URARTU
DOĞU’DA DEĞİŞİM TRANSFORMATION IN THE EAST
Urartu
Doğu’da Değişim Transformation in the East Hazırlayanlar | Editors
Kemalettin Köroğlu - Erkan Konyar
Yapı Kredi Yayınları
URARTU Doğu’da Değişim Transformation in the East Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin ilk yayınıdır. Bu seri Tüpraş - Yapı Kredi Yayınları işbirliği ile hazırlanmıştır. This title is the first publication of Anatolian Civilizations Series. A co-publication of Tüpraş - Yapı Kredi Culture, Arts and Publishing.
Yapı Kredi Yayınları - 3234 ISBN 978-975-08-1857-8
İçindekiler
Contents
KEMALETTİN KÖROĞLU
Urartu: Krallık ve Aşiretler Urartu: The Kingdom and Tribes • 12
PAUL ZIMANSKY
MIRJO SALVINI
PAUL ZIMANSKY
Hazırlayanlar Editors Kemalettin Köroğlu, Erkan Konyar Çeviriler Translations Azer Keskin, Gürkan Ergin, Yi€it De€er Bengi Grafik Tasarım Graphic Design Nahide Dikel Grafik Uygulama Graphic Application Elif Rifat, Arzu Yaraş Düzelti Proofreading Begüm Kovulmaz, Fahri Güllüoğlu, Şeyda Öztürk Baskı Print Ofset Yapımevi Şair Sokak 4, Çağlayan Mahallesi Kağıthane, 34410, ‹stanbul
JAK YAKAR
Urartu Yazısı ve Dili Urartian Writing and Language • 172
ALTAN ÇİLİNGİROĞLU
Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. Yapı Kredi Kültür Merkezi İstiklal Caddesi No. 161 Beyoğlu 34433 İstanbul Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23 http://www.ykykultur.com.tr e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr İnternet satış adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr
Etnoarkeolojik Veriler Işığında Doğu Anadolu’nun Urartu Döneminde Sosyo-Ekonomik Yapısı The Ethnoarchaeology of the Socio-Economic Structure of East Anatolia in the Urartian Period • 126
ALİ M. DİNÇOL & BELKIS DİNÇOL
HANİFİ BİBER
Bütün yayın hakları saklıdır. Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced without prior written permission from the publisher.
Urartu ve Çağdaşları Urartu and its Contemporaries • 106
İran’daki Urartu Şehirleri Urartian Cities in Iran • 150
STEPHAN KROLL
ERKAN KONYAR
© Yap› Kredi Kültür Sanat Yay ›nc›l›k Ticaret ve Sanay i A.Ş. 2010 Sertifika No Certificate No 12334
Urartu Tarihine Genel Bir Bakış An Overview of Urartian History • 74
1. baskı: İstanbul, Şubat 2011 1st Printing: Istanbul, February 2011
Unutulan ve Tekrar Hayata Dönen Bir Krallık: Urartu Çalışmaları ve Literatürü A Kingdom Revived from Oblivion: Urartian Studies and Literature • 56
Urartu Dini Urartian Religion • 188 Urartuda Mezar Tipleri ve Gömü Âdetleri Tomb Types and Burial Traditions in Urartu • 206 Urartu Silahları Urartian Weapons • 234
Urartu Takıları Urartian Jewelry • 250
AYLİN Ü. ERDEM & ERKAN KONYAR
Urartu Çanak Çömleği Urartian Pottery • 268
RAFET ÇAVUŞOĞLU
M. TANER TARHAN
ALTAN ÇİLİNGİROĞLU
Başkent Tuşpa The Capital City Tushpa • 288 Ayanis Kalesi Ayanis Fortress • 338
MEHMET KARAOSMANOĞLU Erzincan Altıntepe Kalesi
Erzincan Altıntepe Fortress • 366
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
204
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
205
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
Urartu’da Mezar Tipleri ve Gömü Âdetleri
Tomb Types and Burial Traditions
in Urartu ERKAN KONYAR
Rock-cut Tombs/Royal Tombs
yi ziyaret eden seyyahlar ve arkeologların ilk ilgisini çeken yapılar olmuştur. Anadolu’da kaya mezar geleneğinin anıtsal öl-
*
Doğu Anadolu bölgesinde birçok alanda yeni gelişmele-
Urartians, who instituted new develop-
re imza atan Urartular, mezar mimarisi ve gömü gelenek-
ments in Eastern Anatolia in many fields,
lerinde de birçok ilki ortaya koymuşlardır. Bölgede yeni
also introduced many firsts in tomb archi-
oluşan siyasi denge, sosyal yapı, artan nüfus gibi etkenler
tecture and burial traditions. Factors such
devrim niteliğindeki gelişmeleri zorunlu kılmıştır. Bunun-
as newly forming political balances, social
la birlikte merkezî krallığın yöneticilerinin, yazıtlarındaki
structure, and population increase in the re-
görkemli unvanlarına yakışan anıtsal kaya mezarlarının ya-
gion made revolutionary developments nec-
nında, artan nüfusun ihtiyacına da cevap verecek değişik
essary. In parallel, necropolis areas bringing
türden gömü anlayışlarının ve mezar tiplerinin bir arada
together various burial concepts and tomb
bulunduğu mezarlık alanları ortaya çıkmıştır. Gömü gele-
types to address the needs of the increased
neklerindeki farklılaşmalar; diğer bir deyişle aynı alanda
population appeared, in addition to the
farklı uygulamaların görülmesi, nüfusun gerek etnik ge-
monumental rock-cut tombs of the rulers of
rekse sosyal alanda çeşitlendiğinin belirtisidir.
the central kingdom befitting their kingly
Monumental rock-cut tombs carved
çekteki ilk örneklerini Friglerde ve Urartularda görürüz. Bu
onto the outcrops of Van Fortress in
gelenek daha sonra başka Antik Çağ uygarlıklarında da yay-
Urartian capital Tushpa have attracted
gın olarak kullanılmıştır. Urartu kaya mezarları, Urartu-Batı
the attention of travelers and archaeolo-
ilişkisi çerçevesinde değerlendirilebilecek en önemli argü-
gists visiting the region for centuries. The
manlar arasında sayılmıştır. Ancak bu geleneğin Batıyla olan
first examples of rock-cut tomb tradition
olası bir kültürel ilişki sonucu mu, yoksa bağımsız olarak mı
in monumental scale in Anatolia are ob-
geliştiğini henüz tam olarak açıklığa kavuşturabilmiş değiliz.
served with Phrygians and Urartians. This
Çok odalı, Urartu mezarlarının diğer iç donanımlarıyla ken-
tradition was also widely used in other,
dine özgü, bağımsız bir gelişim gösterdiği anlaşılmaktadır.
titles in the inscriptions. Variation in burial
Mezar Tipleri
traditions, or in other words, appearance of various practices in the same places is a sign
Urartu mezarları hakkında bugüne değin çeşitli sınıflamalar yapılmıştır. Mezarlar boyutları, yapı malzemesi, inşa
of ethnic and social diversification of the population.
şekli, planı gibi mimari özelliklerini tanımlayan adlandır-
Tomb Types
maların yanında; kralî mezar odaları, yönetici mezarları, halk mezarları gibi gömülen kişilerin sosyal statüsünü belirten kavramlarla da tanımlanmışlardır. Burada bu sınıf-
Various classifications of Urartian tombs
later ancient civilizations. Urartian rock-
Urartu coğrafyasında bugüne de-
landırmalar da göz önüne alınarak, Kralî mezarlar/kaya
have been established. Tombs have been
cut tombs have been considered among
ğin 50’den fazla kaya mezarı saptan-
mezarları, yer altı oda mezarları, taş sandık mezarlar, ba-
defined in architectural terms of size, ma-
the most important arguments within the
mıştır. Her geçen gün bu sayı daha
sit toprak mezarlar ve urne mezarlar gibi başlıklar altında
terials of construction, building style, and
frame of Urartu –west relationships. How-
da artmaktadır. Bunların büyük bölü-
genel bir ayrıma gidilmiştir. (Sevin 1986; 1987; Çevik 2000;
plan, as well as in terms of the status of the
ever, it is not yet clear whether this tradi-
mü araştırmacılar tarafından Urartu
Konyar 2005; Köroğlu 2005; 2007; 2008).
people buried in them; as in royal tombs,
tion developed as a result of possible cul-
Dönemi’ne tarihlendirilmişlerdir (Çi-
ruler tombs, or people’s tombs. Here, based
tural relations with the west, or independ-
lingiroğlu 1980; Çevik 2000; Çavuşoğlu
on these classifications, a general differen-
ently. Urartian tombs with multiple rooms
2003; 2006).
tiation is made under the headings of royal
and solid facades, together with other
Ancak son yıllarda kaya mezarları hak-
Urartu’nun başkenti Tuşpa’da bulunan, Van Kalesi kaya-
tombs/rock-cut tombs, underground cham-
interior features, seem to have developed
kında yapılan bazı yayınlar, bunların kro-
lıklarına oyulmuş anıtsal kaya mezarları, yüzyıllardır bölge-
bers, stone cist tombs, simple inhumations,
uniquely and independently.
nolojisiyle ilgili yeni bir değerlendirme
Kaya Mezarları/Kralî Mezarlar
* Yrd. Doç. Dr. Erkan Konyar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı, Beyazıt/İstanbul konyar@istanbul.edu.tr
206
and urns (Sevin 1986; 1987; Çevik 2000; Konyar 2005; Köroğlu 2005; 2007; 2008).
Urartu: Doğu’da Değişim
To date, more than 50 rock-cut tombs have been identified in the land of Urartu. Urartu: Transformation in the East
Fig. 1: Urartu kralî mezarları çok odalı olarak düzenlenmiştir. Van-İçkale Mezarı'nda ana salon, gerisindeki salon ve odalara birer kapıyla bağlanmaktadır. Urartian royal tombs have multi-roomed designs. In the tomb in the Inner Fotress at Van, the main hall is connected to another hall and rooms with a door.
yapılmasını gerekli kılmaktadır (Köroğlu 2005; 2007; 2008). 207
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
Doğu Anadolu ve çevresindeki kaya mezarlarının öl-
This number increases day by day. Most of
çüleri, konumları, işçilikleri ve iç düzenlerine bakıldığın-
these have been dated to the Urartian pe-
da farklı grupların ortaya çıktığı görülür. Bu noktada Van
riod by researchers (Çilingiroğlu 1980; Çe-
Kalesi’ndeki kralî kaya mezarları, Urartu kaya mezar mi-
vik 2000; Çavuşoğlu 2003; 2006). However,
marisinin kriterlerini belirlememiz açısından güvenilir ör-
some publications in recent years make a
nekler olarak karşımıza çıkar (Tarhan 1985; 1994). Mezar-
re-evaluation of their chronology neces-
lar için söz konusu belirleyici özellikler şu ana başlıklar al-
sary (Köroğlu 2005; 2007; 2008).
tında değerlendirilebilir;
A look at the size, location, workman-
• Mezarlar genellikle bir ana salon veya oda ve bu oda-
ship and interior layout of rock-cut tombs
ya bağlı yan salon ve odalardan oluşmaktadırlar. Yani
in Eastern Anatolia results in various
bu mezarlarda çok odalı bir düzenleme söz konusudur.
groups. At this point, royal rock-cut tombs
Bazı örneklerde oda/salon sayısı 7’yi bulur (Fig. 1).
at Van Fortress appear as reliable examples
Mezarlar, sitadele yakın bir nokta-
for identifying the criteria for Urartian
da, kent surlarının içinde yer alırlar. Aşa-
rock-cut tomb architecture (Tarhan 1985;
ğı kentten ulaşılmaları genellikle güçtür.
1994). These identifying characteristics of
Bu konumları, içinde zengin ölü arma-
tombs can be discussed under the head-
ğanları bulunan mezar odasının güven-
ings below:
liğini sağlamayı kolaylaştırıyordu (Fig. 2).
• Tombs generally consist of a main hall or
• Önlerinde genellikle bir platform yer alır ve bu platfor-
room, and halls and rooms flanking and
ma birçok örnekte kayaya oyulmuş basamaklar veya pa-
connected to this main room. Hence,
tikayla ulaşılır (Fig. 3).
there is a multi-roomed arrangement of
Fig. 2: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, İçkale/Kurucular, Neft Kuyu ve Doğu Odaları, güneyden. Tushpa, Van Citadel, Inner Fortress, the Tomb of the Founders, the Naphtha Well Tomb and the eastern burial chambers from the south.
•
• Bazılarında kaya yüzeyi düzeltilerek/işlenerek daha anıtsal bir cephe meydana getirilmiştir (Fig. 4). 208
the tombs. Room/hall number reaches up to 7 in some examples (Fig. 1).
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
I. Argişti mezarı ve altında küçük horhor mezarı. 209 The tomb of Arghisti I. and the little horhor tomb.
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
• Mezar odalarının iç duvarlarında genellikle niş açıklık-
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
• Tombs are located close to the citadel,
ları oluşturulmuştur.
within the city walls. Access from the low-
• Kimi örneklerde oda tabanlarına kuyu biçiminde atık
er town is usually difficult. This location
çukurları/alternatif gömü alan olduğu anlaşılan çukur-
made it easier to keep the burial room
lar açılmıştır.
with its rich burial gifts safe (Fig. 2).
• Mezar kapılarında çoğunlukla mil yatakları ve kilit ak-
• There is usually a platform in front of
samlarına ait oldukları düşünülen oyuklar, silmeler bu-
the tomb, reached in many instances
lunur. Çoklu gömü anlayışına uygun, birden fazla kulla-
through steps or trails carved onto the
nıma olanak tanıyan giriş, kapı sistemi düzenlenmiştir.
rock (Fig. 3).
• Bazı örneklerin salon ve oda duvarlarında, kaya yüzey-
• A more monumental facade is formed in
lerinin birleşme noktalarında, kayanın oyulmasıyla be-
some examples by carving the rock face
zeme uygulanmıştır.
(Fig. 4).
Fig. 3: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Doğu Odaları, anıtsal merdivenler, mezar cephesi ve platform, batıdan.
• Niches are formed on the interior walls
Tushpa-Van Citadel, Eastern burial chambers, monumental stairs, the tomb façade and the platform from the west.
wells are dug on room floors as refuse
Fig. 4: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Neft Kuyu Mezarı, kaya yüzeyi düzeltilerek/ işlenerek daha anıtsal bir cephe meydana getirilmiştir.
of burial rooms. • In some examples, pits in the form of pits/alternative burial areas. • There are usually recesses and moldings at tomb entrances, which belonged to sockets and lock parts. There is a door system that is compatible with multiple burial concept and multiple use. • There is decoration carved onto the
Tuspa-Van Citadel, the Naphtha Well Tomb, the rock surface was redressed for a more monumental appearance of the façade.
210
rock on the walls of the halls and rooms, at the intersections of rock surfaces in some examples.
Urartu: Doğu’da Değişim
While some suggestions have been
Mezar odalarının kronolojilerine dair kimi
made for the chronology of burial rooms,
önermeler yapılmakla birlikte, “Horhor Meza-
the tomb known as “Horhor Tomb” is the
rı” olarak bilinen mezar, cephesinde yer alan I.
only one that can be dated through the in-
Argişti’ye ait yazıtından dolayı tarihlendirilebi-
scription of Argishti I on its facade. Simi-
len tek mezardır. Yine Tunceli/Mazgirt mezarı
larly, Tunceli Mazgirt Tomb has been dated
da girişinde yer alan II. Rusa dönemine ait ya-
through the inscription at its entrance from
zıttan yola çıkılarak tarihlendirilmiştir (Çevik
the time of Rusa II (Çevik 2000) (Fig. 8). On
2000) (Fig. 8). Yazıtlarda sadece kralların faali-
the other hand, there is no emphasis on the
yetleri ile ilgili metinler yer alır.
identity of the tombs in either inscription.
Genel kabul gören görüş; Urartu kralla-
There are only texts about the activities of
rının Van Kalesi’ne gömülmüş oldukları yö-
relevant kings in the inscriptions.
nündedir. Kralın asli ikametgâhı veya ölüm
Fig. 5: Varto/Kayalıdere mezarı bugün büyük ölçüde tahrip olmuştur. Varto/Kayalıdere tomb has been disturbed to a great extent. Fig. 6: Palu Kalesi’nden üç mezar. Three tombs at Palu Fortress. Fig.7: Mazgirt/Kaleköy mezarı. Mazgirt/Kaleköy tomb. Fig. 8: Tatvan kaya mezarı ana salon ve yan odaya açılan kapı açıklıkları.
It is generally accepted that Urartian
yeri başka yerde olsa bile, muhtemelen me-
kings were buried in Van Fortress. Even if
zar odası Van kayalıklarına açılıyordu ya da
the main residence of the king or the place
var olan mezar odalarından birine gömülü-
of his death was different, his burial room
yordu. (Köroğlu 2007; 2008). Bu önermenin
was probably carved in Van outcrops, or
temel dayanağı Karmir-blur (Ermenistan),
he was buried in one of the existing burial
Arinberd (Ermenistan), Çavuştepe, Ayanis, Anzaf, Toprak-
rooms (Köroğlu 2007; 2008). The main ba-
kale gibi başlıca Urartu kralî merkezlerinde kaya mezarına
sis for this suggestion is the absence of rock-
rastlanmamasıdır.
Tatvan rock-cut tomb, main hall and doorways connecting to the side rooms.
cut tombs in main Urartian royal centers
Van Kalesi örnekleri dışında Varto/Kayalıdere (Fig. 5)
such as Karmir-blur (Armenia), Arinberd
(Burney 1966), Palu (Fig. 6) (Charlesworth 1980; Sevin
(Armenia), Çavuştepe, Ayanis, and Anzaf.
1994), Mazgirt/Kaleköy (Fig. 7) (Sevin 1984; Çevik 2000),
In addition to those at Van Fortress,
Tatvan (Fig. 8) (Özfırat 2002; Kılıç 2008), Doğubayazıt
rock-cut tombs of Varto/Kayalıdere (Fig. 5)
(Fig. 9) (Huff 1968; 1990), Ağrı/Atabindi (Fig. 10) (Başge-
(Burney 1966), Palu (Fig. 6) (Charlesworth
len 1987), Pasinler Kalesi gibi örnekler, Urartu merkez böl-
Urartu: Transformation in the East
211
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
gesi dışında mimari özellikleri, konumları ve iç düzenleriy-
1980; Sevin 1994), Mazgirt/Kaleköy (Fig. 7)
le Urartu dönemine tarihleyebileceğimiz diğer kaya mezar-
(Sevin 1984; Çevik 2000), Tatvan (Fig. 8)
larıdır.
(Özfırat 2002; Kılıç 2008), Doğubayazıt
Kuzeybatı İran’da Sharik (Kleiss, 1980: 212, Abb.40), San-
(Fig. 9) (Huff 1968; 1990), Ağrı/Atabindi
gar (Kleiss 1968), Kale Hodar (Kleiss 1974), Kale İsmail Ağa
(Fig. 10) (Başgelen 1987), and Pasinler For-
(Kleiss - Kroll 1977), gibi merkezlerde çok odalı Urartu kaya
tress are among examples outside of Urar-
mezarı kriterlerine uyan örnekler saptanmıştır. Sharik’de
tian heartland that can be dated to the
ana salon ile birlikte oda sayısı 5’i bulur. Kale Hodar II me-
Urartian period with their architectural
zarı 4, Kale İsmail Ağa kaya mezarları ise 2 odalı düzenleme-
traits, locations, and interior layouts.
leriyle karşımıza çıkarlar. Kale Hodar I örneğinde ana salonun doğu uç noktasında atık çukuru yer alır.
Examples that fit multi-roomed Urartian rock-cut tomb criteria have been iden-
Başkent Tuşpa dışında yer alan çok odalı kaya mezarla-
tified in Northwestern Iran at centers like
rı, olasılıkla Urartu’ya öykünen yerel yönetici veya prens-
Sharik (Kleiss, 1980: 212, Abb.40), Sangar
lere ait olmalıdır (Köroğlu 2005; 2007). Ancak daha önce
(Kleiss 1968), Kale Hodar (Kleiss 1974),
de belirttiğimiz üzere bu mezarlardan hiçbirinde buluntu-
and Kale Ismail Aga (Kleiss - Kroll 1977).
ya rastlanmaması bu değerlendirmeyi sadece bir varsayım-
At Sharik, room number reaches 5, includ-
dan ibaret kılar. Zira mezar odalarının kronolojileriyle il-
ing the main room. Kale Hodar II fortress
gili stil-kritiği dışında herhangi bir kaynağımız bulunma-
tomb has a 4 roomed layout, and Ismail Aga
maktadır.
rock-cut tombs have 2 roomed layouts. In
Ulaşılması güç alanlara yapılan ve dar
Kale Hodar I, a refuse pit is located on the
Fig. 9: Doğubayazıt Kaya mezarı, mezar cephesi, kabartma figürler.
bir kapıyla ulaşılabilen, çoğunlukla tek
Doğubayazıt rock-cut tomb, facade, figures in relief.
odalı, içinde ölü yatağı bulunan mezar
Multi-roomed rock-cut tombs outside
odaları, plan ve konum özellikleriyle de-
of capital Tushpa probably belonged to
ğerlendirildiğinde, yukarıda genel hat-
local rulers or princes emulating Urartu
larıyla ortaya koyduğumuz Urartu kaya
(Köroğlu 2005; 2007). On the other hand,
mezarı özelliklerine uymadıkları görü-
the absence of any finds in these tombs
lür. Van Kalesi’nde Küçük Horhor Meza-
makes this suggestion a mere hypothesis as
rı, İç Kale Mezarı ve “Büyük Platform”un
mentioned above, as we have no sources on
altındaki küçük mezar, söz konusu ayrı-
the chronology of burial rooms other than
Fig. 10: Ağrı/Atabindi mezarı ana salon ve salon duvarlarına açılmış nişler. Ağrı/Atabindi tomb, main hall and niches on the hall walls.
mı yansıtması açısından önemli örneklerdir. Bunların Van
eastern edge of the main hall.
style criticism.
Kalesi’ndeki kralî mezar örneklerinden –plan ve boyutla-
Burial rooms, made at difficult to reach
rıyla– oldukça farklı bir geleneği yansıttıkları görülür. Kü-
locations and accessible through narrow
çük boyutlu, tek odalı, odaya açılan büyük nişlerin bulun-
doorways, mostly single-roomed with a bur-
212
Urartu: Doğu’da Değişim
Mazgirt/Kaleköy mezarı girişi. Tomb entrances of the Mazgirt/Kaleköy
Urartu: Transformation in the East
213
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
duğu bu mezarların Urartu sonrası dönemlere; Akhaime-
ial bed, do not fit Urartian rock-cut tomb
main room that comprise the architectural
rı, Palu I-II, Atabindi, İran-Hodar II kaya mezarları ise dört
nid, Helenistik ve Roma dönemlerine ait olmaları olasıdır
characteristics discussed above when their
layout. Rooms and halls are large in Van
odalı düzenlemeleri ile karşımıza çıkarlar (Köroğlu 2007).
(Köroğlu, 2007).
plan and location characteristics are as-
Fortress examples. For example, the area
Girişten sonra ulaşılan alan genellikle ana salon olarak dü-
Daha önce de belirttiğimiz üzere, kralî kaya mezarları-
sessed. Küçük Horhor Tomb, İç Kale/Inner
of the main hall at Neft Kuyu tomb reaches
zenlenmiş ve bu ana salondan yan gömü odalarına birer
nın boyutları ve işleniş tarzlarıyla en görkemlileri Urartu
Fortress Tomb, and the small tomb below
90 m2 (Fig. 11). Tomb sizes are more mod-
kapı açıklığı ile geçişler sağlanmıştır. Ana salon ve odaların
Başkenti Tuşpa/Van Kalesi’nde yer alır. “Kurucular”, “Neft
the “Great Platform” in Van Fortress are
est in rural examples outside of the center
duvarlarına ölü hediyeleri veya kremasyon kaplarının (urne)
Kuyu”, “Doğu Odaları” ve “I. Argişti” mezarları (Tarhan
significant examples reflecting said distinc-
(Köroğlu 2007).
konulabilmesi için nişler açılmıştır (Fig. 12). Oda ve salonla-
1985: 24; 1994) bu örneklerin başında yer alır.
tion. These tombs reflect a tradition that
A look at the interior layout and number
rın bazılarında lahit altlıkları veya izleri ile ölü yatakları tes-
Mezarların önünde genellikle bir platform yer alır, bu
is quite different with their plans and sizes
of the rooms shows bottle-shaped refuse pits
pit edilmiştir. Van/Argişti, Varto/Kayalıdere, Ağrı/Atabin-
platformlara, sitadelden kaya merdivenleri veya uygun pa-
from the royal tombs at Van fortress. These
dug on the floors of rooms or halls. This situ-
di, Palu II, Mazgirt-Kaleköy gibi örneklerde, mezar tabanına
tika yollarla inilip çıkılmaktadır. Mezar odasına girişi dik-
tombs are small in size, single-roomed, have
ation shows that the layout was planned so as
açılan bazıları şişe biçimli çukurlar bulunur (Burney 1966;
dörtgen bir kapı açıklığı sağlarken; bazı örneklerde odaya
large niches opening to the room, and they
to bury multiple individuals in these burial
Çevik 2000:46). Yer altı oda mezarlarının in situ durumun-
kayaya oyulmuş birkaç basamakla ulaşılır. Girişten sonra
possibly date to post-Urartu -Achaemenid,
rooms. The number of rooms, including the
da saptanan buluntu durumundan hareketle, bu çukurların
bir ana salon/oda ve bu salona kapılar-
Hellenistic, or Roman periods (Köroğlu,
main hall, is seven at Van/İçkale (Kurucu-
mezar odasında yeni gömülere yer açabil-
la bağlı daha küçük boyutlu gömü oda-
2007).
lar), six at Varto/Kayalıdere Tombs and Van-
mek amacı ile eski gömülerin buluntuları
Fig. 11: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Neft Kuyu Mezarı, ana salon. Tushpa-Van Fortress Citadel, Neft Kuyu tomb, mail hall.
larından oluşan bir mimari düzen vardır.
As mentioned above, the most impres-
Argishti Tomb, five at Van/Neft Kuyu and
ile birlikte toplandığı birer kemik veya ölü
Van Kalesi örneklerinde oda ve salonlar
sive royal rock-cut tombs in terms of their
Iran-Sharik, four at Van-Doğu Odaları, Palu
hediyesi depolama alanı; yani “atık çukurları” oldukları anlaşılmaktadır.
Fig.13: Mazgirt/Kaleköy mezarı, yarım yuvarlak dişli silmeler. Mazgirt-Kaleköy tomb, semi-circular round notch recesses.
büyüktür. Örneğin Neft Kuyu mezarında
size and workmanship are located at Urar-
I-II, Atabindi, and Iran-Hodar II rock-cut
Fig. 12: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Argişti Mezarı, nişler.
ana salon boyutu 90 m yi bulur (Fig. 11).
tian capital Tushpa/Van Fortress. “Kurucu-
tombs (Köroğlu 2007). The space accessed
Mezar odalarının iç duvarları genellikle
Merkez dışındaki kırsal örneklerde ise
lar”, “Neft Kuyu”, “Doğu Odaları/Eastern
through the entrance is usually arranged as
sadedir. Bunun yanında Van/İçkale ve Neft
Tushpa-Van Fortress Citadel, Argishti tomb, niches.
mezar boyutlarının daha mütevazı ölçü-
Rooms” and “Argishti I” tombs (Tarhan
the main hall, and flanking burial rooms
kuyu mezarlarında, yan duvarlar ile tavan
lerde oldukları görülmektedir (Köroğlu,
1985:24; 1994) are among these examples.
are accessed from this main hall through
kısmının birleştiği alanlara, üst örtüyü ta-
There usually is a platform in front
doorways. Niches are cut into the walls of
şıyan ahşap kirişleri temsil ettiği düşünü-
Oda sayıları ve iç düzenlemelere bakıldığında, oda veya
of the tombs, reached from the citadel
the main hall and the rooms for placement
len yarım yuvarlak dişli silmeler yapılmıştır
salon tabanlarına açılmış şişe biçimli atık çukurları görülür.
through rock-cut steps or trails. A rectangu-
of burial gifts and cremation vessels (urns)
(Tarhan 1994: 25; Çevik 2000: 70). Aynı du-
Bu durum, düzenlemenin bu mezar odalarına çok sayıda ki-
lar doorway gives access to the burial room;
(Fig. 12). Sarcophagus bases or marks and
rum Mazgirt/Kaleköy mezarında da izle-
şinin gömülmesi için tasarlandığını gösterir. Ana salon ile
and in some examples the room is reached
burial beds have been identified in some of
nebilmektedir (Fig. 13). Yine Van/I. Argiş-
birlikte oda sayıları değerlendirildiğinde, Van/İçkale (Kuru-
through a few steps carved onto the bed-
the rooms and halls. In examples like those
ti mezarında ortasında bir delik bulunan, kenarları içbükey
cular) yedi, Varto/Kayalıdere Mezarları ve Van-Argişti Me-
rock. Following the entrance is a main hall/
at Van/Argishti, Varto/Kayalıdere, Ağrı/
karelerden oluşan oyuklar bulunur. Bunlar olasılıkla –bazı
zarı altı, Van/Neft Kuyu, İran-Sharik beş, Van-Doğu Odala-
room and smaller burial rooms joining this
Atabindi, Palu II, and Mazgirt-Kaleköy, bot-
Urartu duvar resimlerinde de gördüğümüz–bezemeli tunç
2
2007).
214
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
Fig. 14: Tuşpa-Van Kalesi Sitadeli, Argişti Mezarı, ana salon duvarlarında, bezemeli tunç levhaların yerleştirildiği oyuklar. Tushpa-Van Fortress Citadel, Argishti tomb, sockets on main hall walls for in-setting decorated bronze plaques.
215
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
bir levhanın yerleştirilmesi için yapılmıştır (Fig. 14). Tavan
tle-shaped pits are dug into the floor of the
The cremation tomb located on the
(güneyinde) yer alan tanrı kabartmasının başında çift boy-
genellikle düzdür, bunun yanında Van/Kurucular ve Neft
tomb (Burney 1966; Çevik 2000:46). These
southeastern slopes of the Van Fortress
nuzlu bir başlık bulunmaktadır. Kabartma, badem gözlü,
Kuyu mezarlarında tavan beşik tonoz biçiminde oyulmuştur.
pits, as indicated by the state of in situ finds
presents a different plan concept (Sevin
hafif kemerli burunlu, sakalsız, bileklere kadar inen bir el-
Van Kalesi’nin güneydoğu eteklerinde yer alan Kremas-
in underground burial chambers, were used
1980). Burial room there consists of a single
bise giymiş şekilde tasvir edilmiştir. Saçları omuza kadar
yon Mezarı ise farklı bir plan anlayışı ile karşımıza çıkar
as storage for bones or burial gifts; that is,
hall, niches carved alongside three walls,
inmektedir ve saç uçları olasılıkla buklelidir.
(Sevin 1980). Tek bir salondan oluşan mezar odasının üç
as “refuse pits” in which earlier burials were
and floors that are carved in to place urns
Doğubayazıt kaya mezarının işlendiği kayalık yüzeyi,
duvarı boyunca açılmış nişlerin tabanlarına urnelerin ko-
collected together with their finds in order
(Fig. 15). Access to this tomb was probably
güneybatı yönden izleyen dik kayalık alanda ortaya çıkardı-
nulması için oyuklar açılmıştır (Fig. 15). Bu mezara ulaşım
to make space for new burials.
from the lower town, and not from the cita-
ğımız, kaya işçiliği, mezarla ilgili veya çağdaş bir yapı gru-
olasılıkla sitadelden değil aşağı şehirden sağlanmaktaydı.
Interior walls of the burial rooms are
del. That the tomb consists of a single hall,
bunun varlığını göstermektedir. Mezar odasının kuzeyinde
Mezarın tek bir salondan oluşması, aşağı kentten ulaşıma
usually plain. In Van/İçkale and Neft kuyu
is accessed from the lower town, as well as
(sol) ana kayaya yaslanmış üç tane yan yana mekân kalıntı-
olanak tanıması ve mimari özellikleriyle Van Kalesi’ndeki
tombs, semi circular molded notches con-
its architectural characteristics distinguish
sının doğu duvarı (oyukları) ile aralarındaki bölme duvarı
kralî mezar örneklerinden ayrılır.
sidered to represent wooden beams carry-
it from the royal tombs at Van Fortress.
çıkıntıları kayaya oyulmuştur.
Oda Mezarlar
Fig. 16: Van/Yoncatepe Nekropolü, M3 Mezarı (Konyar 2004).
facade (Huff 1968; 1990). The facade of the
Yer altına yapılmış oda mezarlar Urar-
observed in the Mazgirt/Kaleköy tomb
tomb is carved on the part of the outcrop fac-
tu coğrafyasında en yaygın görülen me-
Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M3 (Konyar 2004).
(Fig. 9). Kaya mezarında girişten sonra
(Fig. 13). At Van – Argishti I tomb, there
ing the west (Fig. 9). There is a main hall of
zar biçimidir. Genel olarak üç ana grup
bir ana salon bulunur. Salonun kuzey ve batı duvarlarına
are square hollows with concave sides and
the tomb following the entrance. Niches have
altında değerlendirilebilirler. Bunlar; yer altı taş örgü me-
nişler açılmıştır. Salonun tabanına açılmış dikdörtgen bir
a hole in the middle. These were prob-
been carved on the northern and western
zarlar, yer altı kaya mezarları ve her ikisinin birlikte uygu-
açıklıkla inilebilen alt katta iki oda yer alır.
ably made for setting in decorated bronze
walls of the hall. There are two rooms in the
landığı örnekler.
Küçük boyutlu mezar girişinin her iki kenarında kabart-
plaques, representations of which are seen
lower floor, which can be accessed through a
Van Gölü Havzası’nda Karagündüz (Sevin - Kavaklı
malar yer alır. Girişin solunda iki elini açmış bir figür, gi-
on some Urartian wall paintings (Fig. 14).
rectangular opening on the floor of the hall.
1996), Dilkaya (Çilingiroğlu 1993), Ernis-Evditepe (Erzen
rişin üstünde bir keçi kabartması, sağda ise bir tanrı(!) ka-
Ceilings are usually flat, while in Van/
Reliefs flank the small sized tomb en-
1963; Konyar 2004), Adilcevaz (Öğün 1978; Öğün 1978),
bartması betimlenmiştir. Kompozisyonun bir kurban töre-
Kurucular and Neft Kuyu tombs they are
trance on both sides. There is a figure to
Yoncatepe (Konyar 2004), Van/Altıntepe (Sevin - Özfırat
ni sahnesini temsil ettiği anlaşılmaktadır. Girişin sağında
carved in the form of gabled vaults.
the left of the entrance with both hands
2000; Sevin et al. 2000) gibi merkezlerde yapılan arkeolojik
Fig. 15: Tuşpa-Van Kalesi Kremasyon Mezarı içinde nişler.
Doğubayazıt Kaya Mezarı cephesi fi-
ing the upper structure are carved on ar-
Doğubayazıt rock-cut tomb is the only
güratif kabartmalı tek kaya mezarıdır
eas where walls meet the ceiling (Tarhan
rock-cut tomb with figurative reliefs on its
Tushpa-Van Fortress Citadel, niches in cremation tomb.
(Huff 1968; 1990). Mezar cephesi ka-
1994:25; Çevik 2000: 70). Same is also
yalığın batıya bakan yönüne açılmıştır
216
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
217
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
extended, a goat relief above the entrance, and a god(!) relief to the right. The composition represents a sacrificial ceremony. The god relief to the right (south) of the entrance has a double-horned cap on his head. The relief depicts almond-shaped eyes, a bridged nose, no beard, and an ankle-length dress. The hair goes down to the shoulders and the ends are probably curvy. Rock cutting workmanship we found on the steep rocky area that extends from the rocky surface on which the Doğubayazıt rock-cut tomb is carved indicates a building group associated or contemporary with the tomb. The eastern walls (carvings) of remains of three adjacent rooms leaning against the bedrock, and the partition walls in between them, are carved onto the rock to the north (left) of the burial room.
Chamber Tombs Underground chamber tombs are the most common tomb type in the land of Urartu. They can be classified under three groups: underground stone-built tombs, Fig. 17: Van/Yoncatepe Nekropolü, M3 Mezarı plan ve Kesitleri (Konyar 2004).
kazılarda birçok yer altı oda mezar ortaya
underground rock-cut tombs, and exam-
çıkarılmıştır.
ples where both are seen together.
Yer altı taş örgü mezarlar genellikle
Many underground chamber tombs
toprağa açılan ve mezar ölçüleriyle oran-
have been unearthed in archaeological ex-
tılı çukurun içine yapılan taş örgü du-
cavations in the Lake Van basin at centers
varlarla oluşturulmuşlardır (Fig. 16). Yan
such as Karagündüz (Sevin - Kavaklı 1996),
duvarlar tavana doğru daralan, bindirme tekniğinde dü-
Dilkaya (Çilingiroğlu 1993), Ernis-Evditepe
zenlenmiştir. Böylece daralan tavan kısmı birbirine para-
(Erzen 1963; Konyar 2004), Adilcevaz
lel yerleştirilmiş yassı taş levhalarla örtülebilmiştir. Mezar
(Öğün 1978; 1978), Yoncatepe (Konyar
odaları çoğunlukla uzun-dikdörtgen planlıdır. Bazı örnek-
2004), and Van/Altıntepe (Sevin - Özfırat
lerde odaların uzunluğu 6 m’yi bulur. Genişlikleri 1,5–2 m,
2000; Sevin, et al. 2000).
Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M3 plan and sections (Konyar 2004).
yükseklikleri ise 1,5- 2,5 m arasında değişmektedir.
Underground stone-built tombs usually
Mezar odaları çoklu gömü için düzenlenmiştir. Bu ne-
consist of stone-built walls within pits dug
denle sürekli giriş olanağı bulunan bir sistem geliştirilmiş-
into the ground in proportion with the size
tir. Yüzey ile bağlantıyı genellikle taş örgü veya doğrudan
of the tomb (Fig. 16). Side walls are load-bear-
toprağa açılmış kuyu biçimli bir dromos sağlar (Fig. 17).
ing walls narrowing toward the ceiling. This
Karagündüz örneklerinin tümünde mezar odasının kısa
way, the narrow ceiling part could be covered
duvarına açılmış, yassı sal taşı bir blokla örtülmüş bir kapı
with parallel set flat stone slabs. Chambers
açıklığından giriş sağlanmıştır (Fig. 18). Yoncatepe örnek-
usually have long rectangular plans. The
lerde ise giriş, mezar odasının kısa duvarına yakın tavan
length of the rooms reaches 6 m in some ex-
218
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
Yoncatepe Nekropolü, M3 mezarı. Yoncatepe Necropolis, Tomb M3. 219
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
amples. Their widths vary between 1,5-2 m., and heights between 1,5-2,5 m. Burial chambers are planned for mul-
Yoncatepe Nekropolü, M8 mezarı (Konyar 2004). Yoncatepe Necropolis, Tomb M8 (Konyar 2004).
tiple burials. For this reason, a system that enables continuous access is devised. A dromos that is stone built or a shaft dug directly into the ground connects to the surface (Fig. 17). In all examples at Ka-
kısmına açılmış ve kapak taşıyla örtülmüş
ragündüz, access is through a doorway
kare veya dikdörtgen bir açıklıktan; tepe-
opened on the short wall of the cham-
den sağlanmaktadır.
ber, and is covered with a flat flagstone
Bununla birlikte dromossuz örnekler de
block (Fig. 18). In Yoncatepe examples the
bulunur. Bu örneklerde, olasılıkla mezar
entrance is through the top, through a
odasına üst örtüyü oluşturan sal taşların-
square or rectangular opening cut on the
dan birinin kaldırılmasıyla girilebiliyordu.
part of the ceiling next to the short wall of
Yer altı taş örgü mezarların yanın-
the tomb chamber which is covered with a
da yine yer altında, kayaya oyulmuş oda
cover stone.
mezar yapımı da Urartu’da yaygındır. Bu
There are also examples without a dro-
tür mezarlar işlenmesi oldukça kolay olan
mos. The tomb chamber was probably en-
kaya türlerinin bulunduğu alanlarda ya-
tered by removing one of the flagstones
pılmıştır.
making up the top cover.
220
Urartu: Doğu’da Değişim
Fig. 18: Van/Karagündüz Nekropolü, M6 Mezarı plan ve kesitleri (Sevin - Kavaklı 1995: Fig.4; Sevin - Kavaklı 1996: 22). Van-Karagündüz Necropolis, Tomb M6 plan and sections (Sevin Kavaklı 1995: Fig.4; Sevin - Kavaklı 1996: 22). Fig. 21: Van/Yoncatepe Nekropolü, M6 Mezarı plan ve kesitleri (Konyar 2004). Van-Yoncatepe Necropolis, Tomb M6 plan and sections (Konyar 2004).
Van Kalesi Nekropolü, Altıntepe Nekropolü olarak adlan-
Besides underground stone-built tomb
dırılan alanda 1990’lı yılların sonunda yapılan arkeolojik ka-
chambers, rock-cut tomb chambers were
zılarda birçok yer altı kaya mezarı ortaya çıkarılmıştır (Sevin
also common in Urartu. This type of tombs
et al. 2000). Mezar odaları değişik mimari düzenlemeleriyle
are made in areas where easy to work stone
dikkati çekerler (Fig. 19-20). Yüzeyden, kare veya dikdörtgen,
types are found.
kuyu biçimli bir dromosla mezar odasının kapısına ulaşılır.
Urartu: Transformation in the East
221
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
flagstone slabs on the top. This chamber is accessed by 4 steps going down from the main burial chamber. A third burial chamber was opened in the clayey soil in the eastern part of this area. These areas, which are smaller compared to the main burial chambers, and some of which are accessible only by hand, are usually connected to the burial chambers by small openings in Karagündüz Necropolis. Areas at Yoncatepe that were used for the same purpose, but are quite larger than the Karagündüz examples, almost forming second burial chambers, are opened into the clayey soil/ground and have gabled vaults (Konyar 2004). It has been established that Kapı, taş örgü mezarlarda olduğu gibi yassı
Many underground rock-cut tombs have
skulls and finds belonging to the older
sal taşı levhalarla kapatılmıştır. Bazı mezar-
been unearthed in archaeological excava-
burials were collected in these areas as new
lar tek odalı, duvar dipleri sekili ve yan du-
tions in the late 1990s in the area called Van
burials were brought into the burial cham-
varları nişli bir plana sahiptir. Bazı örnek-
Fortress Necropolis and Altıntepe Necropo-
ber (Fig. 18, 21). This multi-roomed plan
lerde ise kapı açıklığından sonra ulaşılan
lis (Sevin, et al. 2000). Burial chambers at-
concept in underground chamber tombs
ana salon veya oda ile bağlantılı daha kü-
tract attention with their different archi-
can be accepted as small scale reflections
çük boyutlu gömü odalarından veya büyük
tectural layout (Fig. 19-20). The doorway of
of Urartian rock-cut tombs. This can shed
nişlerden oluşan bir mimari düzenlemeye
the burial chamber is accessed through a
light on architectural forms and origins of
2004). Mezar odasına yeni gömüler yapıl-
gidilmiştir. Odaların bazılarının duvarla-
square or rectangular shaft shaped dromos
rock-cut tombs.
dıkça eski gömülere ait kafatası ve bulun-
rında niş açıklıklarına rastlanır.
from the surface. The doorway is covered
Underground stone-built tombs at Ka-
Mezar odalarının bazılarında alterna-
with flat flagstones as in stone-built cham-
ragündüz, Dilkaya, and Yoncatepe have
tif gömü alanlarının oluşturulduğu gö-
bers. Some tombs have a single-roomed plan
been dated to the Early Iron Age based on
Yer altı oda mezarlarındaki bu çok
rülmektedir (Fig. 18, 21). Karagündüz ve Yoncatepe mezar-
with benches along the walls and niches on
grooved pottery coming from them. How-
odalı plan anlayışı, Urartu kaya mezarla-
larında, mezar odasıyla bağlantılı ikinci veya üçüncü bir
the side walls. Some examples, on the other
ever, when find groups from these necropo-
rının küçük ölçekli yansımaları olarak ka-
gömü alanının varlığı saptanmıştır (Konyar 2004). Yonca-
hand, have an architectural layout that fea-
lei are assessed as a whole, some problems
bul edilebilir. Bu, kaya mezarlarının mimari biçim ve kö-
tepe 6 mezarı çok odalı yer altı taş örgü mezarlara iyi bir
tures a main hall or room accessed through
appear with the chronology. Red slipped
ken anlayışına bazı açıklıklar getirebilir.
örnektir. Üstte yer alan 5.80 x 170 m boyutlarındaki mezar
a doorway and connected to smaller bur-
Urartian pottery, Urartian decorative pins,
Karagündüz, Dilkaya, Yoncatepe gibi yer altı örme me-
odasının güneydoğu bölümüne ikinci bir mezar odası açıl-
ial rooms or large niches. There are niche
and fibulae that could not be dated to be-
zarları, içlerinden çıkan yivli çanak çömleklerden yola çıkı-
mıştır. Altta yer alan bu ikinci mezar odasının üstünün sal
openings on the walls of some of the rooms.
fore 8th century BC in the region that come
larak Erken Demir Çağı’na tarihlendirilmişlerdir. Ancak bu
taşı levhalarla kapatıldığı anlaşılmaktadır. Bu mezar odası-
Some of the burial chambers have al-
together with grooved pottery from some of
nekropollerdeki mezarlarda ortaya çıkarılan buluntu grup-
na ana mezar odasından 4 basmakla inilmektedir. Bu ala-
ternative burial areas (Fig. 18, 21). Kara-
the tombs bring about some dating prob-
ları bütün olarak değerlendirildiğinde, kronolojide bazı so-
nın doğusuna da killi toprağa açılmış üçüncü bir mezar
gündüz and Yoncatepe tombs feature a sec-
lems. We have suggested that necropolis
runlar dikkati çekmektedir. Yivli malzemeyle birlikte bazı
odası açılmıştır.
ond or third burial area connected to the
areas at least at Karagündüz, Dilkaya and
mezarlarda kırmızı astarlı Urartu çanak çömleği, Urartu
Karagündüz Nekropolü’nde bazıları sadece elle ulaşı-
tomb chamber (Konyar 2004). Yoncatepe
Yoncatepe necropolis areas should be dat-
süs iğneleri ve bölgede kronolojisi MÖ 8. yy’dan daha erke-
lan, ana mezar odalarından göreceli olarak daha küçük
6 tomb is a good example of multi-roomed
ed to the Middle Iron Age according to an
ne çekilemeyen fibulaların çıkması, tarihlendirme sorunu-
olan bu alanlar, çoğunlukla küçük bir açıklıkla mezar oda-
underground stone-built chamber tombs. A
assessment of the material groups and the
nu da beraberinde getirmiştir. Malzeme grubu ve buluntu
larına bağlanmışlardır. Yoncatepe’de de bu amaçla kulla-
second burial chamber was opened in the
state of the finds together.
durumu bir bütün olarak değerlendirildiğinde; en azından
nılmış, fakat Karagündüz örneklerine göre oldukça büyük,
southeast part of the 5.80 x 1,70 m burial
On the other hand, the earliest exam-
Karagündüz, Dilkaya ve Yoncatepe gibi nekropol alanları-
neredeyse ikinci bir mezar odası niteliğindeki alanlar, kil-
chamber located above. This second burial
ples of the chamber tomb tradition can be
nın Orta Demir Çağı’na tarihlendirilmesi gerektiği tarafı-
li sert toprağa açılmışlardır ve beşik tonozludurlar (Konyar
chamber located below was covered with
found at Ernis Necropolis. It is possible to
mızdan öne sürülmüştür (Köroğlu-Konyar 2008).
Fig. 19: Van/Altıntepe Nekropolü, yer altı kaya mezarı (Sevin Özfırat 2000: Fig.4). Van/Altıntepe Necropolis, underground rock-cut tomb (Sevin - Özfırat 2000: Fig.4). Fig.20: Van/Altıntepe Nekropolü, yer altı kaya mezarı, plan ve kesitleri (Sevin, et al. 2000: çiz.3) Van/Altıntepe Necropolis, underground rock-cut tomb, plan and sections (Sevin, et al. 2000: çiz.3).
222
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
tuların da bu alanlara toplandığı saptanmıştır (Fig. 18, 21).
Fig. 22: Van/Dilkaya Nekropolü, taş sandık mezar(Çilingiroğlu 1991: Fig.03.1). Van-Dilkaya Necropolis, stone cist tomb (Çilingiroğlu 1991: Fig.03.1).
223
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
Urneler
Bununla birlikte oda mezar geleneğinin erken örnek-
observe kurgan type burials and chamber
observed that burials gifts and food were
leri Ernis Nekropolü’nde aranabilir. Bu nekropolde kur-
tombs in the same area in this necropolis.
also placed in simple inhumations. There
gan mezar tipi ile oda mezar tiplerini aynı alanda izlemek
Next to the examples where there are mul-
is no significant difference in the quality of
“Urneler” başlı başına bir mezar tipini ve gömü gelene-
mümkündür. Çevresi bir taş sırası ile kuşatılmış birden faz-
tiple types of stone cist tombs surrounded
goods left as burial gifts in simple inhuma-
ğini yansıtmakla birlikte diğer mezar tipleri ile bağlantı-
la taş sandık türü mezar biçiminin izlendiği örnekler ya-
by a line of stones, large sized tombs with
tions when compared with chamber tombs.
lı olarak da ele alınabilir (Fig. 23). Urne, aslında kremas-
nında, büyük boyutlu, dromoslu mezar tipleri görülmek-
dromos can also be observed. Insufficient
tedir. Bölgede 1960’lı yıllarda yapılan kazılar hakkında ye-
information about the excavations carried
terince bilgimizin olmaması, çıkan çanak çömlek buluntu-
out in the area in 1960s makes it difficult
larını sağlıklı bir biçimde değerlendirmemizi de zorlaştır-
to assess pottery finds (Konyar 2004; 2005).
maktadır (Konyar 2004; 2005).
yon/yakma işleminden sonra ölünün kalıntılarının (kül,
Urns
tan yapılan kısa boyunlu, şişkin karınlı, düz dipli kaplaWhile “urns” reflect a grave type and
rı tanımlamak için kullanılan bir terimdir (Derin 1994).
burial tradition by themselves, they can also
Stone Cist Graves Taş Sandık Mezarlar
be discussed in association with other burial types (Fig. 23). Urn is actually a term to de-
Another tomb type that began to be
fine baked clay vessels with a short neck, a
Doğu Anadolu bölgesinde en azından İlk Tunç
used at least from the early Bronze Age
swollen body, and a flat base, in which the
Çağı’ndan itibaren kullanılmaya başlayan ve Urartular’da
on in Eastern Anatolia and seen also with
remains of the dead after cremation (ashes,
da görülen diğer bir mezar tipini taş sandık mezarlar oluş-
Urartians is the stone cist grave. This type
bones) are placed (Derin 1994). Urns have
turur. Yoncatepe (Konyar 2004) ve Dilkaya (Çilingiroğlu
of graves have been found at Yoncatepe
been placed in niches opened in rock-cut
1991a; 1991b; 1993: 478) kazılarında ve Karagündüz nekro-
(Konyar 2004) and Dilkaya (Çilingiroğlu
tombs or the walls of chamber tombs, or in
pollerinde bu türden mezarlara rastlanmıştır. Dikine yer-
1991 ; 1991 ; 1993:478) excavations and at
recesses or channels carved on natural bed-
leştirilmiş yassı taş bloklarıyla, çoğunlukla kare ve dikdört-
Karagündüz necropolis. Flat stone blocks
rock, in the ground or on rock surfaces (Bar-
gen planda sandık şeklinde bir tür mezar oluşturulmuştur.
vertically set usually in square or rectangu-
nett 1963; Işık 1987; Çilingiroğlu 1993; Sevin
Üst örtü ise büyüklüğüne göre bir veya iki yassı taşın diki-
lar plans form cist type tombs. Top cover is
- Özfırat 2000:219). The mouths of the ves-
ne yerleştirilmiş sal taşlarının üzerine oturtulmasıyla yapıl-
made by setting one or two flat stone slabs on
sels are usually covered by an upside-down
mıştır. Yoncatepe’de tek kişinin gömülmüş olduğu mezara
top of the vertical stone blocks. As opposed
globular bowl. The vessels are supported by
karşın, Dilkaya’da yedi gömünün yapılmış olduğu taş san-
to a tomb with a single burial at Yoncatepe,
small stones around them in some examples.
dık tipinde büyük boyutlu bir örnek mevcuttur (Fig. 22).
there is a large sized example of stone cist
There are single examples, as well as groups
Karagündüz Nekropolü’nde de boyutları ve gömü sayısı ile
tomb with seven burials at Dilkaya (Fig. 22).
formed by placing several urns side by side.
oda mezar anlayışına yakın ama mimari kuruluşu ile taş
In grave M2 at Karagündüz Necropolis,
The number of recesses in the cremation
sandık tipini yansıtan M2 mezarında çoklu gömü saptan-
which is similar to the burial chamber con-
burial at Van outcrops suggests that multiple
mıştır (Sevin - Kavaklı 1995: 335).
cept in terms of size and number of burials,
urn burials could be clustered together.
Basit Toprak Mezarlar
kemik) konulduğu tunç veya çoğunlukla pişmiş toprak-
a
b
but which reflects stone cist type with its ar-
There are usually three holes on the
chitectural layout also has multiple burials
shoulder part of the urns. There are ex-
Urneler kaya mezarları veya oda mezar-
(Sevin - Kavaklı 1995:335).
amples with one, two, or five holes as well.
larının duvarlarına açılan nişlere, do-
These holes were intentionally opened, and
ğal kaya oyuklarına, toprak ya da kayaya
are argued to serve the purpose of setting
açılmış oyuk ve kanallara konulmuşlar-
the spirit of the dead free.
dır (Barnett 1963; Işık 1987; Çilingiroğ-
Cesedin doğrudan toprağa açılmış çukura yerleştiril-
Simple Inhumations
diği mezarlar basit toprak mezarlar olarak tanımlanır. Gömü genellikle hoker biçiminde yapılmıştır (Çilingiroğ-
Fig. 23: Van/Altıntepe Nekropolü, urne gömü (Sevin - Özfırat 2000: Fig.5). Van-Altıntepe Necropolis, urn burial (Sevin - Özfırat 2000: Fig.5).
Graves where the body is placed in pits
Many urn burials have been uncovered
lu 1993; Sevin - Özfırat 2000: 219). Kapların ağzı genellik-
dug into the ground are defined as simple
in situ at Urartian necropolei in Iğdır/Me-
le küresel biçimli bir çanağın ters konulması ile örtülmüş-
inhumations. Burials are usually in hocker
lekli, Adilcevaz, Patnos/Dedeli, Liç, Van/
tür. Bazı örneklerde kabın etrafı küçük taşlarla desteklen-
bulunmuştur. Bu durum oda mezarlardaki çoklu gömü
position (Çilingiroğlu 1993; Sevin - Özfırat
Altıntepe, Habibuşağı and Dilkaya.
anlayışının basit toprak mezarlarda da uygulanmış olabi-
2000: 220; Konyar 2004). Examples with sin-
leceğini gösterir. Basit toprak gömülerde de mezar arma-
gle individuals, as well as simple inhumations
ğanı ve ölü yemeğinin konulduğu gözlenmiştir. Oda me-
with multiple individuals have been found.
zarlardakilerle karşılaştırıldığında ölü armağanı olarak
This situation indicates that multiple burials
bırakılan eşyanın niteliğinde belirgin bir farklılık göze
concept in chamber tombs might have been
çarpmaz.
practiced in simple inhumations. It has been
lu 1993; Sevin - Özfırat 2000: 220; Konyar 2004). Tek bireyin gömüldüğü örneklerin yanında, aynı alanda birden fazla kişinin gömülmüş olduğu basit toprak mezarlar da
224
Urartu: Doğu’da Değişim
Burial Traditions Urartian tomb types and grave architecture are also a reflection of burial traditions. The main character of the burial styles in Urartu is multiple burials. There are multiple Urartu: Transformation in the East
miştir. Tek başına olanlar yanında birden fazla urnenin yan yana yerleştirilmesiyle oluşturulmuş gruplar da vardır. Van kayalığında yer alan kremasyon mezarındaki oyuk sayıları dikkate alındığında çok sayıda urne gömünün aynı alanda toplanabildiği görülür. Urnelerin omuz kısımlarında genellikle üç delik yer alır. Bunun yanında tek, ikili ve beş delikli örnekler vardır. 225
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
Bilinçli açılmış bu deliklerin ölü ruhunun serbest kalması
burials in burial chambers. Burial number
made from iron, have been placed in the
ğunlukla kişisel süs eşyalarıyla veya armağanlarıyla birlik-
için yapıldığı öne sürülür.
varies by the size of the burial chambers and
burial chambers together with the burial
te gömülmüştür. Mezar odaları içinde bazıları in situ ola-
Iğdır/Melekli, Adilcevaz, Patnos/Dedeli, Liç, Van/Al-
duration of use. For example, number of
(Konyar 2004).
rak saptanan gömülerden de anlaşılacağı üzere demir-
tıntepe, Habibuşağı ve Dilkaya gibi Urartu nekropollerin-
burials at Karagündüz no. 8 is 106 (Sevim
Some metal finds with fabric impres-
den bilezik veya halhal, demir veya tunç elbise/süs iğne-
de çok sayıda Urne gömü in situ olarak ortaya çıkarılmıştır.
et al. 2002:38). Bodies have been placed in
sions on them and bronze and iron pins
hocker position in the burial chambers (Se-
used as dress fixtures indicate that the dead
leri, demir ve tunçtan yüzükler, çeşitli taşlardan boncuk
vin - Kavaklı 1995:339; 1996).
were dressed when they were placed in the
Gömü Âdetleri
It is not technically possible to bury so
burial chamber.
kolyeler ile hemen hepsi demirden yapılmış hançer ve bıçaklar gömüyle birlikte mezar odasına konulmuştur (Konyar 2004).
many individuals in a burial chamber of
Dog burials, as well as human burials
that size. The state of the finds indicates that
were found in Yoncatepe graves. However,
older burials were piled towards the edge of
only the example in grave M5 among these
the tomb together with their gifts in order to
were found in situ (Belli - Konyar 2001). In
make space for new burials (Sevin - Kavaklı
many other graves tens of dog skulls and
1995; 1996). On the other hand, some special
bones were found. Cattle and sheep and
Yoncatepe mezarlarında, insan gömüleriyle birlikte kö-
Karagündüz 8 mezarında gömü sayısı 106’yı bulmuştur (Se-
treatments have also been identified. At Yon-
goat bones in piles were also found in the
pek gömüleri de saptanmıştır. Ancak bunlardan sadece M5
vim et al. 2002: 38). Mezar odalarına cesetler hoker pozisyo-
catepe tomb 3, skulls were piled in the same
same places. There is no archaeological evi-
mezarındaki örnek in situ durumda saptanmıştır (Konyar
nunda bırakılmıştır (Sevin - Kavaklı 1995: 339; 1996).
area, while some were placed in bowls (Kon-
dence to explain this extraordinary burial
2004). Diğer birçok mezarda da onlarca köpek kafatası ve
Boyutları göz önüne alındığında bir mezar odasına bu
yar 2004). At Karagündüz tomb K 10, around
concept in burial chambers.
kemiği bulunmuştur. Aynı alanlarda yığın halinde büyük-
kadar fazla gömünün yapılması teknik olarak mümkün
10 skulls were placed in a recess opened at
değildir. Mezar odasına yeni gelen gömülere yer açabil-
the far end of the burial chamber.
Urartu mezar tipleri ve mezar mimarisi aslında gömü geleneğinin de bir yansımasıdır. Urartu’da gömü biçiminin ana karakteri çoklu gömüdür. Mezar odalarına birden fazla gömü yapılmıştır. Gömü sayısı mezar odasının boyutları ve kullanım süresine bağlı olarak değişebilmektedir. Örneğin
rındaki bu sıra dışı gömü anlayışını açıklayabilecek arkeolojik kanıt yoktur.
likte mezar dibine doğru yığıldığı, buluntu durumların-
as simple inhumations in the graves. In
nal burials or finds with the exception of
particular, in graves Yoncatepe 3 (Konyar
the rock-cut tomb at Varto Kayalıdere (Bur-
2004) and Karagündüz graves 5 and 8 (Se-
ney 1966), which has been partly disturbed
vin - Kavaklı 1995; 1996) human bones and
by looters. Probable burial methods that
ashes were found, proving that cremations
can be interpreted in the scope of archi-
were practiced. The absence of urns in these
tectural layouts of rock-cut tombs within
graves suggests that the dead were placed
this framework, have been discussed above.
in the burial chamber after cremation, per-
As mentioned above, aristocrats or palace
haps wrapped in fabric. The presence of
residents were no doubt buried in rock-cut
cremations and regular burials together
tombs. Hence the nature of the ceremony
gömülerinin de yapılmış olduğu saptanmıştır. Özellik-
in burial chambers may be indicating the
conducted was shaped accordingly.
le Yoncatepe 3 (Konyar 2004), Karagündüz 5 ve 8 mezar-
burial of individuals coming from different
larında (Sevin - Kavaklı 1995; 1996) kremasyon işlemi-
traditions or cultural backgrounds in the
nin gerçekleştiğini kanıtlayan yanmış insan kemikleriy-
same burial chambers. The social status,
le küller bulunmuştur. Bu mezarlarda urne bulunmayı-
sex, or conditions of death may have deter-
şı, ölünün yakıldıktan sonra, olasılıkla kemiklerinin bel-
mined the type of burial as well. However,
ki bir kumaş parçasına sarılarak mezar odasına konuldu-
there is no archaeological evidence to des-
ğunu akla getirmektedir. Halkın kullandığı mezar oda-
ignate such distinctions.
larının ise çanaklar içine konulduğu görülmüştür (Konyar 2004). Yine Karagündüz K 10 mezarında yaklaşık on tane kafatası, mezar odasının dip kısmına açılan bir oyuğa yerleştirilmiştir. Mezarlarda normal gömülerin yanında kremasyon
larında kremasyon gömü ve normal gömülerin bir arada bulunması belki de farklı gelenek ya da kültürel kökenden gelen bireylerin aynı mezar odalarına gömülmüş olabileceğini göstermektedir. Bunun yanında kişinin sosyal statüsü, cinsiyeti veya ölüm şekli de gömü biçimini belirlemiş olabilir. Ancak bu ayrımı belirleyecek arkeolojik bulgu yoktur. Mezar odaları içinde bulunan çanak çömlekler ölü yiyecek ve içeceğinin konulduğu kaplardır. Ölen kişiler, ço226
nu göstermektedir.
cepts practiced in rock-cut tombs is very limited. This is because there are no origi-
pe 3 mezarında kafatasların aynı alanda toplandığı, bazı-
meler, ölünün mezar odasına giyinik biçimde konulduğu-
baş ve küçükbaş hayvan kemikleri izlenmiştir. Mezar odala-
There were cremation burials as well
karşın bazı özel uygulamalar da tespit edilmiştir. Yoncate-
se aksamı olarak kullanılan tunç ve demir iğneler ile düğ-
Our knowledge about the burial con-
mek amacıyla eski gömülerin mezar armağanlarıyla birdan anlaşılmaktadır (Sevin - Kavaklı 1995; 1996). Buna
Bazı metal buluntular, üzerindeki kumaş izleri ve elbi-
Kaya mezarlarında uygulanan gömü anlayışları hakkında ise bilgilerimiz çok sınırlıdır. Zira Varto/Kayalıdere (Burney 1966) kaya mezarında, kısmen defineciler tarafından bozulmuş bir alan dışında, tespit edilebilmiş orijinal bir gömü veya buluntu durumu yoktur. Daha önce de değindiğimiz gibi kaya mezarlarına kuşkusuz soylular veya saray erkânından kişiler gömülüyordu. Dolayısıyla uygulanan törenlerin niteliği de buna göre şekilleniyordu.
Pottery found in burial chambers are vessels in which food and drinks for the dead were placed. The dead were usually buried together with their personal adornment items and gifts. As deduced from finds in burial chambers, some of them in situ, iron bracelets or anklets, iron or bronze clothing/decorative pins, iron and bronze rings, necklaces made of various stone beads, and daggers and knives, almost all of which are
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
227
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
Demirden yapılmış kılıç, hançer, bıçak ve topuz gibi silahlar olasılıkla ölünün yaşarken kullandığı silahlar arasındadır. Van Müzesi. Iron swords, daggers, knives and maces are among the weapons probably used by the deceased in his life. Van Museum.
Mezarlarda sıklıkla rastlanan demir ve tunçtan yapılmış iğneler. Bu iğnelerin tunçtan olanlarının elbise iğnesi olarak, dekoratif amaçlı kullanıldığı anlaşılmaktadır. Van Müzesi. Iron and bronze pins are frequently encountered in tombs. The bronze ones were apparently used as decorative elements on garments. Van Museum.
Demirden yapılmış bilezikler ve pazıbentler mezar odalarında en sık rastlanan buluntu grupları arasındadır. Van Müzesi. Iron bracelets and armbands are among the most common finds from the tombs. Van Museum.
Bronz fibulalar (çengelli iğneler) Van Müzesi. Bronze fibuale (safety pins) Van Museum.
Mezarlarda Urartu kırmızı astarlı çanak çömlekler yanında, Yerel geleneğin ürünü olduğu anlaşılan yivli, kazı bezekli kaplar da bulunmuştur. Ölünün yanı başına bırakılan bu çanak çömleklerde ölü yemeği ve içeceği bulunmaktaydı. Van Müzesi.
Bronz saplı demir kılıç. İstanbul Arkeoloji Müzesi. Iron sword with bronze handle. İstanbul Archaeological Museum. Ölü Armağanları: Van Gölü Havzası’nda Urartu Dönemi Yer Altı Oda Mezarları veya Halk mezarları olarak da adlandırılan mezar odalarında, arkeolojik kazılar sonucu bulunmuş çanak çömlek, demir ve tunçtan yapılmış takı ve silahlar ve boncuk kolyeler. Tablo bu tür mezarlarda ölü armağanı olarak sunulan eşyaların en sık rastlanılanlarından oluşturulmuştur. Bazı mezar odalarında tunç bilezikler, tunç urneler, kazanlar, altın başlı bilezik ve iğneler, altın düğmeler ve fibulalar da bulunmuştur. Bu tür mezar odalarında çoklu gömü yapılmıştır. Bu yönleriyle aile mezarları olarak da nitelendirilirler. Mezar buluntular aynı zamanda gömülen kişilerin sosyal statülerinin de bir göstergesi olmuştur. Van Müzesi.
Grooved vessels of probably local origin with incised decorations were found in the tombs along with the red slip Urartian wares. These were placed beside the deceased with meal and drinks. Van Museum.
228
Kornalin, akik, frit ve cam boncuklardan oluşan kolyeler mezar odalarında sıklıkla rastlanan buluntulardır. Van Müzesi. Necklaces made of cornalin, agade, frit and glass beads are occasionally found in burial chambers. Van Museum.
Burial gifts: pottery; jewelry, weapons and beads from the Urartian Period chamber tombs or the common tombs in the Van Lake basin. The table includes the most common burial gifts. Some burial chambers yielded bronze bracelets, urns, cauldrons, and gold bracelets, pins, buttons and fibulae. These hold multiple burials for which they are also named as family tombs. Burial gifts are also indicators of social status of the deceased. Van Museum.
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
229
URARTUDA MEZAR TİPLERİ VE GÖMÜ ADETLERİ
TOMB TYPES AND BURIAL TRADITIONS IN URARTU
Özfırat, A. 2002 “Van Gölü’nün Batı Kıyısında İki Urartu Merkezi”, Arkeoloji ve Sanat 108: 21-26.
KAYNAKLAR | REFERENCES
Sevim, A., Pehlivan, C., Açıkkol, A., Yılmaz, H., Güleç, E. 2002 “Karagündüz Erken Demir Çağı İskeletleri”, Arkeometri Sonuçları Toplantısı 17: 37-48. Barnett, R. D. 1963 “The Urartian Cemetary at Igdyr”, Anatolian Studies 13: 153-198.
Sevin, V. 1980 “Van Kalesi’nden Bir Kaya Mezarı ve Urartular’da Ölü Yakma Geleneği/A Rock Cut Columbarium
Başgelen, N. 1987 “Atabindi I Kaya Mezarı Üzerine Gözlemler”, Arkeoloji ve Sanat 36-37: 8-11. Burney, C. A. 1966 “A First Season of Excavations on the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies 16: 55-111.
from Van Kale and the Urartian Cremation Rite”, Anadolu Araştırmaları 8: 151-166. 1986 “Van Bölgesi Yüzey Araştırması, 1984”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 3: 287-295. 1987 “Urartu Oda-Mezar Mimarisinin Kökeni Üzerine Bazı Gözlemler”, A. Çilingiroğlu (ed), Anadolu Demir
Charlesworth, M. F. 1980 “Three Urartian Tombs at Palu in Turkey”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 13: 9197.
Çağları. Anatolian Iron Ages. 24-27 Nisan 1984 tarihleri arasında İzmir’de yapılan I. Anadolu Demir Çağları Sempozyumuna sunulan bildiriler. Papers presented to the I. Anatolian Iron Ages Symposium, Izmir during
Çavuşoğlu, R. 2003 “Rock-Cut Tombs and an Open-Air Shrine at Madavank, Eastern Turkey”, Ancient Near Eastern Studies 40: 135-159.
24th - 27th April 1984, Izmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi: 35-55. 1994 “Three Urartian Rock-Cut Tombs from Palu”, Tel Aviv 21/1: 58-67.
2006 “Zernaki Tepe Urartu Kaya Mezarları”, T. Takaoğlu (ed), Anadolu Arkeolojisine Katkılar. 65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar, İstanbul: Hitit Color: 89-97.
Sevin, V., Kavaklı, E. 1995 “Van-Karagündüz Erken Demir Çağı Nekropolü Kurtarma Kazıları 1992-1993”, Kazı Sonuçları Toplantısı 16/1: 331-350.
Çevik, N. 2000 Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Çilingiroğlu, A. 1980 “Diauehi’de bir Urartu kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe). An Urartian Fortress in Diauehi. Umudum Tepe (Kalor Tepe)”, Anadolu Araştırmaları 8: 191-204.
1996 Van/Karagündüz: Bir Erken Demir Çağ Nekropolü - An Early Iron Age Cemetery, Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Sevin, V., Özfırat, A. 2000 “Van/Altıntepe Kazıları”, O. Belli (ed), Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ankara:
1991a “The Early Iron Age at Dilkaya”, A. Çilingiroğlu, D. H. French (ed), Anatolian Iron Ages. The Proceedings of the Second Anatolian Iron Ages Colloquium held at İzmir, 4-8 May 1987, Oxford: Oxbow Books: 29-38. 1991b “Van Dilkaya Höyüğü Kazıları, 1989”, Kazı Sonuçları Toplantısı 12/1: 271-276.
İstanbul Üniversitesi: 217-222. Sevin, V., Özfırat, A., Kavaklı, E. 2000 “1997-1998 Yılı Van/Altıntepe Urartu Nekropolü Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı 21/1: 421-434.
1993 “Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları Kapanış”, Kazı Sonuçları Toplantısı 14/1: 469-491.
Tarhan, M. T. 1984 “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihi-Milli Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar”, Araştırma
Derin, Z. 1994 “The Urartian Cremation Jars in Van and Elazig Museums”, A.Çilingiroğlu, D.H.French (ed), Anatolian Iron Ages 3. The Proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-12 August 1990: British Institute of Archaeology at Ankara: 49-62.
Sonuçları Toplantısı 2: 179-203. 1985 “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihi-Milli Park Projesi Üzerinde Ön Çalışmalar (I): Anıt Yapılar”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 3: 297-355.
Erzen, A. 1963 “Ünseli (Ernis) Mezarlığı”, Belleten XXVII/107: 542.
1994 “Recent Research at the Urartian Capital Tushpa”, Tel Aviv 21: 22-57.
Huff, D. 1968 “Das Felsgrab von Eski Doğubayazit”, Istanbuller Mitteilungen 18: 58-86. 1990 “Das grab von Doğubeyazıt. Seine stellung unter den urartäischen und iranischen felsgräbern”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler I, Ankara: Türk Tarih Kurumu: 87-95. Işık, C. 1987 “Habibuşağı Nekropolü - Die Nekropole von Habibuşağı”, Belleten 51: 549-580. Kılıç, S. 2008 “Van Gölü’nün güneybatısındaki Tatvan Kalesi’nin yok ediliş öyküsü ve Uaiais Kalesi’nin yeni sorunu”, T. Tarhan, A. Tibet, E. Konyar (ed), Muhibbe Darga Armağanı, İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi: 291-300. Kleiss, W. 1968 “Urartäische Plàtze in Iranisch-Azerbaidjnn”, Istanbuler Mitteilungen 18: 1-44. 1974 “Planaufnahmen urartäischer Burgen und Neufunde urartäischer Anlange in Iranisch-Azerbidjan im Jahre 1973”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 7: 79-106. Kleiss, W., Kroll, S. 1977 “Urartäische Plätze in Iran, A. Architektur. Stand der Forschung Herbst 1976”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 10: 53-83. Konyar, E. 2004 “Doğu Anadolu Erken Demir Çağı Kültürü: Arkeolojik Kazı ve Yüzey Araştırmaları Bulgularının Değerlendirilmesi”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul İstanbul Üniversitesi. 2005 “Urartuda Mezar Tipleri ve Gömü Adetleri”, TURİNG, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni 89: 36-40 Köroğlu, K. 2005 “Doğu Anadolu Kaya Mezar Gelenekleri”, Arkeo Atlas 4: 120-121. 2007 “New Observations on the Origin of the Single-Roomed Rock-Cut Tombs of Eastern Anatolia”, M. Alparslan, M. Doğan-Alparslan, H. Peker (ed), Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan. VITA. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, İstanbul: Ege Yayınları: 445-456. 2008 “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”, Arkeoloji ve Sanat 127: 21-38. Köroğlu, K., Konyar, E. 2008 “Comments on the Early/Middle Iron Age Chronology of Lake Van Basin”, Ancient Near Eastern Studies 45, A Re-Assessment of Iron Ages Chronology in Anatolia and Neighbouring Regions. Proceedings of a Symposium held at Ege University, Izmir, Turkey, 25-27 May 2005: 123-46. Öğün, B. 1978 “Die urartäischen Gräber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, E. Akurgal (ed), Proceedings of the Tenth International Congress of Classical Archaeology, Ankara: Türk Tarih Kurumu: 61-67.
230
Urartu: Doğu’da Değişim
Urartu: Transformation in the East
231