‘T LEEUWKE WORDT 100 JAAR
Voorwoord Geachte inwoner van Kuurne, 100 jaar geleden, dag op dag, kunnen we “Het Leeuwke” als eerbetoon aan onze gesneuvelde kameraden in volle eer herstellen. Dit monument werd op 20 juni 1920 ingehuldigd door wijlen burgemeester August Iserbyt. Het monument werd betaald met de inzameling van geld door de Kuurnse inwoners om het lichaam van Albert Vermoere – onze oorlogsheld – te repatriëren. Die inzameling was zo succesvol dat men besliste om een monument op te richten. In de tweede Wereldoorlog werd het monument verminkt – een leeuw die de adelaar overwon, kon de bezetter niet aanzien. De adelaar werd uit de leeuw gekapt. In 1952 werd gekozen voor een moderner monument. Het Leeuwke werd inmiddels bewaard in een privé – tuin. De huidige eigenaar Filiep Depoortere schenkt het aan het gemeentebestuur van Kuurne terug. Heemkundige kring Cuerna, het gemeentelijk Leieslagcomité, de vaderlandslievende verenigingen zijn hiervoor dankbaar. Het kunstwerk van Kuurnenaar Edgard Defoort verbindt cultuur, historiek, eerbetoon tot een plek om eeuwig iedereen te herinneren die vocht voor onze vrijheid. Kuurnenaren gaven hun leven, Kuurnenaren zamelden in om passend te herdenken. Na 100 jaar blijven we deze gedachte trouw. Hier op het kerkhof, midden onze mensen, zetten we “Het Leeuwke” terug. Een verwijzing naar de waanzin en symboliek maar met een sterk geloof in een wereld van vrede en dankbaarheid. Dit monument en boekje kwamen tot stand door inzet van velen. Laat ons allen die de geschiedenis en toekomst van Kuurne een warm hart toedragen, bedanken. Wie de geschiedenis niet eert, is de toekomst niet “weerd”. Wie koestert wat goed is, die bouwt wat oneindig is. Hoop, geluk en vrede voor ieder die we lief hebben. Altijd en overal. Francis Benoit Burgemeester Kuurne 20 juni 2020
Inhoudstabel
2
‘Het Leeuwke en zijn geschiedenis
03
Gesneuvelde burgers
12
Gesneuvelde militairen
08
Gewone burgers als slachtoffer
13
Identificatie van oorlogsslachtoffers
09
Een oorlog telt alleen verliezers
13
Gesneuvelde Zivielarbeiters
10
Bronnen
14
Zivielarbeiters of Z.A.B.
11
Op 20 juni 1920 werd op het Kuurnse Marktplein een oorlogsmonument ter nagedachtenis van de slachtoffers van WO I onder grote belangstelling ingehuldigd. Wie goed kijkt, herkent ‘het leeuwke’.
‘HET LEEUWKE’ en zijn geschiedenis De Eerste Wereldoorlog was een vierjarige strijd tegen de Duitse bezetters, waarbij vele slachtoffers vielen. Soldaten, zivielarbeiters en gewone burgers, niemand was veilig en iedereen leefde in angst of vocht voor hun vaderland. Soldaten die sneuvelden op “het veld van eer” werden ter plaatse begraven met een kruis of een stok met hun helm en hun identificatieplaatje op het graf om hen herkenbaar te maken. Eens de familie verwittigd was kon deze de repatriëring van de gesneuvelde aanvragen. Dit was enkel mogelijk voor de kapitaalkrachtigen. Het aantal kilometers liep al snel op en de transportmogelijkheden waren heel beperkt. Zoiets kostte geld en was dus niet voor iedereen weggelegd.
Sommige families lieten de begrafenis over aan de overheid van de plaats van het overlijden. Soms kon het thuisfront een dienst-zonderlijk bijwonen in de parochiekerk. De terechtstelling op 12 augustus 1918 van Albert Vermoere door de Duitsers was in Kuurne hard aangekomen. De alom bekende en geachte familie Vermoere-Vandenberghe kreeg er veel emotionele en morele steun, en men besloot zijn lichaam naar zijn geboortedorp terug te halen.
Een jaar na zijn overlijden, op 9 oktober 1919, werd zijn kist via de spoorweg vanuit Gent vervoerd. Een grote ingetogen menigte vergezelde hem naar het kerkhof aan de Sint-Michielskerk. De kosten van de repatriëring werden betaald met de opbrengst van een fancy-fair. Zo ‘n ‘fancy fair’ is vergelijkbaar met een benefietgebeuren. Er waren optredens en verkoopsstandjes.
3
4
De fancy fair die de Kuurnenaars hielden om geld in te zamelen voor de repatriëring van Vermoeres lichaam was zo succesvol dat ze een aardige som over hadden. Daarom besloot men in Kuurne om met het saldo een monument op te richten als hulde aan alle gesneuvelden van 1914-1918.
De vereniging van oudstrijders 1914-1918 ontving met veel emotie uit handen van de 92-jarige burgemeester August Iserbyt haar eerste vlag.
100 jaar geleden, op 20 juni 1920, verzamelden de Kuurnenaars rond de kerk en het gemeentehuis.
Komende uit de Kortrijksestraat kon men er niet naast kijken: het monument werd geplaatst in de uiterste hoek vooraan het kerkhof. Het monument bestond uit een vijf
En “Het Leeuwke” werd ingehuldigd als eerbetoon aan de gesneuvelde kameraden
meter hoge zuil met bovenaan een arduinen Belgische leeuw met daarbij een bloedende Duitse adelaar tussen de klauwen, een harde blik op het Oosten gericht. Vooraan werden drie grote bloemstukken achter glas geplaatst die het monument opfleurden. Achter het gedenkteken werd de Vrijheidsboom geplant door Gustaf Debaveye uit een bekende Kuurnse hoveniersfamilie. De Esdoornboom zou er groeien tot bij de heraanleg van het centrum.
Het ‘leeuwke’ – hier te zien in de schaduw van de Sint-Michielskerk – werd in 1940 ontdaan van de adelaar.
5
De Belgische leeuw trotseert de Duitse adelaar. Deze symboliek vormde ook de inspiratie voor het oorspronkelijk oorlogsmonument dat in 1920 ingehuldigd werd.
Onze gesneuvelde helden werden herdacht en geëerd maar de wonden heelden traag. De heropbouw werd moedig doorgezet ondanks het vele geleden leed. In mei 1940 kwam een heruitgave van 1914: de Duitsers waren opnieuw uit op macht en Kuurne kwam nogmaals onder hun bezetting. Het duurde niet lang of de leeuw – vol van symboliek – was een doelwit op zichzelf. De Duitsers konden immers niet aanzien hoe de Belgische leeuw overwon op de Duitse adelaar. De adelaar moest dan ook uit die klauwen van de leeuw verdwijnen, en zo geschiedde: het Duitse symbool werd eruit gekapt en een verminkte leeuw bleef achter zonder zijn prooi.
6
In 1952 – bij de verhuis van het kerkhof naar de Kasteelstraat – werd het monument afgebroken en vervangen door een modernere versie die iets dieper en meer centraal in het kerkpark werd geplaatst. Vele jaren later, bij de heraanleg van de kerkomgeving en het Marktplein, kreeg hetzelfde gedenkteken zijn huidige standplaats aan de zijmuur van het kerkgebouw, aan de kant van het Marktplein. Het arduinen bovenstuk – het Leeuwke – van het afgebroken monument kwam als tuingarnituur terecht achteraan een privéwoning in de Brugsesteenweg 337 totdat in 2019 de huidige eigenaar-bewoner – bakker Filiep Depoortere – het welwillend schonk aan het gemeentebestuur Kuurne.
100 jaar later op 20 juni 2020 krijgt “Het Leeuwke” een nieuwe plaats, waar hij terug waakt bij de graven van onze gesneuvelde helden. Helden om nooit meer te vergeten.
Het ‘leeuwke’ – hier te zien bij woning op de Brugsesteenweg 337. Daar stond het jarenlang nadat het beeld was weggehaald op het Marktplein.
7
GESNEUVELDE MILITAIREN TIJDENS W.O.I. 1914-’18 DIE WERDEN GEBOREN OF WOONDEN IN KUURNE OF SENTE ACCOU Julien, J. BUYCK Remi CARPENTIER Daniël, J. M. CATRY Richard CLAERBOUT Cyriel, A. CLAUS Henri, V. DEKIMPE Julius, F. DEMAITRE Jules, J. DEMOLIE Achiel, C. DEMULLIE Joseph, A. DEMUYNCK Auguste DESMET Florimond, J. DE(Y)LGAT Hector, J. DEYLGAT Camiel, J.
8
D’HONDT Maurice, J. D’(H)OOGHE Petrus, G. DOORNAERT Jules, J. EGELS Valère, A. GOEMAERE Achiel, J. HELLEBUYCK Maurice, H. HERMAN Arthur, A. HERMAN Gustaaf, J. HERMAN Gustaaf, R. HOLVOET Joseph, A. HUTSEBAUT Aloys, J.M. LECLUYSE Henri, J. LEGEIN Arthur, M. LIBRECHT J.A.
MAELFAIT Henri, J. MALISSE Silvère, G. MARVILLIER Maurice, G. MINJAUW Cyriel, J. NAERT Achille, J. ONGENAERT Polidoor, A. VAN DE MAELE Antoine, R. VANDENBROUCKE Antoine, W. V. VANDEVYVERE Georges, A. VERHELST Achiel, A. VERMOERE Albert, J. VIAENE Alfons, J. WINDELS Richard, J.
Identificatie van de oorlogsslachtoffers Tijdens WO I volgden de gebeurtenissen zich in razendsnel tempo op. Wanneer er een soldaat ergens sneuvelde werd hij ter plaatste begraven. De overledene werd met kledij en persoonlijke spullen in de put gelegd en ze bedekten het hoofd met zeil of doek. Om het slachtoffer te identificeren nagelden ze twee planken als een kruis in elkaar of er werd een stok met helm geplaatst. Daarop bevestigden ze de naam en het militair identificatieplaatje. Wanneer het rustiger werd in de streek, groeven ze de soldaten terug op. Het stoffelijk overschot werd in een kist geplaatst en terug begraven op een (gemeentelijk) algemeen kerkhof. Bij sommige plaatsen was het identificatieplaatje verdwenen of was de naam onleesbaar waardoor sommige slachtoffers niet meer te identificeren waren. Wie was dan die overledene? De legeroverheid en de administratie startte met een lange zoektocht. Er werd gecorrespondeerd met nabestaanden, nog in leven zijnde medesoldaten en daarnaast kwam er ook veel klaarheid met behulp van persoonlijke spullen.
Ten slotte was er een arrest nodig van de Rechtbank van Eerste Aanleg om het overlijden officieel vast te stellen. Opnieuw werd alles grondig onderzocht vooraleer er een finale uitspraak kwam. Dit arrest liet lang op zich wachten gezien de Rechtbanken in actie kwamen na de oorlog. Enkele voorbeelden: Claus H. +27.08.1914, arrest op 02.05.1924 (na 10 jaar!) Desmet F. +03.11.1914, arrest op 19.12.1924 Goemaere A. +24.08.1914, arrest op 06.05.1924 Ongenaert P. +24.12.1914, arrest op 13.04.1925
Doordat de legeroverheid meestal Franstalig was en dus minder goed Nederlands begreep, werden sommige namen misverstaan. De identificatie van soldaat Ongenaert P. duurde daardoor 11 jaar. Dit had zware gevolgen voor de nabestaanden. Er was een grote onzekerheid bij de families of de soldaat al dan niet gestorven was. Daarnaast hadden de nabestaanden, zolang er geen arrest van overlijden was, geen recht op inkomen, vergoeding of steun.
Het graf van Albert Vermoere en andere oudstrijders van WO I en II, op het kerkhof in de Kasteelstraat.
9
GESNEUVELDE ZIVIELARBEITERS TIJDENS W.O.I. 1914-’18. DIE GEBOREN WERDEN OF WOONDEN IN KUURNE OF SENTE
CHANTERIE Jules, T. CLAERHOUT Jozef, A. DEBELS Odilon, R. DEHENS Philibert, A. DEHENS Robert, J. DEKIMPE Albert
10
DUMORTIER Marcel, A. HEYTENS Cyriel, C. HIMPE Omer HONOREZ Achille, P. LERNOUT Cyriel LIBBRECHT Odilon, J.
MESDAG Cyriel, T. ROGOLLE Jules VANDENBUSSCHE Camiel VANDEWALLE Jozef, L. VANOUTRI(Y)VE Gustaf, R.
Zivielarbeiters of Z.A.B. of WEGGEVOERDEN 1914 - 1918 wijze als de heenreis: als beesten. Ze waren aanzienlijk vermagerd – 35 kg lichter was geen uitzondering – en ze kwamen ziek thuis. Tuberculose, longontstekingen, verschijnselen van voedseltekort en sommige waren invalide door de slagen en schoppen van de bewakers.
Het Weggevoerdenplein dankt zijn naam aan de Zivielarbeiters die naar verschillende werkkampen werden weggevoerd. Om de Duitse oorlogsmachine draaiende te houden rekende de bezetter op werklozen die vrijwillig werden ingezet mits betaling. Zo poogden de Duitsers Belgische jongeren te lokken die alhier in armoedige omstandigheden leefden. Slechts enkele duizenden Belgen beantwoordden de oproep, vele tienduizenden te weinig. De Duitse bezettende overheid besloot daarom vanaf 1916 werkkrachten op te eisen. In ruil voor het zware werk kregen ze een minimale vergoeding en een veel te klein dagrantsoen aan voedsel.
het front moest draaien. De identiteitspapieren werden afgenomen. Contact met het thuisfront werd gecensureerd en een pakje van thuis geraakte moeilijk of zelfs niet ter plaatse. Werkkrachten vermagerden zienderogen, werden ziek, ze stierven van ontbering of werden geslagen en geschopt door de bewakers. Vanaf 1917 werden jongeren terug huiswaarts gestuurd op identieke
5.000 van de 65.000 weggevoerden zouden begraven liggen in Frankrijk. Overlijdensberichten werden door de bezetter bekend gemaakt via het Arbeidsambt of door het afzenden van de kledij van de gestorven persoon of door melding via weggevluchte arbeiders. Hun schrijnende verhalen beroerden de hele bevolking. Toch hebben de weggevoerden veel te weinig aandacht en waardering gekregen voor wat ze meemaakten. Alhoewel niet aan het front, toch hadden zij het even hard te verduren! Als eerbetoon aan de Kuurnse weggevoerden werd in de jaren 1950 beslist ‘de kleine Platse’ te herbenoemen tot ‘Weggevoerdenplein’.
Vanaf 19 oktober 1916 werden groepen Kuurnse jongeren op ‘de kleine Platse’ verzameld en in goederen- of beestenwagens geplaatst. Zo reisden 335 Kuurnenaren zonder voedsel, licht, lucht of sanitair een onbekende toekomst tegemoet. Eenmaal aangekomen ter plaatse werden ze in kampen ondergebracht, vergelijkbaar met de barakken van de concentratiekampen. Gebrek aan was- en hygiënische omstandigheden, een minimum aan voedsel maar een overvloed aan zwaar werk: spoorwegen, bruggen, wegen, … De oorlogsmachine aan
Het Weggevoerdenplein – hier te zien na de beschieting in oktober 1918.
11
GESNEUVELDE BURGERS TIJDENS W.O.I. 1914-’18. DIE GEBOREN WERDEN OF WOONDEN IN KUURNE OF SENTE BAERT Marie, Louise BEKAERT Clothilde, M. BULTYNCK Kamiel BUYCK Achiel, T. BUYCK Cyriel, C. BUYSENS Adolf, C. CALLENS Jerome, R.J.A. CALU Camille, F, CARPENTIER Elonie CATTEEUW Judith, S. CLAERBOUT Constant DECRUYENAERE Pharaïlde DEJONGHE Victor DELAERE Jules DEMAN Omer, A. DESCHEEMAEKER Felix DEYLGAT André, J. DEYLGAT André-Jules DEYLGAT Marie, E. D’HONDT Victor DUVILLIER Romanie, S. FILLEUL Jules HANDSAEME Ivo en echtgenote HUART Marie, S. GROENWEGHE Paul HOLVOET Margaretha, E. KIMPE Valeer, L. KINDT Martha LIETAERT Cyriel MASSCHELEIN Constant MYLLE Stefanie ONRAET Leo(n) PANNECOUCKE Pelagie, M. PICAVET Jules en dochter PICAVET Maria, C. REYNAERT Emma, J. SABBE Marie, T. en zoontje BAERT Camiel SCHELDEMAN Karel SOETE Charles, L. STANDAERT Marcel en zijn broer STANDAERT Michel STAELRAEVE Felix UYTTENHOVE Agnes
12
VANASSCHE Hendrik, O. VAN(H)AVERBEKE Rumoldus, A. VANDEBURIE Henri VANDECNOCKE Martinus, D. VANDEKERCKHOVE Jeroom, M. VANDEKERCKHOVE Maria, E. en zoon HANDEKYN Remi, J. VANDEPUTTE Magdalena, M.I. VANDERBEKE Jules, C. VANDERBEKE Marie, L. VANHOUTTE Jean, B, VANESSCHE Marie, S. VANLERBERGHE Maria, L. en echtgenoot VERMEULEN Richard en hun 2 kindjes VERMEULEN Elisa, M. en VERMEULEN Paula VANNESTE Helena, M, met 4 kindjes OCKIER Godelieve, Leon, Jerome en Mauritsje VANNESTE Jerome VANOOTEGHEM Petrus, J. VANOVERBEKE Jules VANSLAMBROUCK Marie, T. VANWYNSBERGHE Jules VANWYNSBERGHE Martha, B. VERBRUGGHE Remi VEREECKE Victor VERHAEGHE Alida VERSAVEL Marie, E. en zoon ANDRIES Paul VERSCHAETE Achiel, J. VERSCHAEVE Maria VERSTRAETE Helena, A. VERVAEKE Marie, E. VLEIRICK Victor, C. DOOR DUITS TRIBUNAAL VEROORDEELD TOT DE DOODSTRAF VOOR ‘MOORD’ OP EEN DUITSE SOLDAAT (Werner) SABBE Emma DELPORTE Hyppoliet, J. DEWAELE Cyriel In 1914-1918 sneuvelden ook drie Duitse militairen op Kuurns grondgebied. Hun namen zijn niet bekend.
“Een oorlog telt alleen verliezers” De Harelbeeksestraat – hier te zien na de beschieting in oktober 1918
Gewone BURGERS als slachtoffer. Op vrijdag 27 juli 1917 werd de parochie Heule-Watermolen slachtoffer van een bombardement. Die bommen troffen toen 18 personen, waarvan 10 op slag dood waren en 8 gewond werden. Van die gewonden stierven er later nog enkele. Kort daarna op 2 oktober 1917 werd Heule-Watermolen opnieuw gebombardeerd met als slachtoffer Marie-Elodie Vandekerckhove, een moeder van 10 kinderen uit de Heirweg. Haar oudste zoon Remi Handekyn volgde op 31 augustus 1918. Van 28 september tot 8 oktober 1918 werd Ieper aangevallen, waarna het Duitse leger verder trok om dan later van 14 oktober tot 11 november 1918 onze streek te bestormen. De gewone burger, die toen in erbarmelijke omstandigheden (over)leefde, leefde tussen hoop en vrees. Ze werden het slachtoffer van plotse beschietingen en het vreselijke eindoffensief. Een 50-tal burgers werd slachtoffer van verschillende oorlogstactieken: beschietingen met bommen en wapens, verraderlijk gas dat gelost werd – en tot maanden nadien nog aanwezig was – en gijzelnemingen, zelfs tot in Duitsland.
Toch zijn er winners-helden die onze vrijheid betaalden met hun leven. Het is onze plicht de herinnering aan die helden levendig te houden. “Van de gemeente kreeg ik de opdracht een oorlogsmonument te creëren – die twee verouderde zerken moest vervangen en de leeuw erin te integreren. Carte blanche binnen een bepaald budget. De vormgeving was er direct - de invulling vroeg heel wat denkwerk – om ten slotte uit te komen op cortenstaal. Dit materiaal – het werk- de rauwheid die het uitstraalt symboliseert de waanzin en oorlogsrommel. De vier verticale zuilen, twee meter veertig hoog en in staal met vier panelen, met de namen van de gesneuvelden erin geponst. Het zijn de wachters die waken over onze vrijheid. Een horizontale balk versterkt het lijnenspel, met in die balk de tekst: “Wij herinneren onze jongens die gesneuveld zijn voor onze vrijheid”. Overhoeks, een sokkel waarop de leeuw mee de wacht zal houden.
182 bewoners van het rusthuis H. Familie schuilden dagen-en nachtenlang in de kelders uit schrik voor de bombardementen, totdat op 16 oktober 1918 enige redding kwam. De Engelse troepen verhuisden de bewoners naar het Poperinges gasthuis, moederklooster van de zusters. Een verlossing voor velen maar voor anderen was de rit te zwaar en werd Brielen hun overlijdensplaats.
Het geheel: vijf meter lang, twee meter vijftig breed wordt omzoomd door een stevige arduinboord met een klein driehoekig terras erin verwerkt. De ruimtes tussenin worden bedekt met siergras en boomschors.
Van de 80 gesneuvelden waren er een 20-tal kinderen, waarvan de jongste precies 1 maand oud was…
Om het geheel beter tot zijn recht te doen komen wordt er een, in slechte staat zijnde, haag. gerooid en vervangen door haagbeuk.
Allen kregen de melding ’gestorven voor België’ in hun dossier. Misschien een balsem op de wonde?
Edgard Defoort
13
Bronnen Deze brochure kwam tot stand dankzij de inbreng van teksten, informatie en foto ’s van Noël Derez, Rudy Verbrugghe en Luc Gheysens. Met speciale dank aan heemkundige kring Cuerna en Jozef Callens. Ook bedankt aan Edgard Defoort voor zijn input en aan Noël Bruneel om ons verder te helpen in onze zoektocht naar informatie. V.U.: Francis Benoit, Pachthofweg 1, 8520 Kuurne
14
“Vernieling aan de Kroone”
Op 20 juni 1920 werd op het Kuurnse Marktplein een oorlogsmonument ter nagedachtenis van de slachtoffers van WO I onder grote belangstelling ingehuldigd. Twee priesters wijdden de eerste vlag van de Kuurnse Oudstrijders in.
15
‘t Leeuwke werd na 100 jaar geïntegreerd in een nieuw oorlogsmonument ter ere van de Kuurnse slachtoffers van WO I. Dit naar een ontwerp van Edgard Defoort, hier te zien op de afbeelding.
