MENADŽMENT KVALITETOM ODRŽAVANJA VAZDUHOPLOVA

13. međunarodni simpozij o kvaliteti „KVALITETA I DRUŠTVENA ODGOVORNOST“, 15.-16.3.2012.

MENADŽMENT KVALITETOM ODRŽAVANJA VAZDUHOPLOVA QUALITY MANAGEMENT IN AIRCRAFT MAINTENANCE

Mr. Radoje Karadžić Faculty for Management in Transport and Communications of Berane Berane, Montenegro E-mail: karadzic.radoje@yahoo.com Dr. sc. Darko Petković Faculty of Mechanical Engineering of Zenica University Zenica, Bosnia and Herzegovina Dr. sc. Muharem Šabić Faculty of Transport and Communication of Sarajevo University Sarajevo, Bosnia and Herzegovina Dr. sc. Petar Mirosavljević Faculty of Transport and Communication of Beograd University Beograd, Serbia

UDK/UDC: 005.6+358.4 Stručni članak/Professional paper Primljeno: 21. prosinca, 2011./Received: December 21st, 2011 Prihvaćeno: 24. siječnja, 2012./Accepted: January 24th, 2012

Izvor: Zbornik radova 13. međunarodnog simpozija o kvaliteti Kvaliteta i društvena odgovornost, Hrvatsko društvo menadžera kvalitete, Zagreb, Solin, 2012, str. 461-471.

SAŽETAK Shvatanje kvaliteta, briga o kvalitetu i kompletna filozofija kvaliteta, koja se primenjuje u avio kompaniji, direktno utiču na njegovu tržišnu poziciju. Da bi menadžment kvalitetom u vazduhoplovstvu bio sposoban da odgovori svim tehničkim zahtjevima, jedan od neophodnih uslova je dosledna promjena odnosa prema kategorijama kvalitet i sistem kvaliteta.

Ključne riječi: vazduhoplov, standard, kvalitet, kontrola kvaliteta, održavanje.

1. UVOD Pojam kvalitet nije jednostavno odrediti. To potvrđuju i mnogi autori kad o kvalitetu govore kao pojmu koji se koristi na razne načine jer ne postoji nijedna jasna definicija, do tvrdnji koje podržavaju razmišljanje kako kvalitet ne može biti definisan, ali se ipak zna šta ono znači. Donedavno pod kvalitetom se podrazumijevao tehnički kvalitet proizvoda koji je u svojoj suštini upućivao na određenu čvrstoću, konzistentnost ili manju vjerojatnost otkaza proizvoda.

U modernoj teoriji upravljanja tehničkim sistemom, pod pojmom kvalitet, podrazumijeva se skup svih karakteristika nekog entiteta (procesa, proizvoda, organizacije) koje se odnose na njegovu mogućnost da zadovolji iskazane potrebe i potrebe koje se podrazumijevaju.1 Pod sintagmom "upravljanje kvalitetom" misli se na sve ukupne funkcije upravljanja koje određuju politiku kvaliteta, ciljeve i odgovornosti, a ostvaruju se putem planiranja kvaliteta, kontrole kvaliteta, kontrole obezbjedenja kvaliteta i poboljšanja kvaliteta u okviru sistema kvaliteta.2

2. KVALITET I VAZDUHOPLOVSTVO Sam sistem kvaliteta čine organizaciona struktura, postupci, resursi, procesi i odgovornosti koje su potrebne za realizaciju procesa upravljanja kvalitetom.3 Tabelom 1., prikazani su koraci koji su neophodni u postepenoj implementaciji sistema kvaliteta u poslovni sistem.

Tabela 1. Koraci u implementaciji sistema kvaliteta Koraci Prvi Drugi Treći Četvrti Peti Šesti Sedmi Osmi Deveti Deseti

Aktivnosti Top menadžment iskazuje svoju privrženost sistemu kvaliteta.

Kreiranje vizije i filozofije sistema kvaliteta.

Uspostavljanje odbora za kvalitet.

Indentifikacija potreba klijenta.

Razvoj sopstvene strategije kvaliteta.

Selekcija organizacija za implementaciju kvaliteta.

Sprovođenje sopstvene obuke.

Određivanje resursa za implementaciju.

Indentifikacija performansi.

Implementacija upravljanja kvalitetom.

Izvor: Izvorno autorsko.

Danas više nije moguće govoriti o sistemu upravljanja kvalitetom u vazduhoplovnoj organizaciji ukoliko pored sistema kvaliteta nije uspostavljen sistem upravljanja okolinom, sistem upravljanja sigurnošću na radu, sistem upravljanja bezbjednošću vazdušne plovidbe, sistem upravljanja socijalnom odgovornošću i sl.

Međunarodno udruženje vazdušnih prevoznika IATA (International Air Transport Association) i Međunarodna komisija za vazdušni saobraćaj ICAO (International Civil Aviation Organization) su krovne organizacije na svjetskom nivou i pored njih postoji čitav niz organizacija čija je djelatnost vezana za specifična područja vazduhoplovstva.

Standarde za održavanje vazduhoplova propisuje Komisija za vazdušnu plovidbu.

Održavanje vazduhoplova od proizvodnje pa do izlaska iz eksploatacije regulisana je Aneksom 8 (Plovidbenost vazduhoplova), Aneksom 1 (Licenciranje personala) i Aneksom 13 (Udesi i istraživanje udesa vazduhoplova).4 1

Milan J. Perović i Zdravko Krivokapić, Menadžment kvalitetom usluga, Pobjeda, Podgorica, 2007.

Sabahudin Jašarević, „Istraživanje učinaka uvođenja sistema upravljanja kvalitetom po zahtjevima standarda ISO 9000 u organizacijama u BiH“, Mašinski fakultet Zenica, 2009.

3 Milan J. Perović i Zdravko Krivokapić, Menadžment kvalitetom usluga, Pobjeda, Podgorica, 2007.

4 Muharem Šabić, Prilaz redizajnu prostorne strukture sistema za održavanje letjelica, doktorska disertacija, Mašinski fakultet Zenica, 2009.

2

3. UPRAVLJANJE KVALITETOM ODRŽAVANJA VAZDUHOPLOVA Međunarodna norma ISO 9001:2008 resurse je definisao kao: ljude, infrastrukturu, radno okruženje, informacije, dobavljače i saradnike, prirodne resurse i finansijska sredstva.

Slika 1. Sistem održavanja vazduhoplova Korisnici/posada Koncepcija održavanja Funkcionisanje održavanja

Provođenje održavanja • • •

Resursi: ljudi r/d oprema Okolina

Zakonitost

Izvor: Izvorno autorsko.

Neophodno je pratiti krucijalne procese u održavanju i fokusirati se na njihove performanse, kao što su: • opsluživanje vazduhoplova, čišćenje, podmazivanje, zamjena ulja, tečnosti i gasova; • monitoring i dijagnostika vazduhoplovnih komponenti; • provjera sigurnosti vazduhoplovnih sistema; • zamjena sklopova i agregata; • procjene stanja resursa agregata i sklopova vazduhoplova; • analiza efektivnosti ključnih vazduhoplovnih sistema; • kontrola utroška r/d; • restauracija i reatestiranje rezervnih dijelova; • kontrolni pregledi i drugo.

Proces održavanja može se prikazati kroz procesni model (Slika 2) koji se pojavljuje u u standardu ISO 9000, ali i u standardu ISO 14000.5

5

Ibidem.

Slika 2. Procesni pristup prema ISO 90006

PROCEDURA/POSTUPAK (Utvrđen način neke radnje ili procesa može biti dokumentovan ili ne)

ULAZ

PROCES (Skup međusobno povezanih aktivnosti)

Mogućnost praćenja i mjerenja (Prije, tokom i nakon procesa)

EFEKTIVNOST PROCESA Sposobnost procesa da postiže željene rezultate (težište na standardima ISO 9001:2000)

IZLAZ

PROIZVOD (Rezultat procesa)

EFEKTIVNOST PROCESA Odnos između ostvarenih rezultata i upotrebljenih resursa (težište standardima ISO 9004:2000)

Izvor: Izvorno autorsko.

Da bi proces održavanja mogao da ispuni kriterijume za efikasan uticaj na kvalitet poslovanja, mora imati potreban nivo kvaliteta, koji se postiže kroz deset elementarnih koraka:7 1. modeliranje procesa održavanja u preduzeću i određivanje poslovnih aktivnosti; 2. utvrđivanje odgovornosti prema interesnim grupama; 3. uključivanju zaposlenih u definisanju procesa; 4. dokumentacije kvaliteta procesa razraditi do nivoa detaljnih upustava, čime se omogućava realizacija, preispitivanje i poboljšanje procesa; 5. indentifikovati aspekte uticaja na životnu sredinu u užem i širem okruženju koji su u neposrednoj odgovornosti procesa održavanja; 6. verifikacija sistema kvaliteta odgovarajućim sertifikatom; 7. primjena standarda i unapređenje sistema kvaliteta prema odgovarajućem standardu, uključivanjem zaposlenih u svim fazama uvođenja sistema kvaliteta; 8. održavati sistem kvaliteta jednostavnim i funkcionalnim, čime se poboljšava efikasnost i fleksibilnost procesa održavanja; 9. na osnovu informacija iz sistema kvaliteta (zapisi u definisanim oblicima) treba uspostaviti povratnu spregu radi poboljšanja ideja i aktivnosti; 10. potrebno je stalno pratiti i mjeriti promjene da bi se utvrdio stepen ostvarenja ciljeva, politike sistema kvaliteta i mogućnosti stalnog unapređenja.

Da bi proces održavanja vazduhoplova bio sposoban da odgovori svim tehničkim zahtjevima, jedan od neophodnih uslova je radikalna promjena odnosa prema kategorijama kvalitet i sistem kvaliteta.

6

Sabahudin Jašarević, „Istraživanje učinaka uvođenja sistema upravljanja kvalitetom po zahtjevima standarda ISO 9000 u organizacijama u BiH“, Mašinski fakultet Zenica, 2009.

7 Milan J. Perović i Zdravko Krivokapić, Menadžment kvalitetom usluga, Pobjeda, Podgorica, 2007.

Preduslov održavanja vazduhoplova kao najmodernijeg transportnog sredstva izgrađenog i održavanog sa najmodernijim tehnologijama podrazumijeva razrađen sistem mjerenja rada vazduhoplova, njegovih komponenti i pogonske grupe. U skladu sa postojećom vazduhoplovnom regulativom koriste se slijedeći pokazatelji:8 • broj sati leta (FH- flight hours, obuhvata polijetanje, let i slijetanje); • broj ciklusa (CY-cycles, obuhvata polijetanje i uvlačenje stajnog trapa, let, izvlačenje stajnog trapa, slijetanje) i • kalendarsko vrijeme rada.

Cilj tehničkog održavanja vazduhoplova je da bude plovidben i bezbjedan za let u njegovom produktivnom životnom vijeku uz prihvatljiv nivo troškova. Održavanje vazduhoplova obavlja se kroz pojedinačne operacije (najčešće kontrolu) kako bi se utvrdilo:9 • tehničko stanje motora, komponenti, nekog sistema letjelice i strukture (trup); • stanje neke osobito važne zone letjelice kao što su spojevi (vijci i zakovice); • raslojavanje, istrošenost, pojava korozije, posebno zaštićene površine, cjevovodi i sudovi visokog pritiska i dr.

Nakon utvrđivanja stanja te poslije identifikacije odstupanja od propisanih normi tehnička operativa pristupa provođenju korektivnih mjera ili zamjeni samog dijela kako bi isti bio doveden u ispravno stanje, a vazduhoplov u stanje plovidbenosti.10 Menadžmentom kvaliteta održavanja, koji se sistemski provodi kroz kontinualne i povrijemene kontrole komponenti sistema tj. dijagnostičkim metodama, omogućava se donošenje odluka o neophodnosti aktivnosti održavanja na osnovu informacija o stvarnom tehničkom stanju sitema vazduhoplova i njegovih dijelova.11 U zavisnosti od specifičnosti konstrukcije i složenosti vazduhoplova, u primjeni je pet glavnih dijagnostičkih metoda.

Primjenom endoskopske dijagnostike, moguće je pratiti promjene koje se dogadaju unutar samih uređaja vazduhoplova koji su uzrok promjene parametara stanja uređaja. Sve te neželjene pojave mogu se slikovito zabilježiti i uočiti, bez rastavljanja uređaja, što ovoj metodi i daje veliku prednost.

Primjena vibracione dijagnostike na najbolji način pokazuje stanje vazduhoplovnih sistema i ukazuje na ranu fazu nastanka otkaza.

Spektralna analiza motorskog i hidrauličnog ulja nam daje sadržaj i vrstu metalnih čestica, što omogućuje da se sagleda stvarno stanje pokretnih djelova uređaja. U zavisnosti od procenta i sadržaja metalnih čestica saznaje se da li dolazi do habanja pojedinih pokretnih djelova i kakvo je njihovo podmazivanje.

8

Ibidem.

Ibidem.

10 Ibidem.

11 Radoje Karadžić, Prilaz unapređenju održavanja vazduhoplova primjenom koncepcije održavanja prema stanju, doktorska disertacija u izradi, Mašinski fakultet Zenica, Bosna i Hercegovina.

9

Slika 3. Glavne dijagnostičke metode u koncepciji održavanja prema stanju vazduhoplova

Dijagnostika metodama bez razaranja

Specijalna analiza ulja i avio goriva

Parametarska dijagnostika

Vibraciona dijagnostika

Endoskopska dijagnostika

PRIMJENA TEHNIČKE DIJAGNOSTIKE

Izvor: Izvorno autorsko.

Spektralna analiza motorskog i hidrauličnog ulja daje sadržaj i vrstu metalnih čestica, što omogućuje da se sagleda stvarno stanje pokretnih djelova uređaja. U zavisnosti od procenta i sadržaja metalnih čestica saznaje se da li dolazi do habanja pojedinih pokretnih djelova i kakvo je njihovo podmazivanje.

Spektralom analizom avio goriva uočavaju se promjene fizičko hemijskih karakteristika goriva koje mogu imati negativne uticaje na ispravnost, prvenstveno na rad motora, snagu i potisak, odnosno borbene mogućnosti vazduhoplova.

Primjenom dijagnostičkih metoda ispitivanja bez razaranja, može se ustanoviti pojavu korozije i prskotina, uočavaju se promjene na spojevima okvira sa prednjim dijelom trupa, sa repnim konusom i druge.

4. IMPLEMENTACIJA SISTEMA KVALITETA ODRŽAVANJA VAZDUHOPLOVA Kada se govori o kvalitetu u vazduhoplovstvu sa stajališta ISO normi, govori se o kvalitetu: • proizvodnje/ eksploatacije vazduhoplova; • procesa održavanja vazduhoplova; • vazduhoplova kao poslovnog sistema.

Za potrebe uvođenja i implementacije te upravljanja sistemom kvaliteta, potrebno je: Identifikacija svih procesa unutar avio kompanije; • Identifikacija zahtjeva zainteresovanih strana koji se odnose na procese, podprocese i aktivnosti (poslovne ciljeve, zahtjeve tržišta, zahtjeve vazduhoplovnih propisa i direktiva); • Definisanje resursa u aviokompaniji koji treba da obezbijede sprovodjenje postavljenih zahtjeva: • Definisanje metodologije upravljanja procesima i izvještajima o sprovodjenju zahtjeva svih zainteresovanih strana izradom dokumentacije sistema kvaliteta (Priručnik, Planovi kvaliteta, Procedure, Uputstva, kartice održavanja); • Sprovedjenje postupka (procedure) neprekidnog poboljšanja u cilju unapredjenja poslovnih performansi kompanije, težeći ka poslovnoj izvrsnosti u svojoj delatnosti.

•

Sistem kvaliteta ISO 9001:2008 znači red i kvalitet u poslovanju, znači kontinuitet u kvalitetu sistema poslovanja, usluga i proizvoda i znači stalno poboljšavanje kvaliteta primjenom: • Planova kvaliteta održavanja avio kompanije; • Procedura održavanja na nivou avio kompanije; • Procedura održavanja na nivou remontne ustanove; • Uputstava na nivou avio kompanije i • Osnovnog dokumenta sistema upravljanja kvalitetom u avio kompaniji, što je Priručnik kvaliteta.

Da bi se pokazala pogodnost i efektivnost sistema upravljanja kvalitetom i vrednovale mogućnosti za poboljšanje sistema upravljanja kvalitetom, sprovode se analize podataka dobijenih kao rezultat praćenja i mjerenja po odgovarajućim procedurama. Avio kompanija poboljšava efikasnost sistema upravljanja kvalitetom: • donošenjem politike kvaliteta; • postavljanjem ciljeva kvaliteta; • proverama; • analizom podataka; • korektivnim i preventivnim merama i • preispitivanjem od strane rukovodstva.

Implementacija sistema kvaliteta počinje od top menadžmenta, što svu odgovornost u ranim fazama implementacije sistema kvaliteta zadržava na menadžmentu vazduhoplovne kompanije. U kasnijim fazama implementacije odgovornost se distribuira na niže nivoe upravljanja, kroz sledeća tri pravila za implementaciju sistema kvaliteta:12 • Menadžment treba da predvodi pokret za kvalitet; • Zaposleni u vazduhoplovnoj kompaniji su najvažniji činilac u postizanju željenog nivoa kvaliteta; • Nivo kvaliteta u kompaniji nikada ne može i neće da bude veći bez sposobnosti radnika koji treba da ga ostvare.

Kontrola kvaliteta i sistem kvaliteta u održavanju vazduhoplova, može se analizirati kroz tri segmenta kontrole kvaliteta procesa održavanja: • Sektora za kontrolu kvaliteta u izabranoj Remontnoj ustanovi; • Vazduhoplovnog opitnog centra (VOC) kao nadzornog organa u Remontnoj ustanovi; • Menadžment kompanije i korisnika - posada vazduhoplova kao činioca kontrole kvaliteta procesa održavanja.

Slika 4. Segmenti kontrole kvaliteta vazduhoplova

Vazduhoplovna kompanija

Vazduhoplovno opitni centar

Remontna ustanova

Kontrola kvaliteta i sistema kvaliteta u održavanju vazduhoplova

Izvor: Radoje Karadžić, Prilaz unapređenju održavanja vazduhoplova primjenom koncepcije održavanja prema stanju, doktorska disertacija u izradi, Mašinski fakultet Zenica, Bosna i Hercegovina.

12

Milan J. Perović i Zdravko Krivokapić, Menadžment kvalitetom usluga, Pobjeda, Podgorica, 2007.

•

Sektor kontrole kvaliteta je organizacijska jedinica izabrane Remontne ustanove, čiji je zadatak stalna kontrola kvaliteta izvršenih radova. Jedna od funkcija Sektora, trebala bi da bude redovna tehnička kontrola radova koje Remontna ustanova izvodi.

Sektor tehničke kontrole u remontnoj ustanovi ostvario bi punu ulaznu kontrolu materijala i r/d, posebno za one stavke čiji isporučioc nemaju ISO sertifikat, kao i punu izlaznu kontrolu radova na vazduhoplovima. U isto vrijeme, Odbor za kvalitet obezbijedio bi sistematizaciju postojeće dokumentacije, odnosno povratne informacije nalogodavcu o izvršenju radnih zadataka od strane izvršioca. Remontna ustanova, bi već bila uključena u IS održavanja i sa ostalim subjektima u IS razmenjivala, obrađivala i čuvala informacije vezane za održavanje vazduhoplova, kao i informacije o r/d, isporučiocima i ostalim entitetima u procesu održavanja.

•

Vazduhoplovno opitni centar (VOC) je nosilac zadataka završnih i verifikacionih ispitivanja vazduhoplova, vazduhoplovnih pogonskih grupa, vazduhoplovne opreme, padobrana, spasilačke opreme i zemaljskih vazduhoplovno-tehničkih sredstava.

Takodje je nadležan za razvoj, implementaciju, organizaciju i sprovodjenje primijenjenih istraživanja vezanih za nove metode mjerenja i procesiranja izmjerenih parametara. Primijenjena istraživanja se odnose na: utvrdjivanje performansi vazduhoplova; utvrdjivanje stabilnosti i upravljivosti vazduhoplova; ispitivanje graničnih režima leta vazduhoplova. VOC mora imati uspostavljem sistem menadžmenta kvalitetom prema standardu ISO 9001:2001. VOC vrši funkciju nadzornog organa u Remontnoj ustanovi, vrši kontrolu radova remonta; učestvuje u predaji vazduhoplova naručiocu po završetku radova.

•

Menadžment avio kompanije i korisnici-posade vazduhoplova po normativnim dokumentima učestvuje u skladu sa kadrovskim i materijalnim mogućnostima, prvenstveno zbog snižavanja cijene koštanja radova.

•

Korisnici-posade vazduhoplova su najbolji kontrolori kvaliteta radova remonta i opravke svojih vazduhoplova.

Ovako implementiran sistem kvaliteta u jednoj vazduhoplovnoj kompaniji ne bi se mogao smatrati završenim. I dalje bi se dograđivao.

5. ZAKLJUČAK Sistem upravljanja kvalitetom čine organizaciona struktura, ljudski i materijalni resursi, procesi i postupci. Proces implementacije sistema kvaliteta u nekoj od vazduhoplovnih kompanija odvijao bi se u etapama. Da bi neka organizacija mogla da plasira svoje proizvode/usluge u zemlje EU neophodno je da ispuni sledeći uslov: mora posedovati registrovan i proveren sistem kvaliteta prema seriji standarda ISO 9000 i pored toga, biti na tehnološkoj i svakoj drugoj razini, konkurentna. Kontrola kvaliteta u vazduhoplovnoj kompaniji ostvarila bi punu ulaznu kontrolu materijala i r/d, posebno za one stavke čiji isporučioci nemaju implementira sustav upravljanja kvalitetom, kao i punu izlaznu kontrolu radova na vazduhoplovima. Ovako implementiran sistem kvaliteta održavanja vazduhoplova u jednoj avio kompaniji ne bi se mogao smatrati završenim. On bi se i dalje dograđivao sukladno principu stalnog poboljšanja.

Summary: QUALITY MANAGEMENT IN AIRCRAFT MAINTENANCE Understanding of quality, care about quality and whole philosophy of quality, which are in use in aviation company has a direct impact to its market position. In order of aircraft maintenance function to be able to provide all aviation technical demands, one of the main conditions is complete change of relations between quality and quality system categories.

Key words: aircrafts, standards, quality, quality control, maintenance.

6. LITERATURA 1. Jašarević, S., Istraživanje učinaka uvođenja sistema upravljanja kvalitetom po zahtjevima standarda ISO 9000 u organizacijama u BiH, Mašinski fakultet, Zenica, 2009.

2. Karadžić, R., Prilaz unapređenju održavanja vazduhoplova primjenom koncepcije održavanja prema stanju, doktorska disertacija u izradi, Mašinski fakultet Zenica, Bosna i Hercegovina.

3. Perović, M. i Z. Krivokapić, Menadžment kvalitetom usluga, Pobjeda, Podgorica, 2007.

4. Šabić M., Prilaz redizajnu prostorne strukture sistema za održavanje letjelica, doktorska disertacija, Mašinski fakultet Zenica, 2009.

5. http:// www.iso.ch.