Tomb Types and Burial Traditions in Urartu

URARTU

DOĞU’DA DEĞİŞİM TRANSFORMATION IN THE EAST

Urartu

Doğu’da Değişim Transformation in the East Hazırlayanlar | Editors

Kemalettin Köroğlu - Erkan Konyar

Yapı Kredi Yayınları

URARTU Doğu’da Değişim Transformation in the East Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin ilk yayınıdır.

Bu seri Tüpraş - Yapı Kredi Yayınları işbirliği ile hazırlanmıştır.

This title is the first publication of Anatolian Civilizations Series.

A co-publication of Tüpraş - Yapı Kredi Culture, Arts and Publishing.

Yapı Kredi Yayınları - 3234 ISBN 978-975-08-1857-8

İçindekiler

Contents

KEMALETTİN KÖROĞLU

Urartu: Krallık ve Aşiretler Urartu: The Kingdom and Tribes • 12

PAUL ZIMANSKY

MIRJO SALVINI

PAUL ZIMANSKY

Hazırlayanlar Editors Kemalettin Köroğlu, Erkan Konyar Çeviriler Translations Azer Keskin, Gürkan Ergin, Yi€it De€er Bengi Grafik Tasarım Graphic Design Nahide Dikel Grafik Uygulama Graphic Application Elif Rifat, Arzu Yaraş Düzelti Proofreading Begüm Kovulmaz, Fahri Güllüoğlu, Şeyda Öztürk Baskı Print Ofset Yapımevi Şair Sokak 4, Çağlayan Mahallesi Kağıthane, 34410, ‹stanbul

JAK YAKAR

Urartu Yazısı ve Dili Urartian Writing and Language • 172

ALTAN ÇİLİNGİROĞLU

Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş.

Yapı Kredi Kültür Merkezi İstiklal Caddesi No. 161 Beyoğlu 34433 İstanbul Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23 http://www.ykykultur.com.tr e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr İnternet satış adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr

Etnoarkeolojik Veriler Işığında Doğu Anadolu’nun Urartu Döneminde Sosyo-Ekonomik Yapısı The Ethnoarchaeology of the Socio-Economic Structure of East Anatolia in the Urartian Period • 126

ALİ M. DİNÇOL & BELKIS DİNÇOL

HANİFİ BİBER

Bütün yayın hakları saklıdır.

Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.

All rights reserved.

No part of this publication may be reproduced without prior written permission from the publisher.

Urartu ve Çağdaşları Urartu and its Contemporaries • 106

İran’daki Urartu Şehirleri Urartian Cities in Iran • 150

STEPHAN KROLL

ERKAN KONYAR

© Ya­p› Kre­di Kül­tür Sa­nat Ya­y ›n­c›­l›k Ti­ca­ret ve Sa­na­y i A.Ş. 2010 Sertifika No Certificate No 12334

Urartu Tarihine Genel Bir Bakış An Overview of Urartian History • 74

1. baskı: İstanbul, Şubat 2011 1st Printing: Istanbul, February 2011

Unutulan ve Tekrar Hayata Dönen Bir Krallık: Urartu Çalışmaları ve Literatürü A Kingdom Revived from Oblivion: Urartian Studies and Literature • 56

Urartu Dini Urartian Religion • 188 Urartuda Mezar Tipleri ve Gömü Âdetleri Tomb Types and Burial Traditions in Urartu • 206 Urartu Silahları Urartian Weapons • 234

Urartu Takıları Urartian Jewelry • 250

AYLİN Ü. ERDEM & ERKAN KONYAR

Urartu Çanak Çömleği Urartian Pottery • 268

RAFET ÇAVUŞOĞLU

M. TANER TARHAN

ALTAN ÇİLİNGİROĞLU

Başkent Tuşpa The Capital City Tushpa • 288 Ayanis Kalesi Ayanis Fortress • 338

MEHMET KARAOSMANOĞLU Erzincan Altıntepe Kalesi

Erzincan Altıntepe Fortress • 366

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

204

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

205

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

Urartu’da Mezar Tipleri ve Gömü Âdetleri

Tomb Types and Burial Traditions

in Urartu ERKAN KONYAR

Rock-cut Tombs/Royal Tombs

yi ziyaret eden seyyahlar ve arkeologların ilk ilgisini çeken yapılar olmuştur. Anadolu’da kaya mezar geleneğinin anıtsal öl-

*

Doğu Anadolu bölgesinde birçok alanda yeni gelişmele-

Urartians, who instituted new develop-

re imza atan Urartular, mezar mimarisi ve gömü gelenek-

ments in Eastern Anatolia in many fields,

lerinde de birçok ilki ortaya koymuşlardır. Bölgede yeni

also introduced many firsts in tomb archi-

oluşan siyasi denge, sosyal yapı, artan nüfus gibi etkenler

tecture and burial traditions. Factors such

devrim niteliğindeki gelişmeleri zorunlu kılmıştır. Bunun-

as newly forming political balances, social

la birlikte merkezî krallığın yöneticilerinin, yazıtlarındaki

structure, and population increase in the re-

görkemli unvanlarına yakışan anıtsal kaya mezarlarının ya-

gion made revolutionary developments nec-

nında, artan nüfusun ihtiyacına da cevap verecek değişik

essary. In parallel, necropolis areas bringing

türden gömü anlayışlarının ve mezar tiplerinin bir arada

together various burial concepts and tomb

bulunduğu mezarlık alanları ortaya çıkmıştır. Gömü gele-

types to address the needs of the increased

neklerindeki farklılaşmalar; diğer bir deyişle aynı alanda

population appeared, in addition to the

farklı uygulamaların görülmesi, nüfusun gerek etnik ge-

monumental rock-cut tombs of the rulers of

rekse sosyal alanda çeşitlendiğinin belirtisidir.

the central kingdom befitting their kingly

Monumental rock-cut tombs carved

çekteki ilk örneklerini Friglerde ve Urartularda görürüz. Bu

onto the outcrops of Van Fortress in

gelenek daha sonra başka Antik Çağ uygarlıklarında da yay-

Urartian capital Tushpa have attracted

gın olarak kullanılmıştır. Urartu kaya mezarları, Urartu-Batı

the attention of travelers and archaeolo-

ilişkisi çerçevesinde değerlendirilebilecek en önemli argü-

gists visiting the region for centuries. The

manlar arasında sayılmıştır. Ancak bu geleneğin Batıyla olan

first examples of rock-cut tomb tradition

olası bir kültürel ilişki sonucu mu, yoksa bağımsız olarak mı

in monumental scale in Anatolia are ob-

geliştiğini henüz tam olarak açıklığa kavuşturabilmiş değiliz.

served with Phrygians and Urartians. This

Çok odalı, Urartu mezarlarının diğer iç donanımlarıyla ken-

tradition was also widely used in other,

dine özgü, bağımsız bir gelişim gösterdiği anlaşılmaktadır.

titles in the inscriptions. Variation in burial

Mezar Tipleri

traditions, or in other words, appearance of various practices in the same places is a sign

Urartu mezarları hakkında bugüne değin çeşitli sınıflamalar yapılmıştır. Mezarlar boyutları, yapı malzemesi, inşa

of ethnic and social diversification of the population.

şekli, planı gibi mimari özelliklerini tanımlayan adlandır-

Tomb Types

maların yanında; kralî mezar odaları, yönetici mezarları, halk mezarları gibi gömülen kişilerin sosyal statüsünü belirten kavramlarla da tanımlanmışlardır. Burada bu sınıf-

Various classifications of Urartian tombs

later ancient civilizations. Urartian rock-

Urartu coğrafyasında bugüne de-

landırmalar da göz önüne alınarak, Kralî mezarlar/kaya

have been established. Tombs have been

cut tombs have been considered among

ğin 50’den fazla kaya mezarı saptan-

mezarları, yer altı oda mezarları, taş sandık mezarlar, ba-

defined in architectural terms of size, ma-

the most important arguments within the

mıştır. Her geçen gün bu sayı daha

sit toprak mezarlar ve urne mezarlar gibi başlıklar altında

terials of construction, building style, and

frame of Urartu –west relationships. How-

da artmaktadır. Bunların büyük bölü-

genel bir ayrıma gidilmiştir. (Sevin 1986; 1987; Çevik 2000;

plan, as well as in terms of the status of the

ever, it is not yet clear whether this tradi-

mü araştırmacılar tarafından Urartu

Konyar 2005; Köroğlu 2005; 2007; 2008).

people buried in them; as in royal tombs,

tion developed as a result of possible cul-

Dönemi’ne tarihlendirilmişlerdir (Çi-

ruler tombs, or people’s tombs. Here, based

tural relations with the west, or independ-

lingiroğlu 1980; Çevik 2000; Çavuşoğlu

on these classifications, a general differen-

ently. Urartian tombs with multiple rooms

2003; 2006).

tiation is made under the headings of royal

and solid facades, together with other

Ancak son yıllarda kaya mezarları hak-

Urartu’nun başkenti Tuşpa’da bulunan, Van Kalesi kaya-

tombs/rock-cut tombs, underground cham-

interior features, seem to have developed

kında yapılan bazı yayınlar, bunların kro-

lıklarına oyulmuş anıtsal kaya mezarları, yüzyıllardır bölge-

bers, stone cist tombs, simple inhumations,

uniquely and independently.

nolojisiyle ilgili yeni bir değerlendirme

Kaya Mezarları/Kralî Mezarlar

* Yrd. Doç. Dr. Erkan Konyar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı, Beyazıt/İstanbul konyar@istanbul.edu.tr

206

and urns (Sevin 1986; 1987; Çevik 2000; Konyar 2005; Köroğlu 2005; 2007; 2008).

Urartu: Doğu’da Değişim

To date, more than 50 rock-cut tombs have been identified in the land of Urartu.

Urartu: Transformation in the East

Fig. 1: Urartu kralî mezarları çok odalı olarak düzenlenmiştir.

Van-İçkale Mezarı'nda ana salon, gerisindeki salon ve odalara birer kapıyla bağlanmaktadır.

Urartian royal tombs have multi-roomed designs.

In the tomb in the Inner Fotress at Van, the main hall is connected to another hall and rooms with a door.

yapılmasını gerekli kılmaktadır (Köroğlu 2005; 2007; 2008).

207

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

Doğu Anadolu ve çevresindeki kaya mezarlarının öl-

This number increases day by day. Most of

çüleri, konumları, işçilikleri ve iç düzenlerine bakıldığın-

these have been dated to the Urartian pe-

da farklı grupların ortaya çıktığı görülür. Bu noktada Van

riod by researchers (Çilingiroğlu 1980; Çe-

Kalesi’ndeki kralî kaya mezarları, Urartu kaya mezar mi-

vik 2000; Çavuşoğlu 2003; 2006). However,

marisinin kriterlerini belirlememiz açısından güvenilir ör-

some publications in recent years make a

nekler olarak karşımıza çıkar (Tarhan 1985; 1994). Mezar-

re-evaluation of their chronology neces-

lar için söz konusu belirleyici özellikler şu ana başlıklar al-

sary (Köroğlu 2005; 2007; 2008).

tında değerlendirilebilir;

A look at the size, location, workman-

• Mezarlar genellikle bir ana salon veya oda ve bu oda-

ship and interior layout of rock-cut tombs

ya bağlı yan salon ve odalardan oluşmaktadırlar. Yani

in Eastern Anatolia results in various

bu mezarlarda çok odalı bir düzenleme söz konusudur.

groups. At this point, royal rock-cut tombs

Bazı örneklerde oda/salon sayısı 7’yi bulur (Fig. 1).

at Van Fortress appear as reliable examples

Mezarlar, sitadele yakın bir nokta-

for identifying the criteria for Urartian

da, kent surlarının içinde yer alırlar. Aşa-

rock-cut tomb architecture (Tarhan 1985;

ğı kentten ulaşılmaları genellikle güçtür.

1994). These identifying characteristics of

Bu konumları, içinde zengin ölü arma-

tombs can be discussed under the head-

ğanları bulunan mezar odasının güven-

ings below:

liğini sağlamayı kolaylaştırıyordu (Fig. 2).

• Tombs generally consist of a main hall or

• Önlerinde genellikle bir platform yer alır ve bu platfor-

room, and halls and rooms flanking and

ma birçok örnekte kayaya oyulmuş basamaklar veya pa-

connected to this main room. Hence,

tikayla ulaşılır (Fig. 3).

there is a multi-roomed arrangement of

Fig. 2: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, İçkale/Kurucular, Neft Kuyu ve Doğu Odaları, güneyden.

Tushpa, Van Citadel, Inner Fortress, the Tomb of the Founders, the Naphtha Well Tomb and the eastern burial chambers from the south.

•

• Bazılarında kaya yüzeyi düzeltilerek/işlenerek daha anıtsal bir cephe meydana getirilmiştir (Fig. 4).

208

the tombs. Room/hall number reaches up to 7 in some examples (Fig. 1).

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

I. Argişti mezarı ve altında küçük horhor mezarı.

209 The tomb of Arghisti I. and the little horhor tomb.

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

• Mezar odalarının iç duvarlarında genellikle niş açıklık-

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

• Tombs are located close to the citadel,

ları oluşturulmuştur.

within the city walls. Access from the low-

• Kimi örneklerde oda tabanlarına kuyu biçiminde atık

er town is usually difficult. This location

çukurları/alternatif gömü alan olduğu anlaşılan çukur-

made it easier to keep the burial room

lar açılmıştır.

with its rich burial gifts safe (Fig. 2).

• Mezar kapılarında çoğunlukla mil yatakları ve kilit ak-

• There is usually a platform in front of

samlarına ait oldukları düşünülen oyuklar, silmeler bu-

the tomb, reached in many instances

lunur. Çoklu gömü anlayışına uygun, birden fazla kulla-

through steps or trails carved onto the

nıma olanak tanıyan giriş, kapı sistemi düzenlenmiştir.

rock (Fig. 3).

• Bazı örneklerin salon ve oda duvarlarında, kaya yüzey-

• A more monumental facade is formed in

lerinin birleşme noktalarında, kayanın oyulmasıyla be-

some examples by carving the rock face

zeme uygulanmıştır.

(Fig. 4).

Fig. 3: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Doğu Odaları, anıtsal merdivenler, mezar cephesi ve platform, batıdan.

• Niches are formed on the interior walls

Tushpa-Van Citadel, Eastern burial chambers, monumental stairs, the tomb façade and the platform from the west.

wells are dug on room floors as refuse

Fig. 4: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Neft Kuyu Mezarı, kaya yüzeyi düzeltilerek/ işlenerek daha anıtsal bir cephe meydana getirilmiştir.

of burial rooms.

• In some examples, pits in the form of pits/alternative burial areas.

• There are usually recesses and moldings at tomb entrances, which belonged to sockets and lock parts. There is a door system that is compatible with multiple burial concept and multiple use.

• There is decoration carved onto the

Tuspa-Van Citadel, the Naphtha Well Tomb, the rock surface was redressed for a more monumental appearance of the façade.

210

rock on the walls of the halls and rooms, at the intersections of rock surfaces in some examples.

Urartu: Doğu’da Değişim

While some suggestions have been

Mezar odalarının kronolojilerine dair kimi

made for the chronology of burial rooms,

önermeler yapılmakla birlikte, “Horhor Meza-

the tomb known as “Horhor Tomb” is the

rı” olarak bilinen mezar, cephesinde yer alan I.

only one that can be dated through the in-

Argişti’ye ait yazıtından dolayı tarihlendirilebi-

scription of Argishti I on its facade. Simi-

len tek mezardır. Yine Tunceli/Mazgirt mezarı

larly, Tunceli Mazgirt Tomb has been dated

da girişinde yer alan II. Rusa dönemine ait ya-

through the inscription at its entrance from

zıttan yola çıkılarak tarihlendirilmiştir (Çevik

the time of Rusa II (Çevik 2000) (Fig. 8). On

2000) (Fig. 8). Yazıtlarda sadece kralların faali-

the other hand, there is no emphasis on the

yetleri ile ilgili metinler yer alır.

identity of the tombs in either inscription.

Genel kabul gören görüş; Urartu kralla-

There are only texts about the activities of

rının Van Kalesi’ne gömülmüş oldukları yö-

relevant kings in the inscriptions.

nündedir. Kralın asli ikametgâhı veya ölüm

Fig. 5: Varto/Kayalıdere mezarı bugün büyük ölçüde tahrip olmuştur.

Varto/Kayalıdere tomb has been disturbed to a great extent.

Fig. 6: Palu Kalesi’nden üç mezar.

Three tombs at Palu Fortress.

Fig.7: Mazgirt/Kaleköy mezarı.

Mazgirt/Kaleköy tomb.

Fig. 8: Tatvan kaya mezarı ana salon ve yan odaya açılan kapı açıklıkları.

It is generally accepted that Urartian

yeri başka yerde olsa bile, muhtemelen me-

kings were buried in Van Fortress. Even if

zar odası Van kayalıklarına açılıyordu ya da

the main residence of the king or the place

var olan mezar odalarından birine gömülü-

of his death was different, his burial room

yordu. (Köroğlu 2007; 2008). Bu önermenin

was probably carved in Van outcrops, or

temel dayanağı Karmir-blur (Ermenistan),

he was buried in one of the existing burial

Arinberd (Ermenistan), Çavuştepe, Ayanis, Anzaf, Toprak-

rooms (Köroğlu 2007; 2008). The main ba-

kale gibi başlıca Urartu kralî merkezlerinde kaya mezarına

sis for this suggestion is the absence of rock-

rastlanmamasıdır.

Tatvan rock-cut tomb, main hall and doorways connecting to the side rooms.

cut tombs in main Urartian royal centers

Van Kalesi örnekleri dışında Varto/Kayalıdere (Fig. 5)

such as Karmir-blur (Armenia), Arinberd

(Burney 1966), Palu (Fig. 6) (Charlesworth 1980; Sevin

(Armenia), Çavuştepe, Ayanis, and Anzaf.

1994), Mazgirt/Kaleköy (Fig. 7) (Sevin 1984; Çevik 2000),

In addition to those at Van Fortress,

Tatvan (Fig. 8) (Özfırat 2002; Kılıç 2008), Doğubayazıt

rock-cut tombs of Varto/Kayalıdere (Fig. 5)

(Fig. 9) (Huff 1968; 1990), Ağrı/Atabindi (Fig. 10) (Başge-

(Burney 1966), Palu (Fig. 6) (Charlesworth

len 1987), Pasinler Kalesi gibi örnekler, Urartu merkez böl-

Urartu: Transformation in the East

211

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

gesi dışında mimari özellikleri, konumları ve iç düzenleriy-

1980; Sevin 1994), Mazgirt/Kaleköy (Fig. 7)

le Urartu dönemine tarihleyebileceğimiz diğer kaya mezar-

(Sevin 1984; Çevik 2000), Tatvan (Fig. 8)

larıdır.

(Özfırat 2002; Kılıç 2008), Doğubayazıt

Kuzeybatı İran’da Sharik (Kleiss, 1980: 212, Abb.40), San-

(Fig. 9) (Huff 1968; 1990), Ağrı/Atabindi

gar (Kleiss 1968), Kale Hodar (Kleiss 1974), Kale İsmail Ağa

(Fig. 10) (Başgelen 1987), and Pasinler For-

(Kleiss - Kroll 1977), gibi merkezlerde çok odalı Urartu kaya

tress are among examples outside of Urar-

mezarı kriterlerine uyan örnekler saptanmıştır. Sharik’de

tian heartland that can be dated to the

ana salon ile birlikte oda sayısı 5’i bulur. Kale Hodar II me-

Urartian period with their architectural

zarı 4, Kale İsmail Ağa kaya mezarları ise 2 odalı düzenleme-

traits, locations, and interior layouts.

leriyle karşımıza çıkarlar. Kale Hodar I örneğinde ana salonun doğu uç noktasında atık çukuru yer alır.

Examples that fit multi-roomed Urartian rock-cut tomb criteria have been iden-

Başkent Tuşpa dışında yer alan çok odalı kaya mezarla-

tified in Northwestern Iran at centers like

rı, olasılıkla Urartu’ya öykünen yerel yönetici veya prens-

Sharik (Kleiss, 1980: 212, Abb.40), Sangar

lere ait olmalıdır (Köroğlu 2005; 2007). Ancak daha önce

(Kleiss 1968), Kale Hodar (Kleiss 1974),

de belirttiğimiz üzere bu mezarlardan hiçbirinde buluntu-

and Kale Ismail Aga (Kleiss - Kroll 1977).

ya rastlanmaması bu değerlendirmeyi sadece bir varsayım-

At Sharik, room number reaches 5, includ-

dan ibaret kılar. Zira mezar odalarının kronolojileriyle il-

ing the main room. Kale Hodar II fortress

gili stil-kritiği dışında herhangi bir kaynağımız bulunma-

tomb has a 4 roomed layout, and Ismail Aga

maktadır.

rock-cut tombs have 2 roomed layouts. In

Ulaşılması güç alanlara yapılan ve dar

Kale Hodar I, a refuse pit is located on the

Fig. 9: Doğubayazıt Kaya mezarı, mezar cephesi, kabartma figürler.

bir kapıyla ulaşılabilen, çoğunlukla tek

Doğubayazıt rock-cut tomb, facade, figures in relief.

odalı, içinde ölü yatağı bulunan mezar

Multi-roomed rock-cut tombs outside

odaları, plan ve konum özellikleriyle de-

of capital Tushpa probably belonged to

ğerlendirildiğinde, yukarıda genel hat-

local rulers or princes emulating Urartu

larıyla ortaya koyduğumuz Urartu kaya

(Köroğlu 2005; 2007). On the other hand,

mezarı özelliklerine uymadıkları görü-

the absence of any finds in these tombs

lür. Van Kalesi’nde Küçük Horhor Meza-

makes this suggestion a mere hypothesis as

rı, İç Kale Mezarı ve “Büyük Platform”un

mentioned above, as we have no sources on

altındaki küçük mezar, söz konusu ayrı-

the chronology of burial rooms other than

Fig. 10: Ağrı/Atabindi mezarı ana salon ve salon duvarlarına açılmış nişler.

Ağrı/Atabindi tomb, main hall and niches on the hall walls.

mı yansıtması açısından önemli örneklerdir. Bunların Van

eastern edge of the main hall.

style criticism.

Kalesi’ndeki kralî mezar örneklerinden –plan ve boyutla-

Burial rooms, made at difficult to reach

rıyla– oldukça farklı bir geleneği yansıttıkları görülür. Kü-

locations and accessible through narrow

çük boyutlu, tek odalı, odaya açılan büyük nişlerin bulun-

doorways, mostly single-roomed with a bur-

212

Urartu: Doğu’da Değişim

Mazgirt/Kaleköy mezarı girişi.

Tomb entrances of the Mazgirt/Kaleköy

Urartu: Transformation in the East

213

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

duğu bu mezarların Urartu sonrası dönemlere; Akhaime-

ial bed, do not fit Urartian rock-cut tomb

main room that comprise the architectural

rı, Palu I-II, Atabindi, İran-Hodar II kaya mezarları ise dört

nid, Helenistik ve Roma dönemlerine ait olmaları olasıdır

characteristics discussed above when their

layout. Rooms and halls are large in Van

odalı düzenlemeleri ile karşımıza çıkarlar (Köroğlu 2007).

(Köroğlu, 2007).

plan and location characteristics are as-

Fortress examples. For example, the area

Girişten sonra ulaşılan alan genellikle ana salon olarak dü-

Daha önce de belirttiğimiz üzere, kralî kaya mezarları-

sessed. Küçük Horhor Tomb, İç Kale/Inner

of the main hall at Neft Kuyu tomb reaches

zenlenmiş ve bu ana salondan yan gömü odalarına birer

nın boyutları ve işleniş tarzlarıyla en görkemlileri Urartu

Fortress Tomb, and the small tomb below

90 m2 (Fig. 11). Tomb sizes are more mod-

kapı açıklığı ile geçişler sağlanmıştır. Ana salon ve odaların

Başkenti Tuşpa/Van Kalesi’nde yer alır. “Kurucular”, “Neft

the “Great Platform” in Van Fortress are

est in rural examples outside of the center

duvarlarına ölü hediyeleri veya kremasyon kaplarının (urne)

Kuyu”, “Doğu Odaları” ve “I. Argişti” mezarları (Tarhan

significant examples reflecting said distinc-

(Köroğlu 2007).

konulabilmesi için nişler açılmıştır (Fig. 12). Oda ve salonla-

1985: 24; 1994) bu örneklerin başında yer alır.

tion. These tombs reflect a tradition that

A look at the interior layout and number

rın bazılarında lahit altlıkları veya izleri ile ölü yatakları tes-

Mezarların önünde genellikle bir platform yer alır, bu

is quite different with their plans and sizes

of the rooms shows bottle-shaped refuse pits

pit edilmiştir. Van/Argişti, Varto/Kayalıdere, Ağrı/Atabin-

platformlara, sitadelden kaya merdivenleri veya uygun pa-

from the royal tombs at Van fortress. These

dug on the floors of rooms or halls. This situ-

di, Palu II, Mazgirt-Kaleköy gibi örneklerde, mezar tabanına

tika yollarla inilip çıkılmaktadır. Mezar odasına girişi dik-

tombs are small in size, single-roomed, have

ation shows that the layout was planned so as

açılan bazıları şişe biçimli çukurlar bulunur (Burney 1966;

dörtgen bir kapı açıklığı sağlarken; bazı örneklerde odaya

large niches opening to the room, and they

to bury multiple individuals in these burial

Çevik 2000:46). Yer altı oda mezarlarının in situ durumun-

kayaya oyulmuş birkaç basamakla ulaşılır. Girişten sonra

possibly date to post-Urartu -Achaemenid,

rooms. The number of rooms, including the

da saptanan buluntu durumundan hareketle, bu çukurların

bir ana salon/oda ve bu salona kapılar-

Hellenistic, or Roman periods (Köroğlu,

main hall, is seven at Van/İçkale (Kurucu-

mezar odasında yeni gömülere yer açabil-

la bağlı daha küçük boyutlu gömü oda-

2007).

lar), six at Varto/Kayalıdere Tombs and Van-

mek amacı ile eski gömülerin buluntuları

Fig. 11: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Neft Kuyu Mezarı, ana salon.

Tushpa-Van Fortress Citadel, Neft Kuyu tomb, mail hall.

larından oluşan bir mimari düzen vardır.

As mentioned above, the most impres-

Argishti Tomb, five at Van/Neft Kuyu and

ile birlikte toplandığı birer kemik veya ölü

Van Kalesi örneklerinde oda ve salonlar

sive royal rock-cut tombs in terms of their

Iran-Sharik, four at Van-Doğu Odaları, Palu

hediyesi depolama alanı; yani “atık çukurları” oldukları anlaşılmaktadır.

Fig.13: Mazgirt/Kaleköy mezarı, yarım yuvarlak dişli silmeler.

Mazgirt-Kaleköy tomb, semi-circular round notch recesses.

büyüktür. Örneğin Neft Kuyu mezarında

size and workmanship are located at Urar-

I-II, Atabindi, and Iran-Hodar II rock-cut

Fig. 12: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Argişti Mezarı, nişler.

ana salon boyutu 90 m yi bulur (Fig. 11).

tian capital Tushpa/Van Fortress. “Kurucu-

tombs (Köroğlu 2007). The space accessed

Mezar odalarının iç duvarları genellikle

Merkez dışındaki kırsal örneklerde ise

lar”, “Neft Kuyu”, “Doğu Odaları/Eastern

through the entrance is usually arranged as

sadedir. Bunun yanında Van/İçkale ve Neft

Tushpa-Van Fortress Citadel, Argishti tomb, niches.

mezar boyutlarının daha mütevazı ölçü-

Rooms” and “Argishti I” tombs (Tarhan

the main hall, and flanking burial rooms

kuyu mezarlarında, yan duvarlar ile tavan

lerde oldukları görülmektedir (Köroğlu,

1985:24; 1994) are among these examples.

are accessed from this main hall through

kısmının birleştiği alanlara, üst örtüyü ta-

There usually is a platform in front

doorways. Niches are cut into the walls of

şıyan ahşap kirişleri temsil ettiği düşünü-

Oda sayıları ve iç düzenlemelere bakıldığında, oda veya

of the tombs, reached from the citadel

the main hall and the rooms for placement

len yarım yuvarlak dişli silmeler yapılmıştır

salon tabanlarına açılmış şişe biçimli atık çukurları görülür.

through rock-cut steps or trails. A rectangu-

of burial gifts and cremation vessels (urns)

(Tarhan 1994: 25; Çevik 2000: 70). Aynı du-

Bu durum, düzenlemenin bu mezar odalarına çok sayıda ki-

lar doorway gives access to the burial room;

(Fig. 12). Sarcophagus bases or marks and

rum Mazgirt/Kaleköy mezarında da izle-

şinin gömülmesi için tasarlandığını gösterir. Ana salon ile

and in some examples the room is reached

burial beds have been identified in some of

nebilmektedir (Fig. 13). Yine Van/I. Argiş-

birlikte oda sayıları değerlendirildiğinde, Van/İçkale (Kuru-

through a few steps carved onto the bed-

the rooms and halls. In examples like those

ti mezarında ortasında bir delik bulunan, kenarları içbükey

cular) yedi, Varto/Kayalıdere Mezarları ve Van-Argişti Me-

rock. Following the entrance is a main hall/

at Van/Argishti, Varto/Kayalıdere, Ağrı/

karelerden oluşan oyuklar bulunur. Bunlar olasılıkla –bazı

zarı altı, Van/Neft Kuyu, İran-Sharik beş, Van-Doğu Odala-

room and smaller burial rooms joining this

Atabindi, Palu II, and Mazgirt-Kaleköy, bot-

Urartu duvar resimlerinde de gördüğümüz–bezemeli tunç

2

2007).

214

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

Fig. 14: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Argişti Mezarı, ana salon duvarlarında, bezemeli tunç levhaların yerleştirildiği oyuklar.

Tushpa-Van Fortress Citadel, Argishti tomb, sockets on main hall walls for in-setting decorated bronze plaques.

215

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

bir levhanın yerleştirilmesi için yapılmıştır (Fig. 14). Tavan

tle-shaped pits are dug into the floor of the

The cremation tomb located on the

(güneyinde) yer alan tanrı kabartmasının başında çift boy-

genellikle düzdür, bunun yanında Van/Kurucular ve Neft

tomb (Burney 1966; Çevik 2000:46). These

southeastern slopes of the Van Fortress

nuzlu bir başlık bulunmaktadır. Kabartma, badem gözlü,

Kuyu mezarlarında tavan beşik tonoz biçiminde oyulmuştur.

pits, as indicated by the state of in situ finds

presents a different plan concept (Sevin

hafif kemerli burunlu, sakalsız, bileklere kadar inen bir el-

Van Kalesi’nin güneydoğu eteklerinde yer alan Kremas-

in underground burial chambers, were used

1980). Burial room there consists of a single

bise giymiş şekilde tasvir edilmiştir. Saçları omuza kadar

yon Mezarı ise farklı bir plan anlayışı ile karşımıza çıkar

as storage for bones or burial gifts; that is,

hall, niches carved alongside three walls,

inmektedir ve saç uçları olasılıkla buklelidir.

(Sevin 1980). Tek bir salondan oluşan mezar odasının üç

as “refuse pits” in which earlier burials were

and floors that are carved in to place urns

Doğubayazıt kaya mezarının işlendiği kayalık yüzeyi,

duvarı boyunca açılmış nişlerin tabanlarına urnelerin ko-

collected together with their finds in order

(Fig. 15). Access to this tomb was probably

güneybatı yönden izleyen dik kayalık alanda ortaya çıkardı-

nulması için oyuklar açılmıştır (Fig. 15). Bu mezara ulaşım

to make space for new burials.

from the lower town, and not from the cita-

ğımız, kaya işçiliği, mezarla ilgili veya çağdaş bir yapı gru-

olasılıkla sitadelden değil aşağı şehirden sağlanmaktaydı.

Interior walls of the burial rooms are

del. That the tomb consists of a single hall,

bunun varlığını göstermektedir. Mezar odasının kuzeyinde

Mezarın tek bir salondan oluşması, aşağı kentten ulaşıma

usually plain. In Van/İçkale and Neft kuyu

is accessed from the lower town, as well as

(sol) ana kayaya yaslanmış üç tane yan yana mekân kalıntı-

olanak tanıması ve mimari özellikleriyle Van Kalesi’ndeki

tombs, semi circular molded notches con-

its architectural characteristics distinguish

sının doğu duvarı (oyukları) ile aralarındaki bölme duvarı

kralî mezar örneklerinden ayrılır.

sidered to represent wooden beams carry-

it from the royal tombs at Van Fortress.

çıkıntıları kayaya oyulmuştur.

Oda Mezarlar

Fig. 16: Van/Yoncatepe Nekropolü, M3 Mezarı (Konyar 2004).

facade (Huff 1968; 1990). The facade of the

Yer altına yapılmış oda mezarlar Urar-

observed in the Mazgirt/Kaleköy tomb

tomb is carved on the part of the outcrop fac-

tu coğrafyasında en yaygın görülen me-

Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M3 (Konyar 2004).

(Fig. 9). Kaya mezarında girişten sonra

(Fig. 13). At Van – Argishti I tomb, there

ing the west (Fig. 9). There is a main hall of

zar biçimidir. Genel olarak üç ana grup

bir ana salon bulunur. Salonun kuzey ve batı duvarlarına

are square hollows with concave sides and

the tomb following the entrance. Niches have

altında değerlendirilebilirler. Bunlar; yer altı taş örgü me-

nişler açılmıştır. Salonun tabanına açılmış dikdörtgen bir

a hole in the middle. These were prob-

been carved on the northern and western

zarlar, yer altı kaya mezarları ve her ikisinin birlikte uygu-

açıklıkla inilebilen alt katta iki oda yer alır.

ably made for setting in decorated bronze

walls of the hall. There are two rooms in the

landığı örnekler.

Küçük boyutlu mezar girişinin her iki kenarında kabart-

plaques, representations of which are seen

lower floor, which can be accessed through a

Van Gölü Havzası’nda Karagündüz (Sevin - Kavaklı

malar yer alır. Girişin solunda iki elini açmış bir figür, gi-

on some Urartian wall paintings (Fig. 14).

rectangular opening on the floor of the hall.

1996), Dilkaya (Çilingiroğlu 1993), Ernis-Evditepe (Erzen

rişin üstünde bir keçi kabartması, sağda ise bir tanrı(!) ka-

Ceilings are usually flat, while in Van/

Reliefs flank the small sized tomb en-

1963; Konyar 2004), Adilcevaz (Öğün 1978; Öğün 1978),

bartması betimlenmiştir. Kompozisyonun bir kurban töre-

Kurucular and Neft Kuyu tombs they are

trance on both sides. There is a figure to

Yoncatepe (Konyar 2004), Van/Altıntepe (Sevin - Özfırat

ni sahnesini temsil ettiği anlaşılmaktadır. Girişin sağında

carved in the form of gabled vaults.

the left of the entrance with both hands

2000; Sevin et al. 2000) gibi merkezlerde yapılan arkeolojik

Fig. 15: Tuşpa-Van Kalesi Kremasyon Mezarı içinde nişler.

Doğubayazıt Kaya Mezarı cephesi fi-

ing the upper structure are carved on ar-

Doğubayazıt rock-cut tomb is the only

güratif kabartmalı tek kaya mezarıdır

eas where walls meet the ceiling (Tarhan

rock-cut tomb with figurative reliefs on its

Tushpa-Van Fortress Citadel, niches in cremation tomb.

(Huff 1968; 1990). Mezar cephesi ka-

1994:25; Çevik 2000: 70). Same is also

yalığın batıya bakan yönüne açılmıştır

216

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

217

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

extended, a goat relief above the entrance, and a god(!) relief to the right. The composition represents a sacrificial ceremony.

The god relief to the right (south) of the entrance has a double-horned cap on his head. The relief depicts almond-shaped eyes, a bridged nose, no beard, and an ankle-length dress. The hair goes down to the shoulders and the ends are probably curvy.

Rock cutting workmanship we found on the steep rocky area that extends from the rocky surface on which the Doğubayazıt rock-cut tomb is carved indicates a building group associated or contemporary with the tomb. The eastern walls (carvings) of remains of three adjacent rooms leaning against the bedrock, and the partition walls in between them, are carved onto the rock to the north (left) of the burial room.

Chamber Tombs Underground chamber tombs are the most common tomb type in the land of Urartu. They can be classified under three groups: underground stone-built tombs, Fig. 17: Van/Yoncatepe Nekropolü, M3 Mezarı plan ve Kesitleri (Konyar 2004).

kazılarda birçok yer altı oda mezar ortaya

underground rock-cut tombs, and exam-

çıkarılmıştır.

ples where both are seen together.

Yer altı taş örgü mezarlar genellikle

Many underground chamber tombs

toprağa açılan ve mezar ölçüleriyle oran-

have been unearthed in archaeological ex-

tılı çukurun içine yapılan taş örgü du-

cavations in the Lake Van basin at centers

varlarla oluşturulmuşlardır (Fig. 16). Yan

such as Karagündüz (Sevin - Kavaklı 1996),

duvarlar tavana doğru daralan, bindirme tekniğinde dü-

Dilkaya (Çilingiroğlu 1993), Ernis-Evditepe

zenlenmiştir. Böylece daralan tavan kısmı birbirine para-

(Erzen 1963; Konyar 2004), Adilcevaz

lel yerleştirilmiş yassı taş levhalarla örtülebilmiştir. Mezar

(Öğün 1978; 1978), Yoncatepe (Konyar

odaları çoğunlukla uzun-dikdörtgen planlıdır. Bazı örnek-

2004), and Van/Altıntepe (Sevin - Özfırat

lerde odaların uzunluğu 6 m’yi bulur. Genişlikleri 1,5–2 m,

2000; Sevin, et al. 2000).

Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M3 plan and sections (Konyar 2004).

yükseklikleri ise 1,5- 2,5 m arasında değişmektedir.

Underground stone-built tombs usually

Mezar odaları çoklu gömü için düzenlenmiştir. Bu ne-

consist of stone-built walls within pits dug

denle sürekli giriş olanağı bulunan bir sistem geliştirilmiş-

into the ground in proportion with the size

tir. Yüzey ile bağlantıyı genellikle taş örgü veya doğrudan

of the tomb (Fig. 16). Side walls are load-bear-

toprağa açılmış kuyu biçimli bir dromos sağlar (Fig. 17).

ing walls narrowing toward the ceiling. This

Karagündüz örneklerinin tümünde mezar odasının kısa

way, the narrow ceiling part could be covered

duvarına açılmış, yassı sal taşı bir blokla örtülmüş bir kapı

with parallel set flat stone slabs. Chambers

açıklığından giriş sağlanmıştır (Fig. 18). Yoncatepe örnek-

usually have long rectangular plans. The

lerde ise giriş, mezar odasının kısa duvarına yakın tavan

length of the rooms reaches 6 m in some ex-

218

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

Yoncatepe Nekropolü, M3 mezarı.

Yoncatepe Necropolis, Tomb M3.

219

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

amples. Their widths vary between 1,5-2 m., and heights between 1,5-2,5 m.

Burial chambers are planned for mul-

Yoncatepe Nekropolü, M8 mezarı (Konyar 2004).

Yoncatepe Necropolis, Tomb M8 (Konyar 2004).

tiple burials. For this reason, a system that enables continuous access is devised. A dromos that is stone built or a shaft dug directly into the ground connects to the surface (Fig. 17). In all examples at Ka-

kısmına açılmış ve kapak taşıyla örtülmüş

ragündüz, access is through a doorway

kare veya dikdörtgen bir açıklıktan; tepe-

opened on the short wall of the cham-

den sağlanmaktadır.

ber, and is covered with a flat flagstone

Bununla birlikte dromossuz örnekler de

block (Fig. 18). In Yoncatepe examples the

bulunur. Bu örneklerde, olasılıkla mezar

entrance is through the top, through a

odasına üst örtüyü oluşturan sal taşların-

square or rectangular opening cut on the

dan birinin kaldırılmasıyla girilebiliyordu.

part of the ceiling next to the short wall of

Yer altı taş örgü mezarların yanın-

the tomb chamber which is covered with a

da yine yer altında, kayaya oyulmuş oda

cover stone.

mezar yapımı da Urartu’da yaygındır. Bu

There are also examples without a dro-

tür mezarlar işlenmesi oldukça kolay olan

mos. The tomb chamber was probably en-

kaya türlerinin bulunduğu alanlarda ya-

tered by removing one of the flagstones

pılmıştır.

making up the top cover.

220

Urartu: Doğu’da Değişim

Fig. 18: Van/Karagündüz Nekropolü, M6 Mezarı plan ve kesitleri (Sevin - Kavaklı 1995: Fig.4; Sevin - Kavaklı 1996: 22).

Van-Karagündüz Necropolis, Tomb M6 plan and sections (Sevin Kavaklı 1995: Fig.4; Sevin - Kavaklı 1996: 22).

Fig. 21: Van/Yoncatepe Nekropolü, M6 Mezarı plan ve kesitleri (Konyar 2004).

Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M6 plan and sections (Konyar 2004).

Van Kalesi Nekropolü, Altıntepe Nekropolü olarak adlan-

Besides underground stone-built tomb

dırılan alanda 1990’lı yılların sonunda yapılan arkeolojik ka-

chambers, rock-cut tomb chambers were

zılarda birçok yer altı kaya mezarı ortaya çıkarılmıştır (Sevin

also common in Urartu. This type of tombs

et al. 2000). Mezar odaları değişik mimari düzenlemeleriyle

are made in areas where easy to work stone

dikkati çekerler (Fig. 19-20). Yüzeyden, kare veya dikdörtgen,

types are found.

kuyu biçimli bir dromosla mezar odasının kapısına ulaşılır.

Urartu: Transformation in the East

221

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

flagstone slabs on the top. This chamber is accessed by 4 steps going down from the main burial chamber. A third burial chamber was opened in the clayey soil in the eastern part of this area.

These areas, which are smaller compared to the main burial chambers, and some of which are accessible only by hand, are usually connected to the burial chambers by small openings in Karagündüz Necropolis.

Areas at Yoncatepe that were used for the same purpose, but are quite larger than the Karagündüz examples, almost forming second burial chambers, are opened into the clayey soil/ground and have gabled vaults (Konyar 2004). It has been established that Kapı, taş örgü mezarlarda olduğu gibi yassı

Many underground rock-cut tombs have

skulls and finds belonging to the older

sal taşı levhalarla kapatılmıştır. Bazı mezar-

been unearthed in archaeological excava-

burials were collected in these areas as new

lar tek odalı, duvar dipleri sekili ve yan du-

tions in the late 1990s in the area called Van

burials were brought into the burial cham-

varları nişli bir plana sahiptir. Bazı örnek-

Fortress Necropolis and Altıntepe Necropo-

ber (Fig. 18, 21). This multi-roomed plan

lerde ise kapı açıklığından sonra ulaşılan

lis (Sevin, et al. 2000). Burial chambers at-

concept in underground chamber tombs

ana salon veya oda ile bağlantılı daha kü-

tract attention with their different archi-

can be accepted as small scale reflections

çük boyutlu gömü odalarından veya büyük

tectural layout (Fig. 19-20). The doorway of

of Urartian rock-cut tombs. This can shed

nişlerden oluşan bir mimari düzenlemeye

the burial chamber is accessed through a

light on architectural forms and origins of

2004). Mezar odasına yeni gömüler yapıl-

gidilmiştir. Odaların bazılarının duvarla-

square or rectangular shaft shaped dromos

rock-cut tombs.

dıkça eski gömülere ait kafatası ve bulun-

rında niş açıklıklarına rastlanır.

from the surface. The doorway is covered

Underground stone-built tombs at Ka-

Mezar odalarının bazılarında alterna-

with flat flagstones as in stone-built cham-

ragündüz, Dilkaya, and Yoncatepe have

tif gömü alanlarının oluşturulduğu gö-

bers. Some tombs have a single-roomed plan

been dated to the Early Iron Age based on

Yer altı oda mezarlarındaki bu çok

rülmektedir (Fig. 18, 21). Karagündüz ve Yoncatepe mezar-

with benches along the walls and niches on

grooved pottery coming from them. How-

odalı plan anlayışı, Urartu kaya mezarla-

larında, mezar odasıyla bağlantılı ikinci veya üçüncü bir

the side walls. Some examples, on the other

ever, when find groups from these necropo-

rının küçük ölçekli yansımaları olarak ka-

gömü alanının varlığı saptanmıştır (Konyar 2004). Yonca-

hand, have an architectural layout that fea-

lei are assessed as a whole, some problems

bul edilebilir. Bu, kaya mezarlarının mimari biçim ve kö-

tepe 6 mezarı çok odalı yer altı taş örgü mezarlara iyi bir

tures a main hall or room accessed through

appear with the chronology. Red slipped

ken anlayışına bazı açıklıklar getirebilir.

örnektir. Üstte yer alan 5.80 x 170 m boyutlarındaki mezar

a doorway and connected to smaller bur-

Urartian pottery, Urartian decorative pins,

Karagündüz, Dilkaya, Yoncatepe gibi yer altı örme me-

odasının güneydoğu bölümüne ikinci bir mezar odası açıl-

ial rooms or large niches. There are niche

and fibulae that could not be dated to be-

zarları, içlerinden çıkan yivli çanak çömleklerden yola çıkı-

mıştır. Altta yer alan bu ikinci mezar odasının üstünün sal

openings on the walls of some of the rooms.

fore 8th century BC in the region that come

larak Erken Demir Çağı’na tarihlendirilmişlerdir. Ancak bu

taşı levhalarla kapatıldığı anlaşılmaktadır. Bu mezar odası-

Some of the burial chambers have al-

together with grooved pottery from some of

nekropollerdeki mezarlarda ortaya çıkarılan buluntu grup-

na ana mezar odasından 4 basmakla inilmektedir. Bu ala-

ternative burial areas (Fig. 18, 21). Kara-

the tombs bring about some dating prob-

ları bütün olarak değerlendirildiğinde, kronolojide bazı so-

nın doğusuna da killi toprağa açılmış üçüncü bir mezar

gündüz and Yoncatepe tombs feature a sec-

lems. We have suggested that necropolis

runlar dikkati çekmektedir. Yivli malzemeyle birlikte bazı

odası açılmıştır.

ond or third burial area connected to the

areas at least at Karagündüz, Dilkaya and

mezarlarda kırmızı astarlı Urartu çanak çömleği, Urartu

Karagündüz Nekropolü’nde bazıları sadece elle ulaşı-

tomb chamber (Konyar 2004). Yoncatepe

Yoncatepe necropolis areas should be dat-

süs iğneleri ve bölgede kronolojisi MÖ 8. yy’dan daha erke-

lan, ana mezar odalarından göreceli olarak daha küçük

6 tomb is a good example of multi-roomed

ed to the Middle Iron Age according to an

ne çekilemeyen fibulaların çıkması, tarihlendirme sorunu-

olan bu alanlar, çoğunlukla küçük bir açıklıkla mezar oda-

underground stone-built chamber tombs. A

assessment of the material groups and the

nu da beraberinde getirmiştir. Malzeme grubu ve buluntu

larına bağlanmışlardır. Yoncatepe’de de bu amaçla kulla-

second burial chamber was opened in the

state of the finds together.

durumu bir bütün olarak değerlendirildiğinde; en azından

nılmış, fakat Karagündüz örneklerine göre oldukça büyük,

southeast part of the 5.80 x 1,70 m burial

On the other hand, the earliest exam-

Karagündüz, Dilkaya ve Yoncatepe gibi nekropol alanları-

neredeyse ikinci bir mezar odası niteliğindeki alanlar, kil-

chamber located above. This second burial

ples of the chamber tomb tradition can be

nın Orta Demir Çağı’na tarihlendirilmesi gerektiği tarafı-

li sert toprağa açılmışlardır ve beşik tonozludurlar (Konyar

chamber located below was covered with

found at Ernis Necropolis. It is possible to

mızdan öne sürülmüştür (Köroğlu-Konyar 2008).

Fig. 19: Van/Altıntepe Nekropolü, yer altı kaya mezarı (Sevin Özfırat 2000: Fig.4).

Van/Altıntepe Necropolis, underground rock-cut tomb (Sevin - Özfırat 2000: Fig.4).

Fig.20: Van/Altıntepe Nekropolü, yer altı kaya mezarı, plan ve kesitleri (Sevin, et al. 2000: çiz.3) Van/Altıntepe Necropolis, underground rock-cut tomb, plan and sections (Sevin, et al. 2000: çiz.3).

222

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

tuların da bu alanlara toplandığı saptanmıştır (Fig. 18, 21).

Fig. 22: Van/Dilkaya Nekropolü, taş sandık mezar(Çilingiroğlu 1991: Fig.03.1).

Van-Dilkaya Necropolis, stone cist tomb (Çilingiroğlu 1991: Fig.03.1).

223

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

Urneler

Bununla birlikte oda mezar geleneğinin erken örnek-

observe kurgan type burials and chamber

observed that burials gifts and food were

leri Ernis Nekropolü’nde aranabilir. Bu nekropolde kur-

tombs in the same area in this necropolis.

also placed in simple inhumations. There

gan mezar tipi ile oda mezar tiplerini aynı alanda izlemek

Next to the examples where there are mul-

is no significant difference in the quality of

“Urneler” başlı başına bir mezar tipini ve gömü gelene-

mümkündür. Çevresi bir taş sırası ile kuşatılmış birden faz-

tiple types of stone cist tombs surrounded

goods left as burial gifts in simple inhuma-

ğini yansıtmakla birlikte diğer mezar tipleri ile bağlantı-

la taş sandık türü mezar biçiminin izlendiği örnekler ya-

by a line of stones, large sized tombs with

tions when compared with chamber tombs.

lı olarak da ele alınabilir (Fig. 23). Urne, aslında kremas-

nında, büyük boyutlu, dromoslu mezar tipleri görülmek-

dromos can also be observed. Insufficient

tedir. Bölgede 1960’lı yıllarda yapılan kazılar hakkında ye-

information about the excavations carried

terince bilgimizin olmaması, çıkan çanak çömlek buluntu-

out in the area in 1960s makes it difficult

larını sağlıklı bir biçimde değerlendirmemizi de zorlaştır-

to assess pottery finds (Konyar 2004; 2005).

maktadır (Konyar 2004; 2005).

yon/yakma işleminden sonra ölünün kalıntılarının (kül,

Urns

tan yapılan kısa boyunlu, şişkin karınlı, düz dipli kaplaWhile “urns” reflect a grave type and

rı tanımlamak için kullanılan bir terimdir (Derin 1994).

burial tradition by themselves, they can also

Stone Cist Graves Taş Sandık Mezarlar

be discussed in association with other burial types (Fig. 23). Urn is actually a term to de-

Another tomb type that began to be

fine baked clay vessels with a short neck, a

Doğu Anadolu bölgesinde en azından İlk Tunç

used at least from the early Bronze Age

swollen body, and a flat base, in which the

Çağı’ndan itibaren kullanılmaya başlayan ve Urartular’da

on in Eastern Anatolia and seen also with

remains of the dead after cremation (ashes,

da görülen diğer bir mezar tipini taş sandık mezarlar oluş-

Urartians is the stone cist grave. This type

bones) are placed (Derin 1994). Urns have

turur. Yoncatepe (Konyar 2004) ve Dilkaya (Çilingiroğlu

of graves have been found at Yoncatepe

been placed in niches opened in rock-cut

1991a; 1991b; 1993: 478) kazılarında ve Karagündüz nekro-

(Konyar 2004) and Dilkaya (Çilingiroğlu

tombs or the walls of chamber tombs, or in

pollerinde bu türden mezarlara rastlanmıştır. Dikine yer-

1991 ; 1991 ; 1993:478) excavations and at

recesses or channels carved on natural bed-

leştirilmiş yassı taş bloklarıyla, çoğunlukla kare ve dikdört-

Karagündüz necropolis. Flat stone blocks

rock, in the ground or on rock surfaces (Bar-

gen planda sandık şeklinde bir tür mezar oluşturulmuştur.

vertically set usually in square or rectangu-

nett 1963; Işık 1987; Çilingiroğlu 1993; Sevin

Üst örtü ise büyüklüğüne göre bir veya iki yassı taşın diki-

lar plans form cist type tombs. Top cover is

- Özfırat 2000:219). The mouths of the ves-

ne yerleştirilmiş sal taşlarının üzerine oturtulmasıyla yapıl-

made by setting one or two flat stone slabs on

sels are usually covered by an upside-down

mıştır. Yoncatepe’de tek kişinin gömülmüş olduğu mezara

top of the vertical stone blocks. As opposed

globular bowl. The vessels are supported by

karşın, Dilkaya’da yedi gömünün yapılmış olduğu taş san-

to a tomb with a single burial at Yoncatepe,

small stones around them in some examples.

dık tipinde büyük boyutlu bir örnek mevcuttur (Fig. 22).

there is a large sized example of stone cist

There are single examples, as well as groups

Karagündüz Nekropolü’nde de boyutları ve gömü sayısı ile

tomb with seven burials at Dilkaya (Fig. 22).

formed by placing several urns side by side.

oda mezar anlayışına yakın ama mimari kuruluşu ile taş

In grave M2 at Karagündüz Necropolis,

The number of recesses in the cremation

sandık tipini yansıtan M2 mezarında çoklu gömü saptan-

which is similar to the burial chamber con-

burial at Van outcrops suggests that multiple

mıştır (Sevin - Kavaklı 1995: 335).

cept in terms of size and number of burials,

urn burials could be clustered together.

Basit Toprak Mezarlar

kemik) konulduğu tunç veya çoğunlukla pişmiş toprak-

a

b

but which reflects stone cist type with its ar-

There are usually three holes on the

chitectural layout also has multiple burials

shoulder part of the urns. There are ex-

Urneler kaya mezarları veya oda mezar-

(Sevin - Kavaklı 1995:335).

amples with one, two, or five holes as well.

larının duvarlarına açılan nişlere, do-

These holes were intentionally opened, and

ğal kaya oyuklarına, toprak ya da kayaya

are argued to serve the purpose of setting

açılmış oyuk ve kanallara konulmuşlar-

the spirit of the dead free.

dır (Barnett 1963; Işık 1987; Çilingiroğ-

Cesedin doğrudan toprağa açılmış çukura yerleştiril-

Simple Inhumations

diği mezarlar basit toprak mezarlar olarak tanımlanır.

Gömü genellikle hoker biçiminde yapılmıştır (Çilingiroğ-

Fig. 23: Van/Altıntepe Nekropolü, urne gömü (Sevin - Özfırat 2000: Fig.5).

Van-Altıntepe Necropolis, urn burial (Sevin - Özfırat 2000: Fig.5).

Graves where the body is placed in pits

Many urn burials have been uncovered

lu 1993; Sevin - Özfırat 2000: 219). Kapların ağzı genellik-

dug into the ground are defined as simple

in situ at Urartian necropolei in Iğdır/Me-

le küresel biçimli bir çanağın ters konulması ile örtülmüş-

inhumations. Burials are usually in hocker

lekli, Adilcevaz, Patnos/Dedeli, Liç, Van/

tür. Bazı örneklerde kabın etrafı küçük taşlarla desteklen-

bulunmuştur. Bu durum oda mezarlardaki çoklu gömü

position (Çilingiroğlu 1993; Sevin - Özfırat

Altıntepe, Habibuşağı and Dilkaya.

anlayışının basit toprak mezarlarda da uygulanmış olabi-

2000: 220; Konyar 2004). Examples with sin-

leceğini gösterir. Basit toprak gömülerde de mezar arma-

gle individuals, as well as simple inhumations

ğanı ve ölü yemeğinin konulduğu gözlenmiştir. Oda me-

with multiple individuals have been found.

zarlardakilerle karşılaştırıldığında ölü armağanı olarak

This situation indicates that multiple burials

bırakılan eşyanın niteliğinde belirgin bir farklılık göze

concept in chamber tombs might have been

çarpmaz.

practiced in simple inhumations. It has been

lu 1993; Sevin - Özfırat 2000: 220; Konyar 2004). Tek bireyin gömüldüğü örneklerin yanında, aynı alanda birden fazla kişinin gömülmüş olduğu basit toprak mezarlar da

224

Urartu: Doğu’da Değişim

Burial Traditions Urartian tomb types and grave architecture are also a reflection of burial traditions.

The main character of the burial styles in Urartu is multiple burials. There are multiple Urartu: Transformation in the East

miştir. Tek başına olanlar yanında birden fazla urnenin yan yana yerleştirilmesiyle oluşturulmuş gruplar da vardır.

Van kayalığında yer alan kremasyon mezarındaki oyuk sayıları dikkate alındığında çok sayıda urne gömünün aynı alanda toplanabildiği görülür.

Urnelerin omuz kısımlarında genellikle üç delik yer alır. Bunun yanında tek, ikili ve beş delikli örnekler vardır.

225

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

Bilinçli açılmış bu deliklerin ölü ruhunun serbest kalması

burials in burial chambers. Burial number

made from iron, have been placed in the

ğunlukla kişisel süs eşyalarıyla veya armağanlarıyla birlik-

için yapıldığı öne sürülür.

varies by the size of the burial chambers and

burial chambers together with the burial

te gömülmüştür. Mezar odaları içinde bazıları in situ ola-

Iğdır/Melekli, Adilcevaz, Patnos/Dedeli, Liç, Van/Al-

duration of use. For example, number of

(Konyar 2004).

rak saptanan gömülerden de anlaşılacağı üzere demir-

tıntepe, Habibuşağı ve Dilkaya gibi Urartu nekropollerin-

burials at Karagündüz no. 8 is 106 (Sevim

Some metal finds with fabric impres-

den bilezik veya halhal, demir veya tunç elbise/süs iğne-

de çok sayıda Urne gömü in situ olarak ortaya çıkarılmıştır.

et al. 2002:38). Bodies have been placed in

sions on them and bronze and iron pins

hocker position in the burial chambers (Se-

used as dress fixtures indicate that the dead

leri, demir ve tunçtan yüzükler, çeşitli taşlardan boncuk

vin - Kavaklı 1995:339; 1996).

were dressed when they were placed in the

Gömü Âdetleri

It is not technically possible to bury so

burial chamber.

kolyeler ile hemen hepsi demirden yapılmış hançer ve bıçaklar gömüyle birlikte mezar odasına konulmuştur (Konyar 2004).

many individuals in a burial chamber of

Dog burials, as well as human burials

that size. The state of the finds indicates that

were found in Yoncatepe graves. However,

older burials were piled towards the edge of

only the example in grave M5 among these

the tomb together with their gifts in order to

were found in situ (Belli - Konyar 2001). In

make space for new burials (Sevin - Kavaklı

many other graves tens of dog skulls and

1995; 1996). On the other hand, some special

bones were found. Cattle and sheep and

Yoncatepe mezarlarında, insan gömüleriyle birlikte kö-

Karagündüz 8 mezarında gömü sayısı 106’yı bulmuştur (Se-

treatments have also been identified. At Yon-

goat bones in piles were also found in the

pek gömüleri de saptanmıştır. Ancak bunlardan sadece M5

vim et al. 2002: 38). Mezar odalarına cesetler hoker pozisyo-

catepe tomb 3, skulls were piled in the same

same places. There is no archaeological evi-

mezarındaki örnek in situ durumda saptanmıştır (Konyar

nunda bırakılmıştır (Sevin - Kavaklı 1995: 339; 1996).

area, while some were placed in bowls (Kon-

dence to explain this extraordinary burial

2004). Diğer birçok mezarda da onlarca köpek kafatası ve

Boyutları göz önüne alındığında bir mezar odasına bu

yar 2004). At Karagündüz tomb K 10, around

concept in burial chambers.

kemiği bulunmuştur. Aynı alanlarda yığın halinde büyük-

kadar fazla gömünün yapılması teknik olarak mümkün

10 skulls were placed in a recess opened at

değildir. Mezar odasına yeni gelen gömülere yer açabil-

the far end of the burial chamber.

Urartu mezar tipleri ve mezar mimarisi aslında gömü geleneğinin de bir yansımasıdır. Urartu’da gömü biçiminin ana karakteri çoklu gömüdür. Mezar odalarına birden fazla gömü yapılmıştır. Gömü sayısı mezar odasının boyutları ve kullanım süresine bağlı olarak değişebilmektedir. Örneğin

rındaki bu sıra dışı gömü anlayışını açıklayabilecek arkeolojik kanıt yoktur.

likte mezar dibine doğru yığıldığı, buluntu durumların-

as simple inhumations in the graves. In

nal burials or finds with the exception of

particular, in graves Yoncatepe 3 (Konyar

the rock-cut tomb at Varto Kayalıdere (Bur-

2004) and Karagündüz graves 5 and 8 (Se-

ney 1966), which has been partly disturbed

vin - Kavaklı 1995; 1996) human bones and

by looters. Probable burial methods that

ashes were found, proving that cremations

can be interpreted in the scope of archi-

were practiced. The absence of urns in these

tectural layouts of rock-cut tombs within

graves suggests that the dead were placed

this framework, have been discussed above.

in the burial chamber after cremation, per-

As mentioned above, aristocrats or palace

haps wrapped in fabric. The presence of

residents were no doubt buried in rock-cut

cremations and regular burials together

tombs. Hence the nature of the ceremony

gömülerinin de yapılmış olduğu saptanmıştır. Özellik-

in burial chambers may be indicating the

conducted was shaped accordingly.

le Yoncatepe 3 (Konyar 2004), Karagündüz 5 ve 8 mezar-

burial of individuals coming from different

larında (Sevin - Kavaklı 1995; 1996) kremasyon işlemi-

traditions or cultural backgrounds in the

nin gerçekleştiğini kanıtlayan yanmış insan kemikleriy-

same burial chambers. The social status,

le küller bulunmuştur. Bu mezarlarda urne bulunmayı-

sex, or conditions of death may have deter-

şı, ölünün yakıldıktan sonra, olasılıkla kemiklerinin bel-

mined the type of burial as well. However,

ki bir kumaş parçasına sarılarak mezar odasına konuldu-

there is no archaeological evidence to des-

ğunu akla getirmektedir. Halkın kullandığı mezar oda-

ignate such distinctions.

larının ise çanaklar içine konulduğu görülmüştür (Konyar 2004). Yine Karagündüz K 10 mezarında yaklaşık on tane kafatası, mezar odasının dip kısmına açılan bir oyuğa yerleştirilmiştir.

Mezarlarda normal gömülerin yanında kremasyon

larında kremasyon gömü ve normal gömülerin bir arada bulunması belki de farklı gelenek ya da kültürel kökenden gelen bireylerin aynı mezar odalarına gömülmüş olabileceğini göstermektedir. Bunun yanında kişinin sosyal statüsü, cinsiyeti veya ölüm şekli de gömü biçimini belirlemiş olabilir. Ancak bu ayrımı belirleyecek arkeolojik bulgu yoktur.

Mezar odaları içinde bulunan çanak çömlekler ölü yiyecek ve içeceğinin konulduğu kaplardır. Ölen kişiler, ço226

nu göstermektedir.

cepts practiced in rock-cut tombs is very limited. This is because there are no origi-

pe 3 mezarında kafatasların aynı alanda toplandığı, bazı-

meler, ölünün mezar odasına giyinik biçimde konulduğu-

baş ve küçükbaş hayvan kemikleri izlenmiştir. Mezar odala-

There were cremation burials as well

karşın bazı özel uygulamalar da tespit edilmiştir. Yoncate-

se aksamı olarak kullanılan tunç ve demir iğneler ile düğ-

Our knowledge about the burial con-

mek amacıyla eski gömülerin mezar armağanlarıyla birdan anlaşılmaktadır (Sevin - Kavaklı 1995; 1996). Buna

Bazı metal buluntular, üzerindeki kumaş izleri ve elbi-

Kaya mezarlarında uygulanan gömü anlayışları hakkında ise bilgilerimiz çok sınırlıdır. Zira Varto/Kayalıdere (Burney 1966) kaya mezarında, kısmen defineciler tarafından bozulmuş bir alan dışında, tespit edilebilmiş orijinal bir gömü veya buluntu durumu yoktur. Daha önce de değindiğimiz gibi kaya mezarlarına kuşkusuz soylular veya saray erkânından kişiler gömülüyordu. Dolayısıyla uygulanan törenlerin niteliği de buna göre şekilleniyordu.

Pottery found in burial chambers are vessels in which food and drinks for the dead were placed. The dead were usually buried together with their personal adornment items and gifts. As deduced from finds in burial chambers, some of them in situ, iron bracelets or anklets, iron or bronze clothing/decorative pins, iron and bronze rings, necklaces made of various stone beads, and daggers and knives, almost all of which are

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

227

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

Demirden yapılmış kılıç, hançer, bıçak ve topuz gibi silahlar olasılıkla ölünün yaşarken kullandığı silahlar arasındadır.

Van Müzesi.

Iron swords, daggers, knives and maces are among the weapons probably used by the deceased in his life. Van Museum.

Mezarlarda sıklıkla rastlanan demir ve tunçtan yapılmış iğneler. Bu iğnelerin tunçtan olanlarının elbise iğnesi olarak, dekoratif amaçlı kullanıldığı anlaşılmaktadır. Van Müzesi.

Iron and bronze pins are frequently encountered in tombs. The bronze ones were apparently used as decorative elements on garments. Van Museum.

Demirden yapılmış bilezikler ve pazıbentler mezar odalarında en sık rastlanan buluntu grupları arasındadır. Van Müzesi.

Iron bracelets and armbands are among the most common finds from the tombs. Van Museum.

Bronz fibulalar (çengelli iğneler) Van Müzesi.

Bronze fibuale (safety pins) Van Museum.

Mezarlarda Urartu kırmızı astarlı çanak çömlekler yanında, Yerel geleneğin ürünü olduğu anlaşılan yivli, kazı bezekli kaplar da bulunmuştur. Ölünün yanı başına bırakılan bu çanak çömleklerde ölü yemeği ve içeceği bulunmaktaydı.

Van Müzesi.

Bronz saplı demir kılıç. İstanbul Arkeoloji Müzesi.

Iron sword with bronze handle. İstanbul Archaeological Museum. Ölü Armağanları: Van Gölü Havzası’nda Urartu Dönemi Yer Altı Oda Mezarları veya Halk mezarları olarak da adlandırılan mezar odalarında, arkeolojik kazılar sonucu bulunmuş çanak çömlek, demir ve tunçtan yapılmış takı ve silahlar ve boncuk kolyeler.

Tablo bu tür mezarlarda ölü armağanı olarak sunulan eşyaların en sık rastlanılanlarından oluşturulmuştur.

Bazı mezar odalarında tunç bilezikler, tunç urneler, kazanlar, altın başlı bilezik ve iğneler, altın düğmeler ve fibulalar da bulunmuştur. Bu tür mezar odalarında çoklu gömü yapılmıştır. Bu yönleriyle aile mezarları olarak da nitelendirilirler. Mezar buluntular aynı zamanda gömülen kişilerin sosyal statülerinin de bir göstergesi olmuştur. Van Müzesi.

Grooved vessels of probably local origin with incised decorations were found in the tombs along with the red slip Urartian wares. These were placed beside the deceased with meal and drinks.

Van Museum.

228

Kornalin, akik, frit ve cam boncuklardan oluşan kolyeler mezar odalarında sıklıkla rastlanan buluntulardır.

Van Müzesi.

Necklaces made of cornalin, agade, frit and glass beads are occasionally found in burial chambers. Van Museum.

Burial gifts: pottery; jewelry, weapons and beads from the Urartian Period chamber tombs or the common tombs in the Van Lake basin. The table includes the most common burial gifts. Some burial chambers yielded bronze bracelets, urns, cauldrons, and gold bracelets, pins, buttons and fibulae. These hold multiple burials for which they are also named as family tombs. Burial gifts are also indicators of social status of the deceased. Van Museum.

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

229

URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ

TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU

Özfırat, A. 2002 “Van Gölü’nün Batı Kıyısında İki Urartu Merkezi”, Arkeoloji ve Sanat 108: 21-26.

KAYNAKLAR | REFERENCES

Sevim, A., Pehlivan, C., Açıkkol, A., Yılmaz, H., Güleç, E. 2002 “Karagündüz Erken Demir Çağı İskeletleri”, Arkeometri Sonuçları Toplantısı 17: 37-48.

Barnett, R. D. 1963 “The Urartian Cemetary at Igdyr”, Anatolian Studies 13: 153-198.

Sevin, V. 1980 “Van Kalesi’nden Bir Kaya Mezarı ve Urartular’da Ölü Yakma Geleneği/A Rock Cut Columbarium

Başgelen, N. 1987 “Atabindi I Kaya Mezarı Üzerine Gözlemler”, Arkeoloji ve Sanat 36-37: 8-11.

Burney, C. A. 1966 “A First Season of Excavations on the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies 16: 55-111.

from Van Kale and the Urartian Cremation Rite”, Anadolu Araştırmaları 8: 151-166.

1986 “Van Bölgesi Yüzey Araştırması, 1984”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 3: 287-295.

1987 “Urartu Oda-Mezar Mimarisinin Kökeni Üzerine Bazı Gözlemler”, A. Çilingiroğlu (ed), Anadolu Demir

Charlesworth, M. F. 1980 “Three Urartian Tombs at Palu in Turkey”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 13: 9197.

Çağları. Anatolian Iron Ages. 24-27 Nisan 1984 tarihleri arasında İzmir’de yapılan I. Anadolu Demir Çağları Sempozyumuna sunulan bildiriler. Papers presented to the I. Anatolian Iron Ages Symposium, Izmir during

Çavuşoğlu, R. 2003 “Rock-Cut Tombs and an Open-Air Shrine at Madavank, Eastern Turkey”, Ancient Near Eastern Studies 40: 135-159.

24th - 27th April 1984, Izmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi: 35-55.

1994 “Three Urartian Rock-Cut Tombs from Palu”, Tel Aviv 21/1: 58-67.

2006 “Zernaki Tepe Urartu Kaya Mezarları”, T. Takaoğlu (ed), Anadolu Arkeolojisine Katkılar. 65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar, İstanbul: Hitit Color: 89-97.

Sevin, V., Kavaklı, E. 1995 “Van-Karagündüz Erken Demir Çağı Nekropolü Kurtarma Kazıları 1992-1993”, Kazı Sonuçları Toplantısı 16/1: 331-350.

Çevik, N. 2000 Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Çilingiroğlu, A. 1980 “Diauehi’de bir Urartu kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe). An Urartian Fortress in Diauehi.

Umudum Tepe (Kalor Tepe)”, Anadolu Araştırmaları 8: 191-204.

1996 Van/Karagündüz: Bir Erken Demir Çağ Nekropolü - An Early Iron Age Cemetery, Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Sevin, V., Özfırat, A. 2000 “Van/Altıntepe Kazıları”, O. Belli (ed), Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ankara:

1991a “The Early Iron Age at Dilkaya”, A. Çilingiroğlu, D. H. French (ed), Anatolian Iron Ages. The Proceedings of the Second Anatolian Iron Ages Colloquium held at İzmir, 4-8 May 1987, Oxford: Oxbow Books: 29-38.

1991b “Van Dilkaya Höyüğü Kazıları, 1989”, Kazı Sonuçları Toplantısı 12/1: 271-276.

İstanbul Üniversitesi: 217-222.

Sevin, V., Özfırat, A., Kavaklı, E. 2000 “1997-1998 Yılı Van/Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı 21/1: 421-434.

1993 “Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları Kapanış”, Kazı Sonuçları Toplantısı 14/1: 469-491.

Tarhan, M. T. 1984 “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihi-Milli Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar”, Araştırma

Derin, Z. 1994 “The Urartian Cremation Jars in Van and Elazig Museums”, A.Çilingiroğlu, D.H.French (ed), Anatolian Iron Ages 3. The Proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-12 August 1990: British Institute of Archaeology at Ankara: 49-62.

Sonuçları Toplantısı 2: 179-203.

1985 “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihi-Milli Park Projesi Üzerinde Ön Çalışmalar (I): Anıt Yapılar”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 3: 297-355.

Erzen, A. 1963 “Ünseli (Ernis) Mezarlığı”, Belleten XXVII/107: 542.

1994 “Recent Research at the Urartian Capital Tushpa”, Tel Aviv 21: 22-57.

Huff, D. 1968 “Das Felsgrab von Eski Doğubayazit”, Istanbuller Mitteilungen 18: 58-86.

1990 “Das grab von Doğubeyazıt. Seine stellung unter den urartäischen und iranischen felsgräbern”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler I, Ankara: Türk Tarih Kurumu: 87-95.

Işık, C. 1987 “Habibuşağı Nekropolü - Die Nekropole von Habibuşağı”, Belleten 51: 549-580.

Kılıç, S. 2008 “Van Gölü’nün güneybatısındaki Tatvan Kalesi’nin yok ediliş öyküsü ve Uaiais Kalesi’nin yeni sorunu”, T. Tarhan, A. Tibet, E. Konyar (ed), Muhibbe Darga Armağanı, İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi: 291-300.

Kleiss, W. 1968 “Urartäische Plàtze in Iranisch-Azerbaidjnn”, Istanbuler Mitteilungen 18: 1-44.

1974 “Planaufnahmen urartäischer Burgen und Neufunde urartäischer Anlange in Iranisch-Azerbidjan im Jahre 1973”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 7: 79-106.

Kleiss, W., Kroll, S. 1977 “Urartäische Plätze in Iran, A. Architektur. Stand der Forschung Herbst 1976”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 10: 53-83.

Konyar, E. 2004 “Doğu Anadolu Erken Demir Çağı Kültürü: Arkeolojik Kazı ve Yüzey Araştırmaları Bulgularının Değerlendirilmesi”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul İstanbul Üniversitesi.

2005 “Urartuda Mezar Tipleri ve Gömü Adetleri”, TURİNG, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni 89: 36-40 Köroğlu, K. 2005 “Doğu Anadolu Kaya Mezar Gelenekleri”, Arkeo Atlas 4: 120-121.

2007 “New Observations on the Origin of the Single-Roomed Rock-Cut Tombs of Eastern Anatolia”, M. Alparslan, M. Doğan-Alparslan, H. Peker (ed), Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan. VITA. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, İstanbul: Ege Yayınları: 445-456.

2008 “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”, Arkeoloji ve Sanat 127: 21-38.

Köroğlu, K., Konyar, E. 2008 “Comments on the Early/Middle Iron Age Chronology of Lake Van Basin”, Ancient Near Eastern Studies 45, A Re-Assessment of Iron Ages Chronology in Anatolia and Neighbouring Regions.

Proceedings of a Symposium held at Ege University, Izmir, Turkey, 25-27 May 2005: 123-46. Öğün, B. 1978 “Die urartäischen Gräber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, E. Akurgal (ed), Proceedings of the Tenth International Congress of Classical Archaeology, Ankara: Türk Tarih Kurumu: 61-67.

230

Urartu: Doğu’da Değişim

Urartu: Transformation in the East

231