ul"C!D bu kanlJ. ~arpl§lllU soounda, RusIaI' ta mevzil rimize gelel'ek h er iki rdu sungii s "ngiiye gelmi§, sel gibi kan1ar akmaya ba§laIDl tI, K ru' dag-Iarmda Mehmetttiklerin ylldu"lm hUY]W'l 1 !'lahgt gmlawyordu. Son bil' gayretle Rus ordusu biiti:in cephe kesimlerinde bozulmu§ ve siir'a tle ka~­ maya ba~laIDI§ . Her birisi bi? yeleli ul;slan kesile Melno t~iklel", dti§.lUa­ m §iddetle kova1 YOl', Kalir daglanrun kuytu meselerinde yel'lere sel'iyor­ Jardl. lliltiin yo.l ve g gitler Rusl '10 oltisi.inden ge<jilmez bir hale gelmi§ ­ ti (2) . Ordumuz bii t "n Rus ordusuTIu "niine katal'ak, ve mevz.ilerinj soke­ rek. gecenin zifiri kal'anh~nda Goyniik ovaSlll..1. kadal' siirmii., 8aylSlZ silah, cephane v arb malzern.esi . lnu.§. ko. a nus rdu~unu al"lya indir­ mi§ti (3) .

Bu zorlu sava~a tamamen yenilen R us ol"dusu. Kirir daglarmdan, Sl~-Raciyan ogazmdan mea rak. surul rek Goynuk 0. asma e ~ erafet­ tin. ivr e§ daglarma gekiImi§ti e • §ek-meydan c pI esinden, Bo.gJan ge­ ( r ) Bu te eler K §rir daglarmm en yiice noktalarldlr. Her tepenin sivri u cun­ da e t rafl ta!fla !;evrilmi bir ka.; eski m eza r va rd lr. B u mezarla r R mahlar .;agm­ da ~eh it dii~en Tiirk k umandan lanrundu:. T epeler iizerin eki bu adlar onlanlldlr.

H alk bu makberlere ~ehi t der. e bunlara iMdet ede rcli. H alk bunlardan mucize connii~tiir.

(2 Bem 0. gi.in Horme milli lruvvetIeriyle b eraberdim. B u sava§l bizzat cordiim.

(3) 1333- 1 9 1 9 YJ.hnda hic r etten donen K 1lrir halin , R us olUlerinin yam ba~ I1nda, bu me~elerde dii§en binle rce s iHih ve cephane bu lmu§lardl. Bunlarui biiyiik bir ,k lsml !;iiriimi4. kullamlma.z bir bale gelmi~ti.

F: 8

III

dig-in' ri . il et:mj~LI. ~u:1 u \:eitildi' leri yel'lerde tutunma\{ i~in kuvvetli mevziler :apmah"'; jdilel'. Haluuki onlullluz dah jJcri gldilJ, <;ok muhkem ole n m \''zil rin' b rnlrnmaulI, lluslal' bun 1 ildigi i<;i11 'eki1likleri ye:'ler­ de hllzlr'llmy 1', telu.ll' taal' uz ge~mek isti rorlardl. Bir iki h ' fta i inde ErZlll'llm'rlan gopderilen iki TIu lo1ol'uusu, Rus ordusunu tekl':lr cnnlan­ dn'ml t1. ' 'lurk ordn 11 rllll'Jl1atla Fiu'ir nOlgl" mda Igl l)Oga:r.mdu ve "HaciY<lll" 'e E~el -11 erc1an eel hc)crin(le me 'zilerini tahl-im ediyol'lu, • [i1li lmvvetle­ l'in bi1' k nll 'iI\'crilmi§, iUl' 11 alaYl istira'lnle ~ekilmi§. II ciyan boga­ Z 11 a ~eylt • £!rifjl1~llilislerj 'e I~~ril' {aglal"lIltl·, lIormek mili alaYl he­ lli.i7., ; b. liral. y Kazun B 'in (1) emMndc ~a)l§l­ ,'orlardl.

Un .J

rada. D

1'.

lm'in gUll

r

l- kleriurie bulunan Havdcran, DerneIian,

l'h an a il'eLl'ri htikilm "tin bu zayn dUlumullf an fa,\'clalanarak u!lhardan

1'1 • Iazg1l't, P rlek ilt,;elcl'ini ytignUl. etmi§JerrJi. Ol'du Elazljfa yeti ince, Gal lHh Iil·ala·. eykel e~, 1 u a ir tleri tcdip ederek Dersirn dag'lIl1"lll8 k.' 1 111~ I. TIu tertip . lIle inl n t>LUl'U Der'iruliler holgeierine doiP'u gelen TIn lala 1 aI', 1 hi~ Jil' hnre' ct gii.lermb'ol'larill. Bu ce lhede Vahip Pa,.. a'nm u-:tincii rCluAI 'I n II. Inn ac:.ireti r i i " (liil < garun" be yUz milisi 'ru'dJ..

A lIDet T:r.ze 1') l~a, D rs'rnlilel'i hnrekete gC<j ' rmek ic:in Karil' H011Ilek u§i­ 1 ti . ':'i l'iic;iil,'ra''':r D'r im'e gl)nltel'mi . Ktir:i.ik Aga, ir ay i<;ind De" im ~ -.. hu mlun yil'm' rli'rt a'iret l'ei:ini Gazik'te Ahmel Izzct p. a­ n n yan nll relirip hUktiYllE'1. deltHlet ttirmi"ti (2) . hme Izze> Pu"u, n.i<;i.i!\. Aga, I i1' Radak.lt lilijaDi ile tultif ederek b "tiin Der im gahn'lTul a~Tl, ayrl hediv ler "el'mi~, bunl~r yerlerine do­ np 'ek WIC ita C1oh'u . 'iil'uven bir Rus flrk 8ml imha etmi§. ve Rus ordu­ s un. kar. I Piltimer ve Dersim dagla.l'lncla kuyvetli hir celli kurmu§lar­

, b

dl ("),

Bil' ychmbel'i. ,'eraf t tin ve 'ivre claglal'ullla ve Bogla gediginde ha~u'lHl1makta olun nus ordusu n ihayet. JS/Temmuz/1332-Hl16 giinli K it­ rir n.ag1anna, S &,1 \' E<::ck-me:dan'da -j rephemize dordtincii biiyiik taar ­ l'U7.unu . apb. Bu kuvve Ii ald'l'1VI:1 t{ar'l biiyiil- bil' taarrllza ge<;en kahra­ man or umuz, hir gun sih'en :lra 12 v 7.ol'lu hit' kar§lla~lna onunda yine Ru 01'tiu. tlnL' ~ erin en O\'11fltlu'al-, Kar ir e Stgl hojhl,zmdan Vart hudu­ dona, ve .§ek-meyda eel he'inden :\tIu§ un ziyarct nahiyesine kndar Rus­ (t) l<'.ki Biiyiik Mi et Mee!i, i Reisi saym Kizl m Pa,a.

(2) Bu slrad:l Org neral Sal' O mu rta', A hmet t.r.zet Pa$ansn er

ani harbi­ ye inde idl.

(3) Bu kuvvetler 0 ,.agda, merhum Kazlnl Orbay'ln emrinde ~ahli\yord u, Bu a~ire'.lerd::n en 13z1a c~llsan B:!laba1fh Giil ah, ve daln son,a Garlkll Mu!; afa bey, ve KUl'cYljanli ah fuydu olmu!itu. &ah H aydar bu sav a~ta §ehit olarak ve biiyiik yaraf'hklar gas erer.ek Canlnl ata nma kurban v e rm i ~t i.

114

, n geI'i ~ekilrneye mecbul' elmi. ve bu ava~ta top, ttifek, ve ~ok miktarda arp malzemesiyle esir ele ge~il'mi§ti. B u son hezlmetten soma aI' Rus II lu~u hir dah.c'l. li:enrlm i ' oplayamcunJ!j ve OrdUm\lZa ald u'mal<tan vazge­ erek r. kildigi yerlel'de Lutunma,ya <;alt§ml.,tl, Ordumu"t %.aferinc1en duytiugu ,ilv nle cephesinde .kl§ t edal'ikiyle ug­ ar. 1-, ruilli kuvveilel'iu de Malai a ve Diyar aklr'a inmesine mtis ade tmi, 'hran alayla11 - fa iline, ~ yh ~el'if kuvveiIeri Pulo'ya, Hormekli~ 1 r de ikiye ayrllal'nk )' aril' !talla·, Ki1~il1\. Agn'ntn emrillde Mazgirt i1c;esi­ in SOTak. ve Goktepe hOlgesin , V.n·to halkl Zeynel'in kal'd~ Ali He l\ra­ Jatya ilinin Ak~adag H~e . e bagl l Vtu''J nl u nahiyesinin E nguzek koyiine ~tJni!]lel'di (1). ' 1 ,/~ -1\)16 rumi yJlmm ){1 lICia Ahmet Tzzet Pa§a kal'argahml Eli ­ 7.I CY 'a l141kil etmi§.. ollldumuzun bir .. sm! Kal'ir dag armtla ve E ek-rneydan • hcsin Ie ve 1),\1 'nun Sekl'aL ko:viine yerle~tirilmi~, iyul'baklr'dald or­ {Iu ]wmntanitgma Gazi 1vlu tafn eroal elerek iLli ve MU§' ll i§gaJ et­ mi!}t.i. ] /Ll ~lDun 113-1917 gtillU El'zinc n'da Ru' ordll U Be smanh 01'­ ust! at'a mc1u miitarekename imza crlilmi§, hir miiudel .onra R uslar ~e­ k ili 'ken, ciugu ill rilli er l(miiel'in lialcimiyetine le~1im ede1."ek bunlara a­ 'lIZ ceilhane yiyece1i. , top, tUfek ve ~air malzeme blrakml~h, Errneniler: L··,~intan. Ptillimer, Tere·un. ErzumID, V~n'to, HIDl ve Pa inlel" e kuvveW I It lim t id 1'e m rk zlerillj kUl1l1UJU. TIu hoJg e1' hall mm ~Ogll hi 'rete a 'dt bl1Janlll.D:W}. R lslal'lll eline esir uti erleen. el'meniler tnrafmdan oldu­ riilmu~ , biitlin mal ve j 'ecekle'i ellel'in en almarak sefil blralulrru, af­ a Tiirkleri gaYl'ete gelere ,\. bu olgede\erl eid kanda§Jal'lua a~'lSlZ mik­ , rIa za ,iI' ,f'Tbise 'e para topla. 'tP ' i~lap" ad t varilen irer heyetl gon­ (JerI. i lE.'rdL 1,11 i~ta la}', Erzul'tLm. El'zincan, Hm S ve ogunun halkla me I un biilg.el rinde kUl'11mu iu , TIll §ubeler gu illerinde Ruslal'm lin­ e J'alan halkm iki -11111- yiyece ,elbise e hal'clI gml ererek bunlan er­ menilerin. hin ge~h. aldm mdD.n kurtarml:' rdl. RUfllal' ~ekilli' en btl i~­ tanlar da ermenilcl'den 1{O,'kal'ak hirlilile gitmi. lel'di. Ve hal om ermenilel'e kar.1 },oynl<lsml enbih etmi~ler Ii, Btl slrada arto'daki Horrn ek ve Lol:m lmlkt . IImls't, 10 arc] a~il'eti koylerine g"cmti~lel'd i. Bunlarm 1>a Jnrla u­ lumn 7.eynel' in karr1e~j oglu Selim, Tili'k j t§:plarmdan a ldIit ' elttifJ H 1 11' 'ta ir hirlik vticurle g til'ip el'menilere Imr§1 koyrnu~ . el'1tleniler hu tehllkeyj anladlklarl i in. hin bi]' hile icat derek elim'i, a mcaSI og'l Ha­

r

'J~ Sorak koyiinde,olmii!J. bmet izze t P a a iiyiik bir yapnrak bu kaye kadar gelmi'i, K iicUk ag: oglu Me hruet efendi lle akrabalanru altp E :iztg'a gotiirmii$, bin;ok iyilikler y apml!jt1r. Babam AJi ile biz de Var olu muhacirlerini alJp Akt;a fa gitmi!jtik. Engiizek koyiinde Yuso f h n dh b'r Turk e~rafl ve akrabalan eyho ve Karaca bi ze piiyiik iyi liklel'd e bulu nmu!ilardl, B::Ibam A l i 13-Eyliil- T9[ gilnii U koyde oldii, Balabanh dayrm lz GiiI aia kabile­ iyIe hu St ra da Malatyamn ova k(i y! rinde idi. kadir~:nashk

llS

·

! im'Ie aldanp HIllIS rnerkezine (miihimrnat ambarlaruu teslim etmek ba­ hanesiyle) gottirmti§lerdi. Ermeniler arllI gece Selim'i e H a§im'i aya­ glll1da oldiir ere er tesi giinii, 2/ Iart/1334-1918 abaJu, hir ta bLU' askerle,. al'ekli u§· 'et aga 1, RlllIs'm Ba~koyii deresine gelmi)erdi., Bu koyde Ba~koy lii Hasan ile ] 3~1 Cihran s va§illda olen lIormekli lim'in ogl Haydar ve bir mikta:1' kuvvet varch. nay ar b iiyiik bir cesaretle aln'abasl ­ dan Ali-Ula~ H asan-Fall.' , e ~adili Ha an-R so ile Hasan aganm birksc; adaffilllI alarak, B~koy d e1'e inde ermeni t aburun lln oniine ge~, bw'ada btiyiik bir yigitlik g"ster rek el'menileri d l1l'durmu ~ , ve kar tizerinde bir­ ~ok el'meni le§ler ini sererek onlarl lIm! 'a dogru piiskiirtmti§ti.i.

Erm eniler ayllI gii nde Hlllls'm .Mirseyit koylti Hn an aga ve kabilesi­ ni basml§ burada hayli insan oldiirmti§ Hasan aga ve karde§l ri silflha a­ rllarak kurtulmu§larch . Val'to'daki Ermeniler Bingol ete derinde kalan bir avu~ Lolan' halkl iizerine almll§, bunlaI': Ke temert koyiin de Lolanli Hiiseyin aga ve akrabasl tal'afm dan piiskiirtiiImii§ ise de, Karakoy buca­ gmda bul llllan Lolan halkmdan erkek, kadm, ~oluk, ~oc u \:, bin ki~i ~lere doldurular ak oldiiriiImii 9 ve yalolml§br.

E rmeniler, iki giin s nra Varto ve miihimmat depolur1nc I zahire ve elbise HmlS ve Varto halk! ell rindeki silfthh am a rIan sondiil'mii§. , aYISlZ miktarda lerdi.

HillIs'tan ~l karken 1m iJgeJerdeki YIgmlarma ate§ er mi§lerse de. km; 1etlerle bu ilgelel'e yeti§erek sHah zahire ve elbi 'e el 'e etmi§­

Enneniler, arb k ogu illerimizi t amamen t erke I rek Kar 'a dogr <;iin ii Exzur um VI' Bitlis iizerinden har ekata ge<;en asked kI­ t alan Ill1z karlarl yararal :iler jyorlardL El'meniler Er zmum, El'zincan Bitlis, l\IU§, HIm ve Ptiliimer'deki miihimmat depo ve ambarlarma ateli verip kaglyorlardl. Bu illerden huducla kadar ugradlldarl kay ve bolgerer· deki T "l'k halkml katli-am, (yoketme) etmi§, gebe kadmlarm karnllu de­ §erek r e§imlerini yere dokmii§, memedeki <;ocuklan iingiilere talanak, kestikleri insanlarm derilerinden cep yapmak, gibi tiirlti zuIiim ve ah§et­ ler yapml§, bir arahk kadm, <;ocuk ve erkek kafilelerini damIara doldurup gazIadlkIarl bir camu§u ate§leyip, bunlan camu§un ayakiarl altmda ezdir­ mi§, ve iistelik dama at e§ verip bunIaI'm hepsini kiil etIni~, ve henuz me­ mede olan <;ocuklann karmlarml yarlp tuzIatml§, ve bazall bir iit em rin kellesini keserek annesinill karnma sokrnu§... Insanhga ve akIa SlgrnJya­ cak eziyetIerIe dogu illerinde on binden fazla can yakIDl§lardl. ka~ yorlardJ. ,

1334-1918 Nisan aymda asked kltaatImlz dogu illerini tamamen er­ menilerin zulmiinden kurtararak btitiin iI,' ve il~elerde hiikiimet te§kilatIm kurdu. Hicretten 6ttirii Malatya, Urfa, Diyarbaklr, EIazJg bolgeIerine gi­ den biitiin dogu gagrnenleri yerlerine dondiiler. Dogunun bir<;ok kesiml 116

rinde buluru n Rus ambru']un tizerinde asked kitalar ardl. Bu ~agd8 Vnrto'nUll millki te§kilatI tam olarak kurulmu§ tu (1) .

Bir mtidclet som-a dogu illerindeki asked birlil ]er, ve Hamidiye aIay­ an Rasul-ayin. Midyat, SHrt istikametinde a lurileri takip derek Iran'a girmi§, diger tarafta Kars ve Sal'lkanm}'ta aSkel'l ve milll bir cephemiz kurulmu§tu. lran'a geg n Hamidiye alaylarI birgok Iran kasaba ve koyle­ ini talanllyarak Ali-lhsan P a§a He Tebriz'e girmi§. bu alaylar 1334-1918 Ylhnll1 sonbaharmda t el' lis edifer ek el'lerine donmi.i1}, bu alaylar flama­ men ilga e ilin eye kadal' hiiktimetin h i~bir i§inde kullamlmamI§, ve 0 gtinde itiba 'en devlet idal' sine kar§l kin beslemi§lel'di.

1334 - 1918 Yl hn son uylarll1da bUtUn dogu iller inde deh§etli bir a~bk ba§gostermisti. 1335-1919 yIlll1ll1 bahal'ln a tal attan dti ~en bir<;ok koyIU a~hktan olmii§tu. F azlasl otla ge~ inirdi. Bu a~bgm en fazIasl Varto'da idi.

Val'to halln ilkbaharda kervanlarla Diyal'baklr, F arkm, Siver ek, gibi ekin yerleril1e giderek bh' miktar zah ire getu'mi§ e aZl evler ilkbaharda bi­ rer dan veyahut ~avdar t arlasllli ekmi§Ierdi.

Dogu illeri bu yokluk ve sefale t i<;inde 9l'plml'ken ermeniler, bu yIlm <>rta baharm a Kars ve Sal'lkaml§ c pheler inde yur dumuza saIdIrdllar. Bu sIrada Mon 'os miitarekesi imzalamm§, P adi§ahm, "evet" deme iyle yur­ dumuz, par alam a Tnlmllj, dog-u illerimizin bil' ktSrnI ermenilere pe§ke~ ~ekilmi§ti. Ermenilerin bu mtitarekenfuney da anarak dog-u illerimize saldirmalan. esasen biiytik ha rbte t amamen harap olan bu iller halkl iize- · rinde clerm bir tiztintti ve lstU'a yal'atb. El'Zurum'dan harek t eden milll ol'dumuz ve KaZlm Ka 'abeku' P a§ re kaymakam Halit Bay Sarl kaml~ cephesinc1e ermenil rin online get;erek hallan t l ~ ve k rkusunu azaltb.

Bu sU'ada 08111anh Imp ratorlugu ve tilkesi resmen ~okrnti,:>, demekti.

Buyttk kurtarlcl Mu~tafa Kemal Pa§& u esareti c;ekemlyerel Istanbul'dan ayrllml§, 19-hluYls-1919 gUnti Samsun'a ~l]mn!j, Turk milletlnin sevg ill yurtIarml kurtarrual i<;in QZ silahma sarllmalal'lnI emir buyurmUl~tu. E n emir iizerine dog-unu bir~l( k simlerinde milli hil'lilder kurularak §ark ephesinde ermenilerle saVB§a gittilderi hulde, tek bir Hamidiye al Yl U Kutsal atan savunmasma katllma i temiyordu. Bu alaylal'm bUtiinii giz­ 'den beraberce sozIe.~mi13, e Kurt istiklftl fikrini yiiTtit en CibranlJ Mir a­ lay Halid'e baitlanmH~lardl. Bn La kel1disi u sava§a kahlm. (hgl gibi, Varto'<'Iaki IIorme1c ve Lolan a§u'etinden km'ulan yedi yiiz ~i]jk bir milll kuvvetin ccpheye so {U mam SUll Kilznll Karabekir Pa§a'dan telle rica et­ mil} e blln]ann cephede hi ranet yapacaklarllli soy]jyerek, Pa~a'Yl kandI­ (I) Vartoya ilk tayin edilen kaymakam Mu~lu Bedirhan efendi idi. Bu sl ra· da Vartonun Kasma koyiinde 147. ala ylO licilncii taburu oturuyordu.Tabur K . on.. yU%balll Cemil beydi. C;ok y iiksek bir £aziiete sahip olan bu zat, bu koyde da rt ay kalml§. buradaki zahire am banm fakir koy liiye dait tmtll, ve ilcenin asayiljini dii.. ulterek Midyata ge!;militi.

III

•

r Ip bu millt kllvveUel'i geri <1 virmeye se e olmu§tu, Honnek ve Lolat 8§iretleri hafta l'ca ado telgraf merkezjnden yUzlerce tel c;ektikleri hnlde kendil rin cepheye gitmek jC;in izin vel'ilmemL ; Halit Beyin ol'taya attlgx zehirli bir halgam bll halkl bu kut a1 sava~ta roam'urn I.llrakm.J~tI, ibrllnh Miralay H alit e akm aSI Bin a 1 KasllU bu lr ada Varto hiikUmet te~kilatlill emiT'lerinde tuluyor, \e i -teuildel'i gibi harekete ge~iri­ YOl'lru' 1. Biitlin ITamidiy alay komutan ve agalal'l son 1 ararllli vermi§l T­ di, Onlar milli kongl'e ve G-azj Mu t fa. Femal'in kut sal iilkfisii ka~lsmda 1 ir hilafel ve padi§ah kol11 olmaldan ziyaue, 0 gUu li durumdan ve du ­ manlarm ynrdumuzu par~ara aYlrlUaslllrla faydalanarak dogu marin e bir I iil'distan ve derebeylik yal'atma iqin c;ab§Jyorlarch, Bunlarm ba!jlll­ da ilk once Cibranh rniralay H ulit vardl. E ll adam bu sebepledh' 1 i, 0 giin TUrk tiliil iilkUstinii t.a~yan Horme ve Lolan a§h'etleriui muntazam lJir alay haHnde tanzim eiLiril1 clogue aki mi1li birlillel'in l\.al'~lSmu diktirm k ic;in eUnden -gelen her ~eyi yapmt§ ve )'apa.caktJ .

• run anhlar 133 -] 920 'llln du Anadoln'ya sald I rml§lal'd 1. ,ibrnnh Halit, ve iliger n ..u nidiye ba§knnlan btl, zehirli fikirlerini Ol'Laya dokUp milli hiikumetin b tl zayt d urumundan faydal:mmuyt di.i§i.inrnu:}lerdi. V r­ to, KUl'hova, !'1nlazgirt, Bulat I{, IImJs ll~elerindeki Hanridiy a lay kuman­ danIan })olgeJe1'in eki §eyh e hoea larll1 go1'U er k ~e onlara inin, ljeriah ,kaU<acag,ru aSlhya..rak i a,l'eleri altmdc ki yerl 'de Mim Kongre aleyhinc1e muzir pr opaganrlalar y ap l jl alln zel irIiyor ar dl, ibl'anh Mil'aJay H lit, ve Hasananli l\Iir aIay Hali t'!e 1<arde~eri , itti­ faldarma aldlklal'l a§l1'etlel'i sillhlandl ) or, 11Iat gUya e i l<Ul kJyaie,. t iyle gezm ye ve 1 ur t~ okuyup yaZlUa a telivik ediy t , 'ibl'anh lIn­ lit 'in blzzat azdl ~ (n libum - bu gu kan) a II Idil-tCSe e eriyl Cezil eli loll Ahm ed'in kiirtl;e §iir di v3m . ve Ab m t haninin (mem o - zin) adh §iiI" ve a']k kital)\ k6ylel'e dagltlh, or, ve hi1'hirler in kUl'tc;e mektuplar yazl 'or· lardl, Dogu illel'indeki H. midiye alaylan 'eni ha!jtan irilmilJ e Sultnn Hamit <;agrndald kuv ete ul IDl§Jardl, H er u§ir et agasJnm kaplsmda yiiz­ lerce sllahlJ hizm t1<ar be leruyor , bel' :l§h'et aga ; bulu.ndugn i1~enin lU­ ktimet reisi, Ve hi<;bir kanuna tabi t utulmayan bil' m utJak derebeyi sayIhr­ ,dl , Bu agalar yine daglar da 1, a n soyal', k6y}ere saldlrlr, biran ic;mde bir bOlgenin asa yi~jni bozar, Hamidiye v I endilerine taraf a1' olmaya ,. udkI yok etmek iC;in al ylarirle hare et ge~erJer i.

Bircsok iI v ilc;elerdeki kay makam ve iistiin memurlar a bu ala.y ag-d­ larm dan e ahut b nIal'lll f ikirledyJe hareket ed n ' n seler endi. Blllliar da bu ll.lju'et agalaruun f ikirlerini aC;Jga vlU'IDal ic;in milli htihim tin u. t­ lerini igf la ~ lJ§l 0 1'1a1' , 10-8-1920 tarihi nrle Sevr Muah des i imzalanml§. dogu ill 'inin crme­ n ilel'le kiirtler arasmda payla!jtmldlit laben . oWn dog-u illeI ' e yaytl­

lI B

ml§U. Gel'c;i ermeniler. l<iz.Im Kal'abekir Pa§a'run idar 'indeld milli l' lJ tal'n-fmdan mnglilp dilmi§, §ark hududl! emruyet ~lItma abnml. tt. Dotil il­ lerimizin i~i11(1e bu tehlikeden daha yd leI bit' fikil', btl merin her tarafml kal'aniJg bOg-II, '01', Istanbul. i~gal knv etlerinin nyaklctrl altmda aghyol'.

Yunanblar, gUzel Anadohl1llu7.un btiyiik hir lasmlp.l Lutmu§, yalnp ytkl­ yorlarch .

Bu timitsizlik ic;inde bir YlldmTI1 gi j nkal'n'dll arh: 11 Turk j~tik­ lalinin nurlu a ah . -tld Z1 kalll'um.:'lD MllStah Kernal, Biiytik )Iill t Meclisi Reisi ve Bn komut~ n Ifatiyle k.1Jrml gckmi·. ' - Tiirl\ mille ini ve Turk YUl'dunu kurtal'aca'1m" diye hnylunYOl:du. Bu iliihi se' . YUl'dun her t ... ,'a­ fmda ohlugu giIJi, dogu iIIerinin e ytice daglarUl.l <jlnlatnu§, mil1j hillcti­ metin aJpyhinde buluTI'ln dOb'udllki mllhaliflel'i §a ll'tnll tL. BunlaI' 0 c;agda ha21r bit' i yann . sal'et etmiy l'ek, haklfiI'lUlll kenrlilill'j l~leIl Vi' i1 (>(\m:'l.i birbirlcrine o~ Iivel'ek si) 'lsi hayata atllnu§, V(l Istanbul'daki mill htikU­ metin dti§man1ariyle mullab reye giri .mi§lertli .

Bu fikir iizerinde oynayan ibranlt Halit, 1920 YlllOIn yaz a.vlarmda lstanbul'da bulunan Kurt ta4li cemiy ti l'eisi Abdii1l{~dir. lin duhili Ab­ durrahim. iIe aula arak bunJal'ln vaSlta iyle _leclistel i Bitlis 1\1ebll, u Yu­ suf Ziy ve arkada!}lariyle anla~ml§, hal'lanDt Cemjyet-i Akvam. vaslta­ myle alacakJarma inanml§lardt. Halit Bey bir taraftan dogudaki hazlrhl<­ Ian i1anal ve vvetlerini top1u ulnndtu'ncal, ve uiger tal'aftan milli hti­ ktimeti igfal edecekti.

Cibranh Miralay Balit. bu srralar a Varto, B ularuk. Mnlazgirt, HrnlS~ K.·u" ova, Solhan. Qapakqm' "lgelerindeki a~iret agalarllltl n, §eyh, hoca ve koy rnuhtal'larmdan aldlgl miihiirlu mazbatalan Kurt Laali emiyetine ve l'adan guya Cemiyet-i Akvamcla bu ilj i~in c;al1§<lU Muslafa-Nemrudi ile Kurt ~cl'if'e gonderiyol'du. Cibl'anil IIam ve al'ka a§la.nmn fikil'lerine gore rtlk bu eylik i~i Irnll~, ,-e olncakb. Fakat bOlgelerinde bil'l\R~ alevi . &§ireti vardl, u a§il'ctlerin ve hilha sa bliytik bi!' meycudiret oian Hor­ mekli a ireti agalannm fikirlerini ~aIJp llnJal'dan i tifacle etmek JaZlmch.

Hlllit Dey bu strada VarLo merk zinde ve aliTab~l.Sl binba~ Kasml . Lo an a il'ctinin Karac; k6yunde otUl'UYOl'du. Bu i~ i gizli olurak kona Mak iQin kendi i Kata~ koyiinr' gelmi , 15-Haziran 1336 - 192 gtinii HOl'mek aji:a1aJ'1ll1 ve Lolan e. rafuu bu koye davet edip uzun uzaciJya bir nutuk 8oylcdi. CibrnnlI HaHt, nutkllndu: .. - KUl'tlcl'in Ncmrnd'un e linden, ve a ll·!arca. diin~aYl ellerind tnt:m ulu bir oyrlan lduklanru ve bunlal'lll ittifukslZhklal"l neticesi larak Tiirlderin boyunrluruittt altma gil'oiklerini. ve alb yiiz ytldan bel"i Ttirkle­ rID. sareti ltmda ya~lyar k u§ak derecesine indiklerini. ve bug-tin kurtu­ Ius Y11(llzlD n dogmu , ve TUrk idare jnin lklhm~ v par alannu§ bulun­ duSttmu, dogu i11erinde ya<llyan hiitiin alevllcl"in de dig-et· dogu . iretleri g ibi Kurt ve bir soydan olduklru'lru , "e al.1cak bunlann hi!' mezhep ihtilafl l l l,l

yUlWlden Kih1:lerdeu aynlarak sebepsiz yel'e y la 'ca birbirlerini oldGr.. duklel'ini, 'e artlk bh'le~ip mii§tel'ek haklarlUl Tiirklerden alman za m gclmil} oldug"mu, Sevl' Ina ede i reregince Kurt isti 12Jinin Cerniyet-i Akvam t<U'afmuan tas ik e 'lecegini ve bu i§i iran once ba§armak i~ her a~ire1.in sUaluna sarllarak TUrk memurlarIDl kendi olgelerinden kov­ malan gerel tigini. ve esasen Padi ellla, a i ve §eri ta mugayir olan Anka­ ra H W'umelinin Yunanlilul' tal'uf mdan Yllnlmak tizere bulun ugu. e ii­ tun Ale ilel'in b hayU' i§e lcalIlma anru bilhassa H ormek agalanndan bel'ledigini" soylcmi§. binbu§l Ira 1m da IIalit Beyin ozlerini t yit ederek bjrka~ ate§li elime ile . ersiz ve dipsiz olan Ktir tliigunii ovmege ba~Ja­ ml§b.

Konferans odasl agzma kadar doluydu. ~ed irin yamba§lllda oturan Hormekll ~Iustafn - Zeynel'in torunu Veli aganlll ve Zeynel'in karde~ Halo'mm se.leri irden yUkseldi: - Ralit BeJ'. Erkek~e konu§ahm, Biz KUrt degiliz. Nemrut'la akra.­ ballglIDlz yoktur. Bizim ize itimadlmlZ yoktur. iz, Hamidiye alayt oldu­ nuz Y1IJarca biI'bi.rimjzi lord!k. Bu defa ultan olmak istel'seniz, biz de size kul o!amaylZ, Biz beylik istemiyoruz. Blrakm kard . ler gibi ya§lyaltm. diye hayl{1rml~lardL Biran ic;in e konferans sal nu kal1§mH~, agalar kafile halinde at lal na binerek koylerine sa u~mu§lard l.

Balit Bey arhk bOlgedeki alevilerle uyu 'arru acagml ve isyan ~lkar bI a§il'eUel'i milli 11 i.i kumcte tUl'aftar olarak kendileriyle ~arpl§acak)aTIru n.nlanl1~ tr tal'aftan eldeki 1.1 tun Itu 'etIe unlara saldlrmayt. ve diger taraftun bUnlarm isyan eUiklerini nhu'a Hiikiimetine ildixip alaca&'i em' v huV','etle u a~ir~tJel'i :01 etmeyi r'lti unrnH, karde§leri SeUm ve Ahrned'in emrine 'erdigi he§ yUz 1d, 'lik hlr kuv\'eUe kendilerine hudut alan Lolan Sl§il'etinin J{egtplD rt I oytine ani bh' baskm vermi~ti. ITaIit Be­ ym u fikrini ke~feden Lol<Jnli Htiseyin , ga, hadise en bir giln once Kas­ man koyiine gelip tu hab ri II l'mekli Hall ile Zeynel'in oglu , 11 Haydar'a vermi~.' Loinn koylerinde ;silah e i ~lkmca, bunlar yUz yirrui ath ile Kes­ temerl. '·oyiine yeti ..mi§lerdi. Bu Rll'nd'l Gibran athlal'l koyiin i~ine ka ar 'oI<ulml1 lar. IIol'mel aLltla 'iyle Cibran a1'8 1 Ida siiren ~ tin bi ~arpl§ma­ dan sonra, Gibranhlal' bozulmu§. Halit Beyiu alhlarmdaD yedi ki~i oldii­ rUlmUs, Kovik koytinde bulun n RaHt Beyin k:u'rle i Ahmed'in evi talan­ l' nDll • Cil ranhlnr Lolan ]'oylerini lerk edip Varla merkezinde toplan­ n~lal'dl.

ITa lit cy. ilk teeT irjnde muvaffak olamanu ve act ir magliibiyete dusmii ii. TIu d fa ildnci edbi ini kullan<h, Sahte bir !}eldlde milli hukii­ met bngl:mara k gijnlel'(,p Varto 'elgraf rnerkezini i~gal edip Hormek 3§i­ retiniu , Halo ve Lolan aj'talannm mM . ukUmete kID'S! isy n ettikler ini ve bn rna 's'ltJa cendisine ve Varlo htikiimet merkezine saldlr tkla mt, Btl­ y J\lillet Meclisine \·e Erzlll'Um'da ulunan 15 inci kolordu kumandam 12 0

Kazlm Karabekir Pa~a'ya ir ok tellerle bildinni§ti. HaIit Beyin adamI ()Ian Varto kaylnakaIDl, u §il{ayetleri ta dik ederek kuvvayi t e ibiyenin gelmeslni temin etmi§ti.

Kanm K~U'abekir Pa a'nm eml'iyle : E rzul'um'dan binba~l Nazun Bey, ytlz asl<er, iki top, dort maId eli tiifek, ve dort zabit ile, Mu§ ve Gen~ mutaSarl'1flal'l, Huns kaymakanu, Hmls jandru:malan Mu§ jandarma ku­ mandaru bin a~l Resul ey ve j anda'mahU'l, Gene; ve Qapak ur , jan­ d armn kuv eileri, Cibranh Miralay Halit Beyin emrin de bulunau Karhova ii~ti ncti Cibr u alayx, ulam k ve arto'daki i ran athlal"l ve Htms'm T kman bOlgesind ola n Ztrl an alaYl kumandanr kaymal am Haydar 'Ve 1\1iralay Madrakh Selim Beyler ve siival'ilel'i ve Melekanh !;)eyh Abdullah'm -emrindeki «;apak~ur ve olh:m Zazalarmdan ibaret olan 1200 ki§ilik bir ath kuv eti Varto'da toplanml§. ve bu hal'ekei e "Hallo isyalll' adl veril­ ~ti.

•

Mu ~ .Mutasan'If1 .Mu ~ t afa F hmi B y, ilk once iaya1lln ~eklini anlamak il;in askeri zabitan ve hi iqiik bir kuvvetle Kestemert Byline gelerek, Hallo lie goru§mU§ v bUl'ada koy muhtarlm'lnl dinliyerek bunun basit bil' a§i­ ret kavgasl oldugunu anlaml§, biitiin halk htik tim te m ati oldukla.rml be­ yan e~lerdi. Hormek ve Lolan halkt arasmdan se~l en b irka~ ld§i, mu­ taSaITll ve zabitleri ir kenara c;ekerek, ali t Beyin Kara~'t· vel'digi kon­ eraDSl, ve onun bu i§i ka ten t ertipledigini e kendisiyle beraber biittin Hamidiye alaylarmm yakInda tiyan edeceklel'ini anlatm.I§ ve u hususta hazIrladlklarl mazbat' lal"! mut sarrna vermi.§lerdi.

Muta an-a Varto'ya donerken, j~i Kazlm Karabekir Pa§a 'ya t elle bildirmi§, Halit Bey aYrIca P a§a'ya gektiti tel erde mutasarnf ve za itle­ rill, Rormekli gen~ler tarafmdan aldatJJrugl1ll ileli silrerek esld dllekler in­ de isr ebnilj. nihayet Pa§3, hallnn clehaletini kabul edip ynlmz Hallo ve arkada§larmrn, tenkili ic;in kat'i emirlel" vel'mi§ti.

1'920 Ylh temmuz aytrun SOll gunIa'jnde bin ild yiiz atlI, top ve rna ­ kineli tilfekle harekete ge~en 1uvayi tedibiye. DsttiIn-an nahiye, i tizerin­ den Bingollere C;llup bUl'ac1u Hallo ~etesirle temasa gelel'ek onll ~u§ar nuntlkasuia ptiSkUl"ttip geri doneric n, CibranlI Uiralay Halid'in amcalan Ismail ve Hasan'la, Zll'kan a§il'et aIay kumandam Hn 'dar'm kurduklilI"J. bir plan iizerine, yaylnda bulunan Hormek kabilesinin Rakasall v Tatan haHn Uzeline yiiklenmj~, bunlnrl top ate!)ine tutarnk koylerine indirmi§, u Koyle den dokuz adam O1rliirmii~. ii<; koytiD biitiin e§ya, mal ve vada­ Tl 1 talanlal111!)lardl. Aynl giinde kuvayi tedibiyeden aynlan Cibl'anll Ha­ lid'in amcaSl Hasan. bir 1 afile atll ile Ko§lclr deresinde Lolan gen~ e:rinden Ibr allim v $iikrU ile kar§lla§rp unlru'l hile ile igfal edip yaruna ~agl rdlk­ tan som a hemen Uzel'ine ablarak tUtnlU§ ve oldUrmti§tii.

Bu hakslzlJklal'l bizzat goren kuvayi t edibiy l-umandaru, aslcerini ve t oplal'l1ll larak V art ilr;e merkezine donmii§, Hormek ve Lolan a§iretleri­

121

nin ken i1el'iui amidiye alayJarm<1 Inn I av nmalarma mil' vermi§, bu dUl'UlU 1 Rl"§l lDtla a§lret alaylan dai1lnu lardJ, Mu l\luta 'annl 1[u .' 'e Nazlm DE"Y de Erzur um'a donerken . Hol'­ mek , e Lolan IDuhtarlarJnlll rnaJ;butnlarUll rela 'a erip, Cll) 'anll .Halid'in. mill! hiikilrnete I(ar!}l bir i.ra: lkul'mak i tedigini , ve Kurt istikltll i i~in ~ah~bg,n • Hormek 'e Lulan halkmln kenclisine uymadlklarmdnn hem on­ lara. ald.ltdl!blll e hem de onlnn hiikiimetin emrlyJe edlp etme1 i<;in, 18Y. n etti Iel'iui iddia. ttiglni an III t.rrn... 1< rill. Bu durutll kaI~l mc1a Y'ftZlnl Karabekil' I a a Hallo j in i( arT bi.r af ~tkar11U§, Ballo iki hafta sonra i Iu~ Mut asnrl'lfma istimftn ·eclip e"me donmii§lti. Halit Bey ikincl defat Mu~ adliyesinde hulunc n dO'tlanna miiraca t edel'ek kay ba maSl ve yedi adam oldul1ne i hadi esini at11i In Iurudan Ml ahkemeslne Yermi§, dinlettigi yiiz\er e !<ahiUe Horrnek,' Lolan hallunrian . ehni§ ki§iyi &1yaben idama mahkUn elmi~ti.

B ll htidi -eden .'om-a ibl.uili Ham Beym, milli hti <iimete kru'§l cephe aldlgl kolorduca §iipheri gOl'uhnu , holgec1eki a§u'etlerin n~mdan a mI· maSl di.i~i.intil Dli.i§ ve bu eb pIe ElZllrtilll'a ~agll'tlarak miralaylLk rtitbesi baki kalmak §artiyle. I, lon]u, divam muhage at lwmi ~on r eisligi Ode­ viyle Erzurum'da ahkonulmu tu. 19/Agu to ·11336-1920,

o

.

22

BOL

' IX

Cum11uliy t Dev:r:inde DOgll 111 ri

•

e Vart

~eyh Sait

1 yam

Osmanh ilnparatorlugUllUn itilM devletleri tarafindan par~lanlllasl, evr ve Mondros ~ luahedelerinlll yurdumuz uzerinde ] l'dugu boltinme siya eti yUzUnden dogu illerimizde ~e it yalruz duygnlar altmda. kendileri­ ni kurt sanan Hamiiliye ala, ial'l, ~afii ve Na~i Imbilelerin galan araSln­ da bag,.mslz ir KUl'disu n kurmak ilia'j HH 9 'llmd1l.n beri uyanml~, y u ­ kan bOliimde yazdlgilll gibi bu zehil'\i fikir uzerinde ogah§an l st.nbul'dald KUrt t aali cemiyeti ve Cibrimil Mlralay Ham, ve henuz Buyti k Millet Mec­ H in e bulunan Bitlis Ie )Usu Yuau! Ziya, dogu illel'imizueld bir<;ol<: a§ir t agalarul1, Safii §eyh ve hoca.lan kantlll'lp din ve §erlati !let edel'ek halkl isyana te§vik tmi§lerdi. ibranh uralay HaJid'in Erzill'UID'a kaldm lmasiyle. bu a(;lk ~§ma utica fikr °nin tizerine pmde ekilerek her tarafta gizli hir isyan hazlrhk­ Ian ba.,laml§tl, Cibranli Halit Erzurum kolordusunda bulunan birka~ Ker­ ktik ve Stileymaruyeli zabit, e El"'ZUl'UID hallondan bel} on softa ile anla­ §arak 133 - 1 ~21 yilinda Kurt taali emiyeti ve Yusuf Ziya ile daha slkI bir i!'<bh'ligi yapID..I§lardl. Yusuf Ziytl.. bu muhalefetinden ooturti meclisten kOgUlnlU~ Ankara ve o tsh:tnbul'daki muhalifleri n zehil'li f.ikil'}erlni, ve KUrt °ahli cemiyetinin be.'annamelerini alJ.p E l'ZUrum' a CibranlJ. HaIid'e gonderiyol', Hruit, bunJa '1 inceleyip fikirlerini ekledikte sonr . bir~ok 8.§iret agalariyle ~eyh ve hocalara gonderiyor, agalar i htl iimet in ntifuzu­ nu kllinak i\in mahalli hiiktimet Ware memUlolarlm daimi ir baskI altmda bu]undurup. daglara ~e.§it ~etele' ~lkaTJP soygunculuk yaptmyor, sayrslz siHihlt kuvvetlel"le asayi~i bozuyorlarcil.

KUrt taali 'emiyeti ve lJ empalarl, eskiden eri Ana olumuz boliin­ mez hir pru'c;aSl ve a 11 bir T Urk yardu olan do ~ illerimize arLll tam ma­ nasiyle Kilrdistan ve bu ilIerdeki ~e!iit TUrk boylal'mdan kopmu ij ~iretlere KUl't Jiye hitahediyor, ve bu mak atlru'ma kavu§mak i~in. mom hiikiimetin rulli, " eriati, KUl" , hak. e htirriyeti lcaldtraca.IPDl iddia ere . §eyh e hocalarw taassuplanru korU lUyor. ve bunlar vasltasiyle masum halkI zehirleyip g.iili ol'lardl, Halbuki u Yllnlt§ duygular ukan boliimlel'de a~ld rugmuz gibi, °

1 23

Pad~all

Yavuz ~gmdan baljbyarak Sultan Hamit devrinde tam kokleljen ara siyasetin, m illi bil'ligi sarsan, milli duygularl din ve ilafete feda eden koW bir rejimin sonu~larlydl. Yavuz, $iiligi ve §ah Ismail'i dur dur­ mak i~in ogu illerimizd ki "Kur t-ba -a" dagh Till'klere Kil rt , ve dogu il­ erine "Ktirdistan" adJarlm ,taknll~, bunlan tal(vil'e etmek i ~in Ana 0 u'­ dan b:il'~ok TUrk a§iretlerini kal n p dogu illerine gon ermi§ti, Sultan Ha­ mit saltanat ve istibda Dl ytir"trrl k igin bu yakm gag TUrk a§ir etlerine 4'Kormanco" a dlm takaral( onlarc1an 36 de.re e lik e. Hamidi, e alaYlDI kw'm~ , k ndilerine ; "siz b~nim vlitlarlm ve Ki.ir tlerimsiniz" diye ya­ anCl iil{irl 1'e stiru k emi~t i. Dogu a§iretler i ar asmda k6klelje.n b ya n1t§ rluygula1', Birinci Cihan Sava mm sonlar ma kadar tirege.lmi§. e milll mticade e deVl'in e Kurt taati cemiyeti ile hempala1'mm i§leri e al'am l~t bunlar ' ash astarl olmlyan bu adlaI' Uzer inde halkl kandmp isyana sevk etml§lerdi.

A lrlarcn bu turlti zehirli f L irler altmda inley-en bil'~ok a§iretler .

Ttirkliiklerini kayhe e.rek . e§it inanIar aitmda «;.ellit b01tim.lere a rliarak kendilerh ' K i.ilt, eyyi. Abbnsi, HaJidi, Emevi ilsilelere kadar gotti r­ mii'§ier i. Eu yanh§ fi kirler ve en !tole dini t aassup, n son onla1' milli hti­ kiimete l{ar~l j y nil. suru -iem.i§ti, Biz i y n badise 'ni anlatIr ken bu ko­ nu a bir kolayhk olsul1 diye dogu illeriruizde bu aliiretl 'in ayrlldlgl §ub eri ve agII oldu darl ljeyhleri, ve u t ica hal'ekat mda oynawgI r olleri a!tlk­ IamaYl faydah )u duk.

Kitabl m il'inc ' boJiimiinde a at bglUl gi " do iller iDlizcle y~a­ yan u a VII TUrk a.§iretleri i.i~ §tl ey ayrJlmll~t, Baba-kiil'cliler, Kornlan­ caIai', Zazalal'.

BunIa 'dan Hitit-HaTti. Lohol'd<,. dagb TiiJ.'klerden olan (Kl1rt-ba a) baba-l{ill'dilm' ; Van ilinin giiney ),ili:imtindeki \a HeIer, ernak, IIakkari. emdinan, Pel' 'al1, Gava~, Cizl'e, Buh" n a. iretleri. Hizanll Sei§.hattin ve a.~ireti, Garzan'd~ ; Res.kotan. Pencinaran, Bi~iri'de; Rema, 1:tfidrat'ia; Ara-boyan. It§iretJel'i, ason, Kabai i ve B1tlis'in. Atmanan, Aza a~iretle­ ri, 1\Iotildnin; Sa.rmi, lVlu i, Hal'nan. BekU'an ka Jiieleri, l\Iu§ ilinin gtiney daglarmda ottu'an HUytll. Beleki, Bidlrj. ' igo, IIiyan a~ireUeridir (1), Bn §Ubeye aglI a~h'e ler tamamen Ram mezl1ep, r ak i ve en iri ta­ .rikath idUel'. Bunlnrm en saVIh tck,iyele}'i: J-Ijzan'dn: Seyit Ali, Bitlis'te­ Kiifrevi e Kadiri ve on:enli IIazret t~ki e eriydi. Bu tekiyelerden ba!}­ ka her K.,'lbil....nin birer fieyhi ve b' Ol{ 10 ~ Im;l "ardl, Miliidm on:-lltmcl yuz. timon Yavuz Sultnn Selim'j iq Anaoolll'dan dogu illerimize kal Il'Chgl ynkm <;ag Till' { a~iretlerin en 0 an Kormanc;o­ tar: 1\ it ve Zil a III iki pal tiye ayrllm ~,bunlal'(la 11i1 1artisi; Viran~ehirli Ibrahim Pa~a ogullan ve ~ man n§ireti, ICal'ske<;i kabilesi, Suru<;'ta ; Bera­ v

( I) Bu ~ubey e bagl.t a iretler Seyl1 Sai Batman isyaXllnt U I rlam.t~lar d l.

124

isya runa kanllmaaus. birk3!; ay 8011­

zan a§ireti, Var to, BuIamk, Karuova il~elerindeki Cibran a§iretleri, Malaz­ girt't en Hasanan a ireti H.mis, Karayazl, Tatos ilc;elel'inideki Zir J\ n, ~ey han, IUll'aba~ kabile eri, Ele§kirt'te; Slpkan a§il'eli, Mu§'ta ; Seydan ka­ bilesi ye Mu§ ovaSl haUnrul'.

Zil partisine bagh a iretler : Agnda; Zilan, el£lli a§iretler i, Van, El'ci§, .d urad iye, Patno 'da Raydaran, Ademan, Talwriyan, Mi I-an, a§i­ retlel'i di (2) .

Kormanci §u eslne bagh btitiin kabileler ~nfii ve N ak§idirler, Blrka~ boylul'l da I diri idi. Bunlarm en me§hur §eyh ve t ekiyeJ ri; As $ey Said'in ecdach alan Palu'lu Seyh Ali teldyesi, ve Hmi 'ta Seyh Sait, Solhan In Mel 1 An koylii ~eyh Abdullah, ve Ele§kirt't Seyh inn tekiye­ leriydi. Bn tekiy lerden ba§ka bin;ok §eyh ve llOca ar vardl.

1 an'dan g len PaL't Ttil'klerinden olup adisiye sava§m dan soura do­ gn iUerimize gelen dagh T tirklerden Dumb li-Zazalar : Diyarbalnr, Siverek,.

ElaZl g, El'gani, Maden, il ve ilc;;elerinin bazi kesimlerindeld kablleler, il Hazzo e Farlan beyJeri, P alo halln, Gokdere, }, usyan, Okciyun, Azan, Halilan Kabileleri, g apak.;ur ve Gal'ip beyleri, Mistan, Botan kabilelel'i •. ffini, Gen<; ve Darahlni eyIeri e Zaza kabileleri, ile Solh n ile inde otu . ran Solhan, Zikti , Omeran, a iretleri e Mot ki ZazalarlClIr. Zaza §ubesinin en iiyiik t el iyeIeri : Palulu §eyh Ali tel,'yes} imi~r biitiin Zaza]ara ve Kormanc; §ubesine Safiilik ve ak~iligj a llayan b .: $eyh AIi'ni n a fadm dan olan a si $eyh Sait, Korman<;o §ubesinin t oplulu j!unll idare etmek maksadiyIe P alo ' an gelerek IT rus'ta iki nci bil' tekiye ' kUl'mustur. Zazalarlll diger t kiyeleri, Melekimh Seyh Abdullah ve Gok ­ dereli Seyh Serif, Silvanh Seyh Semsettin, ve apake;;ur'un an §eyhlel ' tekiyeleriydi.

Kti ti k abilelel' ha linde ya§ayan ve a§il'et sist mine tam girmeyer.

Zazalnr. kendilerini Kurt degil, en <;ok Halidi, Abbasi Ernevi, ve AralJ' 8anml~ dogu illerine • afiilik ve Nakli§igi a§lbyan ey lerin Zaza oIma­ smcian otiir ii, kendil r ini Korman~o ve Babakurdi §u elerinden daha kut­ s I ilmi§, ve u dim gayretle dinin. §eriat m, ve hilafetin fe aaileri kesil­ mi~. ve yalDlz bu dint t aassup yiiztinden Cnmhuriy t e kal'§l isyan etmi§­ lerdi.

Ktirt t aili cemiyetj nin icra. kuvveti Ian Cibr anh H alit ve Yusnf Ziya. si. usi maksatlal'lDl gi zliyerek dinl Id sve e biiriinti p zehirli f ikirlerini bu yoldan ~eyh Saitle Korman~i ve Zaza §ubelerinin §ey h ve h ca larma a§l ­ laml§lardr. 1& dine ve maneviyata intikal ettigi i~in dinin en btiytik hamisi saYllan, ve Cibranh Halid'in eni§tesi ve §ey olan $eyh Sait, emirel-miica hidin adl altmda isyanm ba§ma ge~erek manevi niifuzunu kullanmlstI. Cibranh Halit'le Seyh Sait, 1338 - 1922 Ylb bahannda Erznrum'da (2) Bu part! ai?iretleri. Seyh Sait isyamnda hiiktimete taraf olmui?, ve son· ndan Agrl-Zilan isyamru ve Ion irtica hareketini meydana getinni~l erdi.

12

.riiler'e u irtica hareldib iizerinlle l<onusmu' ,ihranli 1 alit. §el Iten al­ dl~ f tvalan dvara Yt,\'8. '(\1\., G, zj • Tu' ; fa Kenud'iu dilli , DarnaZl. orucu Jmlc1ll'mnl\ ic;in parll>aha kal~l iSYRn l igini, ve !1l.lil'eye itaat etmeyen Biiyiik 1\ ilJet Mec1i min ortndan kalclll'1lma ,I i 'in gS7.n ve 'ihadlD f rz oJ­ dug-unu bii ti.in , asiret agaI:l1 lUa duyurmu. tu.

29 I.le'l'in/l~13n-ln2' giinU An ,at'a'el TiIJ'Idye Cumhnriyetinin iJ5.n edil digi habcrini eren Erzurun top}' , 'iol'nnh RulWle e ' ll ait uzerind Ylldmm le ll'ini go 'telmi~t i. umhul'i 'etin ilan!, H5.lifcnlll a~tl\la kalm I, CibranlL llalii'le Yusuf Ziyu' n i. lel'in varaml~, Lunlar sozl rinin gel' ele glli:tIgmrL ve bundan sonr:' dinill lamam '11 kall-. eag-ma 'e a§il'el aga " hocalarmln siJriileceb.lerin{! dllir tirekli PI fll1aganrlaiul' yar rol§ , bu IlHber­ lerden kor an il' k a~il'e ~Ig. \'e ~eyhle 'I ErzuTullI'dn Halit Bevin kona­ ginn kndnl' gitmj~lel'di. ibnm ll I Iali\;. ullhlrln kOl'kl.lhll'1ru ~ogallml. :unlllllriyete kal'II1 kOFlaktan has"a «are oJmachgml nnlatarak. bunlarla haZll'lanma kal'anlll venni.·tt

Cumhuriyetin i1allln~lan S(·nl n. . 11':1 ile saltanat ve hilnJet kaldml. padisahlar si.iriilmti , m dl Leki mullalifler I'ogulmu, Bamidi:e alayla '1 i1g edi~, Tiil'hye Curuhnri 'eti bfitiTn rliinya t ar. fmtlan tanm­ rnl , bUyiil- Ismet Pru,a n n L zan'la hi!' H\ i1w ) 9.l'atarak imz.alarhgl Lo­ :tall hitname inden soma yurrlun iizerimle'i kara,buluilal' ag,lnu s , Kti . laiti cemi,\ eti par"'alannll~, ()!"ta.l. bu ir tica harel'etinin ba~1Dda rallllz ~ , 11 Sait. ibran h Halit, YU<;uf Ziya ve arlu)( a!,! an kahn tt. BunInI' np­ \'e mal olursa olsun Iml'9.rlnTInt .vii 'Utere l-endi erine agh ullman a i­ retleri arasm a pro -,agandalnrlnfl luz vel'ecek, hanG Cumhuriyet aley­ Jline tesvik edir felRkel rine S lel laenklardl. ht ie, t:ll'aftal'bn gittil e gahyor, bUtlin u!}i1:et ~ Cill'unll linli(l'in '-e Erz.lll'Um'dll bulun:m K,,:­ ktiklU zahiUerin yardlUl iyle ~/ruzuru mJdan kti1live Ii silah ve cephane lyo1'la dl. llli§,

1340 - 192.;1 yll il\' a lannon Bil is e ki me usu Yu~uf Zi 3 AukBl'a­ I tanbul yoli\'le I'JrzUTl.lm'a geleJ.'ek ibl'nnh II'lid'in eviude hi l' haita mi­ nfir lmlnu ll, Bun ann hurailit verdil'leri hlral'da : A)re1.lel' tam silahlt­ Ill l hazU' uD1 ea.k. h u Tu umllZ harkinde ulan Bel'zan-Neyri $eyhi Iahmnl 'e Sim ,on'ull eliyl~ 1n"i1i1.lerin yarrltmlarl temi n ellilecek, ve halktan ~h­ nacak n;,l7.bntalal' Suriye iize.l'indeu 'emi (!l~i A}, 'aOla gonderildikten I ­ l'a., ~eyh Sait is, an taPl~m ac;acnk I .

Yusuf Ziya bu lmral'ia hirlikte Cibranh nalid'in mvktllbunu allp 1 ­ nlS'In Kolhisar ko-r tindel i ~ y ll Said'in ev't e gelerek leu-an .I:'yh 'e im ­ lHtDl1~.·e lIP bir mi ct~r Tol h31' hgiy e \'c .. eyJdn mektubu ile G6k Ha i-Orner, T e man bOlg lerinde bu unan Zil'kan agalarml v oko 'Yla I b61gesindeki $ eyh kan. ve Karaa, acta e 110 . larml ziyaret edip Karl'(\­ va 'da Cibran a§ir eti r ei i KAmii ve Baba beylere ugraYlP. Varto mer kezin­ 12

Ie billullan Cil ranh Halid'in mnca 1 Ismail ve aln aba,] hinba~l Kasml'a ru i afir gelmi§ti , ihl'anlI Halit, Ynsuf Ziya Dc 1§ )iriigi ~'apmalan lltin amcas] Ismail, blnba!}l Kasml, CibranlI Daba ve Kamil, \ IIa:enanli miralay Halit Bey­ lere, Zil'knnlt I erem Meleldmli ~eyh Abdulhdt ve ~olltan a~it'eti l'eisi Meh­ met Ali'ye aYTl ayn, mel tuplar ynznu§b. Yusuf Ziya, ug 'f\(hgl hiiLUn bu nga. ~eyh ve 1I0cala1'a karal' su;eLinde"j i )ranll II lit'le ~eyh Saio'in im­ zularllll gosleriyor, kench:inin din ut'1'tmda In huslugunu fecIa e tigini, 'unkii: Cumhuriyctill kanuulal'llla gor 1' lamiyetin, 'nin, namaz, oru~ , Kur'.m. nikhl , U'Z ve naml1 un kall,acagl1l1, htitiin ailil'et agalanmn, §eyh 'e ho'aj'lflll nkara'va SUl'i.i1eceklerini ve hunlarclan htl hU1unlaHl uvrna­ . 'anla1111 denize ahlacaklarrru ve uynnlal'lll bO)'lilllal'lDa birer hal( takarak "

Ru Im'ln ){at'c1e"l olacaklarml, anla.bp halk.l 1"01'1 utuyor, 1 u kOl'lru ile hera­ leI' hiitiln a'3il'etleril ve halhn dini hissiyattm zede!eyip onlan Cumhnri­ vetin amanslZ dii§manlal'1 SlrI1Slllc'l getirip kal'anhk bil' ttt;uruma dOgl'l1 sii­ rUkhiy rdu, u Ylldn ~ok §idc1etJenen bu i.l'tica h I'elieti. hel' taraCtan :ezilnu§, fakat i yan boJgelerin~e olan idare memurlan. ihranlt Halld'in adamlan tarafmdan aldablIp keyfiyet yukanlara azJlmauu~tJ. Bu irtica 11areketi­ ni ilk ooce gizli bil' mell:tupla azi Mu tafa Rema1' al7. erle11 Vm'to'laki IIoI1nek a iretirnu aychnlaJ'l o1mu.!jtu. En ltnberden soma buytik km-tanCJ 19'2 Birindte'1rin aymda Pnsin depl'emjnr\en otut'ti El'zurum'a ge mi§tL Erzurum Ylll Lseverlerinden ve itlare makanlll1dan edindlgj tahkikatta, ve Cibranh Hall 'ir bizzat gosterrlij!i mt halefetleII. yakmda i 'yruun bailhya­ eagln] anlrul11§ ve 1 kara'ya donerken Yu uf Ziy', 'ibl'anlt Halit ve r ­ kadn~larmm

yal"alanmaumm emir

bUYUJ'n1Ill'}tu,

Bu ' s rada Yusuf Ziya lurumu anlam~ l{ i<;in El'zul'um'a gel 10/Tlkte§rin / 1340-19 1 giinu bumdl.l yakalan:u'ak kuvvetli bir mtifreze He HmIs, art' ve 1\:[u~ iizel'im en Bitli.. DivU111 Hal'} i Orfi ine e\ kedil ­ mi~, huracla Wyanetini itiraf enerek _ nl<arll ve lsk'lnhl1l'onki mullaliflerle beraber. Cibranll Halit ye IIasananli llull 'Ie ,(vh aid'in ve IIuytu a~i l eti l'eisi Had l\Iu. a'nm u h'nea hareketinin bu§lru'l olrlugnnu a~l1danu§b.

Ead ~lusa. Mernen yakalannu~, CiT ranlI Halit'le digel' al'ka.da§larmm da yakalanmnlarma em irlel' veri1mi~ti. ib 'nnh Halit uyanetini WlmeJde bel'aher, hayabndan en 1i!Je e :or u. Qnun innm~ma gore: htikiimei kenrlisini . akalamaga kaJkl§U'sa, Erzurum, halkmm bit' lasml ordurlaki Xe}'! tikl" zabitler ve lntalan ve kendi ina bag-It bulunan hiitUu 3§iretler silalla sanhp 1m arlI a kOl)3Cak, 'e kenrli lni kurtnracaklardl. Fakai boyle adl. 20-12-19_ gecesi kol­ ol'dudan ayrl]all bir nliifreze. CibranlI Halid i konagmda yalcalaYI aym gece El'zurum'dan <;Ilmmu bir otomobiIle Erci~ - Van iizerinden Bitlis cezaevine gondermi§ti.

"

127

Bu su'ada Bitlis ali vek:iletine 2 nei fu'ka 'omulam KaZlID Pa§a (1) gelmi§ti. Pa§a, BitJi ha\'alisinin asayi§il i kurduktan som3 $eyh ait'le Ha ananli llalld'in y kalanmasma lllemUl' edilmi§ti. o .ugda dOgunUll en oiir;lii ye aZID 11' af{ ' t i Ian Hasunanll1arm yiiz­ leree sti arisi h;inde. (vaktiyle bu a'i.retin dort aJaym kumand e en) lla­ sananll BaUd" yakalamak gil olacaktI, Ha ananli Halit iki tuzla i1e Mala.z.­ girt koylerlnin biittin a~anru kenclisine abyol', u mtihim ervetle sofrasm­ da Uz se<;ibni~ hizmetl;i \'e aylikll sii 'ari besliyordu. B u suvari e1" en ba§­ ka k ldlsinin bir i§aretlyle hal'ekete gec;en ytizlcrce Hasananli a S1 arm.

Hasananli Hall 'in bu dllrum llnu l1;oz"nii nde uJ undtu'an Kazun Pa§a~ ilk once Bitlis ve llTu§ ha alisinin asayi§ini dUzenlem k j~m Bitlis eza evinde ulunan HUytll a~i.ret r eisl Haci Musa ile Nor iiIli Hazret teldyesi sahibi eyh rasum, ve Hizanh Selflha tin'le go ti§iip Baba-l Ur di §l1beslnin isyana kablmalal'lllli en ",el olmul), Haei Musa serbest bll'alalffil§, karde§i Nuh B yin gtinlel'de f n'ka mekkaresinden ga pettigi seksen yiik ephane vesair yi getirip KaZIlll Pa§a'ya te lim etmi§ti.

Kazun Pall bu uretle MUlj e Bitlis, llizan bolF,e.lerini irtica har eka­ tma kaWmaldan ayu'dlldan onra, IL.'tsananii Halid i yalmlamak i~i n Ma­ laz irt'e bil' aI, Y a 'ker gon ern i§t i. Hasananli Halit bu haberi 'ahnea bu­ tUn a~iretini loplaml§. aJay Kal'hbelleri a§l Sirvan~eyh J oyiine girince~ Hasananli Hilicl'in 1 ine yal 11 sila l h kuvvet leriyle k~lJay rak hir misafir §eklin de kalmledilere . ITa ananli Hali l'e inm' I bu adam, nla. komutanma derin bir sa 'gl e ihamda bulullmu tn.

Alay kOtnutalll el'te i gi.inii Hasanan li Halid'i flr ka karargahma duvet etmi§, HaU : htikiime e kal"l hie; i.1" kotii niyet eslemedigini, ve ancak ilkbahal'da KaZlm a'Yl zi.-ar te gelecegi ni bildirmi§. alay Ialnzgirt'e donel'ek }{eyiiyeti KaZlll1 Pa~a'ya arzetmi§ti. Palla, alaym ilc;e merkezind en'r intizar ebnes.i ni ve aneak • iivaTi ir mtifJ'ezenin alaydan ayn J rak Hlllls 'm Kok u bolgesine gic1ip bllrada alh ay one bu- yiizbar:p ile alb neferini ebit E' n Zi.l'kallh Kerem'i yakala b p Ritlis 'e gonderm Jerlni emir etmi ti.

Siivari m tifrez sin Kerem 'i koyiinii sarlTll§, Kerem ve karde~leri elIi ki ~ilik maiy ti)~le mtifrezeyi pusuya di.i§iirUp bel} neferi ru §e lit edip Hasanallli Halid'in yanma fir ar tmi§Iel'di. Hasananli Halit, biitiin bOlge­ lerde isyan ~tkal'lp Bitli eza evinde bulunan Cibranh Halid'i kurtarmak i~in Kerem'i Varto'daki ibranh Halid'in amcaSl 1smail'in yamna g "ndel'­ mif?, Malazgirt'ten a~Tnlan bir t abur asker de Kerem'in al'ka ~mdan Val' . to'ya gelmi§ti.

Cibranh Halid'in amcaSl Ismail kendisinden son emri almak i<;in Val'­ to'dan ~eker adh bil' adaml Bitlis ceza evine gondermil}, Kerem bu haberi beklemeye flrsat bulmadall bir gece Varto'da izini kaYlp edip Karllova (I) Trakya Gcael Miifetti&i rahmetli general KAnm Dirik.

128

bOlgesin deki Cibranh Kamil ve Baba, Be Hatto ogullar ma gelmi§, bunlar btiytik bir kuvvetle Kanll'e§ koyiinde toplanml§ olduklarl bir sIl'ada, ~u­ §ar'dan gelen bir mektupta ~eyh Said'in Hlms'tan firar ederek ~u§ar, Karhova iizerinden Solhan'm Melekan koytine gec;ec gini ve burada son kararml verecegi haberi yazlh bulunuyordu. Kerem ~eyh Said'i beklemek iizere hemen Melekfm koytine dogru yola <;l kmu~, Cibranh Kamil Baba ve Hatto og ullan btittin kuvvetleriyle Kal'gaPazar koytinde taburun yolunu kesip geri c;evirdikten sonra, 30-12-1924 gtinti ~ey h Said'i kar§llamak iizere HIms'm ~u§ta r bOlgesine d081"U yola <;IkmI§Iardl. ~eyh Sait, Erzurum vilayetin in emriyle 22/ 12/1340-1924 gtinti HmIs merkezine gottir tilmti§, burada ver rugi ifadesinde: Cibranh Halit ve Yusuf Ziya He i§birligi yapmadlgml, Yusuf Ziya'nm istedigi odiinG paraYI verme­ digi igin, ken isine mugber olarak iftir a isnat ettgini, soyIemi§ti. Hmis kaymakaml Mak un Bey, ~eyhl n manevi niifuzu alt mda kalarak Erzurum iline yazdlgi telde, ~eyhin dolt-san ya§ll1da bir piri fani ve her ttirlti ihtiras­ tan uzak mtibar ek bir adam oldugunu bildirip kendisini serbest blrakml§tI. ~eyh Sait ~in e donerk en, Cibl'anh IIalid'in yamna gonder digi adam gelmi§, ve ~eyhe getil'digi haberde : ~eyhin hernen isya n harekab ba§ma ge<;erek Diyarba o r tizerinden Suriye ile tenlasa gelmesini, ve her a§iretin kendi bOlg sinde i htikiimet mel'k zl r ini i gal etmeler ini ve kendisini hie; dti tinmemeleri ni b ild il'mi~ti . " eyh, Cibrallh Halid'in bu haberini ahnea : Has ananli Halid'in ilk flrsatta bti ttin lmvvetleriyle :M:alazgirt tizerinden Bitlis'e htieum edip Halit Beyi 1 Ul't al'maSl111 bir mektupla bildirmi!}, kendi­ si 27 / 12/ 1340-1924 gtini.i Kolhisar k"ytinden ayruarak ~u§a r Gokoglan nahiyesinin Km -an ko rtine gehni§ti. Zirkanh miralay Seli.m, ve bolgenin btittin §eyh ve agalarl ve K r hova'daki Cibranh Baba ve Kami] ile Hatto ogullarl ytizIerce silahh Be 4/1/ 1341-1925 gtinti Kmkan koytinde ~eyh Said'l ziyal'et ederek konw~mw~ , ve hentiz kat'i bir karm'a varmaml~ken, birkag ay once yirmi stirti koyunla Halcb'e giden §eyhin oglu Ali Riza bir heybe altmla igeri girmi§ti.

Ali Riza, SuI'iye'den donti§iinde Ankara ve lstanbul'a ug,'ayarak bir­ ~ok muhaliflerle gorti ~ ttigtinii, ve doguda isyan t;lkarsa, bunlarm i§i Cemi­ yet-i Akvama haber vereceklerini ve esasen dog-unun hi<;bir il~esinde toplu bir asked kuvvet aolmadlgmdan her a§iretin kendi bOlgesini i~gal edebile­ cegini, ancak babasmm ugradlgl yerler de m uhtarlardan birer rnazbata ahp bunlarI Ta~nak-huybun eemiyeti vasltasiyle Cemiyet-i Akvama gonderme­ sini. ve ilk isyan hareketinin Diyarbaklr yakmmda ba§lamasmm daha mu­ vaffak o lacagml b yan etmikti. ~eyh ve btittin meclis Ali Riza'nm bu soz­ lerini aynen kabul etmi~l erdi.

Ali Riza'nm bu timit verici sozlerinden bUytik bir ces ret alan ~eyh Sait, hemen dini bir poz takmarak, dint bir f etvaname yazml§h (1).

(1) Seyh Saidin Dlyarbaklr istikIal mahkemesinde verdigi ifadesinden anla-

F: 9

129

~eyh fetvenamesini bitirince yiiziinii meclise d6nderip, onlara, Cum­ huriyetin mevcudiyetine kar§I yapuacak bu cihadm, vakti-risalette yapIl­ mIl) biitiin gazalardan daha sevaph oldugunu, cennetin arbk zahmetsiz olarak bUtiin miivehitlerin kapllarma kadar geldigini, ve §u birka~ giinliik fani diinya i<;in boynuna ha<: taklp ya§amaktansa, din ve Allah ugrundaki oliimtin daha haYll'h oldugunu soyliyel'ek bu dini vaizIe meclisi aglatmll}b.

Meclisteki a ~ iret agalan ve hocalar, Val'to ve Hlms b6IgeIerinde otu­ ran alevi a§iretlerin 1m cihada kabImadlklan takdirde isyan i§inin gii~lel}e­ cegin i ve bilhassa Val'to ve Kigi'deki Hormek a§iretinin 5tedenberi hiikii­ met e yar dlm etmekte olduklal'lnI, ve bunlarm birka~ YII once bu il) iizerinde Cibranh Halit'le dovii1}erek isyan pmmm bozduklartnI ve bunlara bu i§te biiyiik bil' hisse aYIl'mak suretiyle kendilerine hir mektup yaZllmasml, ~eyh Sait'ten rica etmi§lel'di. ~eyh, kalemirii eline aIal'ak Varto'daki Hormek a§ir eti agalarma Tiirk~e bir mektup yazml§, aym giin mektubu alan ii~ silfihh el<:i, BingO! eteklerinden a§arak Hormek dag etegine gelmi§, Hor­ mekliler mektubu ahnca: bu i§ iizerinde toplanarak verdikleri kararda bu­ tun kuvvetlel'iyle is,'an ordusuna kar§l koyacaklarlm ~eyhin elc;ilerine soy­ liyerek, bu mektubu Kasman koylii M. ~el'if ile Varto kaymakaml Slrn ]Jeye gondermi§lerdi. Sn"rI Bey keyfiyeti hemen Mu§ Bin!,! bildil'ip gereken tedbirlerin hiikiimet tarafmdan almmasml saglamll)b (1). ~eyh Sa it, Ali Riza, ve beraberindeki a§iret aga ve hocalarl Kmkan koyiinden kalkarak 6/ l/1S41-1925 giinu Karhova iIc;esinin bugiinkti mer­ kezi olan Kanire§ koyiinde Cibl'anh Rami] Beyin evine geImi§lerdi. Burada ikinci bil' toplantI yapllml§. bu topIanbda E?eyh Sait,' her a§iret agasmm

s,llacalb gibi, Arap<;a olan bu fetvaname !1oyle terciime oedilmi§ti.

- Kuruldugu giindenberi dini miibini Ahmedinin temellerini Ylkmaga <;ah§an Tiirk Cumhuriyeti Reisi Mustafa Kemalle arkada!1lannm, Kur'anm ahkamma aykul hareket ederek, Allah ve Peygamberi inkar ettikleri, ve Halifeyi islami siirdiikleri i<;in gayri me§ru olan bu ida renin Ylkllmasmm biitiin islamlar iizerinde farz oldu­ gunu, Cumhuriyetin ba!imda ,b ulunanlann ve Cumhuriyete tabi olanlann mal ve canlanmn §eriati gurrayi Ahmediye'ye gore helal oldugu... ve saire.

(1) Mektup §oyle yazllmlljt1:

"Hormek a ~ ireti riiesasmdan Halil, Veli ve Ali Haydar agalara.

"Esselamiin-aleykiim, rahmetullahi ve berakatihi, lehiilhamd, velminne, hi­ dayeti rabban! ile dini miibini Ahmediyi kiifir olan Mustafq, KemaHn yedi ziilmun­ den tahlis etmek gazasl niyetiyle &u§ara hareket edildi. Bu gaza ve cihadm mez­ hep ve tarikat tefrik edilmeden Lailaha-illi11ah, Muhammeden resulallah diyen bii­ tiin islam miivehitleri iizerinde farz oldugundan minnelkadlm memleketimizde bii­ yiik bir gayret ve ~ecaat sahibi olan miisliiman a&iretinizin de ~eriat1 ,g urrayi Ah­ mediyeye ve bu cihadl ekbere itba, edeceginize itimadlm berkemaldir. Ya eyyiihel­ ensar, dinimizi ve namusumuzu bu miilhetlerin elinden kurtarahm, Size istediginiz yerleri verelim. Eu dinsiz hiikiimet bizi de kendisi gibi dinsiz yapacaktIr. Bunlarla cihat farzdlr. Yucahidii yukatilo fissebillah. 4 Kanun isani 1341 Emirelmiicahidin.

Eiseyit Muhammet Saidi nak~ibendi.

130

endi a§ireti ba§mda kalmasml ve isyan patlarsa buradald kuvvetlerin, kendilerine uymayan Hormek a§ireti tizerine ytirtimelerini tenbih ederek, 8-1-1925 gtinti Solhan ilc;esine bagII Melekan koyiine yeti§mi§, burada daYISl ~e.vh Abdullah ile kendisini bekliyen firari Kerem'le sabahlara ka­ dar konu§mu§lardl. o gece Melekan koytinde iki btiytik §eyhin verdikleri karara gore: 1 - ;leyh Sait, Qapakc;ur, Gene;, Hini, Lice, Farkm, Silvan, Hazzo, Diyal'bakll', Ergani bOlgelerindeki a§iret agalan §eyh ve hocalariyle gorii­ ijecek Mardin'den Suriye'ye bir heyet gonderdikten sonra QapakC;ur'a do­ niip burada isyan C;lkaracakb, ve Diyarbaklr iizerine ytirtiyecekti.

2 - ;leyh Sait oglu Ali Riza, ve firari Kel'em, Melekan koytinden ~eyh Said'in fetvasmll1 bir suretini alarak Solhan, Omeran, Zikti a§iretle­ rini gezip, Boglan gedigi tizerinden Mu§ ova.s ma, buradan Kulp, Sason, Motki'ye ugraYlp bu ilc;elerdeki halkl ayaklandlracak, Malazgirt'te Hasa­ nanli Halit'le birle§ip Bitlis tizerine ytirtiyeceklerdi (1).

3 - lsyan patladlgi gtin, Melekanli ;leyh Abdullah, Solhan, bmeran.

Zikti a§iretlerini alarak Karhova'nm Cibran a§ireti reisi Kamil, Baba ve Ha~to ogullariyle birlikte Varto'daki Hormek a§iretini dagitIp Varto mer­ kezini i§gal edip, buradaki Cibran kuvvetlerini de alarak, Hmis tizerinden Malazgirt'e girip Basanli Halit'in kuvvetleriyle birle§ecek ve Bitlis tizeri~ ne ytirtiytip Halid'i kurtardiktan sonra Irak hududunda ;leyh Mahmut'la birle§eceklerdi.

4 - lsyan patlar patlamaz, Gokdereli ;leyh ;lerif Palo bOlgesindeki 8§iretleri ve Zaza Yado'yu emrine alarak Elazlg iizerine ytiriiyecek, Qan Ijeyhleri de Qapakc;ur Zaza a§iretleriyle Qapa1{gur'u i§gal edip Kigi ve Er­ zincan iizerine ytirtiyeceklerdi. ;leyh Sait, 9/ 1/ 1925 giinti Melekan koytinden Qa )ak<;ur'un Qan koytine giderek ;leyh Mustafa'ya misafir olup verdilderi kararl ona da teblig et­ mi§ti. ..' ;leyh Sait, 12-1-1925 giinti Qapakc;ur merkezine ve ertesi gtinti Sim­ ;:;or koyiine gidip bu bOlgenin btittin aga, hoca ve §eyhleri Mistan ve Botan "kabileleri kendisini ziyarete gelmi§lerdi. ~eyh, ugradlgl bolgelerden Cum­ huriyet hiiktimetini tammadlklarma dair mazbatalar ahyor, bOlgeden, bol­ geye kendisine ytizlerce siUi.hh katIhyor, btittin halk kendisini kar§llaya­ l'ak ayaklanm ve eteklerini optiyordu. ;leyhin heybesinde be§ bin Ingiliz albm yard!. Bu paralar Ali Riza'nm Halep'te satbgl koyunlarm parasly­ dl. Bunlardan ba§ka ;leyhi ziyarete gelen her ki§i ona zekat adl altmda bol paralar veriyordu. ~eyh Sait bu debdebe ve biiytik bir kalabahkla 15-1-1925 giinii Dara­ h ini vilayet merkezine gelmi§ti. Kasaba halkl c;oluk c;ocuklariyle §eyhi kar­ (I) Ali Riza ve Kerem bu boigeieri gezerek 27-1-1925 de Malazgirtte Hasanali Halitle birlelimiliierdi.

1 .31

§llaml§lardl. Vali ve htikiirnet erkam, halkm taptigl bu §eyhe kar§l derm. bir saYgI gosterrni§lerdi. ~eyh Sait, Darahini rnerkezinde bir hafta kaldl, burada Haci Mehrne aga ogullarl, Mudanyah Faki Hasan, ve Zikti a§ireti reisi Haci Sadlk v Yusuf'la konu§tu, onlara verdigi ernirde isyan patlaymca viHlyet rnerke ­ zini i§g I etrnelerini soyliyerek merkezden aYrllrnl§ti. _ ~eyh Sait , 21-1-1925 gtinii Lic;e il<;esine varrnl§, buradaki kabile ba~la­ rma dir ektif vererek 25-1-1925 gtinti Hini nahiyesinde Salih Beye rnisafir gitmi§, burada Palo'dan gelrnekte olan ~eyh ~erif'i beklemi§ti. Her ild §eyh, 3-2-1925 gtinti Hini'de gorti§ttiler, ~eyh Sait, isyan patlaymca, ~eyh ~erif'in, Gokdere ve Palo kuvvetlerini ahp Elazlg tizerine ytirtimesini emir. etti ve 5-2-1925 giinti Hini'den ayrllarak yiiz siIahh ve bir<;ok hocalarla Piran koytine geldi. Nahiye rnerkezi olan bu koyde bir rntilazirn ile on ne­ fer vardl. Bunlar §eyhin maiyeti arasmda be§ katil rnahkfirnunu goriip yakalarnak istemi§lerdi. ~eyh , kendisine htirmeten bu katillere dokunulrna­ rnasml rica etti. Gen~ subay, Curnhuriyetin' kanunlarI kar§lsmda hi<; ir ha~ tIr dinlcrniyecegini, ifade ederck katillerin teslimini istedi. ~eyhin karde~f Abdurrahim ileri at uaral yamndaki yiiz silahh ile karkolu ate§e tutu eratm bir Insllum §ehit, digerlerini ve geng rntilazimi yarahyarak esir ett L Buradald gen<; Tiirk miilazirni ve on neferi tarihte herkese nasip olrnaya bir kahramanhkla, yiiz kudurugun silaill kar§1Smda dovii§rnii§, ve canmr l­ m Cumhur iyet rej imine f eda etmi§lerdi, onlarl hiirrnet ve takdirl yad ediyoruzo Bu kanh olaym anSlzm dogmasl ~eyh Said'in isyan pIamm suya dti~tir­ diio ~evh, arbk Suriye'den Cerniyet-i Akvarna bir heyet gonderrneden vaz­ geg~ Piran bucag, m i ~gal etti. 8/ 2/ 1925. ~eyh Sait, Piran.'dan Li~e'nin Serdi koytine dondii. Burada ~eyhi karde<1i Tahir oturuyordu. ~eyh ilk once Darahini il rnerkezini i§gal etmek fikrinde oldugu i<;in Lice il<;e·sinin arkasmdan ge<;erek, ~aki Orner Raro'nu koyii o1an Varernerik (Gen~) rnerkezine geldi. ~eyhin kardesi Tahir .

10-2-1925 giinii Serdi koyiinden ge<;en Lice postasml soydu ve Lice, H im civarmdan to'1ladlgl iki yiiz ld§i ile 11-2-1925 gtinii Genc'e gelerek posta dan aldigl evrak ve paralarl ~eyh Said'e teslim etti.

Bu iki olaydan sonra isyan patlarnl§ derneldi. f?eyh bizzat bu irtic&. hareketinin ba~nna ge<;erek Hinli Salih, Orner Faro, Modanli Faki Hasan, Haci Sachk. on bine yakm kuvvetleriyle 14/ 2/ 1925 giinii Darahini viUiyet rnerkezini i, gal ederek Vali ve erkam hiikiirneti esir etti. S yh Sait 0 gtin Mudanli Faki Hasan'I, Darahini valiligine tayin ederek, "Emirelrniicahidi Muharnrnet Saodi Naq ibendi" iinvam altmdaArap~a yazdlg,. bir kanun pusulas III im7.alamll?b (1) 0

(1) Seyh Sait bu kanun pusulasmda kendisine EmirelmUcahidin ve llAk~i ­ bendi, iinvanln1 veriyor, ve zimnen Halifeyi ve tsHimiyeti temsil ediyordu. Bu 1m­

13 2

~eyh Sait ve arkada§lannm Melekfm kOyiinde verdikleri kararda is­ y an hareketini dort bOlgeye aYlrdlklarml yukarlda yazrnl§tlrn. ~irndi bu olgelerde gec;en bu irtica hareketini Slra ile yazacaglm:

1 - ~eyh Said'in bizzat kurnanda ettigi birinci isyan rnmbkasl: Sait, 16/~ubet/1925 giinii Darahini'den Genc'e gelerek Haci Sadlk, Orner Faro ve giiney Qapak<;ur'un Mistan, Botan a§iretleri kuvvet­ Jerini alarak 20-2-1925 de Lice rnerkezini i§gal edip Hini'ye gitti. Hinli alih Beyin kuvvetlerini ernrine alarak, Hini bogazmdan Diyarbalor'a dog­ ru yiiriidii. On bind en fazla olan bu asi kuvvetler Hini bogazmdan isyan bolgesine dogru gel en bir tabur piyadernizle kar§Ila§lp askeri pusuya dii­ !jiirerek eratm bir klsrnlm §ehit ve rniirettebabm esir etrni§lerdi.

Hini bogazml gec;erken, ~eyh Sait, karde§i Abdurrahirn'in ernrine rnii­ him bh' kuvvet vererek onu Maden iizerine sevk edip, kendisi Ambar n ehri yolundan Diyarbaklr iizerine yiiriidii. ~eyhin Diyarbaklr'a dogru yii­ riidiigiinii haber alan Hazzolu Hatip beyleri, Silvan ve Farkm kuvvetleri 8§mda olan $eyh ~ernsettin, Diyarbaklr'a dogru akml§, bu kuvvetler 28-2-1925 giinii Diyarbaklr yakmlarmda ~eyh Sait'le birle§rni§, ~eyhin .irtica kuvvetleri yirmi bine yakla§rnl§b. ~eyh Said'in sol kolunda kalan Silvan ve Farkm daglanndan kopan yn bir asi kuvveti, Mardin'e dogru akrnl§, bu slrada Midyat'taki asked vvetlerirniz ve halk tarafmdan kar§llanarak zayiata u~'abhp geri pus­ ~eyh

rtiilrnii~tii.

Hini bogazmdan ~eyh Sait'ten aynlan karde§i Abdurrahirn, 29/2/1925 'nii Maden iI<;esini i§gal ederek Siverek iizerine yiiriirnii§, bu slrada Si­ erek bOlgesinde ~t:lyh Eyyiib adh bir ~afii ~eyhi ba§ma topladl~ be§ yiiz ki§ilik bir kuvvetle Siveregi i§gal edip, Qerrnik'te ~eyh Abdurrahirn'le birle§rni~ ve heraber Ergani iiz ine yiirtimii§lerdi. §eyh Sait ernrindeki yirrni bin asi ile, 28-2-1925 giinti Diyarbaklr'm zeyine dti§ n (Tala) rn vkiinde karargalum kurrnu§, burada Diyarbaklr 001 esinden kendisine iltihak edecek kuvvetlerle Mardin, Ergani, Siverek, Maden iizerine sevk ettigi asilerin ba§arl haberlerini bekliyordu. ~eyh, ya­ nmdaki kuvvetin Diyarbakll"l tutrnaga yetrnedigini biIiyor, §ehirdeki as­ ken alay ve rntihirnrnat deposundan korkuyordu. Bu sebeple ilk once, il merkezini uzaktan tehdit ederek rntifetti§lik ve vilayetle rnuhabereye gi­ ri§ip vakit kazanrnak ve §ehir ic;inde bulunan Cernil Pa§a ogullariyle diger asilere §ehir kaplsml a<;lp i<;eri girmek istemi§ti.

Ger<;ekten §ehir i<;inde bulunan asiler onernli hazlrhklar gormii§ ve i1ahlanrnl§lardl. ~eyh Sait aym zarnanda Viran§ehir'de olan Milanh .lh­ n una gore herkes bir miicahit slfatiyle gazaya i!}tirak edecek, muvakkat hiHHet merkezi p a rahini olacaktI. $eyh, maddi ve manevi kuvveti kendisinde tophyan bir Nak$i halifesi olacak, esir edilen Tiirk askerleri Darahiniye gonderilecek, vergiler Darahiniye gelip arkadan miicahitlere yeti$tirilecekti.

133

rahirn Pa§a ogullal'ma rnektup yazal'ak bunlarm Mardin kaplsmdan Diyar­ baklr'a akrnalannl, ve kendisinin kuzeyden §ehri c;evirecegini, ve Cemil Pa§a ogullariyle §ehir ic;indeki asilerin isyan ordusuna §ehir kapllaI'ml ac;­ malal'lnl bildirip, Tala'da be§ gtin beklerni§ti.

Diyarbakll"da ordu rntifetti§i olan Kazlrn Pa§a (Saym KazlID Orbay) Vali Ali Cernal, (B. Cernal BardakC;l) kolordu kornutam MiirseI Pa§a , bu onernli asi ordusu kar§lsmda btiyiik bir kahramanhkla C;a11)l§rnl§, Di a.r ­ baklr'a gelecek askeri kuvvetleri beklerni§lerdi.

Be§ gtinltik yaygara ve rnuharebenin bo§a gittigini goren ~eyh Sait.. nihayet 2-Mart-1925 de §ehre hticurn ernrini verrni§, asiler §ehrin surlarl­ m ku§atarak ak§ama kadar rnerkeze ate§ yagdu'ml§lardl, Her yandan sel gibi §ehl'e akan saylslz kudurmu§ asi kuvvetler, §ehirdeki bir avue; kahra­ man askerlel'irnizin btiktilmez kollal'l kar§lsmda duraklaml§lar, ~eyh son bir «;al'e oIarak Mardin kaplsmda ke§fettigi bir delikten geceleyin, yetmi§ sec;ilrni§ azgm asiyi §ehre sokarak, bu fedailer §ehirdeki asilerle birle§ip askeri birliklerirnize kar§I c;ok c;etin bir sava§ a<;rnl§, §ehri kan ve ate... ic;inde bll'akrnl§lardl.

Tarihin her ttirlti denernesillde oldugu gibi, bu zOl'lu sav a§ta dahi, yine kahramall erlerimiz ve asil kanh subaylarmllz oltimii gozlerine al ak bogaz bogaza gelen ytiz elli azgm asiyi stingti ve bombalm'iyle yoketmi§ ­ lerdi. Diger asiler gecenin karanhgmdan faydalamp evlerine ka<;rnH~Iar 1, Bu slrada Mardin ve Siverek iizerinden gelen fu'kalarmuz, Ergani'yi rnuhasara eden ;leyh Abdurrahirn ve Heztit a§ireti asilel'ini Qel'mik ilc;esine kovalaYlp Diyarbakll"a yeti§mi§lel'di. Bu askeri lutaatmuz, heniiz Diyar ~ baku' surlarl tizel'inde c;al'pI§an ;leyh Sait'le, Ergani'den kac;an ~eyh Ab­ durrahim lmvvetlerini hlzla kovalaml§, bu iki asi kuvveti yine Hini boga­ zmda birle§ip son bir mukavernet gosterhli§, fakat askeri kuvvetlerirniz tarafmdan Insmen tenkiI edilip daglblml§, Darahini hiHifet rnerkezinc dogru kaC;lnI1'1lardl.

• ~eyhin timitsiz kalan kuvvetleri Darahi'de parc;a parc;a koparak da­ g,lrnl§, Genc;, Palo, Qapakc;ur bOlgelerinin en slk me§elerine kaC;lp gizlen ­ mi§lerdi. :;;eyh Sait yanmdaki bolge §eyhleri, a§iretin aga ve hocalarl top­ Iu olarak Darahini'yi tel'k edip han'a dogru fi1'a1' etmek tize1'e Qapakc;ur­ merkezine gelmi§lerdi. ~eyh Sait Qapakc;u1"da durmu§, Elazlg, Kigi. Var to'dan ka<;lp Qapakc;ur'a dogru gelrnekte olan ;leyh Abdullah, ~eyh ~er ve Qan §eyhlerinin yollanm gozlerni§ti. 27-Mart-1925, 2 nei isyan rnmtakasl: lkinci isyan bolgesinde ayrllan EHl.ZIg havalislnin i§galini ilzerine alan Gokdereli ;leyh ~erif; ~aki Yado Be Capakc;ur'un bab a§iretlerini, Musyan,.

Okc;iyan, Azan kabilelerini Gokdere va Palo Zazalarml emrine alarak 21/2/ 1925 gtinti palo il<;esini i§gal edip, Palo'nun babsmdaki Zaza kabilelerini ve go<;ebe Beritanli a§iretini, kuvvetlerine kahp, 5/3/1925 gtinti Elazlg Hine 134

•

ya kla~ml~lal"dI. Elaz1g e§rafmdan bir klsml, §ehir i~inde haIka: "Bu §eyh­ lerin §eriati ve hilafeti kuracaklarIlll, ve bunlara yardlmm farz oldugul1u" ileri stirerek asileri §ehre alm1§lardI. Bu suretle kavgas1z §ehre giren asi ­ ler, btittin magaza, dtikkfm, ve zengin evieti yagma ederek para i~in esnafl i§kence, 1rz ve namusa sald1rmaya ba§lam1§larclI. Htiktimet erkam esir edilmi§, ceza evi bo§altml§, asiler atlal'lm ~ kip htiktimet konagl salonunda baglaml§, mtihimmat ve zahire depolarml kendi al'alarmda yagma etmi§­ lerdi. Bunlar ehirdeki ganimet malIm gortince dinin erkalll diye tamdlk­ larl namaZI hile unutmu§lardI.

/

Birtaklm softa ve saf kimselerin din kur tarlCllal'l diye §ehre ald1klarl bu canilerin, karalmvvet ve irticam birer hayc1ut ve c;apu1eulan oldugunu goren ve bunlarm mtilevves a aklar iyle 1slamiyet ve Ttirl~Itigti <;ignemek ti zere meydana <;lkml§ hirer yurt d ti~m anl al'l oldugunu anhyan saym Elazlg gem;ler'; gayrete gelip ellerine gegirdikleri silfthlarla PU asilere sa!dll'lp on­ larl ago!r kaYlplara ugratarak bir hamlede §ehirclen dl§al'l <;lkarml§lardl.

Tam bu slrada §ehre giren 5 inci flrka komutalll lmymakam Kftzlm Bey, Elazlg ovasmda Ylldll'lm stir'atiyle bu azgm asi kuvvetine yeti§erek on­ larI agu' kaYlplara ugratIp Murat nehl'ine dogru kovalaml§h.

Asilerin hir klsml Dersim eteklerine so1mlmu§, huradaki A evi a§iret ­ lerini i§e ImtmaYI dti§iinmti§tti. Bu slrada D l'sim eteklerine misafiretell ge­ len ve tarikat mtir§idi sayIldlgl i<;in halk yanmcIa btiytik bir itimat sahibi olan Malatya ovasmdan Agu~a nli Dogan de oglu Htiseyin Efendi, Dersim a§iretlerinin bu asilere silfthla mukabele ebnesini soylemi , bunun tizerine Hlran , 1z01, Alevlleri ve Ohi bucagmc1an Necip aga, Pel'tek bOlgesinde asileri ku§atarak Beritanli ussat Haci Ibrahim oo-ullariyle, <;apak<;ur Zazalarmdan hayH adam oldtiriip asileri Palo ovaSI tizel'inde KaZlm Beyin fn'kasl ontine dii~tirmti§lerdi. Flrka, ve bu milli kuvvetler Palo ovasll1cla ussat' tenkil ve dag tal'ak asHerin bir k sml Gokdere ve Mendo ' bogaZlna dog'u ka~§ 3eyh ~erif'le burada fn'kaya pusu kUl'm u ~ ardl.

5 inci frrka Palo ovasmdan <;apakClll" a dog-ru yoluna devam ederek "Mendo bogazl"nda be§ bin asinin pususuna dti§mi.i§tii 3-Nisan-1925.

F lrka komutam KaZIln Bey bu aDSlZln ate§ tufam kal,§lsmda ve bu dar ge<;idin korkunc; me§elerinden saldu'an asilerin C;llgmca hticumlarl ontinde btiytik bir kahramanhk gostererek, yirmi dort saat araSlZ siiren kanh bir bog-l§madan soma. Mendo geGidinde yel'lere serdigi yiizlerce asinin cesedi tizerinden bu gedigi ge<;ip yoluna devam etmi§, asiler parc;alanarak bOlge­ lerindeH me§elerde saklanml§, ~eyh ~eri f birka<; hoca ve a§iret agasiyle 3eyh Sait'e kavu§mak i~in <;apak<;ur 'a dog-I'u firar etmi§ti.

Kiznn Beyin flrkasl ugradlg-l yerlerde temizlik yaparak 6-Nisan-1925 gtinti <;apakc;ur'a girip burada arlmda~ lal'llll bekleme -te olan 3eyh Sait'le tiC; yiiz athsm1 Solhan'a dogru ka~~rml~tI. Kazlm Bey <;apakc;ur bOlgesinin asayi§ini dtizenlemi§, 8-Nisanda Erzurum Kurtytizti yoliyle <;apakc;ur'a ye­ 135

t i§en sekizinei kolordu mlifrezesi komutam kaymakam Saim Beye blt hava­ liyi teslim edip Palo'ya donmli§tli: 3 lieli isyan bOlgesi: Bu bOlgenin kumandasml idare eden <Jan §eyhleri Mustafa ve lbrahi­ min emrindeki asi kuvvetler: 17-~ubat-1925 glinli <Japak~ur il~e merkezini i§gal ederek <Janh ~eyh Hasan'l buraya kaymakam dikmi§, Siyakar ve Sim­ sor beyleri ve Hasan Began He diger Zaza kuvvetleri ve Kigi'nin Karaba§ 3§iretinden Simhaltil Hasan ve a§ireti, ~i.iklil'an kabilesi, Saneak bueagmdan Cibranh Avani ogullanndan topladlklarl iki bin ki§ilik bir asi kuvvetiyle 20-2-1925 glinli Kigi il~esine saldlrml§lardl.

Bu asi kuvveti kar§lsmda Kigi'de asked hi~bir kuvvetimiz yoktu. ~u­ be r eisi binba§l Tahsin ve kaymakam Abdurrahim Beyler, Kigi e§rafmdan Zeyneloglu ve ~akir Beylerle blitlin Kigi halkl bliylik bir yurtseverlikle 8i­ laha sanlarak iki yliz ki§i1ik bir milis ve jandarma mlifl'ezesiyle, asilerin onlerine g ~ip dar ge~itlerde savunmaya ba§laml§lardi. Bu kuvvetlerimiz as ilerle garpl§makta iken, Kigi'nin Karir bOlgesinde oturan Hormek a§ireti r eisi Kliltiik Aga oglu Mehmet Hulfisi Efendi, lig yliz ki§ilik bir milis tabu­ rImu t e§kil edip kendi mmtIka mda asilerin yolunu kesmi§ ve karde§i Ali­ Kemal ile yliz silahhYI, Kigi lizer inde bultman asileri arkadan vurmak lizere Saneak b6lgesine gondermi§ti. ' Ali-Kemal 27-2-1925 glinli Saneak bOigesinde asilerin al"l<asml kesmi!}.

Tahsin Bey mlifl'eze iyle tutu§un asiler, baslldlklal'ml anlaymea Kigi lize­ rinden donerek Saneak ovasmda Ali Kemal'in kuvvetleri tizerine ' dli§mli§, on maktul ve be§ yarah blrakal'ak <Japak~w-'a dogru ekilmi§ler di.

Asiler (jal ak~u r'a donerken ikinci defa SagnlS ve Km'aba§ bOlgesi uze­ rinden Kig i'ye saldrrml,), H osnek nnhiye merkezini i§gal edi mlidur Huse­ yin endi tie on dOl't mi,l is ve ja dal'maSlm esir etmi§lerdi. Ertesi gunu K lirikanli Kamer aga ve askanli ag idal'es inde olan iki yliz ki§ilik Hormek milli kuvvetleri nahiye merl ezinde nsileri ku§at ara k onlarm Kigi lizerine armalar ma engel olup, nah i e m erkezini a siler den geri alIp, mlidlir ile er­ lel'ini kurtarrru~lardl 17/ 3/ 1925. .

Hosnek nahiyesindell Karaba§ bO\ge ine ~ekilen asiler, 28-3-1925 gii­ nline kadar bw-ada HOl'mek milli kuvvetlel'iyle dovti§mli§, en son a siler fazla zay iata ugrayarak tekI-ar (japa !;ur'a donmek zOl'unda kalml§lardL Kigi havalisini kur tamlaga m em ur dilen 8 inei kolol'du mlifl'ezesi ku­ mandam kaymakam Sayim Bey, hir alay askerle Erzinean, Eruzurum.

Terean lizerinden IJrrhal ve <Jivre§ daglarIm ~lP 5-Nisan-1925 glinli Kar­ hova'nm Goynlik bolgesinde Karaba~ koylerine gelerek Hormek milli kuv­ vetlerini emrine alml§b , Tam bu slrada Varto il~esinde 12 nei flrka tara­ fmdan firara mecbur edilen Karhova Cibran a§ireti reisi Kamil, Baba ve Hatto ogullarl li~ yliz ki§ilik bir asi kuvvetiyle Goynlik ovasmda hazlrlamp Hormek milli kuvvetleriyle ~arpl§mak tizere Karaba§ bOlgesine akml§­ 136

lardi. Bu asHer Simha<; koyilnde Hormek milli kuvvetleriyle <;arpIljap an­ 8Izm Sayim Bey miiferezesi iizerine dii§mii§, top ve makineli ttifeklerin deh§eti altmda dagllmI§, Baba ve Hatto ogullarl elli ath He Slgl-Haciyan bo ~ azm dan Solhan bOlgesine ka~mI§, E§ek-meydan'da, Diyarbaklr'dan ka­ ~lP gel en ~eyh Sait'le birle§mi§lerdi.

Bu suretle sona eren ii~iincii isyan bOlgesinde biiyiik bir yurtseverlik gBsteden . binba§l Tahsin, ve kaymakam Abdurrahman Beylerle saym Kigi halkmm ve Hormek mim kuvvetlerinin bu yurda hizmetlerini gelecek yeni nesle bir Brnek olarak gostermek i<;in biiyiiklerimiz tarafmdan bu- halka yaZllan takdirname ve belgelerden birka<;mm suretlerini aynen tarihime alIyorum.

Ankara 27-~ubat-1341 Suret. ~eriat perdesi altmda Cumhuriyet ve vahdetimize vaki olan sfii-kast te§ebbiisiiniin kar§lsmdaki vatanperverane ve fedakarane hissiyabmz §a­ yam §iikran ve takdirdir. Pek ftlvi miicahedenizde aym hissiyat ve imanla devam buyrulacagmdan eminim. Irtica heyet ve te§ebbiislerine kar§l halkI­ mn her taraftan gosterdikleri lanet ve nefret hisleri miivacehesinde hainlerin yakm zamanda tamamen ceza ve sezalarml bulacaklarma itima­ dun katidir. Ciimleye selam ve hiirmetler.

Tiirkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal

Erzurum 28-~ubat-134 1

Kigi

Kaymakamh~na

Kazamz ahalisinin Gazi Pa§a hazretlerine k §ide ettilderi telgrafname­ ler kendisine takdim ve hususiyle Kr.rirlilerin gosterdikleri fedakarane hi­ demattan, mii§ariin-ileyha haZl'eileri rna lZUS olmu§ ve mahzusiyetlerini cevaben kendilerine bildirmislerdir. Taraflmdan dahi Mfiaselam ahalinize tebligi ric ederim.

Erzurum Valisi Ziihtii Diyarbalnr 3-3-1341

Aym zamanda hale ve hakikatte mevkileri bulunan Kigi'nin klymetli mticahitlerine ve hususiyle HOl'mek a§ir t i riiesasma taraflmdan te§ekkii­ ran mahsusamm tebligine delaleti mahsusalal'lm rica ederim.

D<;iincii Ordu Miifetti§i Kazlm Varto 31-3-1341 Kigi Kaymakamh~ vasltasiyle Karirli Mehmet Efendiye

131

Hain ve vatanslZ asilerin sizin mmtakamza da musallat oldukIa n m esefIe haber aldlm. Kigi'ye muvassallat eden nizamiye kuvvetlerimizle te§riki mesai ederek nunhkamZl bu §eril'lerden tahlis etmenizi, harbi umu­ mide gosterdiginiz fedakarhklardan beklerim. Ben yakmda biiyiik kuvvet­ lerimle daha cenuptan hareketle asi §eyh ve agavatm hadlerini bildirecegim.

Muvaffakiyet Allahtandlr.

On Bil'inci FU'ka Kumandam Mirliva Osman Nuri Kal"ir e§raf ve milip kumandam ?Iehmet Hulftsi Efendiye Kadim kahramanhgmlz biirhani olan i§bu telgrafl irsal etmekle kespi fahir eylel'im efendim 1-4-1341.

Ki g ' Kaymakarm Abdurrahim

Suret Qa pakt;ur ussatmm Kigi merkezine tarihi taalTuzlarl olan 17-~ubat-134 1 de Kigi'nin mil'iI', Hormel< a§ireti I'eisi . Kii~iik Agazade Mehmet Hulfisi Efendi derhal ussatm l{arekatl caniyanesini telin ve vak'adan biitiin hiikiI­ met i mahalliyeyi haberdar ederek sUr'atle miidafaa esbabml ihzar ederek ti~ yiiz kiisur nef erden te§ekktil eyledi.": i kuvayi milliye dordiincii bur kumandanhgml del'uhte ederek miidafaa ve 27-~ubat-1341 tarih inde b ' "k bir azmii-metanetle ussatm hatti-ricahm keserek sekiz asiyi esir ve hiikii­ m ete teslirn etmi§ oldugu ve a§iretinin her tarafl ussatla muhat ve muha­ sara e 'Irligi halde munanidane sebat ve aym zamanda Goyniik cihetine ge­ ~en biiyiik hir asi kuvvetine taarruz ederek piiskurttiigii ve iki neferinden mecruh oldugu ve ikinci bir taarruz ihtiyar ederek ussatm eline ge~en Hos­ nek nahiyesi mtidiirii Hiiseyin HilsnU Efendi yle on be§ nefer kuvvayi mil"' liye efradml esaretten tahlis eyledigini ve kltaatm ileri harekatmda 8 in . kolordu miifrezesiyle birlikte taal'ruza gec;erek, evvelce Ognut ve Muahh i ­ ren Per hengiik nahiyesi kurahm tathih ve nahiye merkezini istirdat iIe nahiye hUkiimetini tesis ve Cumhuriyeti adilenin devaml §anii-§evketine yedii-tezkftr eWgi allla§llml§hr. Kahraman muma-ilyeh Me!lmet Hulfi i ve a§ireti TA. 4. efradma ussat tenkilillde berve~hi llluharrer sadakat ve fe ­ dakarhgl sabk etmi§ oldugundan Hiikiimeti CUlllhuriye namma beyaru te­ §ekktirat ve takdirab miibeyyin Iiidemab vatanperveranelerini nabk i§bu vesika mUllla-ileyha verildi.

19-MaYIs-1341 (Resmi miihiir) Kigi Kaymakaml Abdurrahim

4 iincii isyan bOlgesi asi kuvvetlerillin ba§l olan Melekanli ~eyh Abdul- . fah, Hasanli Halit, Ali Riza ve Cibran agalan, biitiin kuvvetleriyle Solhan ve 138

Goyniik bOlgelerini Varto, Malazgirt ve Mu§ havalisini i§gal edip, ~eyh Abdullah Erzurum'a saldlraeak, Hasanli Halit ile Ali Riza Agrl ve Bitlis'i ikgal edip, Cibranh Halid'i kurtaraeaklardl. Cibranh Halid'in istiklal fikriy­ Ie zehirlenen en gliC;lii a§iretler bu bOlgede idi. Bunlar Cihranh Halid'i kur­ tanp kuvvetlel'inin ba§lanna gec;;ireeek ve Irak hududundaki a§iretler bir­ le§eceklerdi.

Bu aZlh kuvvetlerin idaresine memur edilen Melekanli ~eyh Abdullah; Solhan a§il'et reisi Mehmet Ali (jeto ve Girnoslu Cael Selim, Omeranan ve Mene§kiirt a§iretlerini alal'ak 19-~ubat-1341 gunu ~ erafettin da glarml a§lp, §imdiki Karhova ilGesinin Cibranhlarla meskun olan Hasanova koyline gelmi§ti: ~eyh Abdullah bu koye gelirken Goyniik ovasmda olan Cibranh KamiI, Baba ve Hatto oglu Mehmet'e gOllderdigi emirde : Bunlarin biitiin at h ve piyade kuvvetlel'illi ularak Mengel gediib iizel'inden Val'to'nun Hor­ mek a§ireti koylerin i c;;ig;neyip Vurto tnel'kezine dogru yliriimeleri lli ve ken­ disinin de !?er afettinin kuzey eteklerinde bulunul1 Cibran kuvvet lerini ahp Baskan iizel'lnden ve Leylek dagl istikumetinden Vurto merkezine hiieum edecegini bildirmi§ti.

Asiler bu tedbirde iken Varto'daki HOl'mek a§iretinin Heri gelenleri isyanm patladlg'ml haber alm'ak 17-~ubat-1 341 tarihind~ Dstiikran nuhi­ yesi merkezine t oplanrm§, asilere kar§l koyacaklanm kal'urla§tIrml§ ve bu halktan Veli ag;a. Ali Haydar, M, ~erif, M. Halit, Tatanli Haydar ytiz ki§ilik bir kuvve tle Lolan <1§ireti koylerine giderek kararlarl 1 bunlara kabul ettirip Lolanli Kamer ve Sel Cju1~lu Hiiseyin ve kuvvetleriyle Varto­ nun savmUllasma gitm i§ eTel i. Bu mim kuvvetler: 20-!?ubat-1341 gunu Reisicumhur, Gazi Mustafa Kemal Pa§a, 'Ie Millet Meclisine ve Mii§ir Fevzi Paqa ile Diyal'baklr iic;lincli ordu te§kilatma emir alml:} ve bizzat btiytik Gazi tal'afmdan takdir edilmi§lerdi, HormekliIer blitiin kuvvetlerini Varto merl zine aJ lp kuvvetli bir sa­ vunma hathm kurmu§, bu slrada ~eyh Abdullah'm eml'iyle harekete ge­ <;en Cibranll Kamil, Baba ve Hatto ogullal'l iiC; yiiz elli ki§ilik bil' asi kuv­ vet 'yle 21-~ ubat-13t11 giinii Kar hova bOlgesinden Mengel gedigini a§urak Hormek halkmm Kasman koyiine girmi§lel'di. Hiikiimet merkezj m uhafa­ zasmdan bulunan Hormek milli kuvvetleri bu haberin aym giiniin geee­ sinde alarak makine ba~ll1da Mu§ Vali Vekili S11'1'l Beyden hareket emrini abp 22-~ubat-1341 sabalu biiWn kuvvetleriyle Kasman koyiindeki asileri ku§abp kur~una tutmu§lardl. Yanm saat siiren c;etin bir sava§ sonunda: asiler koyde birkac;; yarah ve at blrakarak (japallik istikametinden Bus­ Kan'a firar edip ~eyh Abdullah kuvvetleriyle birIe§mi§lerdi.

Bu hadiseden iimitsizlige dti§en ~eyh Abdullah 0 giin ic;;in Varto merkezine taarruzdan vazgec;erek biitiin kuvvetleriyle Hasanova koyiine donmti§, buradan Varto merkezinde bulunan Cibranh Halid'in amcaSI Ismail ve miitekait binba§l Cibranh Kaslm'la muhabereye giri§mi§ti.

139

Kaslm ve Ismail, ~eyh Abdullah'm, Hormek koylerine ugramadan $el'afettin etelderinden Varto merkezine saldll'masml bildirmi§, ve fakat alenen yapbklarl pr~>pagandalal'da; ~eyhin mutlaka intikam almak i~in Hormek koyleri tizerinden Varto'ya taal'ruz edeceklel'ini soylemi§, ve 0 slrada Varto kaymakam vekili bulunan Mu§'lu Ali Efendiyi elde ederek Hol'mek kuvvetlerini Varto merkezinden ~lkarlp Mengel gedigine gonder­ mi§lerdi. Ancak bu halktan tanmml§ kimselerden yirmi ki§i!ik bir kuvvet merkezde muhabereyi tern in etmek ic;in kalml§lardl.

Kaslm ve Ismail bir taraftan her gtin kaymakam vekili He temas ederek, asilerin, illa Hormek koyleri tizerinden Varto'ya taarruz edecek­ ler ini soyliyerek onu kolay igfal edip merkezdeki Lolan kuvvetlerini koy­ lerine gondermeye sebeboluyor, diger taraftan ~eyhi istikb~U ve biran once Varto'ya getirtmek ic;in Cibranh Halid'in karde§leriyle tiC; ytiz ki§ilik bir kuvvet Baskan koytine gondermi§lerdL ~eyh Abdullah Hasanova'da tam hazlrlanarak Baskan koytine gelip Cibranh Halid'in karde§leri Selim ve Ahmet kuvvetlerini de ahp,' bir gece yiirtiyii§uyle Varto yakmlarma gelmi§ti. Binba§l Kaslm, Hala kaymakanu elinde dolandmp igfal ediyor, ve hatta ~eyhin (Japakc;ur'a dondtigtinti id­ dia ediyordu. lIc;e merkezinde iki seyyar ytizba§lsl ile 120 seyyar jandarma vardl. Bu jandal'inalarm c;ogu ~eyh Said'in mtiritlerinden olan Diyarbalar ve Hazzo halkI idi. Bunlarm asilerle sozleri birdi. Kaymakam vekili 0 kadal' aldanIUl§b ld, Hormek agalarmm kuvvetlerini ilc;eye getirmelerine katiyen muhalefet · etmi§ti. Haftalarca perde altmda oynanan bu acayip oyun nihayet ll-Mart-1341 ak§aml kendisini gosterdi. Yatsl zamaDl Var­ t o'nun yarml saat uza~nda olan Alagoz koytinde iki bin asinin yaktIklan me§ale ve okuduklarI saUlt , selam sesleri kazaYI birbirine karl§tIrdl. Ka­ SIlD ve Ismail evlerine kapanarak kapIlarIDl bagladllar.

Hilfbir t araftan yal'chmm yeti§mesine imkan yoktu. Merkezde olan Horme Ii Ali Haydar, M. Halit ve Tananli Haydar yirmi ki§ilik kuvvetle­ I'iyl asilerin Varto'ya girecekleri yolun ic;indeki ~etin mevzilere girmi,. sag ve solda seyyar jandarnalarla takviye edilmi~l erdi. Abdalanli Kamer ~vu lark ki§ilik milisini alarak, CibranlI Halid'in karde§i Selim'in kona­ g ma iltica etmi§ti. Hormekli M. ~el'if, birkac; milis ve Varto jandarmasiyle hti kiimet konagl kar§lsmdaki siperlere yerl ~tirilmi§ti.

Gecenin zifiri karanhldarl ic;inde sabaha tiC; saat kala, Varto'ya sal ­ dlran btitiin asiler ilk once Ali Haydar ve seyyar jandarmalal' tizerine dti§­ mU§, aslen Zaza olan ,iandarmalar asilere tesli!n olarak silahlarml mevzi­ lerde kalan milli kuvvetlerimizle dokuz er Anadolulu neferlere ·c;evirmi§, bu bir avuC; kuvvetimiz btiytik bir kahramanhk gostererek §afak sokiince­ ye kadar sel gibi aklp gelen bu saYISlZ asi kuvvetleri ontinde dovti§erek mevzilerinde sebat gostermi§, ~eyh Abdullah'm daylSl Mahmutla be§ asi­ nin le§lerini yere sermi§lerdi.

140

I

Bu mevzileri hir tiirlti sokemiyeceklerini anhyan asiler, sag ve soldan il~e merkezine girip merkezi i§gal ve hiikiimet kaplsma kadar dayanml§~ lardl. Ali Haydar ve arkada§lal"l bu tehlikeli durumdan mevzilerini blraklp ilc;enin ic;inde bulunan asHer arasmda gecenin karanhgmdan faydalamp hiikiimet konagma gelmi§lerdi. ~afak arbk tamamiyle sokiilmii§, asilerin selat ve selam sesleri, ilc;e ic;inde goklere yiikselmi§ti. Hiikiimet konagmdaki Hormek milisleri kay­ makamI, erkam hiikiimetle her iki seyyar yiizba§Isilli atlarm terkisine ala­ r ak bir maldneli tiIfekle ve sadik Mu§ jandarmalariyle Kalc;1k koyiine ~lkmI§lardI. Lolan kuvvetleri ilc;enin yukarl kIsmma yeti§mi§ti. Fa­ kat i§ i § te~ gec;mi ~ , i1<;e asilerin eline girmi§ti.

Kal lk koyiinde toplanan miIIi kuvvetler ikiye ayrIiml§. Ali Haydar ve Mehmet Halit otuz ath ile kaymakam ve erldlUl hiikiimeti allp HIllIS il­ ~esine gitmi§, Veli aga, M. ~erif ve Halil Mengel gediginrleki Hor mel\: kuv­ vetleri ba ~ l1la ge~ip nahiye m rkezini, ve k6ylerini savnnma. a ba~lamU}b .

Bunlar Lolanli Kamer kuvvetleriyle birle§il, HlnJs'taki a. kerl miifrez kumandam Osman Beyle muhabere edecek, ve Illms'tan Varto'. a g-ele ek askeri k Ivvetlerle Varto iizerin e yiirii yeceklerdj.

Varto merkezini i§gal eden ~eyh Abdullah, bir glin onra HOl'mek agalar ma bir heyeti nas1ha gonder ip bunlarm ken ilerine kat lJd kla!"! tak­ dirde Varto ve Mu§ idal'esini kendilerine t erk edecefui bildirmi§. Miizi­ ranh Isa mai etinde gelen bu he~ret H ormekliler tarafmdan kogulmu l ve aym giin Hmis milfrezesi komutanma keyfiyet arzedilerek cenhane is­ tenmist i. Bn heyet Lolanh Htiseyin ve Kali ag'lan ve Abdalanli lsmail'i kanrl1rI !?eyhe delalete gotiirmii!3tii.

Heyetinin Horrneklile!' tarafmdan kogulduguna ic;erleyen ~evh. Cib­ ranh Baban 1 n mahiyetine verdigi iiGyiiz ki§ilik bir asi kuvvetini Ustii kran nahiyesi istikametine sevk etmi!), bu kuvvetin onctileriyle Hormek milis karakollan arasmda 13/ 3/ 1341 giinil yapllan miisademede bir asi yara­ lanml§, iki at ele ge~mi§, asiler Leylek koyiine c;ekilmi§lerdi.

Vesika : I. H1ms 14-Mart-1341 Varto Hormek a§ireti Rilesasmdan Ali agazade M. ve Aga oglu Veli agalara

~erif

13-3-1341 tarihli raporunuzu aldim. Hissiyab merdane ve vatanper­ veraneniz §ayam t e§ekkilrdii r. Makamata derhal arzedilrli. Vatan hai nleri­ nin laYlk oldnkIari cezaYI gorecekleri zaman artik birkac; giln ,m selesidir.

Metan t inizden h I im iz eminiz. Cesaret, gayret, ve feda ldlrhglDiz gtin~ gibi 8,§ikardir. 13-l\1al't-1341 de size gonderilmek tizel'e Ali Haydar Beye 14

dart sandlk cephane verilmi§tir. BugUn de Ali Haydar Bey ve <;arek 8§1­ retinden ikiyUz ki§i, ve jandarmalarla Varto kaymakaInl vekili, Arpa­ deresine (1) gonderilmi§tir. Onlarla irtibat tesis ederek gece gUndUz ars­ lanlar gibi asilerin tizerine hUcum edip dUnyaYI ba§larma dar ve karanhk ediniz.

Sizin zahiriniz hem Cenabl Hak ve hem de kuvvetli ve' §evketli hUkti­ meti Cumhuriyemizdir. Iki gUne kadar Hmls'a piyade alaylarl vetopc;u ba­ taryalarl geliyor. Toplarm ate!] sa<;an mermileri, ussatm Imlblerini ~k, c;ak edecek mtithL. gtirtiIttiIeri altmda kopekler gibi titriyecek ve ka<;acak bir delik ararlarken. sizin arka ve yandan yapacagmlz Haydemna hUcurn­ larla, onla1'm sizin hayvanlaruuzm ayaklarl altmda ezildigini ve can c;e­ ki§tiklerini goreceksiniz (2). Azmti-sebat, baisi felah ve saadettir. Size son diyecegim. Sebat ve metanettir. Alacaglmlz emir talimatI ayrlCa yazanz. lVIuhabereniz eksik olmasm. Ussat rtiesasmm i~imlerini t esbit ediniz. Ve yaptIklarI denaeti iyice tahkil{ ediniz. Ctimlenin gozlerinden opel', rnuvaf­ faki yetl r temenni ederim efendim.

Hmls MUfreze Kurnandam Kaymakarn Osman Vesika: 2 (Talimatnarne) Hmls 14-Mart-1341 1 - MmtIkamlzm <;arek a§iretinden toplanan ath ve piyade mevcu­ diyle, burada bulunan Hormek ve Lolan a§iretleri agavatiyle, §irndi Arpaderesi'ne hareket edilecektir.

2 - Bu mtifrezenin vazifesi: Ussatm Varto'dan Hmls istikametine dogru muhtemel olan taarruzunu def etmek, ve ussatm arkasmda kalan Hormek ve Lolan a§iretleriyle irtibat tesis ederek niti§tereken yapacaklan bask~nlarda, ussatI tepelemek, ve istihbarata son derece ehemmiyet ver­ mek ve alacaklarI haberleri her gtin sabah, ak§am raporla bildi1'eceklerdir.

3 - Erzurum, Sarlkaml§'tan IntaatI mtirettebenin ilk kademesi olan 34 ve 35 inci alaylarla obUs bataryalarl ve stivari kuvvetleri bir iki gtine kadar mmtIkamlza dahil olacaklardlr.

4 - Milli Imvvetlerin bulundugu mmtIkalarda htikUmet aleyhinde propaganda yapanlar derdest edilerek Divam Harbe gonderilmesi ic;in Hlms'a sevk edileceklerdir.

5 - Her giin Awaderesi'nden Varto istikametine kuvvetli ve ctiretli (1) Arpa deresi Hlms ile Varto arasmda onemli bir gecit.

(2) Osman bey bu raporunda on giln sonra aynen zuhura bir fikir mll.cizesi halinde kel\f etmiliti.

142

gelecek hadiseleri

ke§if kollan sevk edilel'ek ussatm en ufak harekab ke§if edilecek, ve us­ satm yerli ahaliden sail sIfatiyle gondermesi muhtemel bulunan casuslar behemehal dersdest edilecektir.

6 - Arpaderesi'ndeki miifrezeye iltihak eden silahh kuvvetler, mut­ laka Hormek, Lolan, (:arek a§iretlerinden olacak ve ba§ka a§iretlerden kuvvet . . .a hnmIyacakhl' ve kabul edilmiyecektir.

7 - Arpaderesi'nde toplanan mill! kuvvetlerimiz, her a§iret efradma kendi riiesaSI muhabere, emir ve nezal'et edecektir: Bu kuvvetler HIIDS mlif eze kumandanhgma bagh bulunacaklardll·.

14-Mart-1341

HmIs Miifreze Kumandam

Kaymakam Osman

Asilerin Varto i\~esini i§ga\ ettikleri be§ giin olmu§tu. Bunlar Hor­ mek mill! kuvvetlerinin korkusundan Varto merkezilli bm~alhp HIms'a taarruz edememi§lerdi. Nihayet ~eyh Abdullah ve Cibran agalarmm ver­ dikleri son kararda kuvvetlerin bir kIsml Hormekliler cephesinde bIrakl­ larak, ~eyh Abdullah idaresinde olan bin ki§ilik bir asi kuvveti, 17/ 3/ 1341­ 1925 giinii Arpaderesi'ne taarruz etti. Asiler bu <;etin gedikte ak§ama ka­ dar Hormekli Ali Haydar, (:arekli Ha§im ve Lolanli Hiiseyin ve HmIs jan­ damla kttvvetleriyle <;arpI§arak oil' tiirlii yolu a<;amadllar ve ak§am Kirs koyiine dondiiler.

Asiler bu denemeden soma Arpaderesi'ni sokemiyeceklerine inana­ rak bu cepheyi al'kadan <;ozmek i<;in Cibranh Halid'in karde§lel'i Selim ve Ahmet'i ikiyiiz ki§i He 19-Mart-1925 gecesi Val'to'dan <;lkardIlar; bu kuv­ vetler Bulamk'ta Cibranh a§iretiyle Bulamk il~esini i§gal edip Malazgirl il<;esinde Hasananli Halid'in kuvvetleriyle birle§ti. Cibranh Halid'in kar­ de§leri, Hasananli Halit, ve ~eyh Ali Riza'nm buradan ~eyh Abdullah'a yazdIklan mektupta: Bunlarm biitiin kuvvetleriyle 23-Mart-1925 giinu Hmls merkezine baskm edip bu il<;eyi i§gal ettikten sonra Al1)aderesi'ndeki milli kuvvetleri arkadan saracaklanm ve ~eyh Abdullah'm da, 0 giin biitiin Kuvvetleriyle Arpaderesei'ne taarruz etmesini bildirmi§lerdi.

Heniiz bu mektup Varto'ya yeti§meden ~eyh Abdullah, Varto'daki kuvvetinden be§yiiz ki§i aYlrarak 19-1VIart-1925 giinii . Sakavi nahiyesine gondermi§, bu kuvvet lVIu§ ovasmdaki Cibranh, Felemez ve Kolotu ogulla­ riyle birle§ip lVIu§ iizerine yiiriiyecekti.

Asilerin lVIu§'a dogru aktIgmI haber alan Mu§ Vali Vekili Slrn Bey, iki bOliik seyyar, ve bir bOliik sabit jandarma He Mw~ e§rafmdan Hacl Dervi§, Kamil , Ijamza, Bayram, Felemez agalarm saym Mm,i halkmdan topladIgI mill! kuvvetlerle Mu§'un Bidiri a§ireti reisi Hacl Fira oglu Ha­ san aganm kuvvetlerini Murat koprlisiine gondermi§, bu birliklerhiiiz kop­

rU ba§Illda asileri tUfek, ve makineli tUfek ate§ine tutup aklr kaYIplara. ugratarak Varto'ya dOgTu ka~lrml§lardl.

Ba ~ta 2 nei flrka komutam ve Mu§ Vali Vekili Slrrl Beyin aldl~ t ed­ birler sayesinde, Mu§ ve Bitlis havalisi bu isyan salgmmdan kurtulmu§. bu bOlgelerdeki halk isyana kablmaml§b. Murat koprUsUnde yapIlan sa­ va§tan soura Cibl'anh HaHt'le Yusuf Ziya Bitlis'te asIlml§lardl.

Cibranh Halid'in. aSlldlgml haber alan ~eyh Abdullah ve Cibran aga­ lan, son bir gayretle SarIkaml§'tan gelmekte olan 12 nei frrkanm yolunda pusu kurmak i ~in, Cibranh Halid'in akrabalarmdan Hatto ogullarl MehmE!t ve Re§id'i yUz ath ile Varto'dan yola ~lkarn:w~lardl. Bunlar Varto-Hasanova.

GoynUk, KurtyUzU ve ~o§ar bOlgelerini dola§arak Cibran, Seyhkan, Kara­ ba§ ve Zirkan a§iretlerinden topladlklarl yediyUz ki§i He 20-Mart~1 341 gti­ nU Hmls'm Soylemez koyUnde 12 nei flrkanm 34 UricU aIaYl, yolul1da pusu kurmu~lardl .

Asilerin pu us una dU§en sUvari bOltigU kumandam yUzba§1 Halit Bey olmu§, aIay kumandam TaHit Bey, ussatm mevzileril'\i top a tutarak onlan a~r kaYlplara ugl'atar ak dag-Iara ka~lrml §, yere serdig-i kIrk asinin olUsUnU tes it edere HIms'a dogru yoluna devam etmi§ti.

Varto'da bulunan ~eyh Abdullah, Hasananli Halit'le Ali Riza'nm mek­ tubunu almea, bUWn kuv\'etleriyle 23-3-1925 gUnU §afakla Arpaderesi'n ­ deki milli kllvvetlerimize ytiklenmi§, ak§ama kadar yapIlan miisademede sekiz mills yaralanmI§, on asi olmU§, ~eyh bir WrIii bu gedigi a~amIya­ rak ak§am Kirs koyUne ,donmti§tU. lid alay ve U ~bin meveutlu olan Osman Pa§a'mn 12 neiflrkaSl 23/Mart/1341-192 giinti HInIS merkezine, ve 24/ Martta Arpaderesi'ne dogru Kor<;ik koytine gelmi§, Qarek a§iretini HIllIS muhafazasma <;evirm~, Hormek ve Lolan milli kuvvetlerini Varto merkezinin kuzeyinde bulunan koylere gonderip on lara §u emri vermi§ti: 1 - Hormeldi Ali Haydar, emrine alaeagi Lolanh Kamer ve Hormek milisleriyle, 25 Mart geeesi Varto merkezi arkasmdan Leyle { da~ etek­ lerinden ge<;ip Koman-Gorgo ge~idini tutaeak, flrkanm, sabahleyin Arpa­ deresi'nden ka~lraeaklarl asilerin bu gedikte yollarml kesip pusuya dU§U­ reeekti. .

2 - Hormekli M. ~erif ve Lolanli HUseyin emrinde olan diger Hor­ mek ve Lolan milisleri aym geee Kur~ik'ten Varto'nun §ima1inde olan Lolan koylerine yeti§eeek, bunlar da Arr aderesi'nden Varto'ya dogI'u ka~a- . cak asileri, yan ate ine tutU}) 'Ali Haydar Uzerine dii§UrecekIerdi.

3 - Flrka 25. Mart sabalu Arpaderesi'nde asilere saldmp Vnrto'ya dogru sUreeek milli kuvvetlerin yan ve arkadan ~~virmeIeriyle temizliye­ cekti.

K:rs koyUne c.ekilen asilerin, flrkanm Korc;ik koyUne geli§inden ha­ berleri .yoktu. Bunlar 25 Mart gtinU §afakla tekrar Arpaderesi'ne taarruz ~ehit

]4 4

ederken, fll'kanm §iddetli ate§i ile kar§lla§ml§, top ve mak.ineli ttifeklerin sesleri arasmda neye ugradlklanm bilmeyen asilel', ~il yavrusu gibi d:tg,­ hp Varto ovasmdan ~erafettin daglarma dogru kac;ml§lardl. Leylek dagl eteklerinde ve Lolan koylerinde olan Hormek ve Lolan milli kuvvetleri asileri arka ve yandan gevirmi§, Goma-Gorgo gediginde c;ok mti§ktil bir duruma sokmu§lardl.

Asiler tamamen ku§ablml§, ve arkadan yeti§en stivari birlikleri tara­ fmdan yakalanmak iizere iken, Han ~eref daglannda bulunan top~u, asi­ lerle Hormek ve Lolan milislerini tefrik etmiyel'ek, ge~idin ba§mda olan milisleri top ate§ine tutup dagltml§, bll suretle yollan aC;llan asilerden ~eyh Abdullah, Cibranh Kaslm, tsmail ve ti~ytiz ath asi bu gec;itten Varto neh­ rini gc~ip ~erafettin daglarma kac;ml§, Cibranh HaIid'in amcaSl Hasan ile birc;ok asi azgml milisler tarafmdan oldtirtilmti§, ve ussatm birc;ok ele­ bar;larl yakalanml§, gec;ide yeti§en flrka stivarileri Varto bOlgesini tama­ men asilerden temizlenmi§, Osma~ Pa§a karargahml Varto'da kurarak flr­ ka erkam harbi Riza Beyle takip plamm c;izmi§lerdi. ~erafettin eteklerinde ~eyh Abdullah'tan ayrIlan Cibranh Baba ve Kfunil ytiz ath ile Hasanova tizel'inden kendi bOlgeleri olan Goyntik-Karh­ ova koylerine donmti§, buraqa Soylemez Haci Omer'den flrka tarafmdan zayiata ugrabhp ka<;Irllan Hatto ogullariyle bil'le§ip, ti~ytiz ki§ilik bir asi kuvvetiyle, Karhova'nm Hormeklilerle nieskun bulunan ~orik koytinti bas­ ml§, bu koyde olan ~adili a§ireti reisi Stileyman ve Cunanli Mehmet He Tercan milIi kuvvetlerine baskm vermi§, iki milis yaralanml§, Cibranh Babanm daYlsl sabri OIdtirtilmti§, asiler geri ptisktirttiImti§tti.

Bu mtisademeden sonra Goyntik ovasma tahri k edilen Hormek milis­ 1eri Sakaviran koytinde Baba ve Kamil kuvvetleriy Ie kar§lla§arak asiler­ .den Ali-Ntirtik adh bir azgml oldtil'tip ussatlarl Kigi bOlgesine dogru stir­ mti§, bu kuvvetler tigtincti isyan bOlgesi bahsinde aC;lkladlg,m gibi 5-Ni­ san-1925 gtinti Karaba§ mmbkasmda Korir Hormek milli kuvvetlerine sal­ dmp 8 inci kolordu mtifrezesi tarafmdan topa tutularak dagIlml§, Baba, Kamil ve Ha;tto ogullan elli ath iIe Slgl-Caciyan bogazmdan kaC;lp E§ek­ meydan mevkiinde ~eyh Sait'le birle§mi§lerdi.

Flrka Varto'ya gelip yerle§tikten iki gtin sonra yani 27-3-1925 gtinti Hasananli Halit, Ali Riza, Cibranh Halid'in karde§leri, Hasananli Ferzen­ de, Abdulbaki, bine yakm kuvvetleriyle flrkanm arkasmda kalan Hlms merkezine baskm yapml§lardl. HmlS mtifreze kumandam Osman Bey, tarihte herkese nasip olmayacak biiytik bir kahramanhk gosterip anSlZln ta htiktimet konagl kapisma dayanan bu asileri makineli tiifek ate§ine tutmu§, asilerin en azgmlarmdan yirmi yedi ki§inin le§lerini htiktimet ko­ nagl gevirmesinde tisttiste YIgarak c;etin bir bogu§ma sonunda, asileri · Malazgirt'e dog-ru kovalaml§b.

Bu §ekilde hezimet~ ugrayan bu asi kuvvetinden Cibranh Halid'in

F:IO

14 5

kUl'lIl'~leri A hmel V8 S lim

maiyeti geceJeyin atlanm Val'to ovasmda bI­ raj I/> "er aiettin ma gara la ' m da gakla nm l , Hasananli Halit, Ali-Riza , Ke­

rem, v yiln

ar kada§Jul'l htit tiu kuv etlel'ini a la ra k MaJazgird'in ~il' an§a h " Dmti~ J el'd i.

ko­

n

( small Pa;-ja l ~H ' l 19~p "nti :~ Il-iill 'U ula~' K. :Miralay 'l'alat Beyi (2 ) a rlo'd' 11 . Ia lazgirl'e. g" n lermi§, alay 3 /4/ 1925 de Hasananli H alit m v\' t l 'ini ~i I'\7an~ e.rh ko - n oe k u§utal'ak c;etin bir sava§ sonunda a silel'in l> u' m ikdam u t n it etm ~ ., IIa a11a11li Halit, Ali R iza, K erem ve arh\oa. la l'l Ir an' ringr f il'a l' Lmi.,l l'di. Yiiz elli athda n ib al' 'i olan bu a5\il~,' i; Kuruko t:" dekJ askeri bi1'l iklcrim 'zle, Van bolgesind Ian Hay da­ rall v Adema n a ~ir tiel'i \' luradiy Ii Yu su f B y takip ederek l ra n'm Ma ko a aba sma ka<:; l1u..1a l'ch (3) , Her dort. i: yan hOlgesin de irti a ha!'el, i hu 8ul'etle ona erdi. Bu bolgelerden ka 'an :)eyh flu lah, y h Sait, $ cyh $emsettin, Gan ~eyh­ leri Hinli Sali h , ('apa k 'ur beyJeri. Cibra n agalan ve is,v amn b ti t iln eba­ §ual'l U<; :vuz ell ill' ;1/-1, W 2!1 giinii Solhan ilcesinin Klrvaz koyiinde top­ lannll§, bm'"l da n I l'nk V" )Nl tran h udud unu g-e~ll1eye hazu'lann1l§lard1.

Bn asileri yak - IWllal, i~in <;apakc;ur'daki 8-inci kolorc1u miifreze ·j ~ ek-meydan'a dogI'll i1el'Jemis, on ikinci f 1rkanm 35-inci alay! k ayma am LTalip Bey, ell1rinde olan Horm 1 ve Lulan lililli I uvvetJel'iyle birlikte ~e­ rafettin'in kuzey etel'deJ'ini tutmu ... , l~-nc i flrkadau ayrIlan biiyiik bir mtifreze Bog-Ian gediginp. t uhrik edilmi:Jti. J

Vesika: j

Horn'lek Mil i: Kumandam

~

l'if F.fendiye

Varto 6/ 4/ 1341 5/ 4/ 1341 tal'ihli rapOl'Unuzu aldull , Ordularlmlz her laraftan asileri ~akl§tll'ml§, ussatin biitiin me§ayi (I) 12 nci flkra komutalll olan O s man pa!!a, son zamanda MalatY3 mebusu oldu ve Ankarada vefat ~tti.

(2) Talat bey sonradan Mardin hudut komutam olan rahmetli Talat p~adlr, (3) Hasanli HaHt tranhiikiimetine slgmml!i, ve Keremin te~vikiyle sHahInI Mako kaymakamma, teslim etmedigi i l;in asile r, hiikiimet konagl !;evirmesinde makineli tiifeklerle " evrilmi ~ , bu dar yerde yapdan n~iisademede, Mako kaymakamJ ile, Hasanli Halid'in ogiu Semsettin, !Seyh Sa it oglu Glyasiiddin, Zirkanh Kerem.

HasananliSiileyman Ahme t. Abdulbaki ile y tmi~ be!! asi ve birkac; Iran asked olmii§, Hasananli Halit, Ali Ri za, Ferzende, seksen asi ile firar ederek Simkoya Utica etmi!\lerdi, Ali Riza buradan Iraka ve sonra Sul'iyede Ta~nak - Huybun cemi ­ yetine kan~mlll, Hasananli Halit, 25 ath ile 1926 bahan-nda ihtiIaI C;lkarmak i!;in Malazgil'te donerken, arkada!;lan Malazgirt ka ymakamlOa gelip teslim olmu~, Hasananli Halit iki a rk a da ~ yle Sirvanseyh koyundek.i yataglOda derdest edile-rek 31-7- 1926 da D iyar babrda idalll ed iltni!;t ' t· '

146

•

ve aga ati S Ihan'a dog ru ka~ml ~tIr. Inayeti Hak ile u sat pek yalonda kiimilen mahvedilecekti r. Toplarla ve makineli ttifekler le takviye edilmi§ biiytik bir piyade rntifrezesi alay kumandam emr inde olarak 6/4/1341 t a­ rih inde abahleyin Varto'd;m hareketle Baskan koprtisti iizerinde Seli­ kan'a gonderildi. Bu kuvvet Selikan civarmda bulunup Hormek ve Lolan milli ku etlerini emr ine alacak, Goyniik ovasml ve Tokliyan mmtll asml tathi r ve temin edecektir. Bn alay kumandam lie derhal irtibat tesis ediniz.

Bundan ba§ka ayrIca bil' kuvvet ziyaret mmtlkasmdan Kalecik'e gon­ clerildi. Bu kuvvet Bog-Ian gedigine dogru yii iiyecektir. Kigi miiferezesi de Ognut'a girmek iizel'edil". C nuptan ilerliy n ordularmuz Darahini iiz&­ rindedirler. Tekmil a~ iretinjzle bu mtifr zelere yardlm ediniz, ctimlenill g3zlel'inden operim.

12-nci F Ir! a K umandam Mirliva Osman Nuri Bu l'etle KJrvaz'da tazyik edilen $eyh Sait vE( aflnerin §eyh ve aga­ tar1 24/Nisan/ 1925 gtinti Bog-Ian gediginin SIk me§elerinden g ~i·p Mu§ ovasmm Murat koprtistine gelmi§, burada 34-iincti alay kumandam Talat Beyin ate§ine ugrayarak Dirik koyiinden Varto istikametine donmii§lerdi.

6 eyh Sait, Varto'nun Tepe koytinde Abdurrahman Pasa kopriistinden g&­ ~ip Bulamk Uzerinden Iran'a ge<;mek istiyordu. $eyh Sait koprtiye gelirken, burada pusu kuran.. bir tabul" askerle Sel~uklu Hiiseyin'in kuvvetleri tizerine dti§mti§, 6eyh, Cibranh KasIm'm bir plam tizerine ·el kaJdIrmadan Cibranh Kaslm, Ismail, Silvanh $em­ settin, Melekanb $eyh Abdullah, <Jan §eyhleri Ibrahim ve Hasan ve Bog­ lanlI Haci Halit, Cibranh Hatto ogullan Mehmet ve Re§itle elli kadar us­ satm aga ve hocalariyle tabur komutanma teslim olmu§tu, 27/4/1925. $eyh Saitle bulunall iiC; yiiz athnm her birisi bir tarafa (kafileler ha­ linde) dagllml§, Cibl'anlI Kamil ve Baba ~erafettin eteklerinde Hormek milli kuvvetleri tarafmdan yakalanarak alay kumandam Galip Beye tes­ lim edilmi§Ierdi, 28/ 4/1925. $eyh $el'if, Hinli Salih, Haci SadIk ve birc;ok asi §eyh ve agalan da Palo me§elerinde askeri mlifrezelerimiz tarafmdan yakalamp (Japakc;ur'a getirilmi§, Osman Pa§a yakaladIgI ~eyh Sait ve btittin asi ba§larml 10/5/1925 -giinii Varto'dan abp bil' alay askerle Qapakc;ur'a gotiirmii§, bu­ rada bu irticaciler tamamen birle§tirilip kaymakam Sayim Beyin kuman­ daSI altmda Diyarbaklr IstikiAI Mahl<emesine sevkedilmi§lerdi (1).

Butfin bu ~eyh ve ai?;alar ~ eyh Saitle birlikte Diyarbaklrda idam edilmi~, yalmz Cibranili KaSlm, !?eyh Saidi igfal edip kopriiye getirip teslim ettigini, kuvvetle iddia ettigi i!;in kendisiyle beraber kardelflerini ve babasl Kor Ahmetle Hatto oi ­ lu Ra$idi kurtarml!/t1.

Flrkanm ilk olarak Vartoya geli$inde 35 inci alay K. muavini Tevfik beyin ba!/kanhg,.nda Hlnls'ta bir di vant harp a';11mlli. burada bazl asiler cezalarlnl bulmu$­ rdl.

14 i

14/~ubat;1341-1925 tarihinde ba§byan ~eyh Sait isyaru admdaki b irtica hareketi 15/ MaYls/1925 gtinU sona errni§, Zaza ve Kormanc;o §ube­ sine bagII bUttin a§iret §eyh ve agaIannm idamlarl, BabakUrdi §ubesine mensup a§iretler Uzerinde derin tesirler yaratml§, bunlar da isyana hazlr­ lanmak i<;in boIgeIerinde bazl <;eteler te§kil etmi§Ierdi.

BunIal'dan ilk once MU§ dagIarmda oturan Huytu a§iret reisi Haci Musa'nm karde§i Nuh bey elli ath ile meydana <;lkml§, Mu§ dagIarmda bu­ lunan ~igo, Huytu a§iretlerini harekete ge<;irmi§ti. Osman Pa§a bu hare­ keti bastmnak ic;in 19/Haziran/ 1925 de Varto'da binba§l Tahsin Beyi mevki 'kumandam blrakarak kendisi flrkasiyIe Mu§ vilayet merkezine git­ mi§, 34-UncU alay komutam TaIM Beyle l -inci tabur komutaru binbal}l Ziya Bey taburunu, asilerin Uzerine tahrik etmi§, askeri birlikIerimizi~ bu daglardaki kabHe ba§Iarml hUkiimete dehalete getirmi§, Nuh Beyle Haci Musa oglu lzzet'i yUz ath He Sason Uzerinden Hizan ve Garzan kaza­ larma dogru ka<;lrml§.Iardl, Nuh ve lzzet Hizan, Garzall, Be§iri, Sosan havalisinde gezerek, bura­ daki a§iret aga ve §eyhlerine hUkumetin kendilerini kesecegini Beri stir­ mti§. buna misal olarak ~eyh Sait'le arkada§Ianrun aSlImasml gOstererek~ cahil halkl ·kandmp ikinci bir isyan <$lkarrnaya muvaffak oImu§IardI, 11k once Sason dagIannda oturan Bekiran a§ireti bu irtica vak'asl kaplslm a<;ml§, Garzan'daki Pencinaran ve Re§kotan a§iretleriyIe birIe§ip~ 1/7/ 1925 tarihinde Batman koprUsti tizerinde bir alay askerimizi pusu dU§tirUp a&"lr kaYlplara ugratml§Iardl, Bu asilere bir klslm Motki haI~ Hizan a§iretleri, Gazanli Cemil- (Jetto, Be§iri'de Reman a§ireti reisi Emin.

Midyat'ta Arabiyan a§ireti reisi AbdUlkerim ve Hac;:!o da kablarak irtica bolgesini geni§Ietmi§Ierdi.

Bitlis'te bulunan 2-nci flrka kumandam Kazlm Pa§a ve Mardin 48-inci flrka kumandam Cemil Cahit Bey flrkalanndan ve 12-nci flrkadan bir alay bu asjleri birka<; gUn i<;inde dagltarak Cemil (Jeto, AbdUlkerim ve bir~k a§iret agalarml yakalaYlp Diyarbaklr'a gonderrni§, Remanli Emin, Ali-Yunus ogullarl ve Arabiyanli Hacco He bazl mUrteciler, hat boyunda Suriye ve Irak'a ka<;ml§Iardl. lkinci isyan fasb da bu suretle sona erdikten sonra, asked kltalar 1925 Eylul aymda garnizonlarma donerek, dogu ilIerinde kalan ~aki C;e­ teleriyIe Nuh ve lzzet'in takibine seyyar jandarrna birlikleri <$lkarlIml§­ tl (1),

(I) Nub ve tzzet, seyyar jandarma birlikleri tarafmdan takip edilerek.

II-II-1925 tadhinde Mu§ ve Sasson bolgesinden aynhp Nuh, Musulda Neyri §eyni

Mahmudun yamna, tzzet yirmi arkada§lyla

0

kl§ID Kosor daglarIDda

saklanml§tl.

25 Mart 1926 da seyyar tabur komutam Ali - Hikmet tzzet'i Kosor daglarmda ku§a­

tarak birka~ erini liehit vermili ve fakat lzzet'le biitiin ~etesi efradlnm ba§lannl kc-­ sip Mup getinniljiti,

148

Osmanh tmpaartorlugunun kurdugu sakat siyaset yUzUnden aslrlarca dogu illerimizde esen zehirli fikirlerin dogurdugu bu irtica hadiselerinin bu §ekilde sona ermesiyle muhtelif devirlerde bu illerde hUkUm sUren de­ r ebeylik, a§iret agahg. ve sistemi, istibdat ve e§kiyahk, ash ve astan 01­ nuyan Kiirtliik ve Kurdistan sahte adlarl, orladan kaldmlml§, dogu illeri­ nin her ko§e ve bucagmda Cumhuriyetin kanunlarl yiiriirli.ige girerek, f ertler hUrriyetlerine kavu§mu§, Cumhuriyetin yUce §efkat ve kUltiirU . reklere nur doldurmu§, halk bu ,s aadet ve hUrriy~t kar§lsmda TUrkliik­ lerini ve milli varhklarml idrak ederek milli birlige 'SlmSlkl sanlml§ ve C umhuriyetin adaletine hayran kalarak karakuvvete, ve miirtecilere nef­ ret yUziinU gosterip arbk a§iret ve e§kiya degil, Cumloturiyetin mesut bi­ Ter c;ift<;isi, koyIiisU, Tiirk halkl adml almak §erefine kavu§mu§tur.

HUkumet 1926 yIlmda dogu i~in bir islahat lflyihasl hazlrlaml§, bu­ n unla ydlarca halkm slrlmdan ge~inen ve manevi nUfuzlariyle halkl zehir­ liyen bir~ok eski a.~iret aga, hoca ve §eyhlerini garba nakil etmi§ti. Bu yll­ da ~eyh Sait isyamndan artakalan ve dogunun bir<;ok ISSIZ yerlerinde sak­ lanan §aki ~eteleri ilkbaharda meydana ~lkml§, bu c:;apulculardan Midyatb Haca He Remanh Emin ve arkada§lan Suriye'deki Ta§nak ve Huybunla anla§lp bazan hudutlarlmlza saldlrml§, <;apak<;UrIii, Yado ve Hasan Began, ()olekli HUseyin, Kirnoslu Mustafa, Cibranh Ahmet, Abdullah ~orikli Ha­ san, Can ~eyhi Mustafa birlik olarak iki yUz ki§ilik bir §aki ~etesini mey­ dana C;Ikarml§. 1926 - 1927 yIllarmda Hmls. Varlo, Mu§. Sol han, Capakc;ur, Kigi, Tercan, Gene; ve Lice havalisinde soygunculuk yapan, bu ~etelerin takibine ~lkan seyyar jandarmalar, bunlan Suriye hududuna kadar takip ve yurdumuzdan ihra~ etmi§lerdi.

Cumhuriyetin dogu illerinde istedigi sistem tam olarak kurulmul1, en uf k bir §ekavet ve irtica hareketi gozlere c;; arpmaD1l§, halk devlet ida­ resine ve kanunlarma derin bir say gl go~termi§, bu verimli sonuc;, 30/11/ 1927 giinU saym Ba§ akan lsmet Pa§anm Halk Firkasl, grubuna verdigi tarihi nutukla aQlklamm§, om idare, i tikliU mahkemeleri kaldmlml , BU­ yiik Millet Mecliginde <;lkan 28/ MaYls/ 1928 tarihli kamm geregince bUtUn adll ve siya i su<;lar t ecH edilerek, garpteki siirgiinlerl , bari~ e olan bii­ tUn mahkumlar yurtlarma, ve oeaklarl ba§ma domii§Ierdir.

Nub, bey N eyc i !jeybi M ahmu dun yanmda ik i Yll ka lnm j, I 9:18 bahannda K ay­ eride Men fa da bulunan ka rde~i Had M usa ile H ayderanli H liseyin aija. v e o&,ul­ Ian da Kayseriden fi m r edip eyh M ahmudun yanma g elmi§l erdi. $ eyh Ma hmut.

Nub beyi y ine yaru nda all koy mu§, H acl Musa il e H ii seyin pa!jaYI Agnd isyan 1;1­ karmaga gonder mi§, H ac l Musa yolda hast larup o lmii!i, H Cl M usa oglu Medeni.

Hiiseyin pa~ ile A ~n t ek leriue k adar gelmi!j, burada bir pmann ba!imda hepsi uykuya dalml:ilar. Bu sira da M eden i silahml alarak uykuda bulunan Hiiseyin pa§a ile ogulla-nm oldiiriip kellele rin i bi rinci M ii fetti~ I b rahim Tali beye getir ip affa ograml!j. ~e yh Mahmud bu haberi ahn ca H iisey in pa!Jamn int ikamml almak: icin Me­ denin in amcaSl olan Nuh beyi idam etmi§ti. MaYls. 1928.

14 9

BOLfrM: Dog,. llleri

e

a r10 Alevilerinde Eski Tarikat Tiirel ri

• ~orik ko ronde bulurum tal" ll ~ecereden anla~ll(hgma g ··re, Val'to'daki Hormek, LoI 11 al vtIeri, Haci B kta§i Ii'nin zuhurundan once Hora.o;;an ve i§ahur'dll km'ulan AlevtIik ve ta avvuf t a rikat ma gir ip Erzincan bol­ ge ine gelmi§lel' ve 628 - 12 tar ihinde Sel~uk ultam Ala t tin-K ykubat tal'aimdan r h berligi t.asdik edilen Del"\7i§ Beyaz'la Baba Mansur ailelerine l1ll'ak hakkma bagl. nml§lardlr. ~gda AIeviligi kabul den bu halk 680 - 264 tarihlnd H ad Dekta~'m kur dugu Bekta iligin tiirelel'ini oldng u gi bi tarik ler ine karl§tmm§lardll·.

Bn halk dahl Allarlolll'daki Alevi - Bekta§iler gibi ibadetlel'in i Ttirkc;e yapm1J1, :yin-cem meyd:mlarmda OZ Ttil'lt~ neft:s, k §ma, dey~ ve giiI ­ henk 01 umu lardlr. . ym zamanda bu halk. eski Turk atalarm irc;; ok M et­ Jeri . bu tar ikat i inde hit- inan haline gefumi _ TIl sela. Palas Kalmukla­ nndan kant nasilh fasima inanml§lar . Bu inana gore: Insanlar imti­ I an v . eyran i in Ell'vah aIeminden bu diinyaya gelir, bu fanide; her ttirlii be]mslz e aJdabel e§yadan, ve kotliltikten ve nefsin mekrinden sakmarak. ve bir mtir§idi-kam ilin eteginden tutarak kendi nefislerini kar nhktan kurtarn']ar a, ve enliklerini atarak Tam"!. 1 oz yur elderinde gortirle se, bOyleleri olmez. Don g1§ir. Qtinkti onla1' sag-hiP-nda olmiililer , a§lk, ma­ u kJa birle~ i p hakJa o~lerinde gormti§ler, onlann hat m gozleri a~l t her an emali IUilll'yi goriirier. Onlar haIka birl e~mi~ v kendilerini unutm ­ lar dlr. R "yl ce ir can rliinyadan go<;ece 'i giin , gozler irJi kapal' oliimti tak­ lit eder, uyut'. Ruh, falU olan cesedi t k ecler k ayl'l U· ce et ve eaola mahlUkun gozlerinden kaYlp o]up batma ge<ter, bir anda Y11dlZlan , a:yI. gtine~j , , r§ ktirsti gezer rlola§ll'. her yerde hazIr ve naZI!' oInr ... T pra­ ia gomtilen eset bile} r- k yoJunda diinyada eridigi i 'in w'iimez. Su gib" rir. topr ga ve asll mayasma karl§ll'.

Diinyadaki imti harum vermiyen, nefse ve §eytana uyup hakkm buy rugunu :rerine get' mi. en. nefsini karanh d an kurtarannyan eline, beline. diIine mukayy t olmIyan bir adam, bu diinyada hayvam-nabk gibi ya~ar. yeryiizti ndek' insanlru'l e batm ruhlanm inciden bu adam, hakkl burada gor emedigi ic;in kor ve hayvan sur tlidi '. 0, oliir]ten ruhu ir hayva

°

IS O

girer, cesecli derhal ~ii l' ii l', i§letligi su~lara g'or e bu az. p devre inj g~irj r ruh u. 11a) andan hayvana g-e~el', a zap miiddet i bitince ilcinci bir defa yine insan kalt bmda olarak cliinyaya gelir, eger bu fld nci geIi inde kendisini tam!', gOl'diigii azabl, habrlar , 'e oziinti idrak edel' de Hakka. donerse, bagl~lanIl'. oltir ken biT in ~ an olarak er enlere er er , E ger endilli 'drak edip Hakkl k ndin de g(jl'm ezse, II il( nci "liimiind b ii tiin ebedi haya tm sonu­ na kadal' h y a sliatma g irel' r uhu kaJIptan kc Iha g e(}er dola 11'.

Y ul{atl bOltimler de ltclkIadlg,m17'; gibi, btl gprti Alevi ve Bekta~iJel' arasmda t ill'Hi till'lii ~ekilI erd n f sir edil~ , haita btiyiik g'ontilcti Yunu8 Em e b'le d yi lerin in birkacrmda bu ttirlti ina I. m t . 'ri altmda kalml§tIr. Val't o'daki Aleviler Zaza a kontl t uklan 'on <;aglarda bile kurdu al.'l ayin-cem m ey anlar m da Ttil'kge sozle§ir , u m eydanlal' la Tti1'kc;e §ID', nef e , mersiye, k E;m , cleyi§, gtilbenkler l:5irbirinik valar, ayin-cemin manza]'~u;tnda ; e k i Tiil'l aialarnu birGok a.d~t " e inant§lal'l gozlel'e ar­ par d!. Ayin-cem de inc ~ az1al'Ul otii§ti ve c;e§jt 1 a l amla 'Ia kUllan TUr k e deyi!l, nefes ve gti lbenklerin bil' TurK edeb- rH.lll j inde gon'·lIere erdigi ruh evgisi, insa nlan ve d 8th iikIer, ilahi v insani .' evgiler milli ve r uhani birlik bU l'~da k n di i gost eril" krrktmlZ bir , b iruliz 1 r k , gibi bir bu tiinlii I , 'e hoI e gi, ve yol kamm u "zel'inde bti tii n canla11. bir, ve miisa­ vi gOl'en adil bi}' hal< ve hak11 bh' hiiniyet varm. Herl<es yel"inde di~ c;ok­ mii§. derin hi!' sessizliJ( i in de cemde oTmnan, Abdal Pirs ultan, Kayg usu,z Abdal, S h atay'; Gene Abdal, Seyrani, De i 1i gibj . irc;ok Tiirl< za nI~ rmm deyi§lerini ainli y 1', 811'a bunlarm a dJ atlllu geldi mi 'ag lini gogsiine ko­ yarak niyaz ediyorlardl.

Ayin-~en hel'h angi hir b" yill~ aa veya v dHmmda YCiPlbl'ru, Bu vin en ti ,t yel'inde "Pir " ic;in bil' po t serilir , B' postuna gec;er oiururdu, Ayin-ceme gel nler, iki§er dol' er ola1'3 k bu' shu iizerUle koyduklal'l bir n iyazla (<;ol'ek; meyva gibi ) m eydam o1'1.a llla g'al r ek I'iil ua gelir gibi egiJir, Babadan Turk e hir giilbenl{ duaslm aIrr , niyazi iyazciye teslim edel'ek Babanm on "n de diz c;oziip eli . niyaz ed r, bo§ hulcl ugu ir yere oturur, A:in-ceme gelenler bll ' Ill' tIe meydana gelel'ek. 81ra halinde edep ve erkfm la tnrurlardl. Bazan meydana nasip aIm!. kadmlaJ.· fla gelir, mey­ damn bir t al'afmdan sa! kursrl rru. erne gelen her ]'a(l10 e erkek bir yol ve hakik~it ka rdes.i S YJh l', Y IJ an glJmn koca ma uymayan, eyahut zina ettigi i§itilen kadm, e 01 ~ezi tli g; nj yapan, iftira ve nikahh kadm ka~l­ ran, zina yapan erkek, ceme alm rnazdl. emd . eh et v kotti gozle hakan ka dm ve erkek d rhal P ir 'in emriyJe 'emden tiriiltil' ve arbk hi(:bir ceme ahnmazdl.

Ayjn-cem meydanlar m da : kaplCl, yoklamacl, <;iragc:i, ni azci, sUpiir­ geci, s k1, a ~ i, zakir, b aberci, nobet<;i, selman ibi on ilti bjzmeh;i vardl, Bu h izmetc;iJel' Pir'den birer Tiir kc;e gtiIbenk duasiyle vazifelerine ta in edilirl l'dL Bundan sonra Babn Tiirk~e ir gO i de Ifrragl aka r, SaZI

15 1

kendisi veyahut zakire verir, btittin cern "edep-erkan" nutkiyIe dize gelir, ayin-cem ba§lardl. Btittin cem susar, derin bir a§k i~inde zakirin okudugu Ttirk~e deyi§leri ve sazm sesini dinlerdi. Bu deyi§Ierden sonra birka~ dti­ vazde imam okunur ve sonra Kul-himmet dedenin "bugtin Pir bize geIdi, gtillerimi taz geldi. Ontislra Kamberi, Ali Murteza geldi." deyi§i He ~ah Hayatinin: " - Benim pirim Muhammed, benim §ahlm Muhammed, illerin Kabesi val'. Benim Kabern Muhammed" ba§hkh ilahisi okunur, btittin cern dizde sallanarak, hak hak, Allah, Allah, sedasiyle meydam titretir. Pir, uzun bir Ttirk~e gtilbenk duasml okur ve fasla son verir, mtimin sefasl der, btittin canlar birbirini niyaz ederek, herkes bagda§ kurar, sigaralarlm i~er, ve stiptirgeci ortahgl stiptirtir, Pirin huzurunda rtikua gelerek: -

Stiptirgeciyim, GtiruhJ.i nacim Pir divanmda durucuyum, der. Pir

ona: -- Allah, Allah, haYlrlar gele, §erler defola. mtinkir mmaflk matola, stiptirgeci Selman, kor olsun mervan, care gelsin AIi-~ahimerdan, hizmetin hakka gec;e, hak divamnda ytiztin akola, nuru nebi, Keremi Ali, pirimiz htinkarmuz Haci Bekta§i Veli demine hu diyelim hu. diye bir gtilbenk verir.

Bn merasimden sonra sakiler su ve §erbet da~brlar. Cern bir miktar i tirahat ve soh bet ettikten onra, serna fash ba§lar, zakir sazml eline ~~:

.

"Kar§lffilzda ka rh daglar. ba~l dumanh, dumanh ikilikle yar sevenler kalbi giimanli, .....i.imanh. Deryanm iisttinde gezer kaYlk, kimi mesttir, kimi aYlk. Bu' erna edin Tann a laYlk.' Ve saireden sonra: Semaya kalkacak canlarm adl n m d eyi~ le goyliy r ek her defa mda ti~ ki/ii semaya kaldmrdl.

Semaya girlenler, e 'ela m dan ortasm da bir gtilbenk duasml alir, bir­ bh'ler in e niyaz e erek per vaz tutar ve ortada dOnerl er. Zakir ema deyi§­ lerini ke rneden okul'. Btittin r em semaya saygl gostererek ayaga kalkar, Allah , Allah.• eda. iyle meydan t it l'erdi.

S .lIla fash bir saat ,til' 1', semadan sonra imam Hiiseyin igin mersiye­ Jer soy ~n(>l' k l!glulUl', pir , cerne bti uk bh' Ttirl<ge gtilbenk Geker, ayin­ ceme son ver h' \'e , 'iz"nii orada i Cal ra gevir ip §U na illatlan verirdi : " - Hak I.uhammed - Ii h uzurun:in yiiziiniiz alcola, · pir divanmda utaruTIlYu. Imz. ~im di ey cHulaI' hilmi§ olasllllz ki, hak cemin e . n k, ay­ l'lh k, senlik ve nlik) oktur. Siz he ana, bal,a, ka r de§siniz. Bu hak yo­ Iu klld n ine . l all ~tan ke ·lci nuir.. l 1 Imsur lIZ olmaz, su<;;larl lIak ba~§­ llva, esirgiye. Lakin u yola gil' cekler, hal'nm yemiyecek , yalan soyle­ mlyecek, ZllU'l etlU iy r Jdel'dir, I Offi§ lI hakln Tan!'l hakkJdlI', kom§u hak­ kma dokunulmaz. oniil kirilmaz. E manet h iyanet edilmez, Hazreti Pir buyu rmu~ ki: . li ne. belin . diline hip ohm. $imdi, elinizle er i lemeyin, elinizle k madlgllliz bir eyi kaldlrmaym, Dilillizle verd'g iniz sozti (ikrar) ge i aimaym. Yalan, glybel. iftira , buhtan etmeyin. Belinizi saklaym, b~­

152

kasmm don una girmeyin, zina etmeyin. Zina yapan adam ytizbin YIkansa temiz oImaz. Yezitle yabp kalkmaym, herkesi bir mtisahip ve ahiret kar· de§i tutun." der ve eeme mtiminler sefaSl emrini verirdi.

Bundan sonra herkes yerinde rahat oturur, sigara, su,~y ve saire i~erdi. A§~l tarafmdan yapllan yemekler, ve kurban etleri meydana ~eki. lir, yenilil'. Sonradan niyazlar getirilerek lokma halinde dag,.tIhrdl. Bundan sonra eeme gelenlerin hepsi birden izin alarak evlerine donerlerdi.

Anadolu'daki bekta§iler eem kurulurken a§ka gelmek i~in !tire iIe bir mey sofrasl kurar, duasml aldlktan sonra saki bu demi meydana gelen canlara sunardl. Dogu'dald Alevilerde dem yoktu. Bunlar esrar i~erlerdi.

Btitun Alevilerde serini ver, Slrrlm verme, buyruguna fazlaea riayet edilirdi. Bu sebeple cem kurulurken baeaya nobetc;i ve kaplya bekc;i dikiIir, meydan yerine erkekler ve agah kadmlar gelinee, bu hal kom§ulan olan Stinniler tarafmdan gortilmti§, bunlar tahminen bu i§e turlU man alar ver­ m~, ve ~e§it hikayeler uydurmu§, ve en ~ok Alevilerin erkekli kadmh bir eve toplanarak burada mum sondUrUp birbirl€rine girdilderini, asllslz bir iftira halinde ortaya atml§lardl. Aleviler bu dedikodu kar§lsmda sablrh davranarak, slrlarml aC;lg-a vurmaml§lardl. Bu esrar, aneak Cumhuriyet devrinde bu tal'ikatlarm iIgasl ve hie; kimsenin din ve mezhep i~in sllo§b­ nlmamasl yUztinden meydana e;Ikmll~tI. Alevilerde Pir, rehber ve babamn yoldaki buyrug-una b~ egmek §art­ tI. QUnkU, pir, mtil'§it, erenler bezminin ba§l Muhammed, Alinin halifesi saydlrdl. Ayin-eemi. Muhammed, Ali ve lurklar icat etmi§lerdi. Bunlar bu ibadetlerini \'e hakikat esral'lm, oziinU tammlyan kimselerden ve hattl hakikat iImine v ~ kIf olmlyan diger tiC; c;ahariyadan bile saklaml§, serini ver, SlUm) venne, buyr ug-unu tarikata bir esas larak koymu§lardl.

0=- - ­

. 15 3

Bl1L M : Xl

EsJ i Orr Adet. tnan<; ar ve Milli Oyunlar

Dogu illel'indeki hall n "\'e en ok Alevi a§ir etlerin skiden kalIna Adetleri den birisi. r Unli bil'inei kan un a nda y. ' pilan ( a lka;:an t ur esi­ dir (1) . B tiil'e bugiin bile unutul m.an1l§, birr;ok bOigelerde oynanmakta~ dlr. Ka lkagan ~enlig; gete jnde ki>yUn tittin deli a 11 ve klzlarl bir ev bo§altarak burada el ele verip bar tutar . e abahlat" kadar oynarlardl. Bo barda, varsa d " ul <;all 1 . y s . d 'nkanhlar tti1'ldi soyle}' oynamlIrdJ. Bal' ba§lama dan once bir oglan, kadm elbi 'm gi er, ytiziin ti ]UZll ipekli bir pe<;e ile orlerek g Uzel Lir. gelin g ib i . iislenir. yn bix elikanh <la, ba~ §1Da b hn ..a) ke<;e parc;alal"illl aglar, afasm' k e<;eden bir tiHl h ge<;i~ rir I'tilahm .trafmi ot bm malal'lyla sar r , ve bl1 burmadan heline bir ku~ ~ak agIar, ye ke<;i ]nlmdnn dtizdUgti bil' ak sakal! g n in . yapl§tInr. bu ad ttl gen<; bi!' admla 3vl enmj~ , ah §i bil' ihtiyara benzerlik Y"P:.ll".

Bu komik ih tiyal'm a I (Kalk agan) k oca, ve g n<; 'il' gelin klyafetin gll'en delikanh da onun kal'lSldlr . r lk..'lgan k al"lS1nJ 111'ka SI a takarak elinde m ii thj~ Jil' sopa iI evlerj dola~ ! r. Yolda yiiriir k 71 kaha, kaba, mm l­ danarak ortabgr velvel y e ed r. Btittin l,oytin a km delikanhIarl onun pesinde slralaDl g xerler. Gene; kachn koc.asm nan goniilstiz oldugu i ~in. arasu'a gizliden yiizii nti a rl a. mda dola~an d likanhlar a eviri r, onlara i§a ­ r et eder, kalkagan bu i§ereti ortince elind i sopa He deli 'anhlara sal m r , onlan/sopalar kac;ll'll' kansllli hem s pa ile tehdit eder v . hem de kendisi­ ne hainlik yapmama 1 i~in yalvarll", v oper. Delilran l!lar kalkaganm bu Juh btkllgrlll aortil1ce kahkalu yl avurn d ar.

1agan bun an ofkelenerek geri doner, deIikanhlan kovalar . en. gelin meydanda ya lrnz kahnca, de­ likanhmn birisi onn ka u'ma i in hir tamfa sakInI', Ktl.lkagan doniip ka­ nsml bulamaym 'a, kiipl r e iner, : a: gn aYI kopal'll', E li ndeki sopa ile r astgeJc : aIdlrll', Nihayet ka1'l. In I bir genein ya noa ulunea ana a rlhr, "per hlc;bir !jey o lmaml ~ gibi; gelini ol(§ar kendisini kaYlP et t igi 'c;in sn~ ~ l edigini , e bn sUC;UI1un , ff m ! diler , onu tela-ar pe§ine t akarak evleri do­ la§lr, DelikanWar da yine kendisini takip del' dliTUrlardl. .

(1 ) Besim A talay, Be ta ilik edebiyatl adl. eseTinde ; K almok biiyiik bayr mlanndan biri i bu aydadl r d iyor,

] 54

T iirklerinin

'Kalkagan gil'dig i her evin . ahibi kar§lsmda dikilerek m uthi§ bir seale elam verir. ve hemen kan mm eHni tutarak ynar. Tih'lii rnaskara­ llklar yapar . Bu oyunda delikanlliarm gene; geline i§aret ett ikler ini goriince oyunu bll'akarak lindeki s pa He bunlara s' ldml' ve Ofkesinden olrnu§ ibi ev sahibinin ontinde yer e serHiI'. Kansl kalkaganm ba§l ucunda aglar. n u aYllbr. E v snh ibi kulkagana ba hl}i§ larak yag, buIgul', un verir, kal­ kagan u suretle t oplarugl bah§i§leri yanmdaki delikanhlar a lr tlatlp, bar vine doner, Eu evde kazanlar 1 r uIur, a~<; llar i§ler bUttin koyUn klz ve delikanlllarI sabahlara Ita ar bar tutar varIn soyl r eglenir ler di.

IIalk, mil i ftdetl 1'i ocaga gosterdigi sayglyt Ullutmamt • es1 i TUrk­ ler Ie ldu': u gibi dogn ill r iniu bUt "" n kabiJe v e boylan, ba a ocagtn ve as.trlarca "nee ehit dii~en atalar mezarlarma ve sId Tur k bilginlerinin kw'duklal"l caklal'a UyUk bir s Ygl gost rmi§, bUl'Hlardc km' anlar kes­ rrti ve J adet tmil;Jlerdi '.

Arletlt!rin n 6nemli inden b irisi de, 61i.ilerin hayrattdlr. Btitti n koylel her yIl 'lonba harda onceden olmti lerin haYl'a tml vern.. Bu h ayrat ic;in birkac; k Ul'!)' I esilir, kazanlal'la t, pilav, helva pi§iriler lc bUtiin koy v hatti~ cival' koylere kun ara - dag,hhr dI. Bundan ba§ka her koyIii, Allah v~iund a 'adaka olru" k bi rk.-'l.~ kur ba n kes r, etini boIel'ek, C;ig oJarak kom­ ~nlara t aks im del'di, Dogu ill rindeki hall ve en r;;ok Ale\iler; 17 r umi mart gU niin ti yuba§] e bayram sayat']ardl. Bunhm inanlarma gor , 0 giin iin gecesinde herkes uykud iken hi.i ttin dug-Iar, aga lar , n bat ve mahlfi. at Tam ya secdeye iner. 0 g{" n h erke in YIlh k nzk e muk adderatI t ayin edilirdi. Bu rnaks atla her e in a ' e r isi al'§am dan evindeki nUfuslarrn adedine gore ufak ta§ top­ lar, u tm~ larl v hacas d § lasm ncla yere kor dn. Her ta~ m hangi nil­ fusa ait oIdll o-unu ic;ind n b lli eder, sabah bu t a lru' yoklamrken hangisi­ nin altm a lurmlzl bocek girmi§se, 0 evin nzkI, 0 ntifu sun yiiziind verilir. diye itike,t edilir di. 17 mart sabahl h el'kes giizel giyin il', bayrarn yapar , biitiin vlm'de yemeklel' ve ziyaf etler yapIhr . (0 ltiy ikram edilir ve ye­ megin sonunda 6liilerin r uhuna lir f tiha okunurdu. n d imi hav dar olan dog u iIlerinin koylerinde, esl iden pek az hast ahl, vllrdl. Ie; hnstah klul'lDl bilen yok gibi jeli. Sl.malar iple ha glamrdl. Ya]ruz, ot uz, kIrk YJlda, bir kere lekeli hurnrna-t if u, hastahgl alg n halinde koy­ lere g ir er, in san klTlJlU b §lard . Halk bu hasluh gm dIm ve kor anrna <;a­ r e1erini bilmez, buna (hal) hastah tt denirdi, bu hastahgm bat m , amlan t arafmdan fl ila ndig ma ehas ta dU ec klerin adlru'Inm hahn adamlar l def~ terin e yazdI olduguna e haldo n f ermam olmadlk a, hi<; ir ldmsenin bu deftere ya zIlmI yaca ~ e yazllanlarm sadaka ve AlIaha yalvan §la kur­ t ulacagma itikat edilir di. Bunun ic;in sag bir adam hast adan kat;maz, onun ka liP Ie yemek yer, hastamn ter ine girer ve hastaYl tiirbe ve §eh itlere g turtir, bazan boyleler in hast alanmadJklarl gibi, hastalar da, var dJirI t tir­ 155

be ve oeaklarda iyile§ir, halkm itikat ve inanlarl artar. Sadaka ve §Ukran kurbanlarl kesilir ve hie;; kimse mikrobun adml bilmezdi.

Hal hastahg, sonbahar ve kl§ aylarmda kendini gosterir, bu aylarda oliim e;;ogahrdl. Yaz aylarmm gtizel kokulu havasmda sltmadan ba§ka has­ tahk yoktu. Sltma ytiksek yerlerde degil, ale;;aklarda olurdu. Halk bu se­ beple bahar ve ~z aylanm eennet, ve kl§l eehennem diye vaslflandmrdl.

Ba§ agrlsl ve sanel ie;;in bazl otlar kullamhrdl. <;lklk ve kmk ie;;in halktan e;;ok iyi doktorlar yeti§mi§, bunlar bire;;ok azasl kmlan bir adaml ayaga kaldlrabilirlerdi.

Hasta dii§enleli gormeye gitmek ve beraber helva, bal, meyve gotUr­ mek, her kom§u ve hatU~ civar koylti ie;;in insani bir bore;; halini alml§b.

Hastamn kuvvet bulmasl ie;;in yagh yemekler ve helvalar yemeye zorla­ mrdl.

Oltime kar§l herkeste sonsuz bir saygl ve korku vardl. Azrailin dola­ §arak iyi ruhlan §efkatle ve kotiiIeri hl§lmla alaeagma inamhrdl. Herkes bu htikme kar§l boynunu btiker durur, "oliim Allahm emridir, bir gtin do­ gan bir gtin Oltir" diye teselli bulurlardl. Yalmz insam Oldtiren, telin ve te­ dip edilirdi. <;tinkti adam Oldtiren hakkm binasml Ylkml§b.

OItintin ayaklarln,m ba§ pamlaklan ve e;;enesi baglamr, gozleri yumu­ lurdu. Biitiin halk Olti"ntin etrafmda toplamr, aile halkIyla birlikte aglardl. liiyti yerde blrakmamak ie;;in e;;abuk gommek ve mezar kazmlya gitmek herkes'n borcu idi. Cenaze merasimine btitiin koylti ve haWi eivar koyler katIhr, bir eenaze alaY! halinde mezar ba§ma gidilirdi. Burada matem de­ yi§i olan (suvar e) soylenir, halk aglabhrdl. Eger Olti bir aile ba§l veya kabile reisi ise, herkes kara giyer, aylarea me t ern tutarlardl. Kabile reisi­ nin cenaze alayma gelen diger bir dti§man kabilesi reisi, iyi karl}darur, 'e hatt.a iki ka ile arasmdald dti§manhk kalkar, kanlar bile bag,§lamrdl.

Cenaze alaYI toplu larak koye doner, Oltintin kom§ularl tarafmdan konuklamrdl. Oltintin meZal"l terk edilirken birer avuc;; toprak abhr, oraya gotiiriilen odunlar geri g t irilmezdi. Oliintin evinde birka~ gtin yemek pi­ §irilmez ve i§e bakllmazdl. Oluntin ev halkl, koml}ulan ve dostlan evvela ziyaret ve som a davet edil rek teseIli edilirlerdi: Taziyeye gelen eivar ostIal' v l·ol11~ l.l lar, oW ev halkmm elbiselerini Ylkabr ve karalanm in­ dir" lerdi.

Oliiniin lbisesi fald rlere ve Oltiyti Ylklyan ve namaZlnl klldll'an kimse­ lere veriIirdi. Her oltintin bal, mda mutIaka yasin okunur, ve gomiiIdtikten soma tel in eri lirdi. Oliinii n fesi, sae;;l veyah ut ba§ka bir asarl evde sak­ Ian r, bu e§yalar yllda bir I ere ortaya dokiiIerek matem edilirdi. Eger olii dti§ma.n kabileler tarafm da oldtiriiImti§, bir ai§ret agasl veya sayIlI bir yigit ise btitiin ka He halkl yIllarca candan matem tutar, mevcudiyetini intikam ugrunda harear, intikam almmadlk"a, karalar indirilmezdi. Kabile 1 56

,fJairleri, bu aCI olay i~in hazin tiirktiler diizer, onlan yamk yamk okuyarak balkl bu intikama te§vik ederlerdi.

Dogu illeri halkmm atalarmdan kalma adetlerin birisi de mezar kal­ dlrma ttiresidir. Asya'da eski Ttirk atalarl tarafmdan diizenlenen bu tiire, Rumi haziramn tie;iincii giinii ba§lar. 0 giin oliiniin mezarl ba§mda koy ve civar koyler halkl, toplamr, gelen her aile sogu§, kapama, helva, peynir getirir, buraya gelen biitiin delikanh ve klzlar siislii elbiseler giyer. Meza­ nn ba§ma deste e;ic;ek koyarlardl. Hazin bir tiire He mezarm iistii soktiliir, yaPllml§ ta§lar dikilir, mezara iyi bir §ekil verilirdi.' Bundan sonra yasin okunur, dua edilirdi. Ve daha sonra ziyarete;ilerin getirdikleri yemekler birkac; sofra ile yere konur, yemekler yenildikten sonra umumi bir fatiha He torene son verilirdi. Mezar kaldlrma toreninden sonra oliiniin karlsl veyahut kocaSI evlenebilirdi. Hie; eVlenmiyen ve kocalarmm habrasiyle Y8§1yan kadmlar da V'ardl. Karde§in karde§ kansiyle evlenmesi ie;timai bir bore; saythrdl.

Dogu illerindeki Alevi halkmda, karlslm bo§ayan yoktu. Kocasml sevmiyen bir kadml hie; kimse kabul etmez, c;iinkii namus telakki edilen bu dava oliimle sona erebilirdi. Ba§kasmm kansma goz koymak pek azdl.

Aleviligin bu i§ iizerinde e;ok tesiri vardl. Zina edenler, nikahh kadm ka­ i;lranlar. ayin-ceme almmaz, koylere sokulmaz, bu gibilerle yold8§hk edil­ mezdi. Imam Cafer mezhebi iizerine kesilen nikahta bo§anmak yasaktI. Intihar Allaha kar§l isyan saYlldl~ ie;in hie; kimse intihar edemezdi. Ba­ zan zorla kae;Irllan gen~ klzlar kendilerini iple asarak intihar etmi§Ierdi.

Lohusa kadmlara e;ok dikkatle baklhrdI.. Kadm dogurur dogurmaz, og­ Ianm gobegi yeni bir ble;akla kesilirdi. Ble;ak akar bir suda Ylkanarak sarg1ya sar1hr. oglanm ba§l ucuna konulurdu. Kadmm sanClsml durdur­ mak iGin yere biz dikilirdi. Kadm gece beklenmezse, cin, peri ve kabuslarm ic;eri dalarak, kadmm cigerlerini koparacaklarma inambr, bu sebeple kO­ yiin k1zlan lohusa evinde toplanarak sabahlara kadar bar tutar, §arkl soy­ ler, hastaYl bekler ve eglendirirlerdi.

Kadln yedinci giinii e;ocugunu be§ige kor ve kIrk giin kimseye gOg­ terme~di. Bu kIrk giin ie;inde lohusa evinde ate§, tuz, kap gibi §eyler d"'an verilmezdi. ~rkek evladm klzdan biiytik bir farkl vardl. KIZ, el-ate§i. oglan baba-ocagl saYlhrdl. Klzlara, evlenme e;a~na gelinceye kadar e;ok iyi ba­ klhr ve iyi beslenirdi.

Klrkml bitirmiyen bir e;ocuk evde yalmz blrakIlmazdl. Qocugun ba§l altma bir miktar ekmek konur. Yiizii ortiilii blraklhrdl. Klrktan sonra <;0­ cuga ad taluhr ve kutlamrdl. ZaYlf e;ocuklarm beline ve ba§ma mavi bon­ cuklar talnllrdl. Gece saYlklayan c;ocuklara cin sata§ml§ diye ba§Ian altlna hamail konur ve ip baglamrdl. Qocuk bir ya§ma gelinceye kadar sae;lan, brnaklan kesilmezdi. Qocuklan ya§amlyanlarm iizerinde cinlerin bulun­ 157

duguna huktim edilir, hoyleleri i~in kena rI Kur'an ayetleriyle yazdI tag indiriUr, oy ol~ti s ti baba v h calal' tarafmdan baglamr dl. Yahut nefesi kesk in erl r e ve tiirbeler gidilerek tehen'ik ahrurdl.

Biiyiimti§ bir c;OC UgUll vazifes i; babasInm huzurunda kOllw~marnak. babaslyla sofraya oturmamak, koy i~inde haylazhk, ku­ marbazW\: gibi §eylerden ka~mmakb. C;ocuk akrabasmdan ve k6y halkm­ .tan biiytiklere kal'§1 terbiy Ii davramr, onlara saygI gosterir, yalan soyle­ mezdi. C;oculdara bahalarl ytiz vermez, kIZlal'llll terbiyeli, ve oglanlan hem .rbiyeli ve hem de he:!' ~i~liige kaI'§I koyahilecek metin birer delikanh ·)Iara yeti ~til'irlerdi. Bu halk arasmda ziihrevi hastallklardan eser yoktu. ~ i ga ra j ~elllek,

Dogu halkmIn 'e Alevi a§il'etlerinin n eski iiiletlerinden irisi de ;;tinne dtigiinler idir. Bunun tarikatta btiytik bir onemi. vardlr. C;Unkii , Hazr t' P ygamber, torunlarl Imam Hasan ve Imam Hiiseyin'i stinnet edel'ek kir elige biiyiik bir In met vermi§ti. Kirvelerin al'alarma imam kam girer, kirveye hiyanet yapllmaz, ~ocu~mu stinnet eden kimse, ona ; evdigi \' begendigi bir kimseyi kirve eder, kil'vesini merasimle evine da­ vet ett ikten som'a kom~ularIm ve dostlarml bi!' davetiye (mum) He top­ lar, dtigtin evinde ve koy meydanmda davullar ~ahmr, athlar cirit oynar, kadm erkek bar tutar, §enlik yaparlardl. Ak§am bar i~in bir ev bo§altIhr. Davetliler ve koy haHn sahahlara kadar burada davul ~aldlrir ve oynar­ lardl. Konaklarda sazlar c:ahmr, eglenilirdi.

Ertesi gtinii <;ocuklar kirvenin kucagmda oturtulur, siinnet edilirdi. tinnet arasmda kirve <.;ocuga getridigi elbiseleri, paraYI verir, siinnet vapIldlktan sonra ~ocugun babasl bu hediyelerin iki kabm kirveye verir, mecliste bulunanlara da ayn ayrl hediyeler verirdi. Bundan sonra §erbet­ ler daglbbl', meydanda birka~ kilim serHerek et, pilav, helva, ho§af kap­ lanndan btiytik bir sofra kurulur, btitiin davetliler ve halk yemek yer, meydanda cit'it ve mim oyunlar oynanarak torene son veriIir, herkes' izin alarak evine giderdi.

Siinnet evinin I{oyltisti ve akrabasl ~ocugun babasma yardIm eder, misafirleri konuklardl. Bazan kirvelik, birbirinden adam oldiiren iki aile veya a§iret arasmda olur, kirveligin hiirmetine kanlar bagl§lamrdI. Bu ~ekil ldrveligin onemi altar, dtigtin evi.n e yiizlerce ath Yl~hr, toren bir hafta stirer, boyle bir kirvelikte yiizlerce sarI altm harcamr, btiytik mas­ Taflar yapllIrdl.

Dogu illerinin btitiin kabile ve boylarmdan diigtin tiireleri en b8§ta gelir. Halk otedenberi sel'best bir §ekilde biribirinden sakmmadlklan i~, bir delikanh istedigi zmnan bir klZl gorebilir ve evlenebilirdi.

Oglan kJZI gOl'dtikten sonra, yakm bir slrda§iyle annesine haber gon­ rterir, annesi bu i§i babasma duyururdu. Baba ilk once yakm akrabasma ve dostuna dam§arak i§e ba§lar. ya kendisi veyahut hatm sa~'llan bir adamlLSS

buhaslJlCl gonderir, rum a aSl ; ann nzaSl arsa glan bab sma, soz verirdi.

OJ kl~ m

vasltasiyle 1m!:! yoklar.

Oglamn ba a 1 bu s "zden sonra kl'aha ve koyliisiinU to hyarak klZl istemeye gider. klZ e\ 'nde bUyUk bir cemaa t toplam 'd!, 1Vleclisin bir di­ yecegi oImurhgllH soylerdi. Ve sonra kahmg-ba§hgml ild kat olarak ister, hunun bi!' m ' lini mecli in hatmna ba~ §Iar, ba§lI~ l<eser, meclis diz ti tUne gelip :. Ilahm emri del' eslenu'di. KlZlll 1ahas l a§hgmdan bir mik­ tarml Allah emri iqin agl!~lar, dua olmnur, m eli. ay ga aHo opU§ur, ~erbet i iIiI'. t or n • gon verilir di. Koy delikanhlarl bar t.utardl.

1 lZ i. tenildikLen birka y omH oglan klZl '''rmeye gider, ikiuei bir ni§an taharch. Oglan. klz evinde 0<;; g'On kouukJamr, 1u z evine getir digi hediyeleri verinli. Oglan evine donecegi giin ka, IbabaSl ona, ve beraber g eldigi athlul'a hirer hediye verirdi. Oglanm hediye i bir at veyahut bir tufekt i.

KIZ i. erne dlsmda larak, klZ ka~lrma suret iyle evlenenl r de pek ~oktu r. Bu i§te ilk once kIZ, oglan birbirini goriir. egenir, ondan sonra oglan biT gece if;inde lma ka~ nr, akl'abasmdan veyahut hatm saYllan b' adamm evine g 6ttil'·il'dii. Ev sahibi iki gUn i<;inde etrafml dinler, klzdan g 6nOIIti oldugunu sora l', nikfthlal'lm klyardl. Gerdek gecesi ev sahibi et. pilflV daglttr, dUg-tin yapt1l'lrdl.

Ev sahibi diigtinti yapbktan som'a, oglanm babasiyle gorU§iir, bir alay athyla klzm haba 'ma giderlerdi. Klzm babasl once, klzar, 6fkelenir, ert ytiz gosterir. fakat oglan tarafl bunlara katlamr, yalvarlr, klzm baba­ xmm gonliinii ahI', istedigi ba§hgl verir barl§mh.

Bger bu ka~ll'lna ba§kasllll zarara sokmU!~, veyahut ayl'l bir kabfIeyi i1gilendirmi§~e, ve klZ ni§anh ise, 0 zaman i§ degi~ir, bazan bu yiizden iki kabile veya koy biribirine gil'eI', ol'tada kanlar d6kiilUrdii. Akramyla ka~­ lmyan hir klZ affedilmez, hatta hizmet~isiy]e kagan bir aga klZl, oglanla birlikte oldiil'iiliirdti.

KIZ istenilip ni§anhsl tarafmdan goriildiikten soura klZ, ve oglan ba­ balan gorii§el'ek gelin getirme gUnii tayin ederler. Bu sure en <;o}{ bir fl} I veya, alb aydlr. Diigtinler sonbaharda yaplhr, ~ift<;i bu mevsimde i§lerini toplaml~, atma bal{ml§, durumunu dUzeItmi§tir. , Diigiin giinleri yakla§mca, oglanm babasl civar l{oylel'e (mum) deni­ len birer elm a veya §eker par<;asl evlere gondel'erek, haHn dUg-tine davet eder. Bu suretIe ~agrllan bolgenin biitiin athluTI dUgtin koyUne gelir, ko­ naklara yerle§irler.

I DtigUnciileI', arasmda hahn 8aYlhr agalar ve zenginler de bulunur, hunlarm hizmet~ileri beraber gelir, aynca diig-tine piyade koyIU de gelir, hunlar bar tutar, dUgUn alaYl ile klzm kOyiine gitmez, klZ gelinceye kadar ~Uveyi et);lendirirIerdi. Oglam giyindiril' ve eline kma yakarlardl.

Diigtin alaYI oglanm koyiinde toplamI', bahasl kendi evinden veya ak­

rabalarmda dUgUn alayla gitmek il;in iki gen~ gelin hazrrlar, bunlara (berbU) naml verilirdi. Berbtiler gelini getirmek il;hl dUgun alayIyla giderlerdi.

DUgtin aiaYI ve berbtiler binerken, dUgUn aiaYI yolda cirit oynar, tUrkU soyler, klZlll koyUne gidilirdi. Bazan klZ tarafmm atldan dUgun ala­ yml bir saatJik yoldan kar§dar "hilat" verilmezse ktilah kal;mrlardl. DU­ gUn aiaYI koye gidince dUgUnUn ba§l ve berbtiler klzm evine iner, diger atblar koye daglhr, koylti bunlan gayet iyi kar§llardl. KIZ tarafl 0 ak§am bar il;in bir ev bo§altIr, klZ tarafmm bUttin klZ ve delikanhlan, ve dUgtin aiaYI bu evde sabahlara kadar bar tutar ve davul I;aldmrlardl. Ve her gUn sabah ak§am koyUn meydanmda cirit oynamhrdl.

Bar evinde klZ tarafl maskarahk olsun, (e§ek) ister, dUgUnctilerden gozierine kestirdikleri birisin i e§ek diye gosterirlerdi. Bu hadise bazan gtilti§meler ve bazan kavgalarla biterdi. Ciritten sonra her iki tarafm en iyi atlan kO!juya gider, hangi at I;lkarsa 0 taraf §ohret kazamrdl. DUgun­ lerde bazan her iki taraf delikanhlarl gUre§ir, a&'Ir ta§ atar, mania atlar, ve meclislerde §airlerini imtihan ederlerdi.

Klzm babasl bir taraftan dUgtinctileri idare eder, diger taraftan klZln hazlrbgiyle ugra§lrdl, Inzm I;lkacagl sabahm ak§aml, bUtUn koyUn klZ ve gelinleri, klZln odasma gil'er ellerine kma yakar, bar tutar ve tUrkU l;aiI­ nrlardl. Berbtiler; klzm el ve ayaklarma, ve dUgUn aiaYI atblannm ellerine kma yakar, herkes kma hediyesi diye gelinin sandl&1na bir miktar para blraklr, bu paralal' berbtiler tarafmdan toplanarak klza teslim edilirdi. kIzm karde§i oz eliyle klzm ku§agml baglarken berbtiler ona mUnasip bir he(ijye verirlerdi. KIz bUtUn gUn ve gece ipekli perdeler arkasmda berbU­ lerin yanmda oturur ve kimseye gorUnmezdi.

Klzm evden I;lkacagl sabab, babasl kazanlar dolusu koyun ve kuzu eti, pirinC$ pilaVI, helva ve ho~aflar, yogurt ve peynirleri meydanda birka!; kilim Uzerine dUzer, bUtUn dUg-Un aiaYI ve koylti saf, saf bu sofraya oturur . yemek yer, ayrlca bUtUn evlere kaplarla yemek gonderilirdi.

Yemelden sonra bUttin dUgun aiaYI atlara binerek klzm kapisma gelir.

Evvela gelini, sonra berbtileri bindirerek tUrku ve sHah sesleri arasmda yola I;lkarlar, klzm karde§i veya akrabasl birkal; ath He bunlan bir saatlik yolda ugurlar, bunlar hilatlarl verilerek geri I;evrilirdi.

Dug-Un alaYl oglanm koyUne yakla§mca; atma guvenen bir delikan14 cihazm yastIgml koye dogru kal;lrlrdl. Dugun alaymdan bir kafHe ath, bunu takip eder, yeti§irlerse yastIg,. bir ba§kasl ahr koye gider, yeti§emez­ lerse, ath yastI&'I kurtarml§ ve koye gitmi§tir. GUvey bu athya bir hedi­ ye verir, at nam kazamr.

Giivey dUgUniin koye yakla§tI&'Im anlaymca, kom§ulardan birisinin evine gider, bir sUrU delikanh etrafmda toplaml', onu "elma atma" torenin­ den savunmak il;in ellerine hirer sopa ahrlardl.

Diigtin alayI oglamn evi kapIsmda atba§l eder. Oglan sagdI~ ve deli­ 160

kanhlar girdikleri evden ~lkar, dtigtin evinin sivigine gelirJer. Oglan ve sagch~ (aiIzJan mendillerle ortUlti oJarak) ellerindeki elIDa ve yemi§leri si­ vigin ontinde at tizerinde duran gelinin ba§ma sa~ar, ~ocukJar bu yemi§Jeri toplar, onlar da evvelce oturduklarl eve dogl1l ka~arlar. Dtigtin evinin ka­ plSmda bir alkl§ tufam kopar, kaym atasl gelinin hilatIm vererek attan indirir, berbtiler gelinin ayaklarl ontinde de ti kIrar, onu ahp ie;eriye per­ delerin arkasma gottirtirlerdi.

Gelin istirahata dalal', giivey bulundugu evde, arkada§larlyla vakit gee;irir, dtigu.n alaYI inmeden meydana girip cirit oynar. Ak§am yemegin­ den sonra btittin dtigu.nctiler bir evde toplanarak ~aldIrlr ve bar tutarlardl.

Gtine§ dogarken oglanm evinde et, pilav ve helva kazanlan ortaya ~ekilir, iyi bir salon veya damda bUytik bir sofra kurularak yemekler yenir, yemekten som'a gelinin cihazI a~IlIr, geline ait e§yalar kendisine gonderi­ Iir. Qorap, heybe, ~ama§ll' ve at e;ulu gibi §eyler, dUgtin athlarma ve koy halkmdan mUnasip olanlara daglbhrdl. Cihaz fazla olu1'8a, kIzm babasImn klymeti ytikselirdi.

Dtig-Une davet edilenler, hallerine gore dtigtin evine, koyun, yag, bul­ gur gibi §eyleri beraber getirirlerdi. BOylelerine ·at c;ulu ve c;ama§Ir verilir­ di. Hediyenin en agIrl dtigtin alaYl ba§ma verilirdi. Ve dtigtin alaYI daiI­ IIrdI. Gelin perde arkasma geldikten sonra berbtiler ellel'ine "e;eres" sinisini alarak gtiveyi gormege gidip klzm yanma getirirlerdi. Gtivey gelin odasma girince gelin onu kaT§dar, ellerini birbirlerine takar; garti§tirlerdi. SagdIe; kaplda nabet bekler, gelin gtivey murat almca sagdH;, bel} el sil£ih atar, ec;iride bar tutan kIzlar giilerek barl terk edip evlerine giderlerdi.

Gerdegin sabalu, oglanm annesi bUyiik bir sofra kor, kOyUn biitiin until kadmlarml davet eder, kIzm bekaretini temiz bir bez ie;inde kadm­ lara gosterip, klzm namuslu oldugunu ispat ederdi. Bekareti kadmlara gos­ terilmiyen klzm klzhgmdan §"Uphelenir, bozulan bir klZ ertesi gtin babasI­ run evine geri c;evrilirdi. Eger erkek klhbIk ise, veyahut kI2m geri gitmesinde mUhim, ve gtiC; bir i§ ' dogarsa, buna goz yumu]sa dahi, o gelin bUttin hayatmda akranlarl ve halk arasmda namussuz olarak . saYIbr, kocasl SIraSI gel~ikc;e onu zehirler ve Oldtirtirdti. Boyle bir kadln oldtiriilmezse dahi, ebediyen, kocasI, annesi, babasl ve oz akrabalan yamn­ da gozden dti§erdi, fakat bu hadise ancak binde bir ya olur veyahut 01­ mazdI. Bir gelin, ya§h kadm ve erkeklerle, kocasmm babas] veagabeyisi ile konu§maz ve onlara ytiztinti gostermezdi. 0 ilk gtin oglan evine gelince kaYIn annesiyle konu§ur, bir evlat gibi ona sokulur, onun hizmetinde kusur ~lemezdi.

Gelinin babasl ve kom§ulan onu ziyarete gelince, gelin kendisinden buyUklere ytiztinti gostermez, ve onlarla konu§mazdl. Onlann hal habr

F:ll

161

01' nalarm a kar l. Hili gog-stine ba, amI ayglyla egilil', ve getirdikleri hedi el r i a I I' kabul ederdi. Bazan da, kaym annesi geline terctiman olur• . . oyledikler ini ziyal' t~ilel"e anlatlr dl. Gelen ziyaretc;i1er gelinin gen~ akra­ ha an, dostlan ve ~ agd a Ian ise, gelin bunlarl tath ytizle kar§Ilar, kendi­ lel'iyle konu~ul' ve yanlal'mda ot urllrdu, Gelin bunlarm hediyelerini bir karde§ goziiyle hab II pdf!!' ve kendilerine kar§lhk olal'ak, C;Ol'ap, mendil ve sarma gibi )lI~Qiyelel' vetril'di.

Gelin hu '5UZ tal1l(lJ~ hir akraba veyahut dost delikanh ile konut ur, hediye alit·, vel'ir. fakat yanmda oturmaz ve ytiztinii gostermezdi, Gelin evde kendisinden hiiytik olanlann yarunda c;ocugllnu kuca~na almaz ve ilk ~oeu g;u nl1 oog'urunraya kadar ba§ka hirisinin klZ <;ocugunu kucag"na almazdl. . .M.illi inanlal'a gelinee: Dogu ilIerindeki boy, ve kabileler ayn ayrl birc;ok inanla1'a ka]llhm§lal'dl; bunlardan bazIl~ll'l; gtine§ dogarken, selavat verir, ve omuzunu operlel'di. Ay ve gtine§ kar§lslllda dua ve ibadet edilirdi. nilhassa Ale\'iJel' ay AIi'nin, gtine§ Muhammed'in nurudur, derlerdi. Ay v~ gtine§in, yIldlzlal'm, ve e§l'ef saatinin insanlal' ve insan hayab tizerindeki tesirine hel'kes inanmll. Husuf, kusuf hadiselerini bil' gazabi-ilahi telakki erler. boyle hallel'de kurban keser, ve sadaka dagltIrlardl.

Ytice daglal'm uc;lal1na, uSlrhk aga~lara, §ehitIere, bil' yerden akan saYlSlZ pmarlara saygl gosterilir, bunlara gen;ekler ve erenler durag, denilirdi. Iyi ada mlann Tanl'l iimsali ve kottilerin §eytan misali olduguna inalllhr ve insanlarl ;voMan C;lkaran §eytana her konu§mada lanet soyle­ nirdi.

Halk her tiidu hastalIk ve agrmm Tann buyruguyla gezen batin erenleri tarafmdan a~llandl1Pna. olen ve kurtulan kimselerin adlannm batin erlel'i defterinde yazlh olduguna inalllrdl, Her hastarun ba§l ucunda bir batin erinin bekledigine htiktim edilirdi. Halkm en ~ok korktuklan has­ tahk, (Hal) :vani tifus idi. Tifus, zaturre gibi saYlldabcl hastahklarm hep­ sine birden hal denirdi. SaYlklayan hastamn "hal" adamlariyle konU!~tuk­ larma inamhrdl. Hal btitun hastahklann en agl1'1 ve kotii-dert, dedikleri (ciizzam-illeti) de hastahklarm en kottisii ve korlmncu idi. Bu illete yaka­ lanamn evine gidilmez, yanma oturulmaz, elini stirdiigti yemek ve e§ya pare;asma hie; kimse dokunmazdl_ Ctizzam illeti, Allahm §ifasl miimktin 01­ mlyan bir kahn idi. Boyle bil' hasta i<;in hi<;bir timit beslenmez ve doktora gottiriilmez, evinde dti§tintir i:iltimti beklel'di. Diger hastahklarda hie; kimse birbirinden kac;maz, sakmmaz, hasta He beraber yatmhl', ka§lg"ndan ye­ mek yenir, arl1 gayp deftel'inrle yazlh olmadlk<;a hic;bir hastahga yakalan­ mazdl, Cor, velf-a. g-ibi esral'h hastahklardan pek fazla kOl'kulurdu. Birisine beddua edilirse, (;oj', kottidert, yalllkal'a diye soylenirdi. Bu kelimeler ba­ zan ag'll' yemin ve l?Hrtlarrla kullamhrdl. Bunlarrlan ha§ka bir de cin Vp 1(,2

periye inamhr, sarah insanlara cinlerin musallat olduguna htiktim edilirdi.

Halkm itikadma gore, bir cin veya peri gUzel bir gelini ve bir peri kIzl­ m, gen!;; bir delikanhYI sevdigi -i~in, ona sata§lyordu. Bunlar cin veya peri ile uyu§madlklan ic;in, bunlar tarafmdan bogazlan slkIlarak koptikler i~inde kahyorlardl. Boylelerini hocalara gottirtip daire indirir. Kur'anm Ayetleri yazllml§ tunc; taslar indirilir, boy oIc;iileri baglamr, ve bazan isaPot hasIl oJur, bu ytizden h alkm inam§l kuvvetlenirdi.

Halk gtinlerin iyi ve k6ttistine inamr ve bu sebeple bazan onemli i§Ie­ l'ini tehire ugratIrlardl. Sah gtinti agll', ve sa;y:gIlI idi bu gtinde 6nemli i§ler yapIlmaz. ve sefere !;;lkllmazdl. Cumartesi me§umdu, bugtin dtigunlere gi­ dilmezdi. Pazartesi ve per§embe gtinleri c;ok ugurlu ve haYlrh saYlhrdl.

Cuma gtinleri rahmet, haYlr ve ihsan gtinleriydi. Btittin hayrat per§embe ve cuma ak§amlarl verilirdi. Dualar ibadetler hep cuma gecesi yaplbrdl.

Bu gecede haYlr meleklerinin goklerden inecegine ve zikr yerinde hazlr bulunacaklarma itikat ediIir, bu sebeple cuma geceleri evlerin btittin ko§e bucaklan stiptiriiltir, mumlar yaklhrdl. lbadetler, gerdekler, cuma gecesi yaplhr, ko§e bucakta stiprtintti blrakllmaz, sogan ve sarlmsak yenilmezdi.

Pazar gtinti ah§veri§ i!;;in iyi saYJhrdl. Qar§amba gtinti tohum atlhr, binala­ 1'a ba§Iamrdl.

Dogu illerindeki Stinnl halk tav§am sever ve yerlerdi. Tilki eti fJafi­ lerde heHHdi. Buna mukabil Aleviler tav§andan fazla igrenir, tav§an yolda ugura I;lkmca donerlerdi. Tilki ve kurt ugura C;lkarsa, haYlrh saYlhrdl.

Tilkiye dokunulmaz ve avlanmazdl. Ku§Iarm en me§umu bayk~§, en mtif­ sidi kekHk ve en haYlrhsl turna idi. KIrlangu; mukaddesti, hudhut, haYlr bekc;isi saYlhrdl. Turnada Imam Ali'nin sesi vardl. Geyik Peygamberin sevdigi bir hayvandl, bunlar avlanmaz ve OldiirUlmezdi. Gtivercin mtibarek bir hayvan saYlhr, fakat evlerde saklansa ugursuz saYlhrdl. Horoz, sabahl haber veren hayrm elc;isi idi. Fakat tavuk horoz gibi oterse derhal kellesi kesilirdi. Hayvanlann en melunu domuzdu. AYI, merdut ve habisti. Pey­ gamber ~agmda sadaka vermiyen bir yahudi aYl olarak daga C;lkml§b. Ko­ yun mtibarek, 1\01;, kurban, at; karde§ ve murattl. At He sava§ kazamhr, dti§man kovalamr, at He dar gtinde kaC;lp kurtulunur. At Be bir sevgili klZ kac;mhr, at He darda kalanlarm imdadma gidilir. Darda kalanlann canma yeten Bozath HlzlrdlT derlerdi.

Zor i§lerde doru ata gUvenilir. demirklr atlar mtibarel{ ve stislil sa­ Ylhr, al at, htinersiz, kula me§um, ya&"Iz huysuzdu. Bir ath He bir yayamn :o>ayglsl arasmda c;ok fark gozetilirdi. Her yIl birc;ok atlar ko§uya gonderi­ Iir, bunlardan birinci ge ene herkes bir sevgi ve saygl gostel·irdi. At sahibi aynca bir §eref kazamrdl. lyi bir at, bir koyun bir kabilenin yiiztinti agar­ tlrdl. Halk baytarlan, atlarl I;ok gUzel tamyor, her atm ne kadar mesafe ~idecegini hiliyorlardl. Bu baytarlar, ~opleme, sabm, §ecere, su inme, beget ]6S

8anCl, biiriin ve goz gelmeleri, kurbaga ve domuzba§l gibi hastahklan ot ila~lan ve daglarla tedavi ederlerdi.

Kurban bayrammda koyun kesmek, a§ure a§lm vermek biiyiik bir ha­ Ylr saydlrdI. Kanun aylannda bozath hlzlra, ve muharremde imamlara. orm; tutulurdu. U~ler, be§ler, yediler, klrklara manevi bir sevgi ve saygt gosterilir, gayip erenlerin her yerde hazlr olduguna itikat edilirdi. "Hlzlr cumas]" kurball kesilir, ibadet edilir, ve delikanhlar 0 gece su i~mez, rU­ yada hangi lilzm elinden su i~erlerse, onunla evlenecegine inamrlarru.

Bazl deJikanh veya klzlar 0 gecenin sabahmda karlarm iizerine bir par~a ekmek korlardl. Karga 0 ekmegi hangi tarafa gotiiriirse, 0 koyden evle­ neceklerine inamrlardl.

Milli oyunlara gelince: dogu illeri halkmm en eski oyunlarmdan birisi cirit oyunudur. He:t"kes eyliilden sonra atIm baglaYlp arpasml bol verir, ve idman ederdi. Diigiinlerde geni§ meydanlarda kar§l kar§lya elli§er ve dahs. fazla ath se<;ilir, cirit oynarlardl. Her iki alay ath arasmda, yiiz metreye yakm 'bo§ bir saha blrakIllr, saflardan ayrllan bir ath; bu bo§ sahanm or­ tasma gelerek kar§ldaki alaya cirit atar ve geri donerdi. Kar§lki alaydan ~lkan bir ath, bu athYl kovalar, ciriti ya ona veyahut onun arkad8§larmdan birisine atar, bazan isabet ettirirdi. Bu suretle ba§hyan cirit oyunu orta­ daki hududu ge<;memek iizere saatlarca slirer, en son her iki alaydan s~i len iyi atlar bin metrelik bir kOJ}uya gider ve merasime son verilirdi.

Sonbahar aylarmda koy delikanhlarl ~al oyunu oynarlardl. "<;al" oyu-­ nunda ii~ ayakh, otuz santim yiikseklikte bir aga<; dikilir, buna korucll denilir, bir nobet<;i Slra ile tutulur, koyiin delikanhlan yirmi metreden ~Iasopa atarlardl. AtIlan sopalar isabet etmezse, hep korucunun oniine­ gider, hi~ kimse. sopaSlm almaga gitmezdi, bunlardan birisi isabet ettirirse,. delikanhlar hep birden ko§up sopalanm almaga ba§lar, bu slrada korucu eI c;abuklugu yapar, ~ah diker ve elindeki uzun aga~Ia bu delikanhlarm bi risini vurursa, 0 delikanh korucu yerine girer, korucu yakasllll siler sopa. atanlara karl§lrdl.

Koylerde bir de, gelill oyunu vardl. Bu oyunla kar§l kaT§lya li~er ta§ dikilir, delikanhlar ikiye aynlarak bu t8§Iara ni§an atarlardl. Hangi taraf tez t8§lanm devirirse oteki tarafa binerdi. Bundan sonra delikanh giire§­ leri ba§lar, buna biitiin kay katIhr, hasml111 slrt listii indiren alkl§lamr ve sevilirdi.

Koy delikanhlarl eskiden askerlik oyununu oynar, agac;tan ata biner ve agac;tan klhC; ve tiifek ku§amrlar ve iki parti oJarak davii§iirlerdi. Par­ tinin birisi IeventIer, otekisi 8skerlerdi. Bunlar saatlarca ~rpl§lr, yoru­ lunea. dururlardI. Dogu illerinin hemen biittin kesimlerinde eskiden c;ir oyunu oynamrdl.

Pek eski adetlerden oIdugu ailla§llan bu oyun, muntazam bir spordu. B 164

oyun kar yagmca ba§lar, geni§ bir meydanm altma aga~tan bir hedef konulurdu.

K6ylin delikanhlarl ikiye ayrllarak kar§l kar§lya ge~erdi. Yukanya ge<;en taklm a§aglda bulunan taklmm onUnden lw§up hedefe varacaktJ, fa kat a§agldaki taklm, bunlarm online ge~ip hedefe varma dan herkes has­ nuna hafif hir tekme ile i§aret edecek, yine bunlan geri dondlirecekti.

Eger a§agldaki taklmdan hirisi ko,~u ile hasmml tutmaz, hedefe vannasl­ na yol venni§se bu defa a§aglld taklm yuk1mya ge~er, 6teki taraftan tekme yerdi. Bu §ekilde ba§hyan oyun saatlarca slirer, oyuncular ter albn­ da kahr. Bazl me§hur oyuncular haslmlannm kafalarl listlinden a§arak hedefe vanrlal'dl. lzzetinefis dRvasl olan bu oyuna blittin koylti, halkm e§­ r af ve ileri gelenleri tema§aya gelir, bunlar oyunculan idare ederlerdi. Bu <oyun seferbel'likten sonra yazlk ki, terk edilmi§ bulundu.

Dogunun hirc;ok kesimlerinde, kar ya~nca, koy athlan birle§erek 'kurt avma gidel'lerdi. Bu athlar kurt slirtilerini 6nlerine katar, ak§ama "kadar kar ic;inde kovalar, kurt yorulunca agzml a~ar, ath inip kurdun agu­ na soktugu hir sopa He agzml baglayarak k6ye getirirdi. Ve koyde kopek­ l ere gosterilerek oynabhrdl. Korkak kopekler kurdu gortince, yaygaraYl kopanr, kac;ar, ve cigerli kopekler, hazlr baglI olan kurdun tizerine abhr, hayli bir bogu§ma sonunda kurdu bogardl. Sonbahar aylannda silahla 8Yl VI yaplhr, ve kuqunla vurulu-rdu. Bazan ayI yarah oldugu slrada, athlara saldmr; penc;esine gec;irdiklerini Ylrtar ve par~lardl. Bunun i~in ihtiyatla hareket edilir, bilhassa yarah ayl tizerine vanlmazdl.

Yaz ve sonbahar aylannda keklik, bIldtrcm avma giden bazl avcllar a .vardl. Ordege fazla itibar edilmez, sonbaharda bazl bOlgelerde toy ku§u avlayanlar vardl. Geyige, turnaya kur§un ablmazdl. Bazl kesimlerde san­ a.r aVI yaplhr, ki.i~iik k6peklerle bu hayvan ininden ~lkanlarak derisi ailr -fiata sabhrdl.

o

1 65

BOLUM: XII Varto Halkmm Konu§tuklan

DiI~

Erkek. Kadm ve SoyadJan

Kitablmlzm yukarl bOliimlerinde a~lkladlglmlz gi i, Varto'da oturan halkm bir klsml, Yavuz Sultan Selim tarafmdan Anadolu'dan doguya kru~ dm lan yalan ~ag Tiirklerinden olan Cibranh a§ireti, ve diger kIsml da Harzem Tiirklel'inden olan Hormek ve Lolan alevileridir. Yine kitablmJZJ n bir~ok yerlerinde tesbit ettigimiz gibi bu her iki kabile de Yavuz Sultan Selim'den sonra OZ Tiirk' dillerini, dogudaki Kurt-baba ve Diimbeli daglJ Tiirklerin 0 ~agda konU!~tuklan Korman~i ve Zazaca He karl§tIrml§ ve bugi.in fazIasl Tiil'k<;e olan bir Zaza ve Kormanc;i dB halitesiyle konu§mu§­ lardIr. r an dan Erzincan'a ve oradan Dersim'e sl&'Inarak a1' Ttil'k<;e ve ondan sonra Zazaca konu§maga ba§la ­ ml§, Do1'dtinc' ultan Murat devrinde H. 1044 de Varto ve Kigi bO ge­ leri e yaYllml§lardll·. Bu halk. bugiin Varto Ostiikran buca&'Inm, Canese­ , Kasman. Civarik Badan, Hamuk, Tatan, Danzig, Rakasan, Sofyan. ~aman, ~orik, Mu .~ an, Ha§ha§, Harik, Zengel, Mengel, Kuzik, Ameran.

Biiyiik ve KUc;iik sttik1'an, ('!t\r§an, koylerinde ve Karhova'nm, Y. ~rik, Qiftlik, Kami§a oylerinde ve Kigi, K; rir bolgesinin Darahi, Hlr<;lk, ur­ dan, Maskan, Kiiriktm, Pircan, SaltIyan, ~irnan, Yekmal, Teymurta§, Ag­ binek, Cerme, koylerinde ve Piliimer ilc,;esinin. Karagol, ve Tervan'm Yu ­ kan Agu§en, oller, Holenk koylerinde ve Erzincan'm SHepiir buca&'Inm Biiyii kko~, Dal v, Sav§ek koylerinde, Refahiye ilc,;esinin G:avur-yurdu, Ha­ litler, Eski-kon koylerinde. ve Nazmiye'nin Civarik, Bahk, Hormek, koy­ leriyle IfIms iI esinin Ko§an, Suvaran, Kolink, Harabe, Karamolla koyle­ rinde ve Gole c,;e'inin Konduk, ve Giilistan koylerinde oturmaktadlrlar.

Bu halla n Vart ve Kigi'de bulunanlan Zazaca ve Kat's, Refahiye ve Kuru- ­ c,;ay'da olanla1'1 KEWmanci He 'konu§urlardr.

Yukanda ge~en fasIllard!l. klSmp.n belirt tigimiz gibi, herhangi bir milletin ana dili o!mayall Zaza ve Kiirtc,;enin tetkikinde, bu dillerin aslen Tiirkc,;eden kopmu~ ve 80nradan Zint, Kildani, Farisi, Ermeni ve Ara~­ dan YlltIlml§ bir dil ve soz YI&'Im oldugu anla§llmaktadlr. Ari ve Midyalali leh~elerden ba§hyarak Tiirk ve Iran dilinin kan§lk bir halitesi olan bu di1 hakkmda tarihler kati bir fikir yiiriitmemi§lerdi. DazIlan bu dilin Milattan

)6'

once Iran sel'hatle.rinde ya§IYan Turani bir kavme ait oldugunu iddia etmi§ ve buna, ge~en, C r k . Legi dillerini misal gostermi§lerdir. Fakat biz bugtin bu dillerin konu§masma bakarak ve kelimel r ini tartarak bunun as IlSIZ ve hi~bir milletin mah olmayan, ve ~e§it milletlerin dillel'ine karl~a­ rak 8Rlmdan Ttirk<;e olan bir dB oldug-unu g"ruyor ve biliyoruz, Bu konu iizel'inde tetkikler yapan Kadri Kemal Kop, eserin e ; Zaza­ larm ka~al' Ttirklerinden olarak han'dan geldiklerini, ve Zaza diU ytizde altmJ~l1l1l1 ozTiirkc;e oldugunu ve Zaza kelimesinin Tiil'kc;ede di! all]amma geldigini hiilasa ederek. diyor ki: (Kiil'tl,;e konu§anlarm mak c tlanm ifade ederkell en '01' Ttirkc;edeli iBtiane vehemen aym kelimeler i t ekrar etti kler i - dikltat olunmasa bile­ derhal fark olunur.)

Biz bugi.in Zaza dilini incelel'ken. bunUll pek ki Ttirk<;e !,elime] rle dolu bulundugunu, ve btl dili konu§an1am "glZlal'mdan 11ek Gok Ttirk<;e kelimel r flrlat.hklanm gortiyoruz, MeseHI.: Sat hk, sat, sahk, kahllg. samk, t amk, yaUlk, c;ahk, 1< !,mel', k1§a&-1, karact, kanC;lk, katlk kahpe, kop, ko§ma, kat, kab, kaz, kurnaz, kavaz, kaYJS. s gdiC;, dal, dalda, dalav, damar, demli, don k, maslmra, uskere, tencere, t kere, c;or, §or. bor, c;eper, C;lg,r, <;lg, dernek, ornek, mer ek, tezek. ipek, kelek. pertek. terek, Olc;ek, c;uval, "c;av ar , ambar, boz, koz, soz, bora, hora, pun. bum, ptimpar, bic;im, ic;im, segic;. se~im, orgu, burgu. surgu, suna, turna, gtivel'cin, ordek, gerdek, melek, eve, lape, ber an. derman, ya­ man, siiltik, ~ar. bar. kent, gedik, hedik, cil'it., cil ~il, Qimen g 'bi ve btlnlara benzer yiizlerce soz.

Bu halk tanzimat. devrinden bel'i olmma. v medeniyete atllml§, ve mil1i btittinliige dogru ilerlemi§, Cumhm'iyet devl'.inde "Erzurum, Kigi, Mu§, ve ElaZlg mekteplerinde yuzlerce gen(( olmtmu ve yeti§tirmi§tir. 1928 yJ.1mda bu halkm biittin koylel'in de millet mekteplel'ine !!iden yuzlerce va­ tanda§ okuytlp yazmayl ogrenmi§til', Bu halkm aydm tabakasl ocaklan b~mda ana dB ola1'al< Ttirk~e il koml§ur ve haHu tenvire c;ah§maktad1r­ lar. YUl'tlanlll ve milletlel'illi sevdikl rini haral'etle soyliyen bu halkm.

Varto ve dogu ilIerindeki Turk neslinin yakm bi!- slire ic;inde kendi aselet­ Jerine ve Turk 1rkma yakl§m1yan buanla§llmaz dilleri sokup atacaklarml, ve ocaklal'l ba§mda eski dilleri olan Tiirkc;e ile kOllll§aral{ asn'lar once ya­ pIlan bu hataYl dtizelteceklerini umit etmekteyiz, Ttirk og-Iunun ileride milli birlik ve butunlliktE::l1 a.l1'llmak aClSlm gor­ memesi, mil1i inamndan halis kan ve lrkmdan §iiphelenmemesi ic;in Ttirk~e konu§masl §al'tbl'. Bu §al't, Islam dinin deki §artlar kadar ve bir Turk i<;in daha ustiin bir f arzd1r.

Varto'da oturan btittin kabileler ar asmda pek ~ok eski Ttirk adlan wnhr. En <;ok a§iret boylarmda btl adlar O"oriilur, Mesela: Cibranlilerde, torunu, Sincar, Teymur, boylarl, LolanWar da Ka~al', Kacer, Kimsoranda,

16 7

Karece, Memi§ boylarl, Ronnek lide, Karayakup, Pircan-Pircem, Alhas, Zorteymur, Balu§ag., Arslan. Gedik ve Fere§at boylan gibi.

BugUn hala bu halk arasmda: Bali, MU!~ali, Kara-Ali, Gedik, Suli, Le­ vent, Dogan, Kele§, Memi§, Dursun, Tosun, Kurt, Yigit, Aynal, AsIan, Tek, Ko~, Dunnu§, Teymur, Karaca, Qenen, K11I~, QoIak, Qaklr, Ya§ar, K~er.

Sevi!}, Karaman gibi erkek adIariyIe,Qi~k, Beyaz, GUzeI, GUllU, Turoat Suna, Qeki, SUmbUl, GiiIsiin. GUlc;in, Fidan, Sevgili, Ratun, Nazh, GUlperi.

Kumru, Elmas, ~ii§e, Tezgtil. Akcan, ~eker, Sevdah, MeraI, Gazal gibi eski TUrk kadmlarl adlarl pek <;oki:ur. .Cumhuriyet devrinden sonra doganlar yUzde doksan QZ TUrk<;e adIarIa adlanml§Iardlr. .

- -= 0 = - ­

,

168

BOLlJM: XIII Cografya Balummdan Varto

Varto il~esi: Doguda, Hamirpet (Hanmirbey) daglarl, Hmls ve Bula­ mk ilt;eleriyle, babda; Mengel gedigi, PalangOl, ve Karhova il~esiyle, ku­ zeyde; Bingol daglarl, ve Hmls il~esinin merkez ve Gokoglan bucaklariyle, ve giineyde: ~erafettin daglan, ve Mu§ merkez il~esinin Sakavi ve Ziyaret bucaklariyle ~evrilidir.

Varto il~esinin, merkez, Karakoy ve Dstiikran adh ii~ buca&,! vardlr.

Merkez nahiyesi: (Varto merkezi) DstUkran ve Karakoy bucaklarmm tam ortasmdadlr. Il~e merkezi, Ho§an ve Ko§kar sularmm ~evirdigi 1750 raklmh, ve 20 1{m. murabbmda olan VaDto ovaSI iizerinde kurulan, Var­ to-Giimgiim kasabasldlr. Merkez nahiyesi, bu ova ile beraber, kuzeydan Bingol daglarma ve giineyden ~erafehin daglarma dogru yiikselen 1800­ 1900 rakImh dag, etek, ~lplak, klsmen me§eli ve arlzah arazide kurulan 50 pare koyden ibarettir.

DstUkran bucag, ; Varto il~esinin babsmda, Kasman, Sofyan dere­ Icrinin ayu'dIgI 1800 ralnmh D3tiikran ovasiyle, Bingol daglannm etek­ lerinde kurulan, 1850-1900 ralnmh koylerle beraber, 23 pare koyden iba­ rettir. Nahiye merkezi; 1!5 Km. murabbamda olan Dstiikran ovasmm or­ tasmda kurulan BiiyUk Dstiikran koyiidtir. Nahiyenin yUz Ol~UsU 200 Km. murabbaldIr. Karakoy buca&'!; Varto il ~esj nin dogusunda Hamirpert ve Han§eref daglarmm , iH Ittigi ~Iplak dag et klerinde kurulan 21 pare koyden ku­ rulmu§tur. Bucak merkezi, Sclc;uk koyUnden ve Hampirpert gOltinden akan geni§ bir su vadisi i~in~e kurulan Kiranl1 k koytidiir. 1900-2000 raklmlan arasmda buluna n bu nnhiye k 'ylerinin t pragl cUi, kuvvetli, ve ekime el­ veri§lidir. Dag etelderinde bulunan koyler, kIsmen sulamadan mahrumdur.

Yagmurlu Ylllarda ~ok iyi tiriin veren bucagm Muratnehri klYlsma dU§en Koyleri, agagh, me§eJi ve daha verimlidir.

Varto ikIiminindortte ti~U sulak, ve topra&'!nm fazlasl verimlidir. Bu ver im uzun silren kI§m hava §artJarma gore, bazl yerlerde bire on iki ve n, bazI yerlerde de bire sekiz, alb ve be§tir. Il<;e ytiz ol~tisii miktanmn ij~te ikisi, bi<;iImeye 8yTIlan ~aYlrlarla, mernlarmdan faydalamlan dagJarI

169

dlr. Bolgenin her yam ot, , a:n r ve c;imenle doludur. Hayvanlar yazm mera­ larla, kl§m «;aYlrlanll kuru otiyle beslenir. lic;enin iklimi sert, kl§1 siirekli ve sog-uk, kar ve kar flrtmalan pek fazl adll·. Yaz mevsiminin t emmuz e agustos aylarl orta c1erecede sleak g~er. Birincite§r in (ekim) aymm b mda oguk havalar ba§Iar. Bahar ve yazdan fazla bh' kl§ iklimi olan Varto hOlgesinde 3-4 yllrla bir kere kasIDl ayI ortalarmda bol miktarda karla r yagarak nisan aymm son giinlerin kadar biitiin muhiti Ol'ter. Boy} y1l1arrla sonbahar da ekilen ye§il ekinler kar aItmda fazl a kaldI~ i<;in ~tirtir. 0ift~i ta mah.s ul alamaz. Bu zor §artl1 Yillar hesaptan I1 arsa, normal g irlen Ylllann ciimle inde birincikanun aymm a§mda i1 ~e muhitini orten kar, ovalarda 1-2 met re, daglarda 3-4 metre kadar dii§er. Bn karIar' nisanm ilk haftasma kadar yerde kahr. Boy­ le ytllarda son ahar ekinleri fa zla zarar a ugram'lz, ni . ~ nm ortnsmda ve sonunrla ilkbahar tohumlal'l ekilir. Ekinler geli§ir , sonbaharda ahnacak mahsiil il~enin biitiin ihtiyaclm ka r~ lar, ve hatta civarma ihracat yaplhr.

Bahar ve yaz mevsiminde ve hatta sonbaharda Varto'nun birc;ok ke­ simlerinde co§kun rlereler ve gaylar ~aglar, yagmnrlal"m verdikle1'i kuvvet­ Ie bOlgenin her yam yemye&il bir hah gibi ~Usleni r. lIkbaharda muhitin her kii<;Uk arkmdan bile sular co§kun akarken, biitUn dereler ta§km san seller halinde ortahgl ~mlatJr. Derin d l'elerden mUthi§ se ler t;Ikar, dere klYlla­ rmdaki klZ11 agac;la r arasmda sUrUIerce kOYUll ve kuzular mel~ir, san sellerden, yiiksek aga<;larm dallarmda yuvalarml yapan btilbiillerin otii ­ leri g"nUlleri haYl;an eder. Bingollerin dik yamar;larmdan inen saytS1Z t a§­ km sular arasmda ~e§it ~iGekli c;ayu' ve ~imenli arazi parr;alan gozler e «;arpar. Btl renkli levhalarda kUm kiirne, koyun ve :;1g11' siirii1eri dola§ll". bogalar, carnm~lar. dovii§iir, atla1' ki§ler, koyunlar baharm m~klyla inler, kuzular tath tatIt mele§irdi. Kl§m araS1Z kar sagnaklan bu giizel manzaralarl degi§tirir, biitiin rnuhit, §imal buz rnmbkasma doner, haftada birkar; kere Bingol daglarmdan kopan heybetJi kar kaslrgalan, beyaz bir duman halinde biitiin bOlgeyi ve gokyiiziinii kaplar, daglann miithi§ ba­ &'Irlsl kulaklan r;mlabr, durur.

Varto ilc;esi ikliminin dortte tiC;ii t}lplak v agac;slzdll". Ancak il~enin dogu hududundaki Murat nelU"i luyIlannda buhman Karakoy buca~nm bir klslm koylerillde, ve merkez nahiyesinin kuzeyindeki Bingol eteklerin­ de kurulan birkar; koyde ve ilr;enin giiney hududundaki ~erafettin daglan­ mn eteklerinde bulunan K, rame§e, ve civarmrla, ve Vsttikran buca~mD giineyin~ dii§en Capanik daglarmm yama<;mda oJan Kasman, Arneran ve Badan koylerinde birc;ok relit, ka ak, ve kara agar;. me§elikleri vardtr.

Bunlardan ba§ka Varto il<;esi alanmdan g~en birr;ok de1'e klyIlarmda keD­ diliginden bitmi§ klZll sog-tit, suphan, buzu, kayak ve klrmlzl agac;larl, ve ilc;enin birc;ok koylerinde dikilmi§ ve yeti§tirilmi§ kavak ve si5giit aga~lan vardlr.

170

n~e ikliminin fazla yiiksek, lcarh ve soguk oImaSI ve karlarm alb ay verde kalmaSI yiiziinden, halk yemi§ aga~lanm dikmemi§ ve diktiklerini de kurutmu§tur. Nisbeten sIcak ve sahil bulunan il~e merkezinde son ~g­ larda bazI yemi!] aga<]larl dikilerek semeresini vermi§, bu kasabada biiyiik bir azimle r;ah§an ve ilc;;e dahilinde bir mahalle te§kil edecek kadar ev ve o1iikkan yapan tHecal' Ahlath Ismail Akta§ ile beraber Sadlk ustamn bii­ .viik bir gayret ve yurtseverlikle yeti§tirdikleri dut, vi§ne, erik, ~eviz at~lanndan meydana getirilmi§ iki bahc;e val1dn'. ll~e merkezinin giiney kLo,mmdan ger,;en Varto nehri klyIlannda bulunan "Haraba Yakup" koyu SlTtlarmrla bir miktar yabani fm (hk He yabani iiziim kiimeleri ve iizum bga­ tan mn pek eskimil? evirmeleri gozlere <;a11)maktadlr. Varto nehrinin kIYl­ lannda eski bir kale veya §ehir yeri vardlr. Bu baglarm ve fmdlklarm alUl"lar oneo bllrada ya§lyan ve medeniyet kuran TUrk kavmi tarafmdan ~ii ude getirildigi samlmaktadlr.

Varto ilc;esi merkezinin ir;me sula n boI, ve gayet iyidir. Ho§an dere si nden akan bUyiik bir a"rk, ilc;;enin her tarafull sular. llc;;e evleri tal} ve kerpic;ten yapllmI§, yiiksek ve al<;ak tipdeki evlerdir. lIc;;e merkezinde iki yiize yalem aile val'. lIc;enin 110 koyii, ve yirmi bine yakm niifusu vardlr Varto ilc;e merkeziyle ovada kurulan koylerin hepsinde bostanlar eld­ lir, orta miktarda hlyar , karpuz, kavun, biber, domates, pathcan; lahana, kocaba§ J, fasulya gibi sebzeler elde edilir. Ustiikran bucagmm dere koy­ lerinde bir miktar bostan ekilir. arto ikliminde ekilen hububat; yazhk, kIZII bugday, giizliik topik bug-day, kose bugday, ~avdar, mahlut mISlr, ImmdarI, akdal'l, nohut, mer­ ,cimektir .

Varto golleri: llc;e hududunun doguda HUllS ve Bulalllk il~eleriyle bir­ Ie§ecegi bir noktada, KarakOy bueagmm Iskender koyii ba§mda bulunan Hamirpet daglanmn 2500 raklmh gogsUnde 20 ve 30 Km. murabbmda ve tahminen 200 metre derinliginde iki gO! vardl!'. Bunlara (Mamirbey) Hamirpet golleri deniJmektedir. Bu gollerin sularl tatIl, ben'ak ve soguk­ tur. Bunlardan ~Ikan sular bir dere te§kil eder. Bu dere I-Iamirpet goltin­ den lskender koyii yamndan bucak merkezinden akarak Murada dokUlUr .

Bundan ba§ka Ustiikran buca&'imn Mengel kOyii ile Karhova'mn Karga­ pazar koyU arasmdaki Mengel gediginde 2000 raklmh bir noktada (GOI­ bahri) adh derin bir gO! vardu". Bu gO! de, bir kaynaktlr. Suyu mavi ve ytiz olt;iisu 3 Km. murabbaldlr. Bu gollerden ba§ka il~enin hududuna giren Bingol daglarmm ~e§it yerlerinde suyu lezzetli, soguk ve birer kaynak olan birt;ok goller vardl!'. Bu goner Aras nehrinin tamamen menbaml v~ Muradm bir kIsmim te~kil eder.

Varto Alanmdaki Nehir ve Caylar 1 -- II~enin dogu hududunda olan Karakoy bucagl koylerinden dogu 17 I

kuzeyden' gilney babya dogru akarak Mu§ ovasma dogru giden Murat nehri. .

2 - ~rafettin daglanndan ~lkIp, babdan doguya dogru akan ve Var­ to merkez bucag,.nm bir klSlm l{oylerini sulayarak Qarbur vadisinde Murat nehrine dokiiIen Baskan-Varto nehri.

3 - Bingol daglannm Ta~cl yaylasl ve civanndaki gozelerden birik­ milj, kuzeyden giineye dogru akan ve iIc;e merkezinin dogusundan g~eret Baskan, ve Ko§kar nehirleriyle birle§en Ho§an suyu.

4 - Bingol daglannm Ger ve Kog yaylalanndan aklp, kuzeyden gti ­ neye dogru Alagoz ge~idinde Ho§an suyunu i~ine alan Ko§kar nehri.

5 - Bingol daglarmm Caneseran yaylasl ve civanndaki yaylalardan «;lkan ve saYlSlZ pmar gozelerinden toplamp, Mengel deresinden babdan gI­ ney ve gilney doguya dogru Vst1ikran bucag,. koylerinin bir klSnllm sula­ yarak merkez bucagmm Gilndemir koyil ch;annda Varto-Baskan nehriyle birle§en Kasman nehri.

6 - Bingol da,glarmm Tatan yaylasmdan kuzeyden gilneye dogru aka­ rak Vstilkran nahiyesi koylerinin birkac;ml s.ulayan ve Tatan koyU bop ­ zmda Kasman nehriyle birle§en Sofyan suyu. .

7 - Bingol daglannm Ali-Murat, ve ~aman yaylalanndan kuzeyden giineye dogru akarak Vstiikran nahiyesi merkezinin sag ve solundan ge­ ~en ve nahiye ovasmdaki koylerin arazilerini sulayarak Kasman nehriyJe birle~en Sorpalak c;aYl. Bu nehir ve ~aylardan ba§ka, Civarik, Qor ve Harik derelerinden ve iI~enin bi~ok kesimlerinde pmar gozelerinden ~lkan sular arklara bOHine­ rek Vstiikran bucag,. ile iI~enin diger klsmmdaki araziyi sular.

Bu nehir, ~ay ve gollerin iI«;e bOlgesinden akmalarl, kaza daglannm zengin ve sulu bulunmasl yilzilnden biltiin Varlo ikIimi bol otlu, «;8yIr ve imenlidir. Bu zel1gin ~aYlr ve meralar, sayISIZ koyun, kec;i ve SlgU silrnle­ rini beslemeye elveri§Iidir. Bundan ba§ka bakIlml§, ozel <;8YIrlarda bir metre boyunda yiikselen ye§iI otlar, yaz aylarmda brpanla bi<;ilerek hay­ vanatm bilttin k!§hk yemleri elde edilir.

Varto nehirlerinin Bingollerde gozelere yakm klslmlannda alababk. ve a§ag,. klslmlarmda san-bahk cinsleri ya§ar. lI~enin biltiin ikIiminde kurt, tilki, sansar, tavljan. bulunur. Dag ye me§eli yerlerde bol aYl ve do­ muz vardlr. Bingollerin en yiiksek kale ve yal~m kayahkh yerlerinde dai­ kec;iIeri, geyikler vardlr.

o

17%

BOLUM: XIV Varto BingOl Dag-Ian

Varto iklirninin kuzey klsrnmi tamarnen ~eviren Bingol daglan, 3650 ve 2000 Krn. rnurabbmdadlr. Sonbahar lve kI§ aylarmda ba§l durnanh bulunan bu daglara her yll ekirn aymm ba§mda beyaz karlar yagrnl§ bulu­ /' nur. Bingollere yagan, bu karlar, her ytl rnaYIsm sonlarma kadar yerde durur. En ~ok ocak ve §ubat aylannda bu daglarllan )wpan heybetIi kar kwnrgalan ve flrtmalar, btittin rnuhiti toza ve durnana btirtindtirtir. Ve gok gtirtilttistinti andlran bir sesle il~e koylerine flrtmay,l haber verir. Bu fIrtma gtinlerinde kirnse koyden dll~an ~lkrnaz, ve bazan yolda flrtmaya tntulmu§ yolcular varsa ya bog-ulur veyahut bin rnti§ktiIatla kurtulur.

MaYls aYl ba§mda Bingollerin karlan erirneye b8§larken il~enin her yanmdan dereler co§ar, silabeler klZll birer §erit gibi yanyana akarak de-, relere doktiItir. Bu sirada daglann en ytiksek zirveleri ve dag etekleri yern­ Yefjil kesilir. Qe§it Oguz boylannm, Sel~uk, Hal"Zern, Ak ve Karakoyunlu beylerin eski bir ~adlr kura~ olan Bingol yaylalarl dogu illerinin en zengin ve gontiI avlaYlcl daglandlr. Bu daglann gtiney eteklerinde: Varto il~esi, kuzey eteklerinde; Hmls il~esi, ve Tatos il~esinin Gokoglan bucagmm bti­ tun koyleri, ve dogusunda: Hmls rnerkez bucagiyle Hlms'm Halil-~avu§ buca~ koyleri ve batIsmda: Karbova'mn Kurt-ytizti bOlgesi ve rnerkez bucagmm koyleri vardlr.

Bingollerin giiney klsrnmdaki dik, ve ytiksek ve ~lplak etekleri, ve bu eteklerin tisttinden dtiz gortinen Bingollerin slrtI gerii§ bir ova halindedir.

Bu kls1rnda binlerce sog-uk ve berrak pmar Igozelerini fl§klrtan ~aYI ve ~i­ menIi yaylalar vardlr. Bu alandaki yaylalardan akan pmar gozeleri birle§e­ rek yalmz Varto topra~nda akan akmtIlarda;Mengel, Kasrnen,Civarik, Ha­ rik, Sorpalak, Sofyan, Ko§kar, Ho§an nehir ve ~aylanm te§kil etrni§lerdir.

Bingollerin dogu klsrnl, ta§bk ve sarp olrnakla berab,er, a§a~ etekle­ rinde slk pelit, ve kayak rne~elikleri vardlr. Bu rne§elerin i~inden derin ve korkun~ dereler gec;er. Bu rne§elerden yukarl gortinen daglarm sirtian sarp ve anzahdlr. Bu arlzah ve C;lplak arazi ic;inde yer, yer gortiIen ye§i1 ~Ylr ktirnelerinden ve yal~m kayalardan saYISIZ pmarlar akar. Bu goze­ lerden ~lkan tath ve soguk sular, bu klslrnda derin ve karanbk dereler ve \

17.$

t a§km ~ylar eydana getirmi§tir. Mi§ko, ~ahverdi, Benzer, Kurdu, GUn­ dor dereleri adml alan bu deli <;aylar, doguya dogrtl akarak Hlms ovasm­ dan ge<;ip MaIazgirt,-Bulamk arasmda Heftrenk nehri adIyla Murada dO­ kiiliirler.

BingO! daglarlllm kuzey cephesi ~ok geni§, az meyilli ve tamamen ~ ~imenli olmakla beraber, anzah ve dalgahdlr. Bu klslmda binlerce ~o7.e mevcuttul'. Bazan bil' ~aYll'dan yanyana klrk-elli pmar aklYol' ki, bun­ lara (kll'k-pmarlar) adl verilmi§tir. Bingollerin kuzey klsmmdan C;lkan hu sular ikiye aynlml§br. Kuzey dogu gozeleri; Harabe, Suvaran, Karaki­ lise, ~eytan, Kosan, Giizeldere, Kalecik, adh yedi dere te§kil etmi§tir ki. btl ta§km ve aeayip dereler; llIms merkez bucagmm <.;arek koylerinden akarak il~enin yamnda birle§ir, il<;e merkezinin §imal ve cenubundan gec;e­ rek Hmls ovasmm bitecegi yerde Bingollerin dogu klsmmdan kopup gelen ;iahverdi, Zoru deresi nehriyle birle§ip "Heftl'enk" adl altmda Mul'ada 1m­ rl§lr. Bn nehir Murada Jiarl§ll'ken Mul'attan daha kuvvetlidil'. Val'to i1~esi alamndan Murada kan§an sular, ve yine fazlasl bingollel'denC;lkan Kigi­ Pertek nehri, ve Heftrenk suyu hesaba katIhrsa: Murat nehrinin ii~te iki­ "ini yalmz Bingol daglal'l te§kil ediyol'lal'. vIr ve

Bingollel'in kuzey, ve kuzey batI klsmmlD Kazangolii, Kog ve ~it gollerle, Klrkpmarlar ve saYISlZ gozlerinden ~lkan sular, (~u§ar) Gokoglan PUcagl buea&"I bOlgesinde birle§erek Aras nehrini ~ok kuvvetli olarak tE!§­ kil ederler. Aras nehrinin menbal Bingoliin Kazan goliidiir.

Bingol daglarmm bab cephesi tamamen meyiUi, ve zengin mera.lardlr.

Bu mera ve ye§il ~aYlrlal'm bagnndan fl§klran tath ve soguk pmarIal'.

Karhova'mn Kurt-yiizii nuntIkasmda Kigi nehrinin fazlasml te§kiI edel'~ Ier, bu nehrin diger kollal'l ~ak§ak daglarmdan kopar gelir, bu nehir Ki­ gi'den gec;erek Pertek lI~esi alamndan EU1ZIg iIinin Adiliye koyii oniinde Murat nehrine dokiiltir.

BingO! daglarmm biitiin pmarlarl soguk, berrak ve lezzetlidir. Bu suya ah§madan bir kimse bil' bal'dak suyu iki ii~ nefesde i~emez. Buz gibi soguktur. Biitiin gozeler kumdan kaynar. Hi~bil' goze yosun tutmaz. AsIa §i§kinlik vermedigi gibi , hazlm ve slhhat i<;in yegane ilac;tIr. Bu daglarm saYISIZ pmar ve gollerinden otiiriieski Tiirklel' bunlara (Mik-bulak) yani Bin-pmar, adml vermi§lerdil'. Bu ad sonradan Akkoyunlu hiikiimdan Uzun Hasan Han tal'afmdan Bingol'e gevrilmi§tir. Uzun Hasan kii~iik bir gol kaynagmda, bil' ol'dek Ylklyan hizmetc;isinin elinde bu ordegin sagalarak uGtugunu ve hiiktimdarm bu golti, gollerin ~oklushmdan otiirii bulamadI&"I­ m ve bu suretle bu daga BingO! adml taktIgI rivayet edilmektedir. Halen Kog kalesinin onundeki goller iizerinde saYISIZ ~adlr <;evinneleri vard1r.

Bunlann Uzun Hasan'a ait oldugunu soyliyenler vardn·.

174

BingOl dagla rmm 3650 rruumh tepesiniu bR§ll1da ge~mi§ ytizyIllarm karanhgl i<;inde harap bir hale gelen <;ok eski bir kalenin 3§mml§ duvarlan vardlr. Eu kalenin ba§mda yetmi§ YII once bir tiztim agaCl koktintin gortil­ • liigu rivayet edilmektedir. .

Bu rivayet ve efsanelere gore, binler ce yll.once dogu iHerine hakim olan bir Turk kll'ah, klzmm gen~ ni§anhsl Olmti§, ni§anhsmm oltimtinden arbk elini. diinyadan <;eken klz, babasma yalvararak bu kaleyi yaptIrml§, ve bir kll}hk yiyecegini alarak iki loz hizmet<;i He bu kaleye kapanml§, ocak aymda Bingoller lwrkutucu fnimalariyle ortahgl c;mlatIrkell, bu kaleden <;1kan mtithi§ seslerden zavalh z, fazla korkarak olmti§, ve yazdI~ kIsaclk vasiyetnamesinde: "Baba, hilmi§ 01 ki, ben ne a~hk ve ne susuzluktan ··lmedim. Ben dag-Jarm heybetli bag-m§mdan korkarak oldtim." demi§tir.

Bingollcrin en ytiksek noktasmda kurulan bu kale tepesinin seviye­ ,,;inde Slra He iki tepe daha var ki, bunlarm her u<;tine de Kog adl verHmi§­ tiro Bu tepeler uzun bir keskin slrtm tizerinde biribirinden yanm saat uzakhkta kurulmu§ yalc;m kayah, u<;urumlu ve korkunc; tepelerdir. 6350 ve daha yuksek hir raklmda olan bu tepeJere §afakta gidilince, gtine§in dogu­ §U burada acaip bi1" manzal'a arzeder, gtine§ ilk dogarken bir kara <;adu par~asl gibi kara ve heybeW gortintir, sonradan ytikseldik~e klZll13§ll", ve daha sonra san!a~lr, yukgeldikc;e titriye, titriye kti<;tiltir bir IDlzrak boyu kalkmca ziya sa<;ar ve tabU halini alIr. Kale tepesinin her tarafl, ve bilhassa kuzey cephesi 800 metre yUk­ sekliginde korkun<; bir u<;urumdur. Bu tepe ile aym seviyede olan diger iki tepeyi, on ldlometre uzunlugunda olan keskin bir silsile biribirine bagla­ ml§tJr, bu silsile Bing-ollerin tistUnden 600 metre yticedir. Bu keskin silsi­ lenin kuzey cephesi tamamen dik ve sarp bir duvar halindedir, bu yal~lD seddin klvrlmJarmda, ve bu klvrlmb1}'m Im§atbgl dalgalJ araziyle uzun ve geni§ <;ayn'lar ve btiytik ta§ <;evirmeler i<;inde ytizlerce gol vardir. Bu gol­ ler 15-20 metre derinliginde, 100-200-300 ve 500 metre murabbalDda <;e§it gollerdir. Bu gollerin hepsi de, birer kaynakhr. Sular soguk ve lezzetlidir.

Her golden bir degirmen arlo kadar su ~lkar.

Bu gollerin arasmdaki geni§ <;aYlrlarm ba§mda, ytizlerce eski <;adlr yerini gosteren dikili ta§lar ve <;evirmeler vardlr. Bu gollerin en btiytigti, me§hur Kog kalesinin ta burnuna sokulan Kazan goliidtir. Kazan goIti He, beraber, bu gollerden ve klrk-pmarlardan ve diger gozelel'den ~lkan sular c;e~it derelerde birle§ip Aras nehrini kuvvetli olarak te§kil ederler. Bu :ahada, $u§ar, Gokoglan bOlgesi koylerinin otuza yakm yaylalarl vardir.

Bu kale silsilesinin dogusunda: HIlliS merkez buca~ Mylerinin yay­ lalar] ve kalenin gtineyine dti§en Bingollerin <;imenli gog-stinde Usttikran bucag-l koylerinin yaylabm vardlr. Otuz kIrk yayla yeri olan bu sahanm.

KarlJova hurluduna kadar uzanan klS1111 dtiz bil' ova halindedir. Dag,n bab lekler inde Kal·hova koylel'inin yaylalarI. dogu ve kuzey dogu k]Slmlarmda Ii i

I

Huus'm merkez buca~ ile Halil~avu~ buca~ koylerinin elliden fazla yay~ lasl vardlr.

Senenin yaz aylarmda Bingollerin etrafmda bulunan birka~ il~enin butun koyleri, koyun ve slglr siiriileriyle bu daglardaki yaylalara ~lkarlar.

At llgllarl ~YIrlarda ba§lbo§ dola§lr, kIrk gUl'l burada otlayan bir at adeta degi§ir, ve tanmmaz bir hale gelir. Bunlardan b8§ka, Palo, Viran~eliir, Di­ yarbaklr'dan gelen tiiccarlar ve Beritali goc;ebeler yiizlerce aile ve c;arur halkl, saYISIZ ticaret ve sa~n koyun suriileri, at, ve deve Ilgllariyle Bin­ gol'un ~e§it yerlerine konar, ii~ ay burada eglenirler..

Bingol daglan yaz aylarmda birka~ §ehir §enligini andiran bir var­ Ilk ve ya§ama diyaridir. Bu hayat tazeleyici yaylalara ~Ikan binlerce aile­ nin varhgiyle ba§tanb8§a §elllenen Bingoller; dirilik, esenlik, gUzelligin canh bir timsalidir. Ye§il c;aYlrlann ba§mdan fl§kIran inci bulaklarm Us­ tUnde bUyUk kara ~adll'larmi kuran yaylacIlann her turlii kederden uzak ya§8malarl, ve ylldIzlar kadar sik ve 1§lkh olan bu yaylalarda zaman zaman yiikselen, dUgun ve bar §8rkllarl, davul ve zurna sesleri, ~dIr meydanla­ nnda cirit oynayan gurbUz delikanhlann hayklrl§lan, ve bozkIrlarda ya­ YIm yayan mor koyun sUr}ilerinin ba§mda tutu§an ~obanlarm kaval ses­ Jeri, kolkola takip koyun sagmaga giden aI, ye§illi gelin ve klzlann tera­ neleri, goniilleri sevdaya surUkliyecek birer §iir levhasl gibi fiisiinkar ve cazibelidir.

SON

116

I<,;INDEKlLER

Sayfa Sunu§

....... ..... .. ....... .. ... .. .. .... .. .... ... ...... .... ...... ...... .'.. ... .. ...... .. ... . .

3 5

HOLUM: I Ya km v ag-da Kurt AdIm Alan Dagh Turklerimiz ...... .. ...... .. .. ..: .. .. ...

7

.HOLUM : II Dogu tll er indeki Aleviler, KlzIlba§lar, Bekta§iler ........ .. .. .. .. .. .. .. .. .. .

20

BOLUM: III Tarih Bakunmdan Dogu lileri ve Varto .. ... .... ...... .. .... .... .. .... .... .. .... .

45

nOLUM: IV Varto HaikI ve Kabilelel' ........ .. .. ........ ...... .. ... .. ....... .. .. .. .. .............. .

54

HOLUM: V Selc:;ukller ve Ilhanller Devrinde Dogu III eri , Dersim'e SIgman Turk A§iretleri ve Hormek Kabilesi ....... .. .... .. .. .. ... ... .. .... .. .. .... .. ..........

66

HOLUM: VI Osmanhlar ve AkkoYllnlular Devl'inde Dogu IIleri ve Dersim .. .. .... ... .

70

HOLUM: VII l stibdat Devrinde Dog,.. Illeri, Hamidiye Alaylar l ve A§iret Kavgaiarl

95

Onsoz

BOLUM: VIII Me§rutiyet Devri ve Birinci Dun a Sava§mda Dogu Illeri ve Varto ... 108 HOLUM: IX ' Cumhuriyet Devrinde Dogll lileri. ve Varto. $eyh Sait lsyam '" .... ..... 123 BOLD : X Dog,.. lilel'i ve Varto A Ie llerinde Eski Tarikat TUr eleri .. ....... .. .. ..... 1 50 HOLTJM: XI E ki Ort', A de t, InaIH;lar ve Mil1i Oyunlar .... ... ........ .... ... .. ... .. ... ..... . I. Si BOLUM: XII Varto Ha lkmm K Ollu tuklal'l Dil. Erkek, Ka m v Soyadla1'l ... ........ . 16 6

BOLOM: XIII Cografi Balomdan V rto .. ...... ... ..... .. ... ..... ... .... .. .. .... .. ; ... .... .. .. ...... ... 169 HOLUM : XIV V r to BingO! Dag-Ia rl .... ... .... ...... .. ...... .. .. .. ... .. .. .. .... .. .... .. ... ...... .... . 173

.HI

2641

F. 370 kuruยง