Govari Turkianasi - No.1

‫سـ ـیـ ـا سـ ـی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫بۆ دیالۆگ و لیكۆڵینەوەی ستراتیژی‬

‫سەرپەرشتیاری گشتی‪:‬‬

‫فەلەكەددین كاكەیی‬

‫خاوەن ئیمتیاز‪:‬‬

‫رێبین رەسوڵ‬

‫سەرنووسەر‪:‬‬

‫ناونیشان‪ :‬هەرێمی كوردستان‪ /‬عێراق ـ هەولێر‪ ،‬دریم ستی‪ ،‬ژمارە‬

‫شوان تاڤینگ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‪:‬‬

‫لوقمان رەشیدی‬

‫(‪)U4/779‬‬

‫‪Tel: 00964 66 451 4080 & 00964 770 235 6000 Email: turkiyenasi@yahoo.com‬‬

‫‪1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫شوان تاڤینگ*‬

‫‪2‬‬

‫پ‬ ‫ێ‬ ‫و‬ ‫ەند یی‬

‫ە‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫و‬

‫‪2009/11/13‬‬ ‫رۆژێك���ی مێژووی���ی بوو‬ ‫لەژیانی سیاسی توركیادا‪ ،‬لەو رۆژەدا‬ ‫بەش���ێوەیەكی فەرم���ی لەپەرلەماندا چارەس���ەری‬ ‫كێشەی كورد تاوتوێكرا‪ ،‬ئەم هەنگاوەش سیاسەتی‬ ‫زیاتر لەهەشتا ساڵە و ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەتی‬ ‫مایەپووچ كرد‪ ،‬ئەمەش دوای ئەوەی بۆ ماوەی ‪86‬‬ ‫ساڵ دەسەاڵتە یەك لەدوا یەكەكانی توركیا نكۆڵیان‬ ‫لەبوونی كوردو كێش���ەیەك بەناوی كورد لەو واڵتەدا‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫بەقەد ئ���ەوەی ئەو رۆژە بەوەرچەرخانێكی میژوویی‬ ‫دادەنرێ���ت ب���ۆ دەوڵەتی توركیا لەپێناو گەیش���تن‬ ‫بەئامانجەكان���ی‪ ،‬بەهەمانش���ێوە ب���ۆ كوردی���ش‬ ‫خاڵ���ی وەرچەرخانێك���ی میژووییە و دەس���پێكێكە‬ ‫بۆچارەس���ەركردنی كێش���ە رەواك���ەی‪ .‬هەرچەندە‬ ‫تا ئێس���تا دەوڵ���ەت جگە لەكردن���ەوەی كەناڵێكی‬ ‫تەلەڤزێونی بەكوردی و بەشی كوردۆلۆژی لەزانكۆی‬ ‫ماردی���ن‪ ،‬هەنگاوی عەمەلی دیك���ەی نەناوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەموو ئاماژەكان ئ���ەوە دەخەنەڕوو كە لەداهاتوودا‬ ‫دەوڵەت هەنگاوی عەمەلی و جیددیش دەنێت لەپێناو‬ ‫ریالیزەكردن���ی پرۆژەی «كران���ەوەی دیموكراتی»‬ ‫بەڕووی كورددا‪.‬‬ ‫هەڵبەتە چارەس���ەركردنی كێش���ەیەك كە ‪ 86‬ساڵ‬ ‫نكۆلی لێكرابێت كارێكی وا ئاس���ان و س���ادە نییە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە كارێكی ئاڵۆزو سەختگیرە‪ ،‬پێویستی‬ ‫بەكاتیش هەی���ە‪ ،‬دەوڵەتیش یان بڵێین پارتی دادو‬ ‫گەشەپێدان (‪)AKP‬یش ئەو كێشەیە تەنها لەبەر‬ ‫خاتری كورد چارەسەرناكات بەڵكو لەبەرئەوە هەنگاوی‬

‫ر‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫و‬

‫ك‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ســـ‬

‫چارەسەرئامێزی‬ ‫بۆ هەڵگرتووە چونكە خۆی‬ ‫پێویس���تی بەم چارەسەرییە هەیە و پێش‬ ‫هەموو الیەك لەبەرژەوەندی خۆیدایە ئەم كێش���ەیە‬ ‫چارەسەربكرێت‪.‬‬ ‫ئێستا كێش���ەی كورد بۆتە چەقی قورسایی هەموو‬ ‫كێشەكانی دیكە لەدەرەوەو ناوەوە لەڕووی ئابووری‬ ‫و سیاس���ی و كۆمەاڵیەتی و كولتووری‪ ..‬تد‪ .‬توركیا‬ ‫ئەمڕۆ بەهۆی سیاس���ەتی چەوتی لەماوەی هەش���تا‬ ‫س���اڵی رابردوو بەرامبەر كێش���ەی كورد باری زۆر‬ ‫گ���ران بووە‪ ،‬خەریكە لەپێش���كەوتنەكانی جیهان و‬ ‫ناوچەكە دادەبڕێت‪ ،‬بۆیە چارەس���ەركردنی كێشەی‬ ‫كورد باری توركیا س���ووك دەكات و لێ سوودمەند‬ ‫دەبێ���ت و گرانایی و ش���كۆی زیاتری لەناوچەكە بۆ‬ ‫دەگەڕێنێت���ەوە‪ .‬واتە بوونی كێش���ەی كورد خاڵی‬ ‫ه���ەرە الوازی توركیایە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئەم كێش���ەیە‬ ‫چارەس���ەربكرێ ئەوا دەبێتە خاڵ���ی هەرە بەهێزی‬ ‫توركیا لەس���ەر ئاس���تی ناوخۆ و لەدەرەوەدا‪ ،‬بۆیە‬ ‫چارەسەری كێش���ەی كورد لەتوركیا بەهەنگاوێكی‬ ‫چارەنووسس���از و رووداوێك���ی مێژووی���ی گ���ەورە‬ ‫لەقەڵەمدەدرێت‪.‬‬ ‫توركی���ا واڵتێك���ی گەورەیە لەرۆژهەاڵت���ی ناوین و‬ ‫ئۆراسیادا‪ ،‬لەڕووی ئابوورییەوە لەسەرانسەری دنیادا‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫ت‬ ‫ان‪..‬‬

‫ز‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫ێ‬ ‫ك‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ی‬ ‫م‬ ‫ێ‬ ‫ژووی‬

‫پلەی‬ ‫و‬ ‫‪17‬‬ ‫لەئەوروپاش بەشەشەمین واڵت‬ ‫دێت‪ ،‬لەنێو گروپی (‪)20‬یشدایە‪ .‬جگە لەمەش‬ ‫ئەندامی پەیمانی باكووری ئەتڵەس���ی (‪)NATO‬‬ ‫یە‪ ،‬كە ئەمڕۆ ئەو رێكخراوە لەجیهاندا رۆڵێكی دیار‬ ‫و كاریگ���ەر دەگێڕێ لەبەرقەراركردنی ئاس���ایش و‬ ‫سەقامگیری بۆ ژماریەك لەواڵتانی جیهان‪ .‬ئێستاش‬ ‫خەریكی وتوێژی ئەندامێتییە لەیەكێتی ئەوروپادا‪.‬‬ ‫توركیا بەچارەس���ەری كێش���ەی ك���ورد دەتوانێت‬ ‫مەرجەكان���ی دیموكراس���ی و ماف���ی م���روڤ‬ ‫دەس���تەبەربكات‪ ،‬بەمەش رێگەی بۆ خۆش دەبێت‬ ‫ببێت���ە ئەندام لەیەكێتی ئەوروپ���ا و بچێتە خێزانی‬ ‫دەوڵەتە شارس���تانی و دیموكراسییەكان‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫خەونێكی لەمێژیینەیەتی و لەڕووی سیاسی و ئابووری‬ ‫و دیپلۆماس���ییەوە سوودێكی زۆری پێدەگەیەنێت و‬ ‫بەمەش دەتوانێت خۆی لەگەڵ پێشكەوتنەكانی جیهان‬ ‫پارسەنگ بداتەوەو راستەوانە لەگەڵیدا بڕوات‪ .‬جگە‬

‫ی‬

‫لەمە‪،‬‬ ‫توركی���ا ئەگەر‬ ‫كێش���ەی كورد چارەسەربكات‬ ‫ئەوا دەتوانێت س���وود لەسەرچاوە ژێر زەوی‬ ‫و س���ەر زەویەكانی باشووری رۆژهەاڵت وەربگرێت و‬ ‫لەڕووی ئابووریش لەئاستی ناوخۆیدا هەنگاوی مەزن‬ ‫هەڵبگرێت‪ ،‬چونكە تاكو ئیس���تا بەهۆی ش���ەڕەوە‬ ‫نەیتوانیوە س���وود لەس���امانەكانی ئ���ەو ناوچەیە‬ ‫ببین���ێ و وەبەرهێنانی تێدابكات‪ .‬ئەمە س���ەرەڕای‬ ‫ئەوەی س���ازش و رێكەوتن لەگەڵ ك���ورد لەتوركیا‬ ‫دەبێت���ە مایەی هاتنەكایەوەی ئاش���تی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و‪ ،‬ل���ەڕووی كۆمەاڵیەتیش���ەوە توركی���ا دەتوانێت‬ ‫هەنگاوی جیددی بنێت‪ .‬خالێكی دیكە‪ ،‬كە پێویستە‬ ‫هەڵوەستەی لەسەر بكەین و بۆ توركیاش زۆر گرنگ‬

‫‪3‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪4‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫و چارەنووسسازە‪ ،‬ئەوەیە كە ئەگەربێتو كێشەی كورد‬ ‫چارەس���ەربكا ئەوا دەتوانێت لەگەڵ هەرێمی كوردستان‬ ‫بكەوێتە نێ���و پەیوەندییەكی پۆزەتیڤان���ە و كاریگەر‪.‬‬ ‫س���ەرەڕای ئەوەی لەم پەیوەندیی���ەدا قازانجێكی زۆری‬ ‫ئابووری و س���ەرمایەگوزاری دەكات و دەتوانێت ببیتە‬ ‫پرد بۆ گواستنەوەی نەوت و گازی سروشتی بۆ واڵتانی‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬هەروەك خۆشی س���وودمەند دەبێت لەرێژەی‬ ‫‪%10‬ی ئ���ەو گاز و نەوتەی بەخاكەكەی���دا تێپەڕدەبێ‪،‬‬ ‫بەتایبەت���ی كە ئێس���تا توركیا لەڕێگایەك���ی دوورەوە‬ ‫س���ووتەمەنی دەكڕێ‪ ،‬بەاڵم لەداهات���وودا دەتوانێ ئەو‬ ‫پێداویستیانە لەهەرێمی كوردس���تان بكڕێت‪ .‬لەڕێگەی‬ ‫هەرێم���ی كوردس���تانی عێراقیش���ەوە دەتوانێت خۆی‬ ‫بگەیەنێت���ە واڵتان���ی عەرەبی و كەن���داو و رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوین بەگشتی‪ .‬هەربۆیە گەشەسەندنی پەیوەندییەكان‬ ‫لەكەرت���ی وزەدا هەڵگری كۆمەڵێ���ك رەهەندی جیاواز‬ ‫و دەاللەت���ی گرنگت���رە‪ ،‬دوای ئ���ەوەی توركی���ا پالنی‬ ‫بەستنەوەی ئیس���تانبوڵی لەڕێی هەولێرەوە بۆ بەغدا‪،‬‬ ‫بەس���رە و كەنداوی عەرەبی دان���اوە لەرێگەی كەناڵی‬ ‫وش���ك (هێڵی شەمەندەفەر)ەوە بۆ گواستنەوەی نەوت‬ ‫و گاز‪ .‬هەروەه���ا كردن���ەوەی ناوچەیەك���ی بازرگانی و‬ ‫پیشەس���ازی ئازاد لەهەرێمی كوردستان و فراوانكردنی‬ ‫دەروازەی «ئیبراهیم خەلیل‪ -‬خابوور» و كردنەوەی دوو‬ ‫دەروازەی دیك���ەی گومرگی‪ ،‬یەكێكیان لەنزیك ئێران و‬ ‫ئەویتریان لەنزیك سنووری سوریا‪ .‬لەالیەك كوردستان‬ ‫بەبازاڕەكانی قەفقاس���یا و رووسیا و ناوچەكانی دەریای‬ ‫رەش و باڵكان دەبەستێتەوە‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە رێژەی‬ ‫ئاڵوگۆڕی ئابووریی و سەرمایەگوزاری لەرێگەی دەریای‬ ‫س���پی ناوین و ئەوروپا فراوانتر دەكات‪ .‬بەتایبەتی كە‬ ‫ئێس���تا پالنڕێژی بۆ ئەوە دەكرێ لەس���ااڵنی داهاتوودا‬ ‫قەب���ارەی بازرگانی هەرێمی كوردس���تان لەگەڵ توركیا‬ ‫بگاتە سەرووی ‪ 15‬ملیار دۆالرەوە‪.‬‬ ‫بەكورتی دەتوانین بڵێین‪ ،‬هەرێمی كوردستان پێگەیەكی‬ ‫یەكج���ار گرنگ و س���تراتیژییە بۆ توركی���ا و لەمیانی‬ ‫پەیوەندیەكی دۆس���تانە و پۆزەتیڤان���ە لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردس���تان و واڵتانی دیكەی دەرودراوسێیدا دەتوانێت‬ ‫هەیبەتێكی ئیقلیمی پەیدا بكات و ببێتە هێزێكی ناوچەیی‬ ‫گەورە‪ .‬بەتایبەتی‪ ،‬كە ئەمریكا لەكۆتایی س���اڵی ‪2011‬‬ ‫لەعێراق دەكش���ێتەوە‪ ،‬نایەوێ���ت ناوچەكە بۆ ئێرانێكی‬ ‫بەهێز بەجێبهێڵێ���ت و دەی���ەوێ توركیایەكی بەهێزی‬ ‫لەتەنیش���ت قوت بكات���ەوە بۆئەوەی ركاب���ەری بكات‪.‬‬ ‫بەهێزبوونی توركیاش لەڕووی سیاس���یی و ئابوورییەوە‬ ‫تەنها بەچارەس���ەركردنی كێش���ەی كورد ئەنجامگیری‬ ‫دەبێت‪ .‬بۆیە پێموایە ئەمریكا زیاتر لەجاران هەڵوەستە‬ ‫لەس���ەر ئ���ەم دۆس���ێیە دەكات و ل���ەم ڕووە هاوكار و‬

‫پش���تیوانی توركیاش دەبێت و بەئاراستەیەكی ئیجابی‬ ‫كێشی دەكات‪.‬‬ ‫لەم گۆڕان���گاری و هەنگاوە مێژوویی���ەدا توركیا رۆڵی‬ ‫تەنها ئەوە نابێت ببێت���ە پرد لەنێوان رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫و ئەوروپا و كاریگەریان لەس���ەر دابنێت‪ ،‬بەڵكو بەهۆی‬ ‫پێگ���ە جوگرافی���ە گرنگەكەی (جیۆس���تراتیژ)ییەكەی‬ ‫لەواڵتانی قەفقاسیا زیاتر نزیكدەبیتەوە‪ .‬ئەگەر دیالۆگی‬ ‫سیاسی و كولتووری لەگەڵ واڵتانی دەرودراوسێ خۆی‬ ‫قوڵتربكاتەوە‪ ،‬ئ���ەوا لەڕووی ئابووری و سیاس���ییەوە‬ ‫كاریگەریەكی باش���ی دەبێت لەسەر واڵتانی قەفقاسیا و‬ ‫ئاسیای ناوین توركمانستان و قیرغستان و ئۆزپاكستان‬ ‫و كازاخستان و‪ ..‬تد‪ ،‬بەتایبەتی كە بەشێك لەو واڵتانە‬ ‫زۆرینەیان بەڕەچەڵەك توركن‪ .‬بەهەمانشێوە لەدەڤەرە‬ ‫جیاجیاكانی دەریای رەش و ناوچەی بەڵكان و قوبرس‬ ‫و ناوچەكانی دیكەی دەریای سپی ناویندا‪.‬‬ ‫بۆیە دەتوانین بڵێین‪ ،‬سیاس���ەتی ئەنقەرە لەبەرامبەر‬ ‫دراوس���ێكانیدا زۆر ریالیس���تانە و تیژبینانەیە و‪ ،‬پشت‬ ‫بەكۆمەڵێ���ك بەرژەوەندی راس���تەقینە دەبەس���تێت بۆ‬ ‫ئەوەی توركیا لەسەر ئاستی مێژووییدا بەو دراوسێیانەی‬ ‫گرێبدرێت���ەوە كە خاڵی تەماس���ی لەگەڵیان���دا هەیە‪،‬‬ ‫ئەمەش بەو ئامانجەی ئەو رەوش���ە نەش���ازە پارسەنگ‬ ‫بكاتەوە كە سااڵنی شەڕی سارد و لۆژیكی عەسكەرتاری‬ ‫دروستیانكردبوو‪ ،‬ئەڵبەتە ئەمە مانای زیندووكردنەوەی‬ ‫دەورانی ئیمپراتۆریای عوسمانی و كۆلۆنیالیزمێكی نوێ‬ ‫ناگەیەنێت كە هەندێ لەچاودێران ئەو سیاس���ەتە وەك‬ ‫«عوس���مانیزمێكی تازە» وەسفدەكەن‪ .‬بەڵكو توركیای‬ ‫ئەم���ڕۆ توركیایەك���ی زۆر جیاوازە لەدوێن���ێ و هەمان‬ ‫توركیاكەی سەردەمی شەڕی سارد و حوكمی كودەتای‬ ‫س���ەربازی نییە‪ .‬هەر بۆیەشە‪ ،‬ئەم هەنگاوانەی توركیا‬ ‫لەالی���ەن ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و تەواوی دۆس���تە‬ ‫رۆژئاواییەكان پێشوازی گەرمی لێكراوە لەبەرئەوەی بۆ‬ ‫بەهێزكردنی پێگ���ەی توركیاش لەپەیمانی ناتۆ كارێكی‬ ‫س���وودبەخش دەبێت كە ئێستا بەش���ێك لەهێزەكانی‬ ‫لەئەفغانس���تاندایە‪ .‬بۆی���ە ئ���ەو سیاس���ەتەی توركیا‬ ‫دەرهەق بەدەرودراوس���ێكانی گرتوویەتیە بەر ش���ایانی‬ ‫پشتیوانیكردنە نەك ناشرینكردن و بەگژداچوونەوەی‪.‬‬ ‫هەڵبەتە ل���ەم ئاڵوگۆڕ و كرانەوەی���ەدا تەنها نەتەوەی‬ ‫تورك ی���ا تەنها دەوڵەتی توركی���ا قازانج ناكات بەڵكو‬ ‫گەل���ی كوردی���ش لەباك���ووری كوردس���تان و هەرێمی‬ ‫كوردس���تاندا لەڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەاڵیەتی‬ ‫و كولتوورییەوە س���وودمەند دەبن‪ .‬س���وودمەندبوونی‬ ‫كوردەكانی توركیا لەوەدایە‪ ،‬كە كێش���ەی نەتەوەییان‬ ‫چارەس���ەردەبێ و دەبن���ە خاوەنی ناس���نامەی خۆیان‬ ‫و ل���ەڕووی ئابووریی���ەوە ناوچەكەی���ان دەبووژێتەوە و‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫زیاتر پێش���دەكەوێت‪ ،‬لەڕووی كولتووریش���ەوە دەتوانن‬ ‫گوزارشت لەخۆیان بكەن‪ .‬بەكورتی‪ ،‬كوردی باكوور لەم‬ ‫گۆڕانكاری و پەرەس���ەندنانەدا تاڕادەیەك ئازادی خۆی‬ ‫بەدەستدەخات و تا ئاستێكی باش مافە زەوتكراوەكانی‬ ‫ب���ۆ دەگەڕێت���ەوە‪ .‬هەرچ���ی هەرێمی كوردستانیش���ە‬ ‫س���ەرەرای ئەوەی چارەسەری كێش���ەی كورد لەتوركیا‬ ‫پاڵپش���تێكی مەعنەوی گەورەیە بۆ هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫ئەوا لەگەلێك واری دیكەوەش سوود لەپەیوەندییەكانی‬ ‫وەردەگرێ���ت لەگەڵ توركی���ا‪ .‬گرنگترینی���ان هەرێمی‬ ‫كوردس���تان لەجوگرافیایەك���ی داخراودای���ە بۆ ئەوەی‬ ‫بەجیهانی دەرەوە بەتایبەت���ی بەئەوروپا بگات و خۆی‬ ‫لەگەڵ پێش���كەوتنەكانی جیهان بگونجێنێت پێویستی‬ ‫بەدەرگایەك یاخود دەروازەیەكی كراوە هەیە‪ .‬توركیاش‬ ‫لەهەم���وو ڕوویەك���ەوە ش���یاوە بۆ ئ���ەوەی رۆلی ئەو‬ ‫دەروازەی���ە بۆ هەرێم بگیڕێت تا لەگەڵ رۆژئاوا و دنیای‬ ‫گڵۆباڵدا ئەنتیگرە ببێت‪ .‬بەتایبەتی لەرووی ئابوورییەوە‬ ‫بۆ هەناردەكردنی نەوت و گازی سروشتی بۆ بازاڕەكانی‬ ‫ئەوروپا و جیهان توركیا تاكە مەنفەس���ە و دەتوانرێت‬ ‫سوودی لێوەربگیرێت‪.‬‬ ‫هەروەها چارەس���ەربوونی كێش���ەی ك���ورد لەتوركیاو‬ ‫پەرەس���ەندنی پەیوەندییەكان لەگ���ەڵ توركیا پێگەی‬ ‫سیاس���ی و دیپلۆماس���ی هەرێمی كوردس���تان لەعێراق‬ ‫بەهێزت���ر دەكات و لەم رێگەیەش���ەوە ك���ورد لەعێراق‬ ‫دەس���تكراوەتر دەبێ���ت و دەتوانی زیات���ر رۆڵ بگێڕێت‬ ‫و هەوڵەكان���ی بۆ بەدەس���تهێنان و چەس���پاندنی مافە‬ ‫دەستووریەكانی جێگیرتر و ئەنجامگیرتر بێت‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫پێویس���تە هەلومەرجی هەنووكەیش بەقازانجی هەرچی‬ ‫زیاتری ئارامی و سەقامگیری بگۆڕێت نەك دروستكردنی‬ ‫پشێوی و بارگرژی‪.‬‬ ‫بەكورتی دەتوانین بڵێین‪ ،‬ئەنقەرە و هەولێر هەردووكیان‬ ‫پێویس���تیان بەیەكە و تایتڵێكی گرنگ كۆیاندەكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش دروستكردنی كەشێكی پڕ لەمتمانە و پێوەندی‬ ‫درواس���ێیەتی ب���اش لەس���ەر بنەم���ای بەرژەوەندییە‬ ‫هاوبەشەكان‪ .‬لەبەرئەوە لەم قۆناخە مێژووییەدا توركیا‬ ‫و هەرێمی كوردستان دەتوانن ببن بەدوو دراوسێی مەند‬ ‫و هێور بۆ یەكتری‪.‬‬ ‫هەرێمی كوردستان لەنێو دراوسێكانی توركیادا باشترین‬ ‫دراوس���ێیە بۆ ئەوەی لەرێگەیدا بەئامانجە سیاس���ی و‬ ‫ئابووری و دیپلۆماسییەكانی بگات‪ .‬هەروەها توركیاش‬ ‫لەنێو دراوسێكانی هەرێمی كرودستان باشترین دراوسێیە‬ ‫بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لەرێگەیەوە بەئامانجەكانی‬ ‫ب���گات‪ .‬لەبەرئەوە ئەگ���ەر توركی���ا دەروازەی كراوەی‬ ‫هەرێمی كوردستان بێت بۆ رووسیا و قەفقاسیا و ئاسیای‬ ‫ناوی���ن و دەریای رەش و بەڵكان و ناوچەی دەریاس���ی‬

‫ناوین و واڵتانی ئەوروپادا ئەوا هەرێمی كوردس���تانیش‬ ‫دەرگای كراوەی توركیایە بۆ بەسرە و كەنداوی عەرەبی‬ ‫و واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوین بەگشتی‪.‬‬ ‫لەم سۆنگەیەوە‪ ،‬پێویستە لێرە بەدواوە دەوڵەتی توركیا‬ ‫بەچاویلك���ەی دوێنێ و لەكونی دەرزیی���ەوە لەهەرێمی‬ ‫كوردس���تان نەڕوانێت و چیتر بیر لەبەكارهێنانی زمانی‬ ‫زبر و ش���ەڕ و هەڕەشە و چاوس���ووركردنەوە نەكاتەوە‬ ‫و‪ ،‬ئ���ەو دی���دە ئاسایش���ییەی خۆیش���ی بگۆڕێت كە‬ ‫لەچوارچێوەی مەس���ەلەی تیرۆریزم���دا مامەڵە لەگەڵ‬ ‫س���تاتۆی كوردس���تانی عێراقدا بكات‪ .‬بۆیە كاتی ئەوە‬ ‫هات���ووە بەدیدێكی سیاس���یی و ئابووریان���ە لەهەرێم‬ ‫نزیكبێتەوە‪ .‬ل���ەم رووەوە س���ەردانە دراماتیكییەكەی‬ ‫پرۆفیس���ۆر ئەحم���ەد داود ئۆغڵو وەزی���ری دەرەوە بۆ‬ ‫هەولێر بووە دەسپێكی قۆناخێكی تازە لەپێوەندییەكانی‬ ‫نێوان هەردووال و كردنەوەی گرێكوێرە سیاس���ییەكان‪.‬‬ ‫بەتایبەتیش بڕیاری كردنەوە كۆنس���وڵخانەی گش���تی‬ ‫توركی���ا لەهەولێ���ر لەداهاتوودا پێوەندیی���ەكان دەباتە‬ ‫قۆناخێكی گرنگتر و پڕشنگدارترەوە‪.‬‬ ‫رێگای دیپلۆماس���ی دەتوانێ رێگایەكی درێژتر لەچەك‬ ‫و گولل���ە ببڕێت‪ .‬ئەمەش رێگایەك���ی ئارەزوومەندانە و‬ ‫كات بەس���ەربردن نییە بەڵكو پێدوایس���تییەكی گرنگی‬ ‫ئەم قۆناخە چارەنووسس���ازەیە‪ .‬ه���ەر بۆیە پەرەپێدان‬ ‫و فراوانك���ردن و قوڵكردن���ەوەی پەیوەندیی���ەكان‬ ‫لەنێ���وان هەرێم���ی كوردس���تان و توركیا ل���ەرۆژگاری‬ ‫ئەمڕۆدا بۆت���ە زەرورەتێكی مێژووی���ی و لەهەردووالوە‬ ‫دەتوانرێت هەڵوەس���تەی جیددی لەسەر بكرێت‪ .‬لێرەدا‬ ‫دەمانەوێت بڵێین‪ ،‬دەتوانرێت پەیوەندییەكان گشتگیر و‬ ‫هەمەالیەنتر بكرێن و لەچوارچێوەی پەیوەندی سیاسیی‬ ‫و دیپلۆماسی و ئابووری دەربچن و لەڕووی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و كولتووریش���ەوە پەیوەندیی���ەكان پەرەیان پێبدرێت‪.‬‬ ‫بەتایبەت���ی كە لەه���ەردووالوە زەمینەی پێش���كەوتنی‬ ‫پەیوەندییەكی بەمش���ێوەیە لەئارادای���ە‪ .‬چونكە كورد‬ ‫بەش���ێكی گەورە لەتوركیا پێكدەهێنێت و بەش���ەكەی‬ ‫دیكەش كە زۆرینەی توركن مێژووییەكی س���ەدان ساڵ‬ ‫بەیەكەوەژیان كوردو ت���ورك كۆدەكاتەوە‪ .‬جگە لەمە‪،‬‬ ‫هەم كوردو ه���ەم تورك بەئایین موس���ڵمانن و ئایینی‬ ‫ئیس�ل�امیش یەكێكە لەسەرچاوەی كولتووری هەردووال‪.‬‬ ‫زۆربەی دابونەریتەكانیش س���ەرچاوەی خۆیان لەئایینی‬ ‫ئیس�ل�امەوە وەردەگرن‪ .‬واتە لەرووی كولتووریش���ەوە‬ ‫لەچەندی���ن الوە كوردو ت���ورك لەیەكت���رەوە نزیكن و‬ ‫چەندین خاڵی هاوبەش هەن كە دەكرێت بكرێنە بنەمای‬ ‫پەرەپێدانی پەیوەندییە كولتوورییەكانیش‪.‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪5‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ ئیسماعیل بێشكچی‬ ‫ئیسماعیل بێشكچی‪،‬‬ ‫دیاردەیەكی شارستانی‬ ‫ئەنادۆڵیایە‪ .‬ئەو دەمێكە‬ ‫گرەوی لە زەمەن و‬ ‫مێژوو و دەسەاڵت‬ ‫بردۆتەوە‪ .‬بێشكچی‬ ‫یەكێكە لەو ڕۆشنبیرانەی‬ ‫كە بە هەق خاوەنی‬ ‫گەلێ تایبەتمەندیی‬ ‫ڕۆشنبیرییە‪.‬‬ ‫هەمیشە بەدیدێكی‬ ‫یاخیگرانە و ڕۆحێكی‬ ‫ڕەخنەگرانە سەرنج و‬ ‫تێڕوانینەكانی خۆی‬ ‫دەخاتەڕوو‪ .‬باجی ئەو‬ ‫ڕیسك و ڕۆحیەتە‬ ‫ماجەڕاخوازییەش ‪19‬‬ ‫ساڵ زیندانیكردن بوو‬ ‫لەسەر ڕیالیزەكردنی ئەو‬ ‫زوڵم و ناعەدالەتییانەی‬ ‫لەالیەن یاسایی توركیاوە‬ ‫بەشێوەی سیستماتیك‬ ‫ڕووبەڕووی گەلی كورد‬ ‫دەبۆوە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫لێرەدا جێی خۆیەتی‬ ‫بڵێین‪ ،‬خۆزگە نوخبەی‬ ‫ڕووناكبیری توركیا‬ ‫ئەوەندە شەیدای‬ ‫دەسەاڵتی بەهێزی‬ ‫ناوەند نەدەبوون و لە‬ ‫ئەلف و بێی سەرچڵی و‬ ‫ماجەراكانی بێشكچی فێر‬ ‫دەبوون‪.‬‬ ‫گۆڤاری توركیاناسی‪،‬‬ ‫بەچاكی زانی‬ ‫هەڤپەیڤینێك لەسەر‬ ‫دوایین ئاڵوگۆڕ‬ ‫و پەرەسەندنە‬ ‫سیاسییەكانی توركیا‬ ‫و هەرێمی كوردستان‬ ‫و ناوچەكە لەگەڵ‬ ‫پرۆفیسۆر ئیسماعیل‬ ‫بێشكچی ئەنجامبدات‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫«گفتوگۆكردن لەسەر پرسی‬ ‫كورد لەپەرلەمان شكستی‬ ‫سیاسەتی ‪ 80‬ساڵەی دەوڵەتە»‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪ ‬پاش ئەوەی توركیا بۆ ماوەی چارەگە س���ەدەیەك‬ ‫رێگەی س���ەربازی تاقیكردەوە‪ ،‬ئایا چۆن گەیشتە ئەو‬ ‫قەناعەتەی كە لەمەودوا پێویس���تە رێگەی ئاش���تی و‬ ‫دیالۆگ و كرانەوە تاقیبكاتەوە؟!‬ ‫ پت���ر لە ‪ 80‬س���اڵ لەكۆماری توركی���ای نوێدا درێژە‬‫بەسیاس���ەتی تواندنەوە و ئینكارك���ردن و لەناوبردنی‬ ‫كوردان درا‪ .‬دامودەزگاكانی دەوڵەت وەك ناوەندەكانی‬ ‫خوێن���دن و زانك���ۆكان‪ ،‬دادگاكان و راگەیاندن بۆ رایی‬ ‫كردنی ئەو سیاس���ەتە كارێكی گەورەیان كردووە‪ .‬ئەو‬ ‫هەڵوێستە گرنگی ئەو دامەزراوە بنەڕەتییانەی دەوڵەتی‬ ‫مایەپووچ كرد‪ .‬سیاسەتەكانی ئینكاركردن و لەناوبردن‬ ‫و تواندنەوەی كورد‪ ،‬سیاس���ەتی ناوخۆ و سیاس���ەتی‬ ‫دەرەوەش���ی ئاوەژوو كردەوە‪ .‬تەنانەت ئەو سیاسەتە‬ ‫بووە ئاستەنگێك لەبەردەم پەیوەندییە ئابوورییەكان و‬ ‫نەتوانرا بەشێوەیەكی رێك و پێك بەرەو پێشەوەبچن‪.‬‬ ‫بۆیە ئیدی لێرە بەدواوە سیاسەتی ئینكار و لەناوبردن و‬ ‫ئاسمیلەكردنی كوردان شكستیهێنا و ناتوانێ بەردەوام‬ ‫بێ���ت‪ .‬لەبەرامبەردا «ك���ورد و كوردی لەمەس���ەلەی‬ ‫بونیاتنانەوەی هزری دیموكراس���ی و ژیانی دەوڵەت و‬ ‫حكومەتدا دەتوانن بەش���ێوەیەكی باش���تر كار بكەن و‬ ‫ئامادەگیان هەبێ���ت»‪ .‬بەتێڕوانینی من‪ ،‬ئەو بۆچوونە‬ ‫رۆژ لەدوای رۆژ بەهێزتر دەبێت‪.‬‬ ‫‪ ‬حكومەتی پارتی داد و گەشەپێدان (‪ )AKP‬لەسەر‬ ‫فایلێكی گرنگ و هەستیار كاردەكات و ئێستا فایلەكەی‬ ‫بردۆتە پەرلەمان گەنگەشەی لەسەر دەكات‪ ،‬ئەو فایلە‬ ‫سەرەتا بەناوی سیاسەتی «كرانەوە بەڕووی كورد» و‬ ‫دواتر وەك «كرانەوەی دیموكراتیانە» ناودێركرا‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئەم سیاسەتە حكومەت پرۆسەی كرانەوە بەسێ قۆناخی‬ ‫«نزیك و ناوەڕاس���ت و دوورمەودا» ئەنجامدەدات‪ ،‬لەم‬ ‫روانگەیەوە لەبەڕێزتان دەپرس���م‪ ،‬ئێ���وە رەنگدانەوەی‬ ‫ئەم سیاسەتە لەداهاتوودا لەسەر توركیا و كوردستانی‬ ‫عێراق و ناوچەكە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ زیات���ر لەس���ێ مانگ دەبێ���ت‪ ،‬لەبارەی مەس���ەلەی‬‫كورد‪ ،‬كوردی و كوردس���تانیدا گفتوگۆی تێروتەس���ەل‬ ‫بەڕێوەدەچن‪ .‬تائێس���تاش لەتەلەڤزی���ۆن و رۆژنامە و‬ ‫رادیۆكاندا ئەو گفتوگۆیان���ە درێژەیان هەیە‪ .‬رێكخراوە‬ ‫مەدەنییەكانی���ش كۆڕ و كۆنفرانس و س���یمینار س���از‬ ‫دەك���ەن‪ .‬بەب���ڕوای من‪ ،‬دەب���ێ ئەو قۆناخ���ە تازەیە‬ ‫بەكرانەوەی���ەك لەسیاس���ەتی دەوڵ���ەت لێكبدەینەوە‪.‬‬ ‫لەرۆژان���ی ‪ 2009/11/13 -10‬دا لەپەرلەمانی توركیادا‬ ‫سیاسەتی كرانەوە بەفەرمی تاوتوێ كرا‪ .‬وەزیری ناوخۆ‬ ‫جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە دەبێ مەوداكانی ئازادی‬ ‫رادەربڕین فراوانتر بكرێت‪ .‬دروشمیان ئەوەیە‪« :‬بۆ هەر‬ ‫كەسێك ئازادی زیاتر»‪ .‬ئەمەش هەنگاوێكی زۆر گرنگە‬

‫بۆ زەمینەس���ازی لەبەردەم هاتنەكایەی گفتوگۆی ئازاد‬ ‫و رەخنەی ئازاد و دەتوانێ كاریگەری ئەرێنی لەس���ەر‬ ‫ژیانی سیاس���ی توركیا دابنێت‪ .‬هەروەك ئاشكرایە ئەو‬ ‫پێڤاژۆی���ەدا دەتوان���ێ كاریگەری ئەرێنی بخاتە س���ەر‬ ‫رەوشی باشووری كوردستانیش‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا تاچەند دەتوانین بڵێین‪ ،‬ئەو قۆناخە سیاسیەی‬ ‫ئەم���ڕۆ لەتوركیا دەیبینن‪ ،‬بەرهەم���ی هەوڵەكانی ئەو‬ ‫رۆژانەی���ە كە لەس���ەردەمی خوالێخۆش���بوو (توركوت‬ ‫ئۆزاڵ) دەستیانپێكرد؟‬ ‫ لەراستیدا‪ ،‬تورگوت ئۆزاڵ الیەنێكی ئازادیخوازانەی هەبوو‪،‬‬‫بەاڵم لەو بۆچوونەش����دا پێویستە مرۆڤ هەموو الیەنەكانی‬ ‫سەردەمی دەسەاڵتدارێتی ئۆزاڵ تاوتوێ بكات‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا دژایەتیكردنی سیاس���ەتی «كرانەوە» لەالیەن‬ ‫هەن���دێ هێزی سیاس���ی توركیاوە بەبیان���ووی ئەوەی‬ ‫كە پالنی ‪ AKP‬یە و دەوڵەتی توركیا دابەش���دەكات‪،‬‬ ‫چ كاریگەری لەس���ەر ئەو پێڤاژۆی���ە جێدەهێڵێت‪ ،‬ئایا‬ ‫هەوڵەكان���ی ئەو هێز و الیەنانە مەترس���ییەك نییە بۆ‬ ‫س���ەر پاشەرۆژی توركیا و جارێكی دیكە كێشەی كورد‬ ‫لەتوركیا مۆڵەق ناكاتەوە؟‬ ‫ لەپەرلەمانی توركیادا هەردوو پارتە بەرهەڵستكارەكە‪،‬‬‫پارتی كۆم���اری گەل (‪ )CHP‬و پارت���ی بزووتنەوەی‬ ‫نەژادپەرستی (‪ )MHP‬دژی چارەسەركردن و وروژاندنی‬ ‫پرسی كورد و سیاسەتی كرانەوەی دیموكراتین‪ .‬دیارە‬ ‫ئەمەش رەوش���ێكی نەرێنییە‪ ،‬چارەسەرەكەی دژوارە‪،‬‬ ‫بەاڵم لێرەدا ش���تی گرنگ ئەوەیە‪ ،‬كە ئەو پرسە چیتر‬ ‫پەردەپ���ۆش ناكرێت و ئاخاوتن و گفتوگۆكان درێژەیان‬ ‫دەبێ���ت و ئەو قۆناخەش ب���ەردەوام دەبێت‪ .‬لەنێو ئەو‬ ‫ئاخاوتن و گفتوگۆیانەشدا دەشێ وردە وردە هەوڵەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن مایەپووچ بێت و تووشی شكست بێت‪.‬‬ ‫‪ ‬بەبڕوای ئێوە‪ ،‬كاریگەری ئۆپۆزس���یۆن لەسەر ئەو‬ ‫قۆناخە نوێیە چی دەبێت‪ ،‬لەكاتێكدا دەبین رۆژ لەدوای‬ ‫رۆژ نەغمەی ناس���یۆنالیزمی توركی بەرزتر دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت���ی بینیم���ان تێڕوانینی كەمالیس���تەكانی نێو‬ ‫‪ CHP‬زۆر تون���د و دژوار ب���وون و بەئەقڵییەتێك���ی‬ ‫ژینۆسایدخوازیی و بێباكانە داوای رەشەكوژی كوردیان‬ ‫كردەوە‪ .‬ه���ەروەك بەڕێزت لەكتێبەكەی خۆتدا بەناوی‬ ‫(‪ )1935 Tunceli kanunu‬باسی ئەوەتكردووە كە‬ ‫(حیفزرەحمان رەشید ئۆیمەن) مامی ئۆنور ئۆیمەن‪-‬ی‬ ‫س���ەرۆكی گروپ���ی ‪ CHP‬لەپەرلەم���ان‪ ،‬ك���ە بەرگری‬ ‫لەكۆمەڵكوژی كوردان لەدەرسیم دەكرد‪ ،‬لەساڵی ‪1935‬‬ ‫دا لەگەڵ ‪ 60‬پرۆفیس���ۆری دیك���ە پەرلەمانتار بوون و‬ ‫ئەو یەكێك لەو كەسانە بووە كە قانوونی گۆڕینی ناوی‬ ‫(دەرس���یم) بۆ (تونجەلی) لەپەرلەمان قەبووڵكردووە‪.‬‬ ‫بەپێ���ی ئەو قانوون���ە ئەوكات دەس���ەاڵت بەفەرماندار‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫دەرفەتی ئەوە‬ ‫نەماوە چیتر پرسی‬ ‫کورد پەردەپۆش‬ ‫بكرێت و ئاخاوتن‬ ‫و گفتوگۆكان‬ ‫درێژەیان دەبێت‬ ‫و ئەو قۆناخەش‬ ‫بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫لەنێو گفتوگۆكاندا‬ ‫بۆچوونی‬ ‫ناسیونالیزممی‬ ‫تورك مایەپووچ‬ ‫بێت‬

‫‪7‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪8‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫و والیی���ەكان دەدرێ���ت كە دەتوانن بڕی���ار بۆ گرتن‪ ،‬تاوانبارك���ردن‪ ،‬زیندانیكردن و‬ ‫لەس���ێدارەدانی هەر كەسێك بدەن كە گەرەكیان بێت‪ .‬لەگەڵ حیفزولرەحمان رەشید‬ ‫و باوكی ئۆنۆر ئۆیمەن لەئەڵمانیا گەورە ببوون‪ ،‬بەاڵم هەمدیس���ان ئەو پەروەردەیە‬ ‫رێگای لێنەگرتوون كە لەگەڵ سیاسەتی كۆمەڵكوژی بن‪ ،‬بەتێڕوانینی ئێوە لەبەرچی‬ ‫ئۆنور ئۆیمەن ئاوا بەس���انایی بەرگری لەبۆچوونە نەژادپەرستییەكانی دەكات و داوا‬ ‫دەكات كورد هەمدیسان ئەنفال بكرێتەوە؟‬ ‫ هەوڵەكانی ئینكار و س���ڕینەوەی ناس���نامەی كوردی و زمانی كوردی و بیروڕا و‬‫كاری موسڵمانێتی و ئاسمیلەكردنی عەلەوییەكان زەمینەیەكی باشی بۆ كۆمەڵكوژی‬ ‫كورد رەخساند‪ .‬ئەو كۆمەڵكوژییە فراوانەی كە لەدەرسیم ئەنجامدرا گەیشتە ئاستی‬ ‫ژینۆساید‪ .‬هەڵبەتە تێگەیشتن لە روانین و هەوڵەكانی ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەت‬ ‫زۆری دەوێ���ت و مرۆڤ بەچەن���د قۆناخێكی پەروەردەیی فێری دەبێت‪ .‬پێویس���تە‬ ‫چۆنییەتی پێكهاتن و جێگیربوونی قۆناخی ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەت پێویس���تی‬ ‫بەلێكۆڵینەوە هەیە‪ .‬بەاڵم لەبارەی دەرس���یم (‪ )1938 -1937‬دا‪ ،‬پێویس���تە مرۆڤ‬ ‫لەجیاتی ئۆنور ئۆیمەن هەڵوەس���تە لەس���ەر هەڵوێس���تی كەمال كلچدارۆغڵو بكات‪،‬‬ ‫لەبەرئ���ەوەی ئەوی���ش بەڕەچەڵەك دەرس���یمییە و ئەو بەچان���س لەكۆمەڵكوژی و‬ ‫ژینۆسایدەی دەرسیم رزگاری بوو‪ .‬بۆیە دووركەوتنەوەی مرۆڤێك بەو رادەیە لەڕەگ‬ ‫و ریش���ەی خۆی جێی س���ەرنج و تێڕامانە‪ ،‬چونكە زهنییەت���ە لەپەروەردەییەكەوە‬ ‫س���ەرچاوەی گرت���ووە‪ ،‬لەبەرئەوە ئەگەر بتوانین هەڵوەس���تە لەس���ەر پەروەردەی‬ ‫ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەت بكەین‪ ،‬كارێكی زۆر واتادار دەبێت‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆرجار كاتێك باسی چارەسەریی كێشەی كورد لەتوركیا دەكرێت‪ ،‬هەندێ الیەن‬ ‫باسی مۆدێلگەلێكی جیهانی دەكەن‪ ،‬لەوانە باسی مۆدێلی باسك لەئسپانیا‪ ،‬ئیرلەندا‬ ‫و ئیتاڵی���ا یان چەند هی چەن���د واڵتێك بۆ كوردەكانی توركی���ا دەكەن‪ ،‬ئایا تۆ چ‬ ‫مۆدێلێكی خۆبەڕێوەبردن بۆ كوردەكانی توركیا پێشنیار دەكەن و لەسەر ئەو مژارە‬ ‫چۆن بیردەكەیتەوە؟‬ ‫ پرسی كورد‪ ،‬پرس���ێكە لەالیەن دەوڵەتەوە دژی گەلی كورد لەڕێی سیاسەتەكانی‬‫ئینكار و س���ڕینەوەی كورد سەریهەڵداوە‪ .‬هەر كاتێك كە دەست لەسیاسەتی ئینكار‬ ‫و سڕینەوە و تواندنەوە هەڵگیرا‪ ،‬ئەوا رێگاكانی بەردەم چارەسەركردنی پرسی كورد‬ ‫ئ���اوەاڵ دەبێت‪ .‬من لەو بڕوایەدانیم ئەو مۆدێالنە گونجاوبن‪ ،‬لەبەرئەوەی هەلومەرجی‬ ‫پێوەندییەكانی كورد و تورك وەكو ئەو مۆدێالنە نییە كە ئێوە باس���ی لێوە دەكەن‪.‬‬ ‫چونكە لەهیچ ناوچەیەكی دنیا هەوڵدانی ئینكاركردن و س���ڕینەوە و تواندنەوە وەكو‬ ‫هی دەوڵەتی توركیا بەدی ناكرێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای���ا كاریگ���ەری ئەمری���كا لەس���ەر سیاس���ەتی «كران���ەوەی دیموكراتی» و‬ ‫نزیكبوونەوەی ئەنقەرە و هەولێر چۆن هەڵدەسەنگێنن‪ ،‬بەتایبەتی كە ئێستا سەرۆك‬ ‫ئۆباما بەپێچەوانەی سەرۆك بوش زیاتر باوەڕی بەهێزی نەرم «‪»Soft Power‬‬ ‫و س���ازدانی «دیالۆگ» و مەنتیقی دیپلۆماس���ی هەیە بۆ چارەس���ەركردنی كێشە و‬ ‫ئاڵۆزییە سیاسییەكان؟‬ ‫ پێویستە كورد هەم لەبەرامبەر توركیا‪ ،‬هەم لەبەرامبەر سەرۆك ئۆبامادا‪ ،‬هەمیشە‬‫بەشێوەیەكی بوێرانە و سەرس���ەختانە بەرگری لەمافە سیاسی و كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای���ا ئەگەر هێزەكانی ئەمریكا لەكۆتایی س���اڵی ‪ 2011‬عێراقیان بەجێهێش���ت‪،‬‬ ‫ئەم���ە نابێتە هۆی ئەوەی دووبارە ش���ەڕ و بارگرژییەكان لەنێ���وان هەولێر‪ -‬ئەنقەرە‬ ‫س���ەرهەڵبدنەوە؟ بەمانایەكی دیكە دەمەوێ بپرس���م‪ ،‬نزیكبوونەی ئێستای هەولێر و‬ ‫ئەنقەرە چەندە نزیكبوونەوەیەكی سەمیمی و ستراتیژییە یان نزیكبوونەوەیەكە تەنها‬ ‫بۆ تاكتیك و مناوەرەی سیاسیی؟‬

‫ م���ن لەو بڕوایەدام ئەو پێڤاژۆی���ە لەقۆناخی دووەمدا‬‫زیاتر بەرەو پێشەوەبچێت‪.‬‬ ‫‪ ‬س���ەردانی وەزیری دەرەوەی حكومەتی توركیا بۆ‬ ‫هەولێر دەسپێكی قۆناخێكی نوێ بوو لەپێوەندییەكانی‬ ‫نێ���وان هەولێر و ئەنقەرە‪ ،‬ئێوە چۆن لەو س���ەردانەی‬ ‫ئەحم���ەد داود ئۆغڵ���و دەڕوانن؟ ئایا ئ���ەم هەنگاوەی‬ ‫حكومەت���ی توركی���ا ب���ۆ نزیكبوون���ەوەی لەهەرێمی‬ ‫كوردستانی عێراق چۆن هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ من لەو بڕوای���ەدام پێوەندیی���ە ئابوورییەكان بەهێز‬‫دەبن و هاوزەمان لەگ���ەڵ ئەو پێوەندییانە‪ ،‬جموجۆڵە‬ ‫دیپلۆماسییەكانیش گەشتر دەبن‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای���ا پێتوایە توركیا بەكردنەوەی كونس���وڵخانەی‬ ‫گش���تی و دامەزراندن���ی ناوچەیەك���ی بازارگانی ئازاد‬ ‫لەهەرێمی كوردس���تان و زیادكردنی ئاس���تی ئاڵوێری‬ ‫ئاب���ووری و س���ەرمایەگوزاری چ كاریگەرییەكی دەبێت‬ ‫لەس���ەر ئاس���ۆی پێوەندییەكانی ئەنق���ەرە و هەولێر‬ ‫لەداهاتوودا؟‬ ‫‪ -‬كردنەوەی كۆنسوڵخانەی گش���تی توركیا لەهەولێر‪،‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫ئیسماعیل بێشكچی لەگەڵ كۆنە سیاسەتمەداری كورد جانپ یڵدرم و هاوڕێیەكی تریان‬

‫ئاستی پێوەندییە بازرگانی و دیپلۆماسییەكان گەورەتر‬ ‫و پڕشنگداتر دەكات‪.‬‬ ‫‪ ‬هەندێ لەچاودێرانی سیاسیی پێیانوایە وردە وردە‬ ‫رۆڵی سوپا لەژیانی سیاس���یی توركیا كاڵ دەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئایا ئەو دیاردە تازەی���ەی لەتوركیا پەیدابووە تاچەند‬ ‫دەبێتە هۆی گۆڕینی هەڵوێستی ژەنراڵە سەربازییەكان؟‬ ‫تۆپێتوایە لەداهاتوو س���وپای توركیا ملكەچی ئیرادەی‬ ‫حكومەتی سڤیل بێت و ئااڵی سپی هەڵبكات؟‬ ‫ من لەو بڕوایەدام ك���ە بەتێپەڕبوونی كات بنەماكانی‬‫دیموكراس���یش بەهێزتر دەبن‪ .‬لەو پێڤاژۆیەدا س���ەنگ‬ ‫و قورس���ایی هەژموونی سوپا لەس���ەر رەنگڕێژكردن و‬ ‫ئاراستەكردنی ژیانی سیاسیش كەمتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫‪ ‬پێگ���ە و هەڵكەوتەی جوگراف���ی توركیا بەجۆرێكە‬ ‫ك���ە توركی���ا ناچ���ار دەكات ببێتە پردێ���ك لەنێوان‬ ‫جیهانی رۆژهەاڵت و رۆژئاوا‪ ،‬ئێس���تاش ئەو تێڕوانینە‬ ‫لەئارادایە كە دەبێت توركیا هەڵبستێت بەپەرەپێدان و‬ ‫بەهێزكردنی پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكان لەگەڵ‬ ‫ئەو واڵتانەی كە پێش���تر بەشێك بوون لەئیمپراتۆریای‬

‫>>>‬

‫لەو قۆناخەدا‬ ‫سەنگ و قورسایی‬ ‫هەژموونی‬ ‫سوپا لەسەر‬ ‫رەنگڕێژكردن و‬ ‫ئاراستەكردنی‬ ‫ژیانی سیاسیش‬ ‫كەمتر دەبێتەوە‬

‫عوسمانی بۆئەوەی ڕۆڵێكی كاریگەرتر ببینێت لەیەكێتی‬ ‫ئەوروپادا‪ ،‬ئایا بەتێڕوانینی ئێوە پێویستناكات توركیا‬ ‫هەڵبس���تێت بەدووبارە بنیاتنان���ەوەی ئەم پەیوەندییە‬ ‫كۆنانە و لەو چوارچێوەییەش���دا پێوەندییەكانی خۆی‬ ‫لەگەڵ كوردان نۆرمالیزە بكات؟‬ ‫ منیش لەو بڕوایەدام پێڤاژۆیەكە بەمشێوەیە گەشاوەتر‬‫دەبێت‪.‬‬ ‫‪ ‬هەن���دێ لەچاودێران���ی سیاس���یی پێیانوای���ە ئەو‬ ‫سیاس���ەت و ریفۆرمان���ەی ئێس���تا حكومەت���ی ‪AKP‬‬ ‫لەتوركی���ا پێ���ڕەوی دەكات توانی هێ���ز و هەیبەت بۆ‬ ‫توركی���ا بگەڕێنێتەوە‪ ،‬لەبەرئ���ەوەی خەریكبوو توركیا‬ ‫وردە وردە رۆڵ���ە ناوچەییەكەی جارانی لەدەس���تدەدا‬ ‫و لەجیات���ی ئ���ەوەی ببێتە زلهێزێك���ی ناوچەیی زیاتر‬ ‫لەهێزێكی بچووكی ناوچەیی نزیكدەبۆوە‪ ،‬ئایا بۆچوونی‬ ‫ئێوە چییە لەمبارەییەوە؟‬ ‫ بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬منیش ئەو بیروبۆچوونەی ئێوە‬‫ئەرێ دەكەم‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ئیلتەر توركمەن‪ ،‬كەسایەتی دیپلۆماتی ناودار و وەزیری دەرەوەی‬

‫كاتێك پێوەندییەكان ئاراستەیەكی‬ ‫نابێت باس له هێڵە سوورەكان بكەیــ‬

‫‪10‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫پێشووی توركیا بۆ توركیاناسی‪:‬‬

‫ئەرێنی وەردەگرن‬ ‫ــن‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ئیلتەر توركمان‪ ،‬كەسایەتی‬ ‫دیپلۆماتی ناوداری توركیا لەساڵی‬ ‫‪ 1927‬لەئیستانبوڵ لەدایكبووە‪.‬‬ ‫دەرچووی كۆلێژی زانستە‬ ‫سیاسییەكانی زانكۆی ئەنقەرەیە‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ 1949‬وەكو كارمەندێك‬ ‫لە وەزارەتی دەرەوەی توركیا‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬لەبواری دیپلۆماسی‬ ‫سیاسی چەندین بەپرسیاریەتی‬ ‫پێ سپێردراوە‪ .‬لەساڵی ‪ 1968‬بۆ‬ ‫یەكەم جار بووەتە باڵیۆزی توركیا‬ ‫لەئەسینای پایتەختی یۆنان‪ .‬دواتر‬ ‫لەساڵی ‪ 1972‬بۆتە باڵیۆزی یەكەمی‬ ‫واڵتەكەی لەمۆسكۆ‪ ،‬لەساڵی ‪1975‬‬ ‫یش بووە نوێنەری بەردەوامی‬ ‫واڵتەكەی لەنەتەوە یەكگرتووەكان‪.‬‬ ‫لەگەڵ كودەتای ‪ 12‬ئەیلولی ساڵی‬ ‫‪ 1980‬و دەستبەكاربوونی حكوومەتی‬ ‫بوڵەند ئەجەوید بووەتە وەزیری‬ ‫دەرەوەی توركیا‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ 1983‬جارێكی تر بۆتە‬ ‫نوێنەری واڵتەكەی لەنەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان لەجنێف‪ ،‬تا ساڵی‬ ‫‪ 1985‬ئەم جارەیان نوێنەرایەتی‬ ‫واڵتەكەی لە نیویۆرك پێ سپێردرا‪.‬‬ ‫بۆ دواجار لەساڵی ‪ 1988‬بووە‬ ‫باڵیۆزی یەكەمی توركیا لەپاریس تا‬ ‫لەساڵی ‪ 1991‬خانەنشین كرا‪ .‬ئەو‬ ‫لەبەر ئەزموونی كەڵەكەبووی خۆی‬ ‫لەسلكی دیپلۆماسیدا بەمەوهیبەی‬ ‫دیپلۆماسی توركیا دەناسرێت‪ .‬تا‬ ‫دواجار‪ ،‬لەساڵی ‪ 1995‬لەسەر لیستی‬ ‫‪ MHP‬خۆی بۆ پەرلەمانی توركیا‬ ‫كاندید كرد‪ ،‬بەاڵم لەهەڵبژاردنەكان‬ ‫دەنگی پێویستی نەهێنا‪ .‬ئێستاش‬ ‫لەبواری سیاسەتی دەرەوەی‬ ‫واڵتەكەی لەرۆژنامەی حوریەت‬ ‫دەنووسێ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪12‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪ ‬تا چەند بەڕێوەبەرایەتی هەرێمی كوردستان رۆڵی‬ ‫لە چارەسەری كێشەی كورد لە توركیا هەیە؟‬ ‫ــ پێش هەموو ش���تێك پێویس���تە بەبیربێنینەوە كە‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی باكووری عێراق رۆڵێكی گەورەی هەیە‬ ‫لە كۆتایی هێنان بەتیرۆری ‪ .PKK‬بەگش���تی نیوەی‬ ‫تیرۆریس���تانی ‪ PKK‬لەباكووری عێراق سەنگەریان‬ ‫گرتووەو هەر لەوێش���ەوە هێ���رش دەكەنە ناو خاكی‬ ‫توركیا‪ .‬هەروەها س���ەركردە دی���ارەكان و ئەوانەی‬ ‫وەكو بڕبڕەی پش���تی ‪ PKK‬دەناس���رێن لەباكووری‬ ‫عێراق ئاراستەو رێنوێی رێكخراوەكەیان دەكەن‪ .‬جگە‬ ‫لەمەش پێویس���تە بەرێوەبەرایەتی كورد لەباكووری‬ ‫عێراق بە گرتنەبەری رێ و شوێنی ئەمنی و هەندێك‬ ‫رێ و شوێنی تر بەرگە لەجواڵنەوەی ‪ PKK‬بگرێت‪.‬‬ ‫بێگومان بەرژەوەندی هەرێمی باكووری عێراقیش دوای‬ ‫كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق كۆتایی هێنانە‬ ‫بەبوونی ‪ PKK‬لە باكووری عێراق كە هەوڵ دەدات ئەو‬ ‫هەرێمە وەكو بنكەی سەرەكی بۆ خۆیان بەكاربێنن‪.‬‬ ‫لەو كاتەی بەڕێوەبەرایەت���ی كورد لەباكووری عێراق‬ ‫بەبڕی���ار هەوڵ دەدات كۆتایی بە چاالكیەكانی ‪PKK‬‬ ‫لەو هەرێمە بێنێ لە توركیاش بەئامانجی چارەسەری‬ ‫كێش���ەی ك���ورد پڕۆس���ەی كران���ەوەی دیموكراتی‬ ‫دەس���تپێكراوە‪ ،‬بۆیە پێویستە رۆڵی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫باكووری عێراق بۆ نزیكبوونەوەی ئاسۆی چارەسەری‬ ‫بەگرنگ هەڵبسەنگێنین‪.‬‬ ‫‪ ‬ئەو دانوس���تانەی لەنێ���وان كوردەكانی عێراق‬ ‫و توركی���ا دەس���تپێكراوە‪ ،‬پش���ت ب���ەكام بنەم���ا‬ ‫دەبەستێت؟‬ ‫ــ پێویس���تە ئ���ەو دانوس���تان لەگ���ەڵ كوردەكانی‬ ‫عێراق دەس���تپێكراوە‪ ،‬لەچوارچێوەی ئەو سیاسەتە‬ ‫هەڵبس���ەنگێنین ك���ە توركی���ا لەبەرامب���ەر عێراق‬ ‫گرتوویەتیەبەر‪ .‬توركیا خوازیارە عێراقێكی یەكگرتوو‬ ‫ئ���ارام لە ئارادابێت ت���ا بتوانێ���ت بەرژەوەندیەكانی‬ ‫لەهەرێمەكە بپارێزێت‪ .‬لەهەمان كات پێویس���تە رێگا‬ ‫نەدرێ���ت بۆ ئەوەی عێراق ببێت���ە ناوەندی ملمالنێی‬ ‫هێ���زە نێونەتەوەی���ی و هەرێمی���ەكان‪ .‬سیاس���ەتی‬ ‫توركیا بەرامب���ەر بەڕێوەبەرایەت���ی باكووری عێراق‬ ‫ل���ەم چوارچێوەیە ئاراس���تە دەگرێت و هەوڵ دەدات‬ ‫هەموو مەس���ەلەكان بە رێ���گای حكوومەتی ناوەندی‬ ‫چارەس���ەر ب���كات‪ .‬ئ���ەو كات���ەی هەم���وو عێراق‬ ‫س���ەقامگیربێت و باكووری عێراقیش لە زەمینەیەكی‬ ‫تەندروست پەیوەندیەكانی لەگەڵ توركیا پێشبخات‪،‬‬ ‫ئەو كاتە دەبێتە مایەی بەرز هەڵس���ەنگاندنی رۆڵی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی باكووری عێراق لەهەرێمەكە‪.‬‬ ‫‪ ‬بەو سەردانەی داود ئەحمەد ئۆغڵو بۆ هەرێمی‬

‫>>>‬

‫سەردانەكەی‬ ‫ئەحمەد داود‬ ‫ئۆغڵو دەبێتە‬ ‫وێستگەیەكی‬ ‫گرنگ‪ ،‬بۆ‬ ‫پتەوكردنی‬ ‫پەیوەندیەكانی‬ ‫هەردووال‬

‫>>>‬

‫پێویستە رێگا‬ ‫نەدرێت‪ ،‬عێراق‬ ‫ببێتە ناوەندێكی‬ ‫ملمالنێی هێزە‬ ‫هەرێمی و‬ ‫نێودەوڵەتیەكان‬

‫كوردس���تان ئەنجامی���دا‪ ،‬هێڵە س���وورەكانی توركیا‬ ‫بەرامبەر بە هەرێمی كوردس���تان گۆڕانیان بەسەردا‬ ‫ه���ات‪ ،‬ئەگ���ەر گۆڕانیان بەس���ەردا هات���ووە‪ ،‬هێڵە‬ ‫نوێیەكانی توركیا چین؟‬ ‫ــ كاتێك پەیوەندیەكان ئاراستەیەكی ئەرێنی بەخۆوە‬ ‫دەبینی���ن‪ ،‬زۆر باش نابێت باس لەهێڵە س���وورەكان‬ ‫بكەی���ن‪ .‬پێموایە س���ەردانەكەی بەڕێ���ز داود ئۆغڵو‬ ‫دەبێت���ە خاڵێك���ی وەچەرخان لەپەیوەن���دی نێوان‬ ‫توركی���ا و باكووری عێراق‪ .‬بەڕێوەبەرایەتی هەردووال‬ ‫بەگرتنەبەری ئەو ش���ێوازە گەلی هەردوو واڵت زیاتر‬ ‫نزیك���ی یەكت���ر دەكات و هەروەها ب���ۆ بەهێزكردنی‬ ‫پەیوەندی���ە ئاب���ووری و كولتووری���ەكان دەبێت���ە‬ ‫وێستگەیەكی زۆر گرنگ‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا ئەو بنەما فیدڕاڵیەی لەعێراق بۆ چارەسەری‬ ‫كێش���ەی كورد پیادەكراوە‪ ،‬بۆ كوردەكانی توركیاش‬ ‫دەبێتە نموونەیەكی چارەسەری كێشەكەیان؟‬ ‫ـ���ـ نەخێر‪ ،‬هەر واڵتێك سیس���تمی سیاس���ی لەناو‬ ‫پێش���كەوتنە مێژوویەكان شێوە دەگرێت‪ .‬سیستەمی‬ ‫سیاس���ی و ئیداری دەوڵەتی توركی���ا ناوەندیەو بەم‬ ‫شێوەیەش دەمێنێتەوە‪ .‬لەبنەماشدا لەناو هاواڵتیانی‬ ‫ك���وردی توركیا جگ���ە لەنوخبەیەكی ب���ێ كاریگەر‪،‬‬ ‫پش���تگیری لەبیرۆك���ەی فیدڕالی���زم ناكرێ���ت‪ ،‬ئەم‬ ‫گفتوگۆیان���ەی ئەم دوایەش دەربارەی چارەس���ەری‬ ‫كێش���ەی كورد لەتوركیا ل���ە ئارادایە راس���تی ئەو‬ ‫بۆچوونەمان دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا كرانەوەی كۆنسوڵخانەی توركیا لەهەولێر‪،‬‬ ‫هەروەها بەرەودان بەپەیوەندیە بازرگانی و ئابووریەكان‬ ‫دێت���ە وات���ای داننان���ی توركی���ا بەبەڕێوەبەرایەتی‬ ‫كوردستانی عێراق؟‬ ‫ــ نەخێر‪ ،‬كردنەوەی كۆنسوڵخانە لەهەولێر‪ ،‬بڕیارێكە‬ ‫لەنێوان بەغداد و ئەنقەڕە دراوە «‪»Exequatur‬‬ ‫لەالیەنی وەزارەتی دەرەوەی عێراق بڕیاری لەس���ەر‬ ‫دەدرێ���ت‪ .‬لەبنەمادا ئەو پەیوەندیان���ەی لەئارادایەو‬ ‫هەروەه���ا پتەوكردن���ی پەیوەندی���ە بازرگان���ی و‬ ‫كولتووریەكانی���ش بەهیچ ش���ێوەیەك نایەتە واتای‬ ‫ئەوەی توركیا وەكو پێكهاتەیەكی سیاسی جیاواز لە‬ ‫عێراق س���ەیری باكووری عێراق دەكات‪ .‬توركیا تەنیا‬ ‫لەو چوارچێوەیەی دەستووری عێراق دانی بەباكووری‬ ‫عێراق ناوەو دەیناسێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ب���ۆ ئەوەی ه���ەردووال پەیوەندیەكانیان پتەوتر‬ ‫بكەن‪ ،‬پێویستە لەداهاتوو چ هەنگاوێك بنێن؟‬ ‫ـ���ـ بەس���ااڵنە پەیوەندیە ئاب���ووری و بازرگانیەكانی‬ ‫باكووری عێ���راق و توركیا بەرەو پێش���وە دەچێت‪.‬‬ ‫كەرت���ی تایبەت���ی توركیا لەو هەرێم���ە زۆر چاالكە‪.‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫بەتایبەتی لەبواری وزەدا چاوەڕێی پێش���كەوتنی پڕ‬ ‫لەهیوا دەكرێت‪ .‬بێگوم���ان تاكە دەروازەی باكووری‬ ‫عێ���راق بۆ كرانەوە بەرەو رووی رۆژئاوا توركیایە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەمەش لە روانگەی كلتووری���ەوە كوردەكانی عێراق‬ ‫خۆیان لە توركیا بەبەراورد لەگەڵ واڵتە دراوسێكانیان‬ ‫نزیكتر دەبینن‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا دانوستانی هەرێمی كوردستان و توركیا چ‬ ‫كاریگەریەكی لەسەر تەواوی ناوچەكە دەبێت؟‬ ‫ــ ئەو پرس����یارەی ئەمڕۆ مێشكی هەركەسی خەریك‬ ‫كردووە‪ ،‬ئایا لەدوای كش����انەوەی هێزەكانی ئەمریكا‬ ‫لەعێ����راق چ گۆڕانكاریەك بەس����ەر هاوس����ەنگیەكانی‬ ‫هەرێمەكە دادێت‪ .‬پێشكەوتنە ناوخۆیەكانی عێراق تا‬ ‫دوایی كاریگەری لەسەر سیاسەت و ركابەری واڵتانی‬ ‫هەرێمەك����ە دەبێت‪ .‬پێموایە ئەو پەیوەندیانەی لەگەڵ‬ ‫توركیا كە پش����ت بەمتمانەی هەردوو الدەبەستن بۆ‬ ‫حكوومەتی ناوەندی عێڕاق و هەروەها هەرێمی كوردی‬ ‫باكووریش س����وودێكی زۆریان دەبێ����ت‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫واڵتەی رۆڵی سەرەكی دەبێت لە سەقامگیری‪ ،‬ئارامی‪،‬‬ ‫پێش����كەوتنی دیموكراسی‪ ،‬گەش����انەوەی ئابووری و‬ ‫كۆمەاڵیەتی لەعێراق و باكووری عێراق توركیایە‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەهەڵەدا نەچووبم پێموایە عێراقیەكان و كوردەكانی‬ ‫عێراقیش لەبوارەدا هاوشێوەی من بیردەكەنەوە‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای���ا دەتوانی���ن بڵێ���ن‪ ،‬ئ���ەو دانوس���تانەی‬ ‫لەنێوان كوردەكانی عێ���راق و توركیا هاتۆتە ئاراوە‬ ‫بەدەستپێشخەری ئەحمەد داود ئۆغڵو بووە؟‬ ‫ــ بێگومان راستە‪ .‬بەر لە دەستبەكاربوونی ئەحمەد‬

‫داود ئۆغڵ���و‪ ،‬وەكو وەزی���ری دەرەوەی توركیا‪ ،‬بۆ‬ ‫پتەوكردن���ی پەیوەندیەكانی هەردووال بێ پس���انەوە‬ ‫كاری دەكرد‪ .‬ئێستاش وەكو وەزیری دەرەوەی توركیا‬ ‫بۆ بەهێزكردنی ئەو پەیوەندیانە بەهەمان ویس���ت و‬ ‫ئ���ارەزوو كاردەكات‪ .‬بێگومان وزەو لێهاتوویی بەڕێز‬ ‫داود ئۆغڵ���و بۆ دان و س���تان و بەیەكەوە كاركردنی‬ ‫هەردووال وەكو وێس���تگەیەكی سەرەكی لەم الیەنەوە‬ ‫دەبینرێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای���ا لەمەوال دەتوانین بڵێین‪ ،‬توركیا س���وورە‬ ‫لەسەر پاراستنی كوردەكانی عێراق؟‬ ‫ـ���ـ ئەوەی هەرە گرنگ���ە كوردەكانی باكووری عێراق‬ ‫متمانەی توركیا بەدەس���ت بێن���ن‪ .‬پارێرزوانی هەرە‬ ‫راس���ت بۆ كوردەكانی عێراق بریتیە لەو سیاسەتەی‬ ‫ئەوان دەیگرنەبەر‪ .‬سیاسەتی ئەوان بێگومان دەبێتە‬ ‫مایەی باوەڕی بۆ توركیا‪.‬‬ ‫‪ ‬ئەو رەخنانەی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی‬ ‫كابینەی پێش���ووی حكوومەتی هەرێمی كوردس���تان‬ ‫ئاراس���تەی ‪ PKK‬كرد‪ ،‬چ���ۆن دەبین���ن؟ ئایا ئەو‬ ‫رەخنانەی رێزدار بارزانی وەكو هەڵوێس���تێكی نوێی‬ ‫هەرێمی كوردستان هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ـ م���ن پێموایە قس���ەكانی رێزدار نێچیرڤ���ان زیاتر‬ ‫لەچوارچێوەی زەرەرمەن���د نەبوونی پەیوەندیەكانی‬ ‫توركیاو هەرێمی كورد لەباك���ووری عێراق لەالیەك‪،‬‬ ‫لەالیەكی تریش بۆ ئاس���تەنگ نەكردن���ی كرانەوەی‬ ‫دیموكراتی لەتوركیا بووە‪.‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫پێویستە رۆڵی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫باكووری عێراق‬ ‫بۆ نزیكبوونەوەی‬ ‫ئاسۆی چارەسەری‬ ‫بەگرنگ‬ ‫هەڵبسەنگێنین‬

‫‪13‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫جەنگیز چاندار یەكێكە‬ ‫لەرۆژنامەنووسە هەرە بەناوبانگەكانی‬ ‫توركیا و رۆژهەاڵتی ناوین‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی بەرچاو ئامادەگی لەنێو‬ ‫میدیای توركیادا هەیە‪ .‬ئەو لەتوركیا‬ ‫بەكەسایەتییەكی رۆژنامەوانی‬ ‫بوێر و واقیعبین و دیموكراتخواز‬ ‫ناسراوە و هەمیشە لەڕێی سەرنج‬ ‫و تێڕوانینەكانییەوە جەخت‬ ‫لەسەر هۆشیاركردن و ئامادەكرنی‬ ‫رای گشتی تورك بۆ چارەسەری‬ ‫كێشەی كورد دەكاتەوە‪ ،‬هەروەك‬ ‫زۆر رژدیشە لەسەر بەهێزكردنی‬ ‫پێوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ .‬بەهۆی پێوەندییە‬ ‫بەهێزەكانیشی لەگەڵ دەسەاڵتدارانی‬ ‫واڵتەكەی‪ ،‬هەر لە دەورانی‬ ‫سەرۆك ئۆزاڵەوە بەردەوام لەكێشە‬ ‫گرنگەكاندا كاربەدەستانی دەوڵەت‬ ‫راوێژی پێدەكەن و بەبایەخەوە‬ ‫لەسەرنج و پێشنیارەكانی دەڕوانن‪.‬‬ ‫ئێمە ئەوكاتەی سەردانمانكرد‪،‬‬ ‫لەرۆژنامەی میللەت خەریكی نووسین‬ ‫بوو‪ ،‬ئەگەرچی ئەو لەیەك كاتدا‬ ‫گوتارەكانی لەرۆژنامە بەناوبانگەكانی‬ ‫وەك ریفرانس و رادیكاڵیش‬ ‫باڵودەكاتەوە‪ .‬بەڕووێكی خۆش و‬ ‫گەشاوە پێشوازی لێكردین و ئەم‬ ‫گفتوگۆیەمان لەگەڵیدا سازكرد‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫«سەدان ساڵە‬ ‫ئیستانبوڵ‬ ‫قیبلەی سیاسی‬ ‫كوردەكان بووە»‬ ‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ جەنگیز چاندار‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪15‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪16‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪ ‬س���ەرەتا پرس���ی كرانەوەی دیموكراتی دەكەینە‬ ‫دەروازەی باس���ەكەمان‪ ،‬ك���ە بڕیاروای���ە لەڕێی ئەم‬ ‫پرۆس���ەیەوە پرس���ی ك���ورد بەچەن���د قۆناخێ���ك‬ ‫چارەسەربكرێت‪ ،‬ئایا بەڕێزتان گرنگی ئەم سیاسەتە‬ ‫و رەنگدانەوەی لەس���ەر هەرێمی كوردستانی عێراق >>>‬ ‫چۆن دەبینن؟‬ ‫كاتێك لەگەڵ‬ ‫دیدارێكمان‬ ‫جەمال‬ ‫حەسەن‬ ‫و‬ ‫من‬ ‫لەوەوبەر‬ ‫ ماوەیەك‬‫بەڕێز مەسعود‬ ‫لەگەڵ مەس���عود بارزانی س���ازكرد‪ ،‬ك���ە كاتژمێر و بارزانی دیدارمان‬ ‫نیوێكی خایان���د‪ .‬بەڕێز مەس���عود بارزنی لەبارەی‬ ‫ئەنجامدا‪ ،‬گوتی‬ ‫كرانەوەی كورد پێیڕاگەیاندین ئەم سیاسەتە نوێیەی‬ ‫پەیوەندی‬ ‫حكومەتی توركی���ا بەهەنگاوێكی پیرۆز دەزانم‪ ،‬ئەو‬ ‫نێوان هەرێمی‬ ‫هەن���گاوەی بەهەنگاوێكی بوێران���ە نرخاند و گوتی كوردستان و توركیا‬ ‫ئێم���ەش بەخۆش���حاڵییەوە س���ەیری دەكەین‪ .‬د‪ .‬زستانێكی درێژی‬ ‫بەرهەم ئەحمەد ساڵح هەمان شتی دووبارە كردەوە‪،‬‬ ‫بەخۆیەوە بینی‬ ‫ه���اوكات ئەوكاتەی لەگەڵ بەڕێ���ز نێچیرڤان بارزانی لەدوای زستانێكی‬ ‫بووین هەمان هەڵوێس���تی دووبارەكردەوە‪ ،‬مانگێك درێژ ئێستا بەهار‬ ‫لەمەوبەر لەكۆبوونەوەیەكدا لەئیس���تانبوڵ د‪ .‬فوئاد‬ ‫هاتووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫حوسین‪ ،‬س���ەفین دزەیی‪ ،‬ئاشتی هەورامی و كەریم پەیوەندییەكانمان‬ ‫س���نجاری ئامادەبوون بەگشتی هەڵوێستیان ئەرێنی‬ ‫لەبەهارێكی‬ ‫بوو‪ .‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت سەرجەم بەرپرسانی‬ ‫تازەدان‬ ‫هەرێمی كوردس���تانی عێراق بەش���ێوەیەكی ئەرێنی‬ ‫س���ەیری كرانەوەی دیموكراتی دەكەن و خۆشحاڵی‬ ‫خۆیان رادەگەیەنن‪ .‬بەشێك لەم كرانەوەیە هەنگاوی‬ ‫پەیوەندییەكان���ی نێوان ئەنقەرە و هەولێری چاالكتر‬ ‫كرد‪ .‬من یەكێكم لەو كەسانەی دەخوازم پرسی كورد‬ ‫لەتوركیا بەشێوەیەكی ئاش���تیانە چارەسەربكرێت‪.‬‬ ‫هەروەها یەكێكم لەو كەس���انەی دەخوازم پەیوەندی‬ ‫نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و توركیا بەرەو‬ ‫پێش بچێت‪ .‬ئێس���تاش بەم بەرەو پێشچوونانە زۆر‬ ‫خۆشحاڵم‪.‬‬ ‫‪ ‬بەڕای ئێوە توركیا چۆن گەیشتۆتە ئەو بڕوایەی‬ ‫كە دەس���ت بەگرتنەبەری رێبازی سیاسی بكات بۆ >>>‬ ‫نە كوردی سوریا‬ ‫چارەسەركردنی پرسی كورد؟‬ ‫روویان لەشام‬ ‫ لەجیهاندا هیچ كێشەیەك بێ چارەسەریی نەماوە‪،‬‬‫كردووە‪ ،‬نە‬ ‫ئەگ���ەر س���ەیری مێ���ژووی بارودۆخەك���ە بكەین و‬ ‫بەراوردێك بكەین‪ ،‬دەبینی���ن هەندێك بیروڕای تازە كوردی عێراقیش‬ ‫روویان لەبەغدا‬ ‫س���ەریانهەڵداوە پێویس���تە گەلێك ب���ڕوای بە مافی‬ ‫كردووە‪ ،‬ئەوان‬ ‫كەمینەش هەبێت‪ ،‬س���ەدەكان دەگ���ۆڕن‪ ،‬چەندین‬ ‫كەسیش بڕوایان بە گۆڕانكارییەكان دەبێت‪ .‬بەڕاستی بەردەوام روویان‬ ‫ئێس���تا ئێمەش لە نێو رەوش���ێكی لەمجۆرەداین‪ ،‬لە لەئیستانبوڵ بووە‬ ‫توركیا لە چەندین س���اڵی راب���ردوو گۆڕانكاری زۆر‬ ‫م���ەزن روویان���داوە‪ .‬ئابووری توركی���ا بەهێز بووە‪.‬‬ ‫هەروەها لەناوچەكە هەیبەتی سیاسەتی توركیا زۆر‬ ‫بەرز بووە‪ .‬لەالیەن���ی نێونەتەوەیی بەتایبەتی دوای‬

‫ئەوەی لە ئەمەریكا ئۆبام���ا هەڵبژاردنی قازانج كرد‬ ‫رەوشێكی تازە دەركەوت‪ ،‬لەنێو ئەم رەوشە تازەدا‪،‬‬ ‫لەتوركیاش پرۆژەی گۆڕانكاری و چارەس���ەركردنی‬ ‫پرسی كورد دەس���تیپێكردووە‪ ،‬هەروەها كۆمەڵگای‬ ‫نێودەوڵەتیش هەوڵەكانی توركی���ا لەمبوارەدا بەرز‬ ‫دەنرخێنێ‪.‬‬ ‫‪ ‬لەوتارەكانت���دا زۆر گەش���بینی بەئاس���ۆی‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و ئەنقەرە‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫ئەم گەشبینیەت بۆچی دەگەڕێتەوە؟‬ ‫ ئەو دەسكەوتانەی لەم قۆناخەدا بەدیهاتوون باش‬‫و گرنگن‪ ،‬بەاڵم گرنگ ئەوەی���ە پرۆژەكە تا كۆتایی‬ ‫بەردەوام بێ���ت‪ .‬ئەوەی زۆر گرنگ���ە هەردوو الیەن‬ ‫ئ���ەم پەیوەندییانە بەچاوی پەیوەندی س���تراتیژیی‬ ‫تەماشابكەن‪ ،‬واتە پەیوەندییەكان تاكتیكی نەبێت و‬ ‫كۆتایی بێت‪ ،‬من دەخوازم پەیوەندییەكان ستراتیژیی‬ ‫و دوورمەودا بێت‪ .‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت لەدوارۆژ‬ ‫هەردووالیەن بەرژەوەندییان لەنێو ئەم پەیوەندییانەدا‬ ‫هەیە‪ .‬هەردووالش بەم چاوە تەماشای دەكەن‪.‬‬ ‫‪ ‬س���ەردانی بەڕێز ئەحم���ەد داود ئۆغلو وەزیری‬ ‫دەرەوەی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان پێوەندییەكانی‬ ‫هەولێ���ر و ئەنقەرەی ب���ردە قۆناخێكی گرنگتر‪ ،‬ئایا‬ ‫بەڕێزت���ان چاوەڕێ دەكەن ل���ە داهاتوویەكی نزیكدا‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫هەنگاوی دیكەی لەمجۆرە دووبارە ببێتەوە؟‬ ‫ م���ن ل���ەم بڕوایەدانیم لەمڕۆ ب���ەدواوە گۆڕانكاری‬‫سوپریز رووبدات‪ .‬پێموایە سەردانەكەی داود ئۆغڵو‬ ‫بۆ هەولێر سەردانێكی درەنگ بوو‪ ،‬بەاڵم گرنگ ئەوەیە‬ ‫سەردانەكە ئەنجامدرا‪ .‬ئەم س���ەردانە سەرەتایەكی‬ ‫تازەیە بۆ پەیوەندییەكانی داهاتوو‪ .‬من لەو بڕوایەدام‬ ‫لەدواڕۆژدا پەیوەندییەكان بەهێزتر ببێت‪.‬‬ ‫‪ ‬پێش���تر دروس���تكردنی پێوەندی لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستان بەنیس���بەت توركیاوە هێڵی سوور بوو‪،‬‬ ‫بەڕای ئێ���وە س���ەردانەكەی ئەحم���ەد داود ئۆغڵو‬ ‫بەخشینی ش���ەرعیەت نەبوو بەس���تاتیۆی هەرێمی‬ ‫كوردستان؟‬ ‫ بێگومان س���ەردانی ئەحم���ەد داود ئۆغلو وەزیری‬‫دەرەوەی توركیا مانای بەفەرمی ناسینی سەرۆكایەتی‬ ‫و حكومەت���ی هەرێمی كوردس���تانە‪ ،‬بەو ئیعتبارەی‬ ‫وەزیری دەرەوەی توركیایە‪ ،‬وەزیرێكی گرنگیش���ە‪.‬‬ ‫لەكاتی گەیش���تنی بۆ هەولێر رایگەیاند كونسوڵخانە‬ ‫ل���ە هەولێر دەكەنەوە‪ ،‬ئەمەش مانای ئەوەیە توركیا‬ ‫س���تاتیۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەفەرمی‬ ‫دەناسێت‪.‬‬ ‫‪ ‬بەڕای ئێوە كاتی ئەوە نەهاتووە توركیا هەنگاوێكی‬ ‫گرنگتر هەڵبگرێت و بەفەرمی بانگهێش���تی سەرۆكی‬

‫هەرێمی كوردس���تان بكات بۆ ئەوەی پێوەندییەكان‬ ‫بگەنە ئاستێكی باشتر و بەرهەمدارتر؟‬ ‫ لەمب���وارەدا هیچ كەس���ێك پەل���ەی نییە‪ ،‬گرنگ‬‫ئەوەیە بەردی بناخ���ی پەیوەندییەكی پتەو لەالیەن‬ ‫هەردووالوە دانراوە‪ .‬رەوش���ی پەیوەندییەكان ئێستا‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ دووس���ێ ساڵی رابردوو زۆر باشتر‬ ‫و جیاوازترە‪ .‬ئەگەر دوو س���اڵ لەمەوبەر س���ەرۆكی‬ ‫هەرێمی كوردستان س���ەردانی توركیای بكردبووایە‬ ‫گفتوگ���ۆی زۆری هەڵدەگ���رت‪ ،‬ب���ەاڵم لەس���ایەی‬ ‫پێش���ڤەچوونەكانی ئێستادا هاتنی س���ەركردەكانی‬ ‫هەرێمی كوردس���تان بۆ توركیا پێویست بەگفتوگۆی‬ ‫زۆر ن���اكات‪ .‬ه���اوكات ئەنق���ەرە ئەزموونێكی هەیە‬ ‫لەپێشوازیكردن لەس���ەركردە كوردەكان‪ .‬بەتایبەت‬ ‫لەس���ەردەمی تۆرگۆت ئۆزالدا‪ ،‬م���ام جەالل و كاك‬ ‫مەس���عود بارزانی چەندین جار سەردانی ئەنقەرەیان‬ ‫كردووە‪ .‬بۆیە پێویس���تە ئەو راس���تییە ببنرێت ئەو‬ ‫پێش���كەوتنانەی ئێس���تا هاتوونەتە ئ���اراوە‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫لەسفرەوە دەس���تی پێنەكردووە‪ ،‬بەڵكو ئاسۆیەكی‬ ‫ستراتیژیی چاوەڕێی درێژەكێشانی ئەم پەیوەندیانە‬ ‫دەكات و هەنگاو بەهەنگاو بەرەو پێش دەچێت‪ .‬لەم‬ ‫چوارچێوەیەدا سەردانی د‪ .‬بەرهەم ساڵح بۆ توركیا‬ ‫هەنگاوێكی ئاساییە‪ ،‬چەند رۆژێك لەوەوبەر لەتوركیا‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪17‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪18‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫بوو‪ ،‬لەبەرئەوەی توركیا بۆ د‪ .‬بەرهەم ش���وێنێكی ناس���راوە‪ .‬ئێس���تا رەوشی‬ ‫پەیوەندییەكان زۆر ئاس���اییە‪ .‬پێویس���ت ناكات مرۆڤ هەستبكات كە رەوشێكی‬ ‫نائاسایی روودەدات‪.‬‬ ‫‪ ‬كوردەكان���ی عێراق دەخوازن پتر بەرەو دنیای رۆژئ���اوا ئەنتیگرە ببن نەك‬ ‫جیهانی عەرەبی‪ ،‬بۆ ئەمەش دەخ���وازن پێوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا پتەوتر‬ ‫بكەن‪ ،‬ئایا ئێوە ئەم دۆخە چۆن شرۆڤە دەكەن؟‬ ‫ ئەم دۆخە بەردەوام بەمش���ێوەیە بووە‪ ،‬س���ەدان س���اڵە لەڕووی سیاسییەوە‬‫ئیس���تانبوڵ قیبلەی سیاسی كوردان بووە‪ ،‬هاوكات ئەوكات شتێك نەبوو بەناوی‬ ‫ك���وردی عێراق‪ ،‬كوردی ئێران‪ ،‬كوردی س���وریا و ك���وردی توركیا‪ .‬بەڵكو كورد‬ ‫لەسەر خاكی یەك واڵت دەژیان‪ .‬راستە ئەوكاتیش و ئێستاش لەسەر هەمان خاك‬ ‫دەژین‪ ،‬بەاڵم ئەوكات س���نوور لەنێوانیان���دا نەبوو‪ ،‬یەك واڵت هەبوو‪ ،‬هەموویان‬ ‫بەشێك بوون لەتوركیای عوس���مانی‪ .‬بۆیە كورد بەردەوام روویان لەئیستانبوڵ‬ ‫بوو‪ ،‬تەنیا لەهەش���تا س���اڵی رابردوودا كێشەی كورد دەس���تیپێكرد و قەیرانی‬ ‫سیاس���ی روویدا‪ ،‬بەاڵم ئەمە نەبووە مایەی گۆڕینی روانگەی مرۆڤ‪ ،‬واتە ئەوەی‬ ‫من دەزانم نە كوردی سوریا روویان لەشام كردووە‪ ،‬نە كوردی عێراقیش روویان‬ ‫لەبەغدا كردووە‪ ،‬ئەوان بەردەوام روویان لەئیستانبوڵ بووە‪.‬‬ ‫‪ ‬بەڕێز چاندار ئێوە لەسەرەتای نەوەدەكاندا راوێژكاری تایبەتی خوالێخۆشبوو‬ ‫تورگۆت ئۆزاڵ بوون و تەماس���ی راستەوخۆتان لەگەڵ هەشتەمین سەرۆك كۆمار‬ ‫هەبوو‪ .‬لەم س���ۆنگەیەوە دەپرسم‪ ،‬ئایا ئەو سیاسەتەی ئێستا ئاك پارتی كاری‬ ‫لەسەر دەكات هەمان سیاسەتی تۆرگۆت ئوزاڵ‪-‬یش بووە؟‬ ‫ بەڵێ راس���تە‪ ،‬بناخەی ئەم سیاسەتە لەالیەن خوالێخۆشبوو ئۆزاڵەوە دانراوە‪،‬‬‫بەاڵم ئێس���تا دۆخێكی دیكە لەئارادایە‪ ،‬ئێمە ئ���ەو دەورانەمان لەدوای خۆماندا‬ ‫بەجێهێش���ت‪ ،‬بەاڵم ئەو رێچكەیەی تۆرگۆت ئۆزال دایمەزراند‪ ،‬ئێس���تا الیەنگری‬ ‫زۆرە‪ .‬هەروەها كاتێك لەگەڵ بەڕێز مەس���عود بارزانی دیدارمان ئەنجامدا‪ ،‬گوتی‬ ‫پەیوەندی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا زستانێكی درێژی بەخۆیەوە بینی‪،‬‬ ‫ئێس���تاش بەهار هاتووە واتە لەس���ەردەمی ئۆزاڵدا بەهار هات���ووە و رۆژ بەرۆژ‬ ‫بەدیاركەوتووە‪ ،‬لەدوای زستانێكی درێژ ئێستا بەهار هاتووە‪ ،‬بۆیە پەیوەندییەكان‬ ‫لەبەهارێكی تازەدان‪.‬‬ ‫‪ ‬ب���ەڕای ئێوە ئەمەری���كا چ رۆڵێكی هەب���ووە لەنزیككردن���ەوەی ئەنقەرە و‬ ‫هەولێر؟‬ ‫ ئەم نزیكردنەوەیە داخوازی هەمیشەیی ئەمەریكا بووە‪ ،‬بەاڵم ئەمە مانای ئەوە‬‫نییە ئەمەریكا ویستوویەتی ئەنقەرە و هەولێر لەیەكتری نزیكبكاتەوە‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫راستە زۆر مەبەستی بوو ئەم پەیوەندییانە هەبێت‪ ،‬بەاڵم مەبەستی بەهۆی چەند‬ ‫هۆكارێكەوە ئەم مەبەس���تەی ئەمەریكا بەدینەهات‪ ،‬بەاڵم ئێستا ئەم ئارەزووەی‬ ‫ئەمەری���كا بەدیدێت‪ .‬دەتوانم بڵێم ئەمەریكا رۆڵی هەبووە بەاڵم هەردوو الیەنیش‬ ‫ئیرادەیان نیشانداوە بۆ سازكردنی پەیوەندیی‪.‬‬ ‫‪ ‬هەندێك الی���ەن لەتوركیا هەوڵدەدەن ئەم پێڤاژۆیە بوەس���تێت‪ .‬بەبیانووی‬ ‫ئ���ەوەی پێڤاژۆكە پالنێكی ئاك پارتییە و ئامنج لێ���ی بچووككردنەوەی پێگەی‬ ‫دەوڵەتە‪ ،‬ئێوە چۆن سەیری ئەم هەڵوێستە دەكەن؟‬ ‫ ئەم الیەنانە ناتوانن ببنە ئاستەنگ‪ ،‬دەتوانیت لەوان بپرسیت بۆچی دەخوازن‬‫ئاستەنگ دەربخەن‪ ،‬بەاڵم ناتوانن ببنە كۆسپ لەبەردەم ئەم پێڤاژۆیەدا‪ .‬ئاساییە‬ ‫ئەوان لەئۆپۆزس���یۆندا بن‪ ،‬ئەو مافەیان هەیە‪ ،‬ئەگەر نەبنە ئاس���تەنگ باش���تر‬ ‫دەبێ���ت‪ ،‬بەاڵم دەیكەن‪ .‬ئەگەرچی من ل���ەو بڕوایەدانیم ‪ CHP‬و ‪ MHP‬هێزی‬ ‫ئەوەیان هەبێت بتوانن ببنە كۆسیپ و تەگەرە بۆ پەكخستنی پێڤاژۆیەكە‪.‬‬

‫‪ ‬ماوەیەك���ی زۆر پێوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و‬ ‫هەولێ���ر بەقەیرانی بێ متمانەیدا تێپەڕی‪ ،‬ئایا لەمڕۆ‬ ‫بەدواوە دەتوانین بڵێین تۆوی متمانە لەنێوان هەردوو‬ ‫الیەن���ی كوردی و توركی وەكو پێویس���ت چەكەرەی‬ ‫ك���ردووە‪ ،‬بەتایبەت���ی ك���ە س���ەرنجدەدەین لەنێو‬ ‫هاوكێش���ەی سیاسی عێراقدا ش���یعە پشت بەئێران‬ ‫دەبەس���تێت‪ ،‬هێزە سوننەكانیش پش���ت بەواڵتانی‬ ‫عەرەبی دەبەستن‪ ،‬تەنیا كورد بێ دۆست ماوە‪ ،‬ئایا‬ ‫توركیا لەهەنگاوەكان���ی داهاتوودا تا چەند ئامادەیە‬ ‫پشتگیری لە كورد بكات؟‬ ‫ لەراستیدا‪ ،‬قەیرانی بێمتمانەیی لەنێوان ئەنقەرە و‬‫هەولێر لەماوەی رابردوودا یەكێك بووە لەئاس���تەنگە‬ ‫گ���ەورەكان‪ ،‬ئەگ���ەرچ ناتوانین بڵێین ئ���ەم قەیرانە‬ ‫لەرەگویشەوە نەماوە‪ .‬بەداخەوە كێشەی بێ متمانەیی‬ ‫و كێشەی متمانە ئێستاش بەدیدەكرێت‪ .‬كێشەی بێ‬ ‫متمانەیی س���ااڵنێكە لەس���ەر یەكتری كەڵەكە بووە‪،‬‬ ‫بۆیە نەهێش���تنی ئەم بێ متمانەیە پێویستی بەكات‬ ‫هەی���ە و دەبێت وردە وردە زهنیەتی رای گشتیش���ی‬ ‫بۆ ئامادە بكەین‪ .‬بۆ زەمینەس���ازی و رێكخستنەوەی‬ ‫متمانە پێویس���تە هەردووالی���ەن هەندێك هەنگاوی‬ ‫بەرچاو بنێن بۆ ئەوەی ئەم كێش���ەیە نەمێنێت‪ .‬من‬ ‫پێموای���ە‪ ،‬لەالیەن توركیاوە كێش���ەی بێ متمانەیی‬ ‫ئەوەیە كە هەرێمی كوردس���تان خاوەنداری لە ‪PKK‬‬ ‫دەكات‪ ،‬هاوكات ئەگەر بەخێویشیان نەكات ئەوا هیچ‬ ‫ئاس���تەنگیان بۆ دروس���تناكەن‪ .‬لەبەرئەوە لەتوركیا‬ ‫بەم چاوە س���ەیری مەس���ەلەكە دەكرا‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫كرانەوەی كورد ئەم كێشەیە راستەوخۆ كەمبۆتەوە‪،‬‬ ‫ه���اوكات بەكارنەهێنان���ی چەك لەالی���ەن ‪ PKK‬و‬ ‫ئەگەری بەش���داریكردنی لەژیانی سیاسیدا‪ ،‬كێشەكە‬ ‫بەرەو نەمان دەچێ یان هیچ نەبێ بەشێكی گەورەی‬ ‫ئەو بێمتمانەییە رادەماڵێت‪.‬‬ ‫‪ ‬بەاڵم هەرێمی كوردس���تانیش بەچاوی گومانەوە‬ ‫لەهەنگاوەكان���ی توركیا بەرامب���ەر عێراق دەڕوانێ و‬ ‫زۆرج���ار پێیوابوو توركیا پەكەكە دەكاتە بیانوویەك‬ ‫ب���ۆ دەس���توەردان لەكاروباری هەرێمی كوردس���تان‬ ‫و كێش���ەی كەرك���ووك و تۆپبارانكردن���ی ناوچ���ە‬ ‫سنوورییەكان؟‬ ‫ هەرچۆنێ���ك بێت بێ متمانەیی لەنێوان هەردووالدا‬‫خزمەت بەپاشەڕۆژی پێوەندییەكان ناگەیەنێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستە لەمەودا پتر هەوڵبدرێت گیانی لێبووردەیی‬ ‫و نزیكایەتی دیموكراتیانە و ئاشتی و دیالۆگ قوڵتر‬ ‫بكرێتەوە بۆئەوەی تەم���ی بێمتمانەیی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫الب���دات و قۆناخێكی پڕش���نگداتر لەپێوەندی نێوان‬ ‫ئەنقەرە و هەولێر بێتەكایەوە‪.‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫جەنگیز چاندار لەچەند دێڕێكدا‪:‬‬ ‫لەس���اڵی ‪ 1948‬لەئەنقەرەی پایتەخت لەدایكبووە‪ ،‬مەكتەبی س���ەرەتایی لەئەنقەرە‪ ،‬ناوەندی و دواناوەندیشی لەتااڵس‪ ،‬قەیسەری و‬ ‫تراسۆس تەواوكردووە‪ .‬لەساڵی ‪1970‬دا لەزانكۆی ئەنقەرە بەشی زانستە سیاسییەكان و پەیوەندییە دەرەكییەكانی تەواوكردووە‪ .‬بۆ‬ ‫ماوەیەكی كورت لەزانكۆی زانستە ئیدارییەكان لەبەشی زانستە سیاسییەكاندا وەكو یاریدەدەر كاریكردووە‪ .‬دوای ئەوەی خۆی تێكەڵی‬ ‫جموجوڵی گەنجانی ساڵی ‪ 1968‬كرد‪ ،‬دواتر دەبێتە بەڕێوەبەری ناوەندی قوتابیان و لەكار و چاالكییەكانی ئەوكاتەدا بەشداریدەكات‪.‬‬ ‫لەسەردەمی كودەتا سەربازییەكەی ‪12‬ی مارس ناوی دەكەوێتە نێو ناوە مەترسیدارەكانەوە‪ .‬بۆیە بەناچاری روو لەهەندەران دەكات‪.‬‬ ‫لەشام و بەیروت و دواتر لەناوەندەكانی ژنێف‪ ،‬پاریس و ئەمستردام ژیاوە و لەساڵی ‪1974‬دا بۆ توركیا گەڕاوەتەوە‪ .‬لەساڵی ‪1976‬‬ ‫وەكو بەرپرسی بەشی هەواڵی دەرەكی و شرۆڤەگەری سیاسەتی دەرەوە لەڕۆژنامەی وەتەن‪-‬دا دەستی بەكاری ڕۆژنامەنووسی كردووە‪.‬‬ ‫لەرۆژنامەكانی هەبەر توركلەر‪ ،‬جمهووریەت‪ ،‬حورییەت‪ ،‬گونەیش‪ ،‬سەباح و یەنی شەفەق و ریفرانس دا كاریكردووە‪ .‬لە ‪1‬ی ئەیلوولی‬ ‫‪ 2008‬بەدواوە لەڕۆژنامەی رادیكالیشدا درێژە نووسینەكانی دەدات‪ .‬زۆربەی هەرە زۆری نیوەی یەكەمی سااڵنی ‪1980‬ی لەپایتەختەكانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوین وەكو لوبنان و تاران بەس���ەربردووە‪ .‬بۆیە هەردوو زمانی عەرەبی و فارس���ی و ئینگلیزی بەباشی دەزانێت‪ .‬لەنیوەی‬ ‫دووەمی ساڵی هەشتاكانیشدا رووی لەئەروپای رۆژهەاڵت و سۆڤییەتی جاران كردووە‪ .‬لەساڵی ‪ 1991‬تا ساڵی ‪ 1993‬هاوكات لەگەڵ‬ ‫مردنی تورگۆت ئۆزاڵ راوێژكاری تایبەتی ئۆزاڵ بووە‪ ،‬كە ئەوكاتە سەرۆكوەزیری توركیا بوو‪ .‬لەساڵی ‪ 1993‬تا ‪ 1995‬رووی لەبۆسنا‬ ‫و هەرزەگۆڤینیا و واڵتانی باڵكان كردووە‪ .‬هاوكات ئەندامی دامەزرێنەری (دیموكراس���ییەتی نوێ) بووە‪ .‬لەس���اڵی ‪1995‬دا خەاڵتی‬ ‫ئاش���تی و برایەتی عابیدی ئیپەكچی پێبەخش���راوە‪ .‬لەنێوان س���ااڵنی ‪ 1997‬تا ‪ 1999‬لەزانكۆی بیلگەی ئیستەنبوڵدا لەسەر مێژووی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوین و سیاس���ەتی رۆژهەاڵتی ناوین وانەبێژ بووە‪ .‬یەك س���اڵی لەناوەندی لێكۆڵینەوەی بەناوبانگی ئەمریكادا تێپەڕاندووە‬ ‫(‪ .)2000 -1999‬هێرشەكانی ‪11‬ی ئەیلوولی ‪ 2001‬نەبوونە هۆكاری هیچ جۆرە گۆڕانێك لەبیروڕاكانی جەنگیز چانداردا‪ .‬لەمەوبەدواوە‬ ‫چاندار لەنێو نووسینەكانی خۆیدا هەمیشە باسی دیموكراسی كردووە‪ .‬بەشێوەیەكی سەربەخۆ رەخنەی لەسیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا‬ ‫گرتووە و هەندێكجاریش پاڵپش���تی لەو سیاس���ەتانەی ئەمریكای كردووە‪ .‬هاوكات لەگەڵ سیاسەتمەداری بەناودەنگی كورد ئەحمەد‬ ‫گۆالبی دەرەدا بەشداری لەكۆنفرانسەكەی بڕۆكسڵی پایتەختی ئەوروپا كردووە و سەبارەت بەپرسی كورد و چارەسەركردنی ئەو پرسە‬ ‫لەتوركیادا گوتەیەكی ئیجابی پێشكەشكردووە‪.‬‬ ‫بەرهەمەكانی‪:‬‬ ‫‪ .1‬فەڵەستینی خۆڕاگر ‪1979‬‬ ‫‪ .2‬ئێرانی دوێنێ و ئەمڕۆ ‪1981‬‬ ‫‪ .3‬بەستەڵەكی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ‪1983‬‬ ‫‪ .4‬بەڵێن لەگەڵ مێژوودا ‪1983‬‬ ‫‪ .5‬حەوت ڕەنگی هەتاو ‪1987‬‬ ‫‪ .6‬شارەكانی من ‪1999‬‬

‫‪19‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫عەلی بایرام ئۆغڵو (لەدایكبووی ساڵی‬ ‫‪ ،)1956‬نووسەر و كۆمێنتارێكی سیاسی‬ ‫ناوداری توركیایە‪ .‬ستووننووسە لەڕۆژنامەی‬ ‫(یەنی شەفەق)ی توركی و وتارەكانی‬ ‫بەتێڕوانینێكی لیبڕاڵ و پرۆ‪-‬ئیسالمیانە‬ ‫دەنووسێت‪ .‬سااڵنێكی زۆر لەدژی‬ ‫نەژادپەرستی و سوپاگەری و سنووردانان و‬ ‫قەدەخەكردنی پارتە سیاسییە ئیسالمیەكان‬ ‫لەتوركیا كاریكردووە و بەردەوام داوای‬ ‫سازشكردنی دەوڵەت لەبەرامبەر كورد و‬ ‫داننان بەمافە سیاسی و كولتوورییەكانی‬ ‫كورد لەتوركیا كردووە لەپێناو چارەسەری‬ ‫ئاشتیانەدا‪ .‬ئەو كەسێكی ناكۆكە لەگەڵ‬ ‫بیروڕای عوسمانیزمی نوێ‪ ،‬پێیوایە وەها‬ ‫سیاسەتێك ڕێگا لەتوركیا دەگرێ لەكێشەكاندا‬ ‫بەرەو پێشەوە هەنگاوبنێت‪ ،‬لەوانە كێشەی‬ ‫ژینۆسایدی ئەرمەنەكان‪ .‬جگە لەوەش‪،‬‬ ‫ناوبراو هۆشداریداوە لەئەگەری سەرهەڵدانی‬ ‫توندوتیژیی سیاسیی چەپڕەوی توندڕەو‬ ‫لەتوركیا‪.‬‬ ‫بایرام ئۆغڵو‪ ،‬یەكێكە لەو كەسایەتییە‬ ‫رۆشنبیرە توركانەی كە زۆر گرنگی‬ ‫بەدۆستایەتی لەگەڵ كوردستانی عێراق‬ ‫دەدات و پێیوایە هەنگاوەكانی توركیا‬ ‫بۆ نزیكبوونەوەی لەكوردستانی عێراق‬ ‫درەنگوەخت بوون‪ ،‬هەروەها بەهۆی پێوەندی‬ ‫نزیك و دۆستانەی لەگەڵ سەركردایەتی‬ ‫سیاسی توركیا‪ ،‬بەتایبەتی كە هاوڕێ‬ ‫و دۆستێكی نزیكی هەریەك لەعەبدوڵاڵ‬ ‫گویل‪ ،‬رەجەب تەیب ئەردۆگان و ئەحمەد‬ ‫داود ئۆغڵو‪-‬ە‪ ،‬رایگەیاند كە بەردەوام‬ ‫پێشنیاری كرانەوەیەكی بنكەفراوانتر‬ ‫و جددیتری لێكردوون‪ ،‬چونكە پێیوایە‬ ‫لەمەودا پتر ئەنقەرە پێویستی بەهەولێر‬ ‫دەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی‪ .‬ئێمە‬ ‫لەرێستۆرانتێكی سەرنجڕاكێشی بەناوی‬ ‫(پەرییە) لەقەراخ دەریادا لەناوچەی‬ ‫ئۆرتەكۆی ئیستانبوڵ ئەو دیدارەمان لەگەڵیدا‬ ‫سازكرد‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫«توركیا‬ ‫هەستیكرد قاچی‬ ‫ئازاری هەیە‪،‬‬ ‫لەجیاتی ئەوەی‬ ‫بیبڕێتەوە‬ ‫بڕیاریدا تیماری‬ ‫بكات»‬

‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ عەلی بایرام ئۆغڵۆ‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪21‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫>>>‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫كرانەوەی‬ ‫دیموكراسی‬ ‫وەكو بوومەلەرزە‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬وزە‬ ‫كۆدەبێتەوە‪،‬‬ ‫دواتر لەشوێنێك‬ ‫دەتەقێت‬

‫‪22‬‬

‫‪ ‬ماوەیەك���ە قۆناخێك���ی سیاس���ی ن���وێ بەناوی‬ ‫«كرانەوەی دیموكراسی» لەتوركیا دەستی پێكردووە‪،‬‬ ‫بۆ ج���اری یەكەم لەمێژووی نوێی توركیادا كێش���ەی‬ ‫كورد داخیڵ���ی پەرلەمان ك���را و بەفەرمی گفتوگۆی‬ ‫لەبارەوەكرا‪ ،‬لێرەدا پرس���یار ئەوەی���ە‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫توركیا بۆ سااڵنێكی درێژ رێگای چەكداری بەكارهێنا‪،‬‬ ‫چۆن گەیش���تووتە ئەو بڕوای���ەی كە رێگای كرانەوە و‬ ‫دیالۆگی سیاسی تاقیبكاتەوە؟‬ ‫ ئەم قۆناخە پرسێك نییە ئەمڕۆ دەستی پێكردبێت‪،‬‬‫س���ااڵنێكی زۆرە پرس���ی كوردو چەند پرسێكی دیكە‬ ‫لەس���ەر یەكتری كەڵەك���ە ببوون‪ ،‬ئەم���ەش وایكرد‬ ‫میكانیزمێكی دیكە س���ەرهەڵبدات‪ .‬م���ن لەمبڕوایەدام‬ ‫لەچەند ساڵی رابردوو توركیا بۆ ئەوروپا و ناوچەكە و‬ ‫جیهانیش بووەتە ئەو مۆدێلە سیاسییەی كە زۆرترین‬ ‫گۆڕانكاری تێدا ئەنجامدراوە‪ .‬بێگومان پرسی كوردیش‬ ‫لەنێو ئەو گۆڕانكاریانەدا زۆر گرنگە‪.‬‬ ‫ئێس���تا پێویس���تە م���رۆڤ لەباش���ووری رۆژهەاڵتی‬ ‫ئەنادۆڵی���ا دەس���ت پێكب���ات‪ .‬ل���ەوێ كۆمەڵگایەك‬ ‫دەژی‪ ،‬ئەم كۆمەڵگایە پێش���تریش هەر لەوێدا ژیاوە‪.‬‬ ‫لەتوركیا پرس���ی كورد چەندی���ن قۆناخی بڕیوە‪ ،‬ئەو‬ ‫پرس���ە بەردەوام لەنێو هەموو پێشهات و رووداوەكاندا‬ ‫ئامادەگی هەبووە‪ ،‬خۆپێناسەكردن و ناسینی كوردان‬ ‫لەس���اڵی ‪ 1800‬دەس���تپێدەكات ت���ا دەگاتە رۆژگاری‬ ‫ئەم���ڕۆ‪ .‬واتە لەس���اڵی ‪ 1810‬ل���ەدژی ریفۆرمەكانی‬ ‫مەحمود پاشا و میری بۆتان و بەدرخان و دواتر شێخ‬ ‫عوبەیدواڵی نەهری تا رۆژگاری ئەمڕۆ درێژەی هەبووە‪.‬‬ ‫هەندێك دەڵێن ئەم خۆناس���اندنەی كوردان راپەڕینە‪،‬‬ ‫هەندێك پێیانوایە كۆمەڵكوژییەكە لەالیەن دەوڵەتەوە‬ ‫ئەنجامدراوە‪ ،‬هەر كەسە و بەجۆرێك پێناسەی دەكات‪.‬‬ ‫ئەنجامەكەی ئەو راستییە نیشاندەدات كە گەلی كورد‬ ‫لێرە ژیاوە و بەش���ێكە لەژیانی سیاسی ئەو ناوچەیە‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا گرنگ ب���وو‪ ،‬زمانی دەوڵەت بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تێڕوانینی دەوڵەت بەسێ قۆناخ تێدەپەڕێت‪:‬‬ ‫قۆناخ���ی یەكەم‪ :‬كورد نییە‪ ،‬هەم���وو كەس توركە و‬ ‫بەش���ێكن لەتوركیا‪ .‬ئەم قۆناخ���ە درێژترین قۆناخی‬ ‫سیاس���ی ب���وو‪ ،‬دوو ئامرازی بنچینەی���ی هەیە‪ ،‬یەك‬ ‫مۆدێل لێرە بوونی س���ەختە‪ ،‬لەالیەك���ی دیكەوە ئەو‬ ‫كەس���ەی دەنگی ناڕەزایی نیشاندابووایە زۆر بەتوندی‬ ‫لەدژی دەوەستان‪.‬‬ ‫قۆناخی دووەم‪ :‬بەهۆشیاری چەپەكان لەساڵی ‪1970‬‬ ‫بەدواوە دەستیپێكرد‪ ،‬لەتوركیا سەرەتای قەبووڵكردنی‬ ‫كوردان لەالی���ەن پارتە چەپەكانەوە دەس���تیپێكرد‪،‬‬ ‫(پارت���ی كرێ���كاران و رێكخ���راوی ‪ )DDKO‬دواتر‬ ‫قۆناخەك���ە گەیش���تە ‪ .PKK‬ئێمە دەبینین پرس���ی‬

‫ك���ورد بووەتە پرس���ی كۆمەڵگایەك‪ ،‬ل���ەم قۆناخەدا‬ ‫دەوڵەت نەیدەویست پرس���ەكە بەفەرمی بناسێت‪ .‬لە‬ ‫بەرامبەریشدا سیاسەتی ئاستەنگنانەوە و نكوڵیكردن‬ ‫و لەناوب���ردن دەس���تیپێكرد‪ .‬هەڵبەتە ئەمەش ‪PKK‬‬ ‫ی ل���ەدوو الوە گ���ۆڕی‪ ،‬یەك���ەم ‪ PKK‬لەتوركیا بوو‬ ‫بەبناخەی هۆش���یاركردنەوەی گەلی كورد‪ .‬پێویستە‬ ‫مرۆڤ ئەو راستییە قەبووڵ بكات‪ ،‬ئەگەر تۆ الیەنگری‬ ‫‪ PKK‬بیت یان دژی بیت‪ ،‬پێویس���تە ئەو راس���تییە‬ ‫قەبووڵ بكەیت ‪ PKK‬بووەتە نوێنەری كیانێك‪.‬‬ ‫الیەن���ی دووەم دەوڵ���ەت بە هەموو هێزی س���ەربازی‬ ‫و توانا س���اختەكارییەكانی لەدژی وەس���تا‪ ،‬دەوڵەت‬ ‫س���ەرەتا بانگەش���ەی ئەوەی دەكرد زۆر گرنگ نییە‪،‬‬ ‫دواتر دەیگوت زۆر گرنگە‪ .‬پاش���ان گوتی ئاخ‪ ..‬بەخوا‬ ‫من س���ووتام‪ ،‬بەمەش هەوڵیدا دەست بەچارەسەریی‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫لەقۆناخی س���ێیەمدا‪ ،‬ئەو قۆناخەیە كە زانرا پرس���ی‬ ‫كورد لەڕێگای س���ەربازی چارەس���ەر ناكرێت‪ .‬دوای‬ ‫ئەمە گەیش���ت بەو قەناعەتەی كە توركیا هەوڵدەدات‬ ‫هەن���گاوی پراكتیك���ی هەڵبگرێت‪ ،‬ئێمە ئێس���تا لەم‬ ‫قۆناخەدا مەلە دەكەین‪ ،‬ئەم چارەس���ەركردنە چەندین‬ ‫جۆری هەیە‪ ،‬بە بێئەوەی لەگەڵ كوردان قسە بكەین‪،‬‬ ‫كەوتینە ڕێ‪ .‬دواتر لەگەڵ كوردان قسە كرا و كەوتینە‬ ‫رێگا‪ .‬ئەوكاتەی مرۆڤ س���ەیری هەموو ئەمانە دەكات‬ ‫پێویس���تە تێبگات و بزانێت ئەم���ە چیرۆكی كوردانە‪.‬‬ ‫تێكۆش���انی ك���وردان بەچەك و بێ چ���ەك‪ ،‬رۆڵێكی‬ ‫گرنگی بینیوە‪.‬‬ ‫هاوكات گۆڕانكاری لەسیاس���ەتی دەرەوەی توركیا و‬ ‫ستاتیۆی باكووری عێراق و رووداوەكانی ئەم ناوچەیە‬ ‫و داننان بەپرس���ی كورد‪ ،‬هەروەه���ا بوونی ئەمەریكا‬ ‫لەناوچەكە‪ ،‬توركیای ناچاركرد سیاس���ەتی رابردووی‬ ‫بگۆڕێ���ت‪ ،‬خاڵێكی دیكەش‪ ،‬ك���ە پێوەندییەكی زۆری‬ ‫بەپرس���ی كوردەوە نییە ئەویش ئاس���تی گۆڕانكاری‬ ‫ژیان���ە لەتوركیا‪ ،‬ئەم���ە مانای چیی���ە؟ واتە توركیا‬ ‫لەكۆمەڵگەیەك���ی داخ���راوەوە ب���ەرەو كۆمەڵگایەكی‬ ‫كراوە هەن���گاوی هەڵگرت‪ .‬هەنگاوێكی لەم چەش���نە‬ ‫زیات���ر پەیوەندی بەعەلمانیەت و ئازادی تاكەكەس���ی‬ ‫و هەنگاون���ان ب���ەرەو رۆژئاوا هەیە‪ ،‬س���ەرجەم ئەو‬ ‫خااڵنە وایكرد كەش���ێكی جیاواز بێتەئاراوە‪ ،‬دەس���ت‬ ‫بەلێپرس���ینەوە بكرێت‪ ،‬ئێمە ئێستا گفتوگۆ لەبارەی‬ ‫زیندانی تاكەكەس���ی دەكەین‪ ،‬ب���ۆ نموونە‪ ،‬زۆر كەس‬ ‫نازانێت مەس���ەلەی دەرس���یم چییە‪ .‬م���ن دەزانم‪ ،‬تۆ‬ ‫دەزان���ی‪ ،‬بەاڵم گەنج و الوی واڵتی ئێمە نازانن‪ .‬بەاڵم‬ ‫رۆژێ���ك دێت فێر دەبێت‪ ،‬تێدەگات‪ ،‬ئایا زانینە یاخود‬ ‫نەزانین���ە‪ ،‬بەڵك���و هۆش���یاركردنەوەیە‪ .‬واتە ئەگەر‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫رۆژنامەكان���ی ئەم كۆمەڵگایە باس���ی بك���ەن یاخود‬ ‫باس���ی نەكەن‪ ،‬راپەڕینێك لەو ناوچەیە ئەنجامدراوە‬ ‫و كۆمەڵكوژی روویداوە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەگەر رۆژنامەی‬ ‫حورییەت بەم شێوەیە باس لەمەسەلەی دەرسیم بكات‪،‬‬ ‫ئەمە مانای ئەوەیە لەڕووی تێگەیشتنەوە گۆڕانكارییەك‬ ‫روویداوە‪ .‬ئێستا ئەگەر بپرسین ئەم گۆڕانكارییە چۆن‬ ‫روویداوە‪ ،‬پێموایە ئەمە بەرهەمی تێكڕایی گۆڕانكارییە‬ ‫ناوخۆی���ی و دەرەكییەكانە‪ ،‬كاریگ���ەری هێزی نەرمی‬ ‫ئۆباما و ئیرادەی توركیا و تێڕوانینی زانایانی ئایینی‬ ‫و دیموكراس���یخوازانی نێو كۆمەڵگەدا رۆڵێكی باشیان‬ ‫بینی‪ .‬بێگوم���ان لێرەدا س���وپاش پانتاییەكی گرنگ‬ ‫هەیە‪ ،‬سوپا بەرەو دواوە هەنگاوی هەڵگرت‪ ،‬ناچار بوو‬ ‫بەرەو دواوە هەن���گاو بنێت‪ ،‬ئەمەش دوو لێكدانەوەی‬ ‫ب���ۆ دەكرێت‪ ،‬یەكەم لەبەرامبەر كوردان س���ەركەوتوو‬ ‫نەب���وو‪ ،‬ئەمەش وایك���رد پێگەی بەهێ���زی رابردووی‬ ‫لەدەستبدات‪ .‬دووەمیش كۆمەڵگا پشتی لەسوپا كرد‬ ‫و پرسی ئەمە چی روودەدات؟ مەبەستیان ئەوە نەبووە‬ ‫بپرس���ن تۆ لەبەرامبەر كورد س���ەركەوتوو نەبوویت‪،‬‬ ‫بەڵكو مەبەستیان ئەوەبوو بۆچی دەست دەخەیتە نێو‬ ‫هەموو كاروبارێك‪ .‬ئەگەر بەمش���ێوەیەی باسمانكرد‪،‬‬ ‫مرۆڤ س���ەیری دەستپێكردنی ئەم قۆناخە بكات ئەوا‬ ‫سەرەتای كرانەوەیەكی دیموكراسیانە دەبینێت‪.‬‬ ‫‪ ‬لەم نێوانەدا چەندین هێزی نێونەتەوەیی كاریگەریان‬ ‫لەس���ەر پێڤاژۆی كرانەوەی دیموكرات���ی هەیە‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەخوازین بپرسین كاریگەری هێزە نێونەتەوەییەكانی‬ ‫وەك ئەمەریكا و ئەوروپا لەسەر ئەم پێڤاژۆیە چۆنە و‬ ‫بەچ شێوەیەك رەنگدەداتەوە؟‬ ‫ بەڕاس���تی زۆر گرنگ نییە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەوكاتەی مرۆڤ‬‫سەیری ئەم قۆناخە دەكات‪ ،‬لەنێوان هێزە ناوخۆییەكان‬ ‫و هێ���زە دەرەكییەكاندا جیاوازییەكی ئەوتۆ نابینرێت‪،‬‬ ‫واتە ئەگەر هێزی ناوخۆیی نەبێت‪ ،‬هێزی دەرەوە بایەخی‬ ‫نابێت‪ .‬ئەگەر لەجیهاندا گۆڕان���كاری بەرپا نەبووایە‪،‬‬ ‫ئۆباماش بەسەرۆكی ئەمەریكا دەرنەدەچوو‪ .‬هەروەها‬ ‫یەكێتی ئەوروپاش بەمش���ێوەیە رۆڵی نەدەگێڕا‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەگەر ئەمڕۆ توركیا دەس���ت بەكرانەوەی ئەرمەنی و‬ ‫كرانەوەی كوردی دەكات و هەمبێزی خۆی بۆ بەڕێزان‬ ‫بارزانی و تاڵەبان���ی دەكاتەوە ئەوا بەهۆی كاریگەری‬ ‫هێزە نێودەوڵەتییەكانەوەیە‪ ،‬بۆیە ئەمریكا و یەكێتی‬ ‫ئەوروپ���ا رۆڵێك���ی گرنگ دەگێڕن ل���ەم پێڤاژۆیەدا و‬ ‫پێویستە هەموو كەس ئەم راستییە قەبووڵ بكات‪.‬‬ ‫م���ن وای دەبین���م‪ ،‬ئەمڕۆ كوردەكانی عێراق لەس���ەر‬ ‫ئاستی نێودەوڵەتیدا پێگەی گرنگیان بەدەستهێناوە‪،‬‬ ‫ئەم پێگە نێودەوڵەتیی���ەی كوردەكانی عێراق‪ ،‬مانای‬ ‫ئەوە نییە گەلی كورد لەوێ���دا پێكهاتەی دەوڵەتێكی‬

‫>>>‬

‫پێویستە بۆ‬ ‫چارەسەركردنی‬ ‫پرسی كورد‬ ‫سەیری چاوەكانی‬ ‫مەسعود بارزانی‬ ‫بكەین‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫نەتەوەیی دادەمەزرێنێ‪ .‬لەعێراق كورد هەیە‪ ،‬لەتوركیا‬ ‫كورد هەیە‪ ،‬لەس���وریا كورد هەی���ە‪ ،‬لەئێرانیش كورد‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەوكاتەی مرۆڤ س���ەیری س���نوورەكان‬ ‫دەكات دەبینێ���ت س���نوورەكان بایەخ���ی جارانی���ان‬ ‫لەدەس���تداوە‪ ،‬لەوێ���دا ناوەندێك���ی خاوەنداریكردن‬ ‫لەك���وردان هەیە‪ .‬هەڵبەتە ئەمەری���كا رۆڵێكی گرنگی‬ ‫هەیە لەپش���تیوانیكردنی ك���ورد‪ ،‬ئەمەش زۆر بەروون‬ ‫و ئاش���كرایی دیارە‪ .‬ئەگەر ئەمری���كا لەنێوان توركیا‬ ‫و بارزان���ی و تاڵەبانی فش���ارەكانی زیاد نەكرابووایە‪،‬‬ ‫بێگوم���ان هەنگاوی لەمجۆرەم���ان نەدەبینی‪ .‬هاوكات‬ ‫مەترس���ی گەورەی ‪ PKK‬ئەوە ب���وو‪ ،‬كە ئەمەریكا و‬ ‫ئەوروپ���ا لەگەڵ توركیا رێككەوت���وون بۆ لەناوبردنی‬ ‫‪ .PKK‬ئەم���ەش مانای ئەوەیە هێزێ���ك هەیە لێرەدا‬ ‫واتە هێزی ‪ .PKK‬بۆیە توركیا لەمەسەلەی كرانەوەی‬ ‫كورد و چۆنییەتی تێكۆشان لەدژی ‪ PKK‬هەوڵیداوە‬ ‫پشتگیری دەرەوە بەدەست بهێنێت‪ ،‬ئەمەش پێویستی‬ ‫بەهەنگاوی دیپلۆماس���ی هەب���وو‪ ،‬بەتایبەتیش لەگەڵ‬ ‫ئەمەریكا‪ .‬س���ەرەنجام توركیا ئەم پێڤاژۆیەی ئێستای‬ ‫دەستپێكرد‪.‬‬ ‫‪ ‬ب���ەڕای بەڕێزتان توركیا لەهەن���گاوی ئەمجارەیدا‬ ‫چەن���دە جددیەتی پێوە دیارە‪ ،‬ئای���ا گۆڕانكارییەكان‬ ‫وەك تاكتی���ك و مناوەرەی سیاس���ی وەردەگرێت یان‬ ‫رژدە لەسەر ئەوەی گۆڕانكاری ستراتیژی بكات؟‬ ‫ ئاستی نیازپاكی توركیا لەدەستی مندا نییە‪ ،‬بەاڵم‬‫زۆر ش����ت هەیە پێویستە مرۆڤ قس����ەیان لەبارەوە‬ ‫ب����كات‪ .‬من خۆم لەو بڕایەدام كە ئەم پێڤاژۆیە كتوپڕ‬ ‫دەرنەكەوت����ووە‪ ،‬لەش����ەو رۆژێك����دا دەرنەكەوتووە‪.‬‬ ‫كرانەوەی دیموكراس����ی وەكو بوومەلەرزە دەبینرێت‪،‬‬ ‫وزە كۆدەبێتەوە‪ ،‬دواتر لەش����وێنێك دەتەقێت‪ .‬مرۆڤ‬ ‫نازانێت كەی دەتەقێتەوە بەاڵم كتوپڕ دەتەقێت‪ .‬ئەم‬ ‫كرانەوەیە شتێكی لەمجۆرەیە‪ .‬ئەوكاتەی مرۆڤ سەیری‬ ‫باك����ووری عێراق دەكات‪ ،‬دەبینێت دیپلۆماس����ییەتی‬ ‫توركیا سەرتاپای گۆڕاوە‪ ،‬لێرەدا دوو شت هەیە‪:‬‬ ‫یەك����ەم‪ /‬لەسیاس����ەتی دەرەوەی توركی����ادا س����وپا‬ ‫بڕیارنادات‪ ،‬لەكاتێكدا لەرابردوو سوپا بڕیاریدەر بوو‪.‬‬ ‫دووەم‪ /‬سیاس����ەتی توركیا بوونی ك����ورد لەباكووری‬ ‫عێ����راق قەب����ووڵ دەكات‪ ،‬لەس����ەر ئ����ەم بنەمایەش‬ ‫دەیانەوێ سیاسەتێكی هاوشێوە لەسەر ئاستی ناوخۆ‬ ‫پەیڕەوبك����ەن‪ .‬س����ەرۆك كۆماری توركی����ا ئەوكاتەی‬ ‫وەزیری دەرەوە بوو‪ ،‬خۆی باسی كرد‪ ،‬من چوارساڵ‬ ‫لەمەوبەر لەگەڵ داود ئۆغڵو لەئیسپانیا بووم‪ ،‬لەوێدا‬ ‫هەمان شت باسكرا‪ ،‬بۆیە لەالیەن توركیاوە مەسەلەكە‬ ‫لەو ئاس����تە دەرچوو كە دەبێت یاخود نابێت‪ .‬ئەوان‬ ‫گەیش����توونەتە ئ����ەو قەناعەت����ە و بۆ چارەس����ەریی‬

‫‪23‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪24‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫هاوكۆك����ن‪ .‬مومكین نییە لەم خاڵەدا بەرەو دواوە هەنگاو بنێن‪ .‬لەبەرئەوە توركیا‬ ‫بۆ خۆی رێبازێكی تازەی دۆزیوەتەوە‪ ،‬سیاس����ەتێكی نەرم پیادە دەكات‪ ،‬توركیا‬ ‫هەس����تیكرد قاچی ئازاری هەی����ە‪ ،‬لەجیاتی ئەوەی قاچەك����ەی ببڕێتەوە بڕیاریدا‬ ‫تیماری بكات‪.‬‬ ‫س����ێیەم‪ /‬لەهەنگاوێكی دیكەدا توركیا لەداهاتوودا رەوشی ئۆجەالن باشتردەكات‪،‬‬ ‫ئەمەش هەنگاوێكی زۆر باشە‪ .‬هاوكات داخوازییەكانی گەلی كورد جێبەجێ دەكات‬ ‫وەكو گێڕانەوەی ناوی ناوچە كوردنشینەكان‪ .‬خاڵی چوارەم‪ /‬ئەم خاڵە زۆر گرنگە‪،‬‬ ‫پەیوەندی بەقەندیل و هەرێمی كوردس����تان هەیە‪ .‬لەدوو سێ ساڵی رابردوودا ئەو‬ ‫راس����تییە روون بۆتەوە ‪ PKK‬جگە لەرێكخراوێك لەنێو توركیا‪ ،‬لەس����ەر ئاستی‬ ‫دەرەوەش لەنێ����و رێكخ����راوە كوردییەكاندا كاریگەری هەی����ە‪ ،‬ئەمەش كاریگەری‬ ‫لەس����ەر پەیوەندییەكانی توركیا‪ ،‬ئەمریكا و باك����ووری عێراق بەجێدەهێڵێت‪ .‬من‬ ‫پێموایە‪ ،‬رێ����گای بەسیاس����یكردنی قەندیل لەكوردس����تانی عێراقەوەیە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پێویستی بەپەیوەندی ستراتیژی و دۆس����تایەتی هەیە لەگەڵ كوردەكانی عێراق‪.‬‬ ‫لێرەدا بەڕێز مەس����عود بارزانی پێگەیەكی زۆر گرنگی هەیە‪ ،‬كۆمەڵگای توركیاش‬ ‫ئەو راس����تییە باش دەزانن‪ .‬ئەگەر ئەم دیدارەی بارزانی و داود ئۆغڵو چوار ساڵ‬ ‫لەمەوبەر ئەنجامدرابووایە‪ ،‬ئەوكات ئەرتۆگروڵ ئۆزگوك (سەرنووسەری رۆژنامەی‬ ‫حورییەت) بیگوتایە‪ ،‬وەزیر بوەس����تە‪ ،‬تۆ چۆن لەگەڵ كەسێك كۆدەبیتەوە كە تا‬ ‫دوێنێ دوژمنایەتی دەكردین ئەوا كەس گوێی لێنەدەگرت‪ .‬لەم س����ۆنگەیەوە‪ ،‬من‬ ‫پێموایە ئەمڕۆ هەموو شتێك ئاس����ایی بووە‪ .‬توركیا دراوسێیەكی هەیە پێویستە‬ ‫لەگەڵی����دا كۆببێتەوە و هاوپەیمانێتییەكی س����تراتیژیی ببەس����تن‪ .‬بۆیە من باوەڕ‬ ‫ناكەم كێش����ەی نیازپاكی هەبێت‪ .‬راستە‪ ،‬ئەگەری ئەوە هەیە‪ ،‬سبەی‪ ،‬دوو سبەی‬ ‫كێش����ە رووبدات‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬دەش����ێ لەناو توركیا ش����ەڕ دەست پێبكات‪ ،‬یاخود‬ ‫پەیوەندی باڵی سیاسی و سەربازەكان ئاڵۆزی تێبكەوێت‪ .‬بەاڵم من لەو بڕوایەدام‬ ‫ئەم پرۆس����ەیە دەتوانێ رەوتی دیموكراسی لەناو توركیادا بگۆڕێت و سەقامگیری‬ ‫سیاسیی بهێنێتە ئاراوە‪ ،‬لەبەرئەوە باوەڕ ناكەم پرسیاری نیازپاكی بكرێت یاخود‬ ‫پێویستبكات‪.‬‬ ‫‪ ‬بۆچوونێك هەیە بڕوای وایە ئایندەی حكومەتی هەرێمی كورسدتان پتر لەگەڵ‬ ‫توركیای����ە‪ ،‬نەوەك لەگەڵ عەرەب‪ ،‬هەم لەڕووی سیاس����ی هەم لەرووی ئابووری و‬ ‫بازرگانییەوە‪ ،‬ئێوە ئەم بۆچوونە چۆن شرۆڤە دەكەن؟‬ ‫ ئەم����ە فاكتەرێكی دەروونیی����ە‪ ،‬خوێندنەوەی چاوی ه����ەردووال بۆ یەكتری زۆر‬‫گرنگ����ە‪ ،‬هاوكاریكردنی یەكتری زۆر گرنگە‪ .‬واتە ئەگەر جەماعەتی فەتحواڵ گولەن‬ ‫بی����ەوێ لەهەولێر كۆنفرانس����ێك لەبارەی كورد س����ازبكات‪ ،‬ئ����ەوا پێموایە یەكتر‬ ‫قەبووڵكردنی كۆمەڵگاش تەواو بووە‪ .‬ئەمە تێڕوانینی شەخس����ی خۆمە‪ .‬هاوكات‬ ‫وەكو پێش����ووتریش باسمكرد گۆڕانكاری زۆر خێرا روودەدات‪ ،‬ئەمڕۆ هەولێر وەكو‬ ‫ناوەندێكی كێشەئامێز تەماشاناكرێت‪ ،‬ئەمەش كارێكی سەرنجڕاكێشە و لەكاتێكی‬ ‫زوودا روویدا‪ ،‬لەبەرئەوە وردە وردە هەولێر دەبێتە دەرگای واڵتێكی دراوس����ێ كە‬ ‫داواكاری لەس����ەر زیاد دەبێت‪ .‬بۆیە پێویس����تە بۆ چارەس����ەركردنی پرسی كورد‬ ‫سەیری چاوی مەس����عود بارزانی بكەین‪ ،‬راستە بەرەو پێش����چوونە ئابوورییەكان‬ ‫گرنگ����ن‪ ،‬بەاڵم من خۆم زۆر بەگرنگیان نازانم‪ ،‬لەبەر ئەوەی ملیارێك و دوو ملیار‬ ‫دۆالر بۆ توركیا زۆر گرنگ نییە‪ ،‬باكووری عێراق لەو بڕە پارەیە گرنگترە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫بۆ ئێمە گرنگە توركیا لەئاوەدانكردنەوەی عێراق بەش����دارە‪ .‬لێرەش����دا گرنگترین‬ ‫ش����ت پەیوەندی سیاس����ی و كولتوورییە‪ .‬هەولێر بۆ كوردان زۆر گرنگە‪ ،‬شارێكە‬ ‫نیگاكان بۆ سەر خۆی رادەكێشێت‪ ،‬پێشتر دیاربەكر بەمشێوەیە بوو‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫هەولێر ئەم رۆڵە دەگێڕێت‪ .‬من س����ەردانی هەولێرم نەك����ردووە‪ ،‬بۆیە ناتوانم زۆر‬

‫باسی ناو ش����ار بكەم‪ .‬بەڵكو ئەوەی خوێندوومەتەوە‬ ‫و لەو هەڤااڵنەم بیستووە كە لەوێوە هاتوون زانیاریم‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬ماوەیەك لەمەوبەر لەفەرەنسا كۆنفرانسێكم‬ ‫لەپاریس س����ازكرد‪ ،‬نزیكەی ‪ 1000‬كەس ئامادەبوون‪،‬‬ ‫من گوت����م ئەوروپ����ا تەمەنی درێژە‪ ،‬راس����تە هەموو‬ ‫شتێك لەشوێنی خۆیدایە‪ ،‬هەموو شتێك بەڕێكوێكی‬ ‫بەڕێوە دەچێت‪ ،‬هاوواڵتی����ان تەمەنیان درێژ دەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەواڵتانی وەك توركی����ا و عێراق و دەوروبەری‬ ‫كۆمەڵگایەكی گەنج و الو هەیە‪ ،‬كە بەگشتی تەمەنیان‬ ‫‪ 28-25‬ساڵە و بەردەوامیش لەگۆڕاندان‪ ،‬هەر واڵتێك‬ ‫كێش����ەی تایبەت بەخۆی هەیە‪ ،‬عێراق دەیەوێ خۆی‬ ‫بنیادبنێت����ەوە‪ ،‬توركیا س����ەرقاڵی چارەس����ەركردنی‬ ‫پرسی كوردە‪ ،‬مەبەستم ئەوەیە كۆمەڵگایەكی بەهێز‬ ‫دەگۆڕێت و زوو پێشدەكەوێت بەاڵم كۆمەڵگای ئەوروپا‬ ‫بەمش����ێوەیە نییە‪ .‬لەم هاوكێشەیەدا خەریكە هەولێر‬ ‫هاڕمۆنییەتێك لەگەڵ ئەنقەرە دروستدەكات‪ ،‬بۆیە من‬ ‫پێموایە هەولێر ناوەندێكی زۆر گرنگە بۆ توركیا‪.‬‬ ‫‪ ‬بەبۆچوون���ی چاودێران س���ەردانی ئەحمەد داود‬ ‫ئۆغڵو بۆ هەولێر موجامەلەیەكی سیاسی و ئابووری‬ ‫گرنگ بوو‪ ،‬لەكاتێكدا لەراب���ردوودا ئەنقەرە بەچاوی‬ ‫كۆمپلێكس���ی دەروونی و لەچوارچێوەی كێشەیەكی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ئەمنیدا س���ەیری هەرێمی كوردستانی دەكرد‪ ،‬داخۆ‬ ‫ئێس���تا تاچەند لەگەڵ ئەو بۆچوونە كۆك و تەبای‪،‬‬ ‫كە پێیوای���ە تێڕوانینەكان گۆڕاون ب���ۆ تێڕوانینێكی‬ ‫سیاسی‪ -‬ئابووری؟‬ ‫ من ئەحمەد داودئۆغلو لەنزیكەوە بەباشی دەناسم‪،‬‬‫پێش ئەوەی ببێتە وەزیر زۆرجار دیدارمان ئەنجامداوە‪،‬‬ ‫لەراس���تیدا دەتوانی���ن بڵێین‪ ،‬ئەحم���ەد داود ئۆغلو‬ ‫ئەندازیاری ئەم پەیوەندیانەیە‪ ،‬بەڕای من سیاسەتی‬ ‫بارزانیش���ی لەبەرامبەر ئەمەریكا و ئەوروپا گۆڕیوە‪،‬‬ ‫ئەو كەس���ێكی زۆر كراوەیە بۆئەوەی لەگەڵ یەكتری‬ ‫كاری پێكەوەی���ی ئەنجامبدات‪ .‬م���ن بڕواناكەم تەنها‬ ‫ئەمە سیاس���ەتی توركیا بگۆڕێت‪ ،‬لەبەرئەوەی لەمە‬ ‫گرنگتر سیاس���ەتگەلێكی دیكەش هەن‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫سیاس���ەتی توركیا بەرامبەر ئەرمەنستان و قوبرس‪،‬‬ ‫ئەوانەی سیاسەتی دەرەوەی توركیاش بەڕێوەدەبەن‬ ‫هەمووی س���ەر بە ئاك پارتی نین‪ ،‬ئەوان رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوی���ن زۆرباش دەناس���ن‪ ،‬ئ���ەوان دیپلۆماتن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ ئ���اك پارتی كاردەك���ەن‪ .‬فەرەیدونی هاوڕێم‬ ‫ماوەیەكە وەك���و راوێژكار لەئیس���رائیل كاردەكات‪،‬‬ ‫كاری هەواڵگری دەزانێت‪ ،‬كاری دیپلۆماسی دەزانێت‪،‬‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوین زۆرباش دەناس���ێت‪ ،‬هەروەها نامیق‬ ‫تان كەس���ایەتییەكی لەمجۆرەیە‪ ،‬ئەمڕۆ بۆتە پیاوی‬ ‫دووەم‪ ،‬مەبەستم ئەوەیە ئەو كەسانەی لەدەوروبەری‬ ‫داود ئۆغل���و كاردەكەن زۆر بەباش���ی كار دەكەن و‬ ‫ش���ارەزان لەبارودۆخی رۆژهەاڵت���ی ناوین و رۆڵێكی‬ ‫گرنگ دەگێڕن لەسیاسەتی توركیا بەرامبەر باكووری‬ ‫عێراق‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای���ا بەڕێ���زت تاچەند گەش���بینیت بەداهاتووی‬ ‫پەیوەندییەكان���ی نێ���وان توركی���ا و هەرێم���ی‬ ‫كوردستان؟‬ ‫ من لەو بڕوایەدام لەنێو سیس���تمێكی دیموكراسیدا‬‫م���رۆڤ بەمافەكانی بەهرەمەن���د دەبێت‪ .‬هیچ نەبێت‬ ‫لەتوندوتی���ژی دووردەكەوێتەوە‪ .‬ئ���ەوەی ئەمڕۆ من‬ ‫دەیبینم‪ ،‬ئاس���ۆی پەیوەندی نێوان توركیا و هەرێمی‬ ‫كوردس���تان لەدۆخێك���ی سروش���تیدایە‪ .‬بەگش���تی‬ ‫بونیاتنانەوەی عێراق سەرەتای قۆناخێكی تازەیە بۆ‬ ‫توركیا دەستی پێكردووە‪ ،‬زۆر گرنگە پەیوەندییەكان‬ ‫بەمش���ێوەیە بەردەوام بێت‪ ،‬ئەگ���ەر هەر ئاڵۆزییەك‬ ‫هەبێ���ت پەیوەندییەكان تێكدەچێ���ت‪ ،‬بۆ درێژەدانی‬ ‫ئەم پەیوەندییانە سیاس���ەتمەدار و رۆژنامەنووسان‬ ‫ئەركێكی سەرەكیان دەكەوێتە ئەستۆوە‪.‬‬ ‫‪ ‬توركیا دەروازەیەكی گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫بەو پێیەی پێگەی جیۆپۆلۆتیەكەی وا هەڵكەوتووە‪،‬‬ ‫كە دەیكاتە خاوەن رۆڵێكی ستراتیژیی‪ ،‬بەو ماناییەی‬

‫كە ئێس���تا توركیا پردی نێوان واڵتانی خۆرهەاڵت و‬ ‫خۆرئاواییە‪ ،‬لەبەرئ���ەوە كوردەكانی عێراق پێیانوایە‬ ‫توركیا دەروازەیەكی گرنگ و ستراتیژییە بۆ پەیوەندیی‬ ‫هەرێمی لەگەڵ رۆژئاوا و دنیای گڵۆباڵدا؟‬ ‫ بەڵێ توركیا پێگەیەكی زۆر ستراتیژی هەیە‪ ،‬ئەگەر‬‫توركیا دیموكراس���ی بەرهەمبێن���ێ‪ ،‬گرنگی پێبدات‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەندامێتی لەیەكێتی ئەوروپا بەدەس���تبهێنێت‬ ‫و خێ���ری ب���ۆ دەوروبەرەكەی هەبێت ئ���ەوا كارێكی‬ ‫زۆر گ���ەورە دەكات‪ .‬تەماش���ابكەن‪ ،‬ئەم���ڕۆ توركیا‬ ‫لەگەڵ س���وریا دەرگای خس���تۆتە سەر پشت‪ ،‬ئەمە‬ ‫مان���ای ئەوەی���ە دەرگای توركیا بۆ هەم���وو رۆژئاوا‬ ‫كراوەتەوە‪ ،‬ئەمە بۆ ئ���ەوە ناگەڕێتەوە كە داواكاری‬ ‫بەڕێ���ز ئەردۆغان بووە بەڵكو بۆ ئ���ەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫كە توركیا دیموكراسی پێشخس���تووە‪ ،‬ئەرمەنستان‬ ‫بۆ توركی���ا چەند گرنگە‪ ،‬عێراقیش بەهەمانش���ێوە‪،‬‬ ‫وات���ە توركیا دەرگای رۆژئاوایە ب���ۆ ئەم واڵتانە‪ .‬بۆ‬ ‫ئێمەش ئەوە گرنگە كە توركیا بۆ ئەو واڵتانە دەبێتە‬ ‫هێزێكی دیموكراتی‪ ،‬نەوەك هێزێكی سەربازی‪ .‬ئەگەر‬ ‫بتوانین ئەم پرۆسەیە سەربخەین ئەوا نەوەكانیشیمان‬ ‫لەداهاتوودا لەشادی و بەختەوەری دەژین‪.‬‬ ‫‪ ‬باس���ی س���ەرجەم ئەو فاكتۆرە ئەرێنیانەت كرد‬ ‫ك���ە لەخزمەتی ئەم پێڤاژۆیەدای���ە‪ ،‬بەاڵم لەپاڵ ئەو‬ ‫فاكتۆرانەدا فاكتۆرگەلێكی نەرێنیش هەیە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫هێزە نەیارەكان���ی وەك ‪ CHP‬و ‪ MHP‬بەیارمەتی‬ ‫هەندێك ژەنڕاڵی نێو سوپا دەیانەوێ كۆسپ لەبەردەم‬ ‫ئەم قۆناخە دروس���تبكەن‪ ،‬بەبیان���ووی ئەوەی ئەم‬ ‫پێڤاژۆی���ە پالنێكی ئاك پارتیی���ە و دەوڵەتی توركیا‬ ‫لەباردەبات‪ .‬لەم گۆشەنیگایەوە لەبەڕێزتان دەپرسم‪،‬‬ ‫ئایا هێزە نەژادپەرستەكان تاچەند دەتوانن ئاستەنگ‬ ‫لەبەردەم ئەم پرۆسەیە دروستبكەن؟‬ ‫ پێموایە ئەو هێزە بەرهەڵس���تكارانە لەم قۆناخەدا‬‫هێزی ئەوەی���ان نییە پرۆس���ەكە پەكبخەن‪ ،‬لەدوای‬ ‫كران���ەوە بەڕووی ئەرمەنس���تان و كران���ەوە بەڕووی‬ ‫كوردس���تان دەیان هەزار كەس���یان لەش���ەقامەكان‬ ‫كۆك���ردەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمان���ە زۆر گرنگ نین‪ ،‬بێگومان‬ ‫بەچاوێكی بچووك س���ەیریان ناك���ەم‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬ ‫هەندێك الی���ەن ناڕەزایی نیش���اندەدەن مانای ئەوە‬ ‫نییە ئیدی كۆتایی دنیایە‪ .‬لەڕاستیدا‪ ،‬من تەنها لەوە‬ ‫دەترس���م ئاك پارتی سەركەوتوونەبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫لەس���اڵی ‪ 2011‬هەڵبژاردن لەتوركیا ئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر لەهەڵبژاردنی ‪2011‬دا (‪ )CHP‬یان (‪)MHP‬‬ ‫س���ەربكەوێت ئەوا توركیا رووبەڕووی قەیرانی گەورە‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬ب���ەاڵم من لەو بڕوایەدام ‪ AKP‬تا كۆتایی‬ ‫سەركەوتوودەبێت و ڕێگاكە بەباشی دەبڕێت‪.‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫ئەگەر ئەمڕۆ توركیا‬ ‫دەست بەكرانەوەی‬ ‫ئەرمەنی و كرانەوەی‬ ‫كوردی دەكات و‬ ‫هەمبێزی خۆی بۆ‬ ‫بەڕێزان بارزانی و‬ ‫تاڵەبانی دەكاتەوە‬ ‫ئەوا بەهۆی‬ ‫كاریگەری هێزە‬ ‫نێودەوڵەتییەكانەوەیە‬

‫‪25‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪26‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫«كێشەی توركیا و‬ ‫كوردستان تا ئێستا‬ ‫كێشەی متمانە بووە»‬ ‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ سامی كۆهین‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫سامی كۆهین‪ ،‬یەكێكە لەناودارترین‬ ‫ستووننووس و ئەنالیستە سیاسییەكانی‬ ‫توركیا و رۆژهەاڵتی ناوین‪ ،‬زیاتر لەنیو‬ ‫سەدەیە لەرۆژنامەی میللییەت دەنووسێت‪.‬‬ ‫زۆربەی گوتار و لێكۆڵینەوەكانیشی پەیوەستە‬ ‫بەسیاسەتی دەرەوەی توركیا‪.‬‬ ‫كۆهین‪ ،‬بەڕەچەڵەك جوولەكەیە و لەساڵی‬ ‫‪ 1928‬دا لەئیستانبوڵ لەدایكبووە‪ ،‬كوڕی‬ ‫ڕۆژنامەنووس ئەلبێرت كۆهین‪-‬ە‪ .‬سامی‬ ‫لەدوای مردنی باوكی میراتێكی گەورەی‬ ‫رۆژنامەوانی بۆ بەجێماوە و توانی رۆژنامەی‬ ‫(البۆزدە توركیا)‪ ،‬كە باوكی بەزمانەكانی‬ ‫الدینۆ و فەرەنسی لەسااڵنی ‪ 1939‬و ‪1949‬‬ ‫دا دەریدەخست و سەر لەنوێ بەتەرزێكی‬ ‫تازە سەرەتا لەژێر ناوی (دەنگی توركیا) و‬ ‫دواتریش بەناوی (دەنگی هەفتە)= (هەفتەنن‬ ‫سەسی) دەربخاتەوە‪ .‬پاشانیش لەهەریەك‬ ‫لەڕۆژنامەكانی (تان)‪( ،‬یەنی ئیستانبوڵ)‬ ‫و (ئیستانبوڵ ئێكسپرێس)دا كاریكردووە‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪1954‬دا بۆتە نووسەری ڕۆژنامەی‬ ‫میللیەت‪ .‬لەساڵی ‪ 1960‬دا لەگەڵ خاتوو‬ ‫میركا ژیانی هاوسەری پێكهێناوە‪ .‬هاوكات‬ ‫لەگەڵ نووسین لەڕۆژنامەی میللیەتدا بۆ‬ ‫ڕۆژنامەكانی جیهانییەكانی وەك كریستیان‬ ‫ساینس مۆنیتەر و نیویۆرك تایمزی ئەمریكا‬ ‫بەئینگلیزی وتاری سیاسی و فیكری نووسیوە‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪1954‬یشەوە تائێستا بەبەردەوامی بۆ‬ ‫ڕۆژنامەی میللیەت دەنووسێ‪ .‬دەتوانین بڵێین‪،‬‬ ‫سامی كۆهین تەنیا كەسێكە كە ماوەیەكی‬ ‫زۆر درێژ تائێستا بەبێ پچڕان لەگەڵ‬ ‫ڕۆژنامەی میللیەتدا كاردەكات‪ .‬بیرەوەرییە‬ ‫ڕۆژنامەوانییەكانی سامی كۆهین لەساڵی ‪2007‬‬ ‫دا لەالیەن ئۆزەر یەڵچ‪-‬ەوە لەژێر ناوی (سامی‬ ‫كۆهین و نووسینی دنیا) لەدوو توێی كتێبێكی‬ ‫سەرنجڕاكێشدا باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫سەرلەئێوارەیەكی سارد و باراناوی‬ ‫لەدەرفەتێكدا ئێمە لە ئیستانبوڵ سەردانی‬ ‫ئۆفیسە خنجیالنەكەی خۆی لەرۆژنامەی‬ ‫(میللییەت)دا كرد و بەدڵێكی زۆر گەرمەوە‬ ‫پێشوازی لێكردین و ئەم وتوێژەمان ئەنجامدا‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫>>>‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫زیندووكردنەوەی‬ ‫ئیمپراتۆریای‬ ‫عوسمانی لەالیەن‬ ‫توركیاوە تەنیا‬ ‫شێتایەتییە و هیچ‬ ‫دیكە‬

‫‪28‬‬

‫‪ ‬وەك دەزانین ماوەیەكە توركیا دەس���تی بەگرتنەبەری‬ ‫رێبازێك���ی ن���وێ و گفتوگۆیەك���ی هەمەالیەن���ە كردووە‬ ‫لەگەڵ دەرودراوس���ێكانیدا و س���ەرقاڵی ئاساییكردنەوەی‬ ‫پەیوەندییەكانیەت���ی لەگەڵ هەرێمی كوردس���تانی عێراق‪،‬‬ ‫ئەرمینی���ا‪ ،‬ئێران‪ ،‬س���وریا‪ ،‬یۆن���ان‪ ،‬بولگاری���ا‪ ،‬واڵتانی‬ ‫ئاسیای ناوین و قەفقاسیا‪ .‬دەتوانین بڵیێن ئێستا توركیا‬ ‫سیاس���ەتێكی نەرم پەیڕەو دەكات هەم لەس���ەر ئاس���تی‬ ‫ناوخۆیی و هەم لەسەر ئاستی دەرەوەدا‪ .‬دەمەوێ بپرسم‪،‬‬ ‫چی وا لەتوركیا كرد بگاتە ئەو قەناعەتەی كە گۆڕانكاری‬ ‫لەسیاس���ەتی دەرەوەیدا بكات و بڕیاری ئاساییكردنەوەی‬ ‫پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەرودراوسێكانی بدات؟‬ ‫ ئەمە تایبەتمەندییەكی ئاس���ایی توركیایە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬‫زۆر پێویس���تیمان بەقوڵكردن���ەوەی دیالۆگی سیاس���ی و‬ ‫دیپلۆماس���ی هەیە و بەزەرورەتێكی مێژوویشی دادەنێین‪.‬‬ ‫لەسەردەمی شەڕی س���ارددا بارودۆخی دنیا جیاواز بوو‪،‬‬ ‫ئەمڕۆی���ش هەلومەرج���ی دنیا زۆر جیاوازت���رە لەجاران و‬ ‫هەرێمەكەش زۆرجیاوازە و خاوەن تایبەتمەندیی خۆیەتی‪،‬‬ ‫بۆیە دەتوانین بەئاس���انی بڵێین‪ ،‬ك���ە توركیای ئەمڕۆش‬ ‫توركیایەكی جیاوازە لەس���ەردەمی ش���ەڕی سارد‪ .‬توركیا‬ ‫لەبەرامبەر ئەو مەترس���ییانەی كە ئەگ���ەری ئەوە هەبوو‬ ‫لەالیەن یەكێتی س���ۆڤییەتەوە رووبەڕووی ببێتەوە پشتی‬ ‫بەهێزە رۆژئاواییەكان دەبەست‪ .‬بۆیە لەو كات و ساتانەدا‬ ‫سیاسەتی توركیا‪ ،‬سیاسەتێك بوو كە بەپێی بارودۆخەكە‬ ‫هاوسەنگی و هاڕمۆنییەتی سیاس���ەتی واڵتانی رۆژئاوایی‬ ‫دەكرد‪ .‬ئێس���تا دەبینین یەكێتی س���ۆڤییەتی جاران نەما‬ ‫و دی���واری بەرلینی���ش هەڵوەش���اوەتەوە و هەرێمەكەی‬ ‫ئێمەیش خەریكە س���ەر لەنوێی���ەوە دادەمەزرێتەوە‪ .‬بەر‬ ‫لەهەڵوەش���اندنەوەی یەكێتی س���ۆڤییەت دراوس���ێكانس‬ ‫توركی���ا لەباكوورەوە ی���ا لەبەرەی قەفقاس���یاوە یەكێتی‬ ‫سۆڤییەت بوو‪ ،‬بەاڵم لەدوای هەڵوەشاندنەوەی سۆڤییەت‬ ‫واڵتان���ی وەك���و ئەرمەنس���تان‪ ،‬ئازەربایج���ان و واڵتانی‬ ‫ئەورووپای رۆژهەاڵت بوونە دراوس���ێی توركیا‪ .‬ئێس���تاش‬ ‫لەهەرێمەك���ە گۆڕانكاری زۆر هاتوونەتە ئاراوە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لەباش���وورەوە ئێستا كوردس���تان دراوس���ێی توركیایە‪.‬‬ ‫كێشە و هاوس���ەنگییە دەرەكییەكان كۆتاییان پێهاتووە‪،‬‬ ‫بۆیە توركیا ناچارە لەگەڵ دراوس���ێكانی خۆیدا پەیوەندی‬ ‫ببەس���تێت بۆئ���ەوەی لەرووداوەكان���ی رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫دانەبڕێ���ت و ببێتە خاوەن رۆڵ‪ .‬بێگوم���ان لەخۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستیشدا زۆر رووداوی گرنگ روویانداوە‪ .‬رژێمی ئێران‬ ‫گۆڕا‪ ،‬چەندین ش���ەڕ و ئاڵۆزیی روویاندا‪ ،‬رژیمی س���ەددام‬ ‫كەوتە خوارەوە و لەش���وێنی ئەودا سیس���تمێكی فیدراڵ‬ ‫لەعێراق هاتەكایەوە‪ .‬هاوزەم���ان لەگەڵ ئەم رووداوانەدا‪،‬‬ ‫لەس���ەر سنووری باش���ووری توركیاش دیفاكتۆی هەرێمی‬ ‫كوردس���تان هاتەئاراوە‪ .‬بۆیە توركیا ناچارە خۆی لەگەڵ‬

‫ئ���ەو بارودۆخەدا بگونجێنێ و مامەڵ���ە لەگەڵ ئەو دیاردە‬ ‫نوێیانە ب���كات‪ .‬لەبەرئەوە چیدكە توركی���ا ناتوانێ وەكو‬ ‫سااڵنی هەش���تاكان و نەوەدەكا سیاسەت بكات و لەگەڵ‬ ‫دەراوس���ێكانی خۆیدا لەنێو گ���رژی و ئاڵۆزیدابێت‪ .‬بۆیە‬ ‫ئێستا توركیا ناچارە سیاس���ەت و پەیوەندییەكانی خۆی‬ ‫لەگەڵ واڵتانی دەرودراوسێ بگۆڕێ و لەگەڵ ئەو واڵتانەی‬ ‫كە ناكۆكی هەیە بەش���ێوەیەكی ئاس���ایی ناكۆكییەكانی‬ ‫خۆی چارەس���ەر بكا‪ .‬بۆ نموونە لەگەڵ یۆناندا ناكۆكیمان‬ ‫هەبوو‪ ،‬لەگەڵ سوریاش���دا تا دوێن���ێ ناكۆكیمان هەبوو و‬ ‫ت���ا ماوەیەكیش لەوەوب���ەر بەهۆی ش���ەڕەوە بەچاوێكی‬ ‫دیكە س���ەیری عێراقی دەكرد‪ .‬بەاڵم ئێس���تا ناچارە وەكو‬ ‫واڵتێكی ئاسایی سەیری عێراق و هەرێمی كوردستان بكات‬ ‫و پەیوەندییەكانی خۆش���ی لەگەڵ دراوس���ێكانیدا ئاسایی‬ ‫بكاتەوە‪ .‬لەم رووەوەش توركیا هەنگاوی باش���ی ناوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە س���ەردانی بەرپرسانی توركیا بۆ عێراق و هەرێمی‬ ‫كوردس���تان و راگەیاندنی پڕۆژەی كران���ەوەی دیموكراتی‬ ‫بەڕووی كوردان هەنگاوگەلێكی ئیجابین‪ .‬بۆیە بەبڕوای من‬ ‫توركیا كارێكی زۆرباشی كردووە‪.‬‬ ‫‪ ‬رەنگە لەنێو تەواوی ئەو گۆڕانكارییانەدا‪ ،‬گۆڕانكاری‬ ‫هەرە گرنگ ب���ۆ ئێمە ئاس���اییبوونەوەی پەیوەندییەكانی‬ ‫نێوان توركیا و هەرێمی كوردس���تان بێ���ت‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫پێش���تر توركیا لەچوارچێوەی هەڕەش���ەی تیرۆریزمەوە‬ ‫لەدیفاكتۆی كوردس���تانی عێراقی دەڕوانی‪ ،‬بەاڵم ئێس���تا‬ ‫س���ەرنجدەدەین توركیا خەریكە بەچاوێكی دیكە تەماشای‬ ‫مەس���ەلەكە دەكات و پەیوەندییەكانی خۆی بەشێوەیەكی‬ ‫نیمچە فەرمی لەگەڵ ئیدارەی كوردستانی عێراق دادەنێت‪،‬‬ ‫ئێوە چۆن ئەو گۆڕانكارییانە هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ بێگوم���ان ئەم���ە گۆڕانكارییەك���ی گەوه���ەری و زۆر‬‫ئیجابیشە‪ ،‬سەرەتا توركیا تەنیا بەچاوی ئەمنی و لۆژیكی‬ ‫س���ەربازییەوە س���ەیری دیفاكتۆی هەرێمی كوردستان و‬ ‫مەسەلەی كوردەكانی توركیای دەكرد و مەسەلەكەی تەنیا‬ ‫لەچوارچێوەی هەڕەش���ەی پەكەكەدا هەڵدەسەنگاند‪ .‬بۆیە‬ ‫هەمیشە بیری لەوە دەكردەوە كە بەپاڵپشتی و هەماهەنگی‬ ‫لەگەڵ س���وپا ئەو مەسەلەیە چارەسەربكات‪ .‬بەاڵم ئێستا‬ ‫نەك تەنیا سیاسییەكان و ڕای گشتی كۆمەڵگای توركیا‪،‬‬ ‫بەڵكو فەرماندەكانی س���وپای توركیاش تێگەیشتوون كە‬ ‫ئەم مەس���ەلەیە بەمجۆرە نەبوو كە بیری���ان لێدەكردەوە‬ ‫و بەزەبری چەك و هێزی س���ەربازی چارەس���ەرناكرێت‪.‬‬ ‫بۆی���ە لێ���رەدا توركیا هەس���تیكرد پێویس���تی بەگۆڕینی‬ ‫ئ���ەو ئەقڵییەتە هەیە‪ .‬بەبڕوای من زۆرینەی بەرپرس���انی‬ ‫توركی���اش لەگەڵ ئ���ەم بۆچوونە هاوڕاب���وون‪ .‬بۆیە ئەم‬ ‫قوناخە بەمجۆرە ب���ەردەوام دەبێت‪ .‬لەگەڵ ئەوەی چەند‬ ‫الیەنێكی سیاسیش لەدژی ئەم قۆناخە خاوەن هەڵویستی‬ ‫دژبەرانەن‪ ،‬بەاڵم س���ەرەڕای ئاستەنگەكانی ئۆپۆزسیۆن و‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫هۆكارە سلبییەكان‪ ،‬حكوومەتی توركیا لەبەرەو پێشبردن‬ ‫و تەكاندان بەهەنگاوەكانی خۆی س���وورە‪ .‬توركیا سەیری‬ ‫ئەزموونی ئەو واڵتانە دەكات كە رووبەڕووی مەسەلەیەكی‬ ‫ل���ەم ش���ێوەیە بوونەتەوە‪ ،‬وەك���و ئەزموونی ئیس���پانیا‪.‬‬ ‫بۆی���ە توركی���ا هەوڵی ئەوە دەدات ك���ە لەنێو خۆیدا ئەم‬ ‫مەسەلەیە چارەسەر بكات‪ ،‬حكوومەتی توركیا سووربوونی‬ ‫خۆی لەم روویەوە ئاش���كراكردووە‪ .‬ئێس���تا لەنێو نوخبە‬ ‫سیاس���ییەكانی ئەنقەرەدا ئەو بیروڕاییە سەریهەڵداوە كە‬ ‫چیدیكە ئێمە ناتوانین كێشەی نێوان خۆمان و هاواڵتییانی‬ ‫كوردی هاونیش���تمانی خۆماندا بەپێی ڕێوشوێنە كۆنەكان‬ ‫چارەس���ەربكەین‪ .‬بۆیە پێویس���تە هەوڵی ئەوە بدەین كە‬ ‫ئەم كێش���انە بە ڕێبازی س���ەردەمییانە چارەسەربكەین‪.‬‬ ‫پێویس���تە لەڕووی ئابووری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی و سیاس���ییەوە‬ ‫ڕێوش���وێنی تایبەتی لەتوركی���ادا پەیڕەوبكرێت‪ .‬ئەمەش‬ ‫مەس���ەلەیەكی ناوخۆیی توركیایە و ئەم مەس���ەلەیەیش‬ ‫تائێس���تا لەالیەن نوخبە سیاس���ییەكانی توركیا بەمجۆرە‬ ‫باسی لێوە نەكراوە‪ .‬ئەمە رەهەندی ناوخۆیی كێشەكەیە و‬ ‫بەاڵم كێشەكە رەهەندی دەرەكیشی هەیە‪ ،‬چونكە توركیا‬ ‫و هەرێمی كوردس���تان خاوەن س���نووری هاوبەشن‪ .‬بەو‬ ‫ماناییەی كە نیش���تەجێبووانی ئەمدیو و ئەودیوی سنوور‬ ‫بەزمانی كوردی قسە دەكەن‪ .‬لەبەرئەوە ئاساییكردنەوەی‬ ‫ئەم بارودۆخە شتێكی زۆر سروشتییە‪ .‬چونكە دانیشتوانی‬ ‫ئەمدیو و ئەودیو كاریگەری لەس���ەر یەكتری دەكەن‪ .‬بەو‬ ‫ماناییە كە ئەگەر بێتو پرس���ی كورد لەتوركیادا چارەسەر‬ ‫بكرێت ئەوكاتە چارەسەركردنی ئەم پرسە دەبێتە هۆكاری‬ ‫ئاس���اییبوونەوە و پەرەس���ەندنی پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫توركیا و هەرێمی كوردس���تان‪ .‬تا دوێنی پەیوەندییەكانی‬ ‫نێ���وان توركیا و هەرێمی كوردس���تان ئاڵ���ۆز بوون‪ ،‬هەم‬ ‫توركی���ا لەبەرامبەر بارزانی و ه���ەم بارزانیش لەبەرامبەر‬ ‫توركیا قسەی خراپیان دەكرد و توركیایش دانی بەبوونی‬ ‫دەس���ەاڵتێكی كوردی نەدەنا لەودیوی س���نوورەكەیەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا لەهەر رووێكەوە پەیوەندییەكان گۆڕانكارییان‬ ‫بەس���ەردا هاتووە‪ .‬لەرووی ئەمنییەوە ه���اوكاری یەكتری‬ ‫دەكەن‪ ،‬لەرووی سیاس���ی‪ ،‬س���تراتیژیی و ئابووریش���ەوە‬ ‫وەك���و هاوپەیمانی���ان لێهاتووە‪ .‬بەمەش ئ���ەو قۆناخەی‬ ‫رابردوو بەجێهێڵدرا و ئێستا پەیوەندییەكان پێیان ناوەتە‬ ‫قۆناخێكی تازە و بەخێرایی گەشە دەكەن و هیوادارم ئەم‬ ‫قوناخە هەنگاوی گەورەتر و دڵخۆشكەرتری بەدواوەبێت‪.‬‬ ‫گۆڕانی هەڵویس���تی توركیا لەبەرامبەر كوردەكانی عێراق‬ ‫كاریگەری لەسەر كوردەكانی توركیاش كردووە و هەر ئەم‬ ‫گۆڕانكارییەش دەبێتە هۆكارێك بۆ چارەسەركردنی پرسی‬ ‫كورد و دروس���تكردنی پەیوەندی دراوس���ێیەیەتی باش و‬ ‫بەهێز لەگ���ەڵ كوردەكانی عێراقدا‪ ،‬ئەم���ەش خزمەتێكی‬ ‫باش���بە چارەسەركردنی پرس���ی كورد دەكات‪ .‬لەبەرئەوە‬

‫>>>‬

‫توركیا ناتوانێ‬ ‫ببێتە زلهێزی‬ ‫ناوچەكە و بڕوا‬ ‫ناكەم ئامانجێكی‬ ‫بەمجۆرەی هەبێت‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ئەگەر توركی���ا پەیوەندییەكانی خۆی لەگ���ەڵ بارزانی و‬ ‫تاڵەبانی باش���تربكات ئەوكاتە بەئاس���انی دەتوانێ پرسی‬ ‫ك���ورد لەتوركی���ا چارەس���ەربكات‪ ،‬بەبڕوای م���ن توركیا‬ ‫بەمجۆرە دەیەوێ بەش���ێوەیەكی دووالیەنە پرس���ی كورد‬ ‫چارەسەربكات‪.‬‬ ‫‪ ‬س���ەردانەكەی وەزی���ری دەرەوەی توركیا بۆ هەولێر‬ ‫بناخەیەكی باش���ی بۆ پێوەندییەكانی هەردووال لەداهاتوو‬ ‫دانا و بەس���تەڵەكە سیاسییەكەی تواندەوە‪ .‬ئایا دەتوانین‬ ‫بڵێین لەداهاتوودا پەیوەندییەكانی نێوان ئانقەرە و هەولێر‬ ‫بەرەو ئاسۆیەكی گەشتر دەڕوات؟‬ ‫ بەڕاس���تی لەداهاتوودا پەیوەندییەكان���ی نێوان توركیا‬‫و هەرێم���ی كوردس���تان گۆڕانكارییەك���ی زۆر ئیجابییان‬ ‫بەسەردادێت‪ ،‬لەم رووەوە سەردانەكەی وەزیری دەرەوەی‬ ‫توركیا بۆ هەولێر الپەڕەیەكی نوێیە و دەبێتە سەرەتایەكی‬ ‫نوێش بۆ بەرەو پیش���ەوەبردنی پەیوەندییەكانی لەنێوان‬ ‫هەردووالدا‪ .‬من هیوادارم كە ئەم جۆرە هەنگاوانە بەردەوام‬ ‫بێ���ت و پێكەوە كاری هاوبەش���ی زۆرت���ر بكرێت‪ .‬نابێت‬ ‫دەستپێشخەرییە باشەكان یان هەنگاوە ئیجابییەكان بەبێ‬ ‫وەاڵم بمێنێت���ەوە‪ .‬لەڕووی ئابوورییەوە كێش���ەمان نییە‪،‬‬ ‫چونكە كومپانیا توركییەكان زۆربەیان لەهەرێمی كوردستاندا‬ ‫بەفراوانی كاردەكەن بەاڵم لەرووی كولتووری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‬ ‫و سیاس���ییەوە پێویس���تە هەردووال زیاتر لەیەكتری نزیك‬ ‫ببنەەوە و لەم رووەشەوە دیدار و چاوپێكەوتن لەنێوانیاندا‬ ‫بەردەوام بێت‪ .‬بەو ماناییەی كە تەنها بۆ یەكجار نەبێت و‬ ‫دواتر قوناخەكە تووشی چەقبەستن ببێت‪ .‬پێموایە لەدوای‬ ‫سەردانەكەی وەزیری دەرەوە و كردنەوەی كۆنسوڵخانەی‬ ‫توركی���ا لەهەولێر پەیوەندیی���ەكان رووبەڕووی قوناخێكی‬ ‫نوێتر و گەشاوەتر دەبنەوە‪.‬‬ ‫‪ ‬وەك دەزانین لەڕابردووا مامەڵەكردنی فەرمی توركیا‬ ‫لەگەڵ هەرێمی كوردس���تان هێڵی س���وور ب���وو‪ ،‬ئایا چی‬ ‫وایكرد ئەو هێڵە سوورانە لەالیەن توركیا بەرەو كاڵبوونەوە‬ ‫بچن‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬سەرنجدەدەین لەكاتێكدا توركیا بەردەوام‬ ‫بەبیان���ووی ش���ەڕكردن ل���ەدژی پەكەكە گون���د و ناوچە‬ ‫سنوورییەكانی هەرێمی كوردستانی تۆپباران دەكرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرامبەردا س���ەركردایەتی سیاس���ی كورد هەمیشە رژد‬ ‫بوون لەسەر چارەسەركردنی پرسی كورد بەرێگای دیالۆگ‬ ‫و ئاش���تی‪ ،‬ئایا بەكارهێنانی «هێزی نەرم» لەالیەن كورد‬ ‫و پێداگری هەرێمی كوردس���تان لەسەر گرتنەبەری رێبازی‬ ‫سیاس���ی و دیموكراسی چ كاریگەرییەكی لەسەر توركیا و‬ ‫پێڤاژۆی كرانەوەی دیموكراتی بەجێهێشت؟‬ ‫ س���ەیربكەن‪ ،‬تا س���اڵێك لەمەوبەر لەمدیو و ئەودیوی‬‫س���نووردا ه���ەردووال (مەبەس���ت پەكەك���ە و توركیایە)‬ ‫چاالكی س���ەربازییان ئەنجامدەدا‪ ،‬بەاڵم ه���ەردووال لەوە‬ ‫تێگەیش���تن كە چیتر بەڕێبازی سەربازی و لەڕێی چاالكی‬

‫‪29‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪30‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫سەربازییەوە ناتوانن بگەنە هیچ ئامانجێك‪ .‬بۆیە هەردووال‬ ‫لەوە تێگەیشتن كە رێبازی سەربازی تا شوێنێك دەڕوات‪.‬‬ ‫واڵتانی ئەوروپاش لەكاتی خۆیدا رووبەڕووی بارودۆخێكی‬ ‫بەمجۆرە بوونەتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوانیش لەكۆتاییدا گەیش���تنە‬ ‫ئەو ئاكامەی كە رێگەچارەی سەربازی ناتوانێ چارەسەری‬ ‫كێش���ەكان لەگەڵ خۆیدا بهێنێتەئاراوە‪ .‬بۆیە لەسەر هاتنە‬ ‫س���ەر مێزی دیالۆگ و دەس���تیان بەگفتوگۆ كرد‪ .‬ئێستا‬ ‫تورك و كوردیش هەر بەمجۆرە تێگەیش���توون كە چیدیكە‬ ‫ناتوانین بەرێبازی س���ەربازی كێش���ەكان چارەسەربكەن‪،‬‬ ‫لەبەرئ���ەوەی رێبازی دیموكراس���ی و دیالۆگیان هەڵبژارد‪.‬‬ ‫لەبنەڕەتدا كێشەیەكی ئیتنیكی هەیە‪ ،‬كە پێشتر لەواڵتانی‬ ‫دیكەی وەكو ئیس���پانیا و ئیرلەن���داش ئامادەگی هەبووە‪،‬‬ ‫تا واڵتی س���ێیەم ناوبژیوانی بۆ چارەسەركردنی كێشەكە‬ ‫كرد‪ .‬بەاڵم لەتوركیا مەس���ەلەكە نەختێك جیاوازە چونكە‬ ‫هەرێم���ی كوردس���تان دراوس���ێی توركیای���ە و لەالیەكی‬ ‫دیكەش���ەوە دەس���ەاڵتی كوردی لەهەرێمی كوردستان بۆ‬ ‫خۆی ناوبژیوانیكردنی ئەم مەس���ەلەیەی گرتۆتە ئەستۆی‬ ‫خۆی‪ .‬بۆیە رۆلی س���ەركردایەتی سیاسی كورد لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا لەم قوناخەدا رۆلێكی یەكجار ئیجابی و بەهێزە‬ ‫بووە‪ .‬ئەگەرچی پێش���تر دەس���ەاڵتی كوردیش لەبەرامبەر‬ ‫هەڕەش���ەكانی توركیادا كاردانەوەیەكی هەڕەشەئامێزانەی‬ ‫هەبوو‪ .‬بەاڵم كاتێك پەی بەو هەقیقەتە برد كە كێش���ەكە‬ ‫بەرێبازی سەربازی چارەسەرناكرێت بۆیە هەوڵیدا هاوكاری‬ ‫توركی���ا بكات ت���ا بتوانێ���ت بەرێگای دیالۆگ كێش���ەكە‬ ‫چارەس���ەربكات‪ .‬بەمجۆرە دەس���ەاڵتی ك���وردی ئەوەی‬ ‫س���ەلماند كە تا چ ڕادەیەك دەیەوێ خۆی نزیكی توركیا‬ ‫بكاتەوە‪ .‬لەبەرئەوە‪ ،‬ئەم هەڵویس���ت و سیاسەتە نەرمەی‬ ‫دەس���ەاڵتی كوردی بەكاریهێنا‪ ،‬كاریگەری زۆری لەس���ەر‬ ‫توركیا و پێڤاژۆی كرانەوەی دیموكراتی بەجێهێشت‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆرج���ار لێرە و لەوێ دەگوت���رێ توركیا مەرامێكی‬ ‫فراوانخوازیی هەیە و هەوڵەكانی پتر بەو ئاراستەیە دەڕوات‬ ‫بۆئەوەی ببێتە زلهێزێكی هەرێمی گەورە لەبەرامبەر ئێران‬ ‫و واڵتانی دیكەی ناوچەكە‪ ،‬بەاڵم ئایا ئەو سیاسەتەی كە‬ ‫ئێستا توركیا لەئاس���تی ناوخۆیی و دەرەكیدا پەیڕەوی‬ ‫دەكات دەتوان���ێ ئەو دەرفەتە بەتوركیا ببەخش���ێت كە‬ ‫ببێتە سوپەرپاوەرێكی ئیقلیمی یان توركیا لەبنەڕەتەوە‬ ‫باوەڕمەندە بەوەی ببێتە هێزێكی نەرمی هەرێمی؟‬ ‫ س���ەرنج ب���دەن‪ ،‬هەندێك دەس���تەواژەیان بەتوركیاوە‬‫بەس���تۆتەوە‪ ،‬كە من هیچ بڕوام بەو جۆرە دەستەواژانە‬ ‫نەبووە‪ ،‬چونك���ە دەزانم توركیا ناتوان���ێ ببێتە زلهێزی‬ ‫ناوچەكە و تا ئێستایش بڕوا ناكەم ئامانجێكی بەمجۆرەی‬ ‫هەبووبێت‪ .‬لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا بارودۆخی توركیا‬ ‫بەمش���ێوەیە لەبار نییە تا توركی���ا ببێتە زلهێز‪ ،‬ئەمریكا‬ ‫كە ئێس���تا وەكو زلهێز ناوزەدك���راوە‪ ،‬لەهەموو بارێكەوە‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫خاوەن هەلومەرجی باش بووە‪ ،‬رووسیاش ئێستا لەدوای‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤییەت لەڕووی ئابوورییەوە‬ ‫هەوڵی ئەوە دەدات كە ببێتە زلهێز‪ ،‬واڵتانی دیكەی وەكو‬ ‫چین‪-‬یش هەوڵدانێكی بەمجۆرەیان هەیە‪ .‬بەاڵم توركیا كە‬ ‫خاوەن مێژووییەكی دیار و رۆش���ن و خاوەن دەوڵەتێكی‬ ‫دیموكراس���ی و عەلمانیی���ە‪ ،‬پتر ب���ەوە باوەڕمەندە كە‬ ‫دیموكراس���ی زیاتر لەناوخۆیدا نەش���ونما ب���كات‪ .‬بۆیە‬ ‫توركیا ناتوانێ لەڕووی س���ەربازییەوە ببێتە زلهێز‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەڕووی دیموكراسییەوە دەتوانێ ببێتە هێزێكی ناوچەیی‪،‬‬ ‫ئێس���تا بەكردەوە هەوڵ بۆ ئەم ئامانجە دەدات‪ .‬توركیا‬ ‫خ���اوەن هەن���دێ تایبەتمەندییە ك���ە لەواڵتانی دیكەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناویندا ئ���ەو تایبەتمەندییانە بەدیناكرێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬توركی���ا هاوپەیمانی واڵتانی رۆژئاوایە‪ ،‬ئەندامی‬ ‫ناتۆی���ە و خەریكە دەبێتە ئەندام���ی یەكێتی ئەوروپا و‬ ‫لەزۆرب���ەی رێكخ���راوە گەورەكانی ئەوروپ���ادا ئەندامە و‬ ‫خ���اوەن ئابوورییەك���ی بەهێزە‪ .‬هەم���وو ئەمانە كۆمەڵە‬ ‫خەسڵەت و فاكتەرێكی بەهێزن كە لەنێو واڵتانی دیكەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناویندا بەدیناكرێت‪ .‬بێجگە لەمانەش‪ ،‬توركیا‬ ‫لەناوچەك���ەدا خاوەن ڕۆلێكی س���ەرەكەیە‪ ،‬هەوڵی ئەوە‬ ‫دەدات كە ئارامی و س���ەقامگیری لەناوچەكەدا بااڵدەست‬ ‫بێ���ت و ڕۆل���ی میانگیری گرتۆتە ئەس���تۆی خۆی‪ .‬بۆیە‬ ‫بتەوێ و نەتەوێ ئێس���تا توركیا ب���ۆ خۆی لەناوچەكەدا‬ ‫خاوەن هێزە‪ .‬من قەت بەمە ناڵێم زلهێزی ناوچەیی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەتوانم بڵێم هێزێكی نەرمی ناوچەیی‪.‬‬ ‫‪ ‬هەندێ لەچاودێرانی سیاس���ی‪ ،‬سیاسەتی ئێستای‬ ‫توركیا دەرهەق بەدەر و دراوسێكانیدا بەزیندووكردنەوەی‬ ‫ئیمپراتۆری���ای عوس���مانی دەچوێن���ن‪ ،‬وەك ئەوەی ئەو‬ ‫سیاسەتە لەناوەڕۆكدا بەڕەنگی كۆلۆنیالیزمی ئیمپراتۆریانە‬ ‫بۆیاخ كرابێت‪ .‬ئایا سیاسەتی دەرەوەی توركیا لەبەرامبەر‬ ‫دەرودراوسێكانیدا بەڕاستی عوسمانیزمێكی تازەیە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بەمشێوەیە نییە‪ ،‬ئەی پشت بەچی دەبەستێت؟!‬ ‫ لەس���ەر نەخش���ەی جیهان پێگەی جوگرافی توركیا وا‬‫هەڵكەوتووە‪ ،‬كە دەیكاتە خاوەن رۆڵێكی س���تراتیژیی‪،‬‬ ‫ب���ەو ماناییەی كە ئێس���تا توركیا پ���ردی نێوان واڵتانی‬ ‫خۆره���ەاڵت و خۆرئاواییە‪ ،‬بەاڵ بەداخەوە هەندێك كەس‬ ‫دەڵێن ك���ە توركیا لەهەوڵی ئەوەدای���ە پەیوەندییەكانی‬ ‫خۆی لەگەڵ ئەو واڵتانەی كە لەرابردوودا پارچەیەك بوون‬ ‫لەئیمپراتۆریای عوس���مانی ئاس���اییبكاتەوە تا بەمجۆرە‬ ‫بااڵدەس���تی دەوران���ی عوس���مانییەكان زیندووبكاتەوە‬ ‫بۆئەوەی بەس���ەر ئەم واڵتانەدا زاڵ و سەردەس���ت بێت‪.‬‬ ‫من لەزۆربەی وتار و نووس���ینەكانی خۆمدا باس���ی ئەم‬ ‫شتەم كردووە‪ .‬رەنگە هەندێك كەس لەتوركیادا شتی وا‬ ‫بڵێن و زۆرجار بەعوسمانیەتێكی تازەی ناودەبەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمە تەنیا خەیاڵە‪ .‬من بڕوا ناكەم توركیا ئامانجێكی لەم‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫چەشنەی هەبێت كە هەوڵبدات سیستمی نیو عوسمانیزم‬ ‫دابمەزرێنێت‪ .‬راستە‪ ،‬ئێستا توركیا پەیوەندییەكانی خۆی‬ ‫لەگ���ەڵ ئەو واڵتانەی كە بەش���ێك بوونە لەئیمپراتۆریای‬ ‫عوسمانی بەهێزتر و ئاساییتر دەكاتەوە بەاڵم بونیاتنانی‬ ‫سیستمی نیو عۆسمانیزم لەم سەردەمەدا لەالیەن توركیاوە‬ ‫لەوەهمێكی سیاسیی بەمالوە هیچی دیكە نییە‪ .‬بڕوا ناكەم‬ ‫توركیا بەدوای وەهمێكی بەمجۆرەدا بچێت‪ .‬ئەمە چەندە‬ ‫وەهمییە هەر ئەوەندەش بێ بایەخ و ئەرزشە‪ .‬بەاڵم ئەو‬ ‫شتەی كە ئێستا پێویس���تە توركیا ئەنجامیبدات ئەوەیە‬ ‫ك���ە لەگەڵ تەواوی واڵتانی ناوچەك���ە لەهەموو بارێكەوە‬ ‫پەیوەندییەكانی خۆی باش���تر و بەرفراوانتر بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر توركیا بیەوێت دەسەاڵت و هەژموونی خۆی بەسەر‬ ‫ئەو واڵتانە بسەپێنێت ئەوكاتە توركیا هەڵەیەكی گەورە‬ ‫دەكات و باجێكی گەورەش دەدات‪ .‬بۆیە پێموانییە توركیا‬ ‫هەڵەیەكی بەمجۆرە بكات‪ .‬زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆریای‬ ‫عوس���مانی لەالیەن توركیاوە تەنیا ش���ێتایەتییە و هیچ‬ ‫دیكە‪ .‬دامەزراندنی سیس���تمێكی عوسمانی نوێ دەبێتە‬ ‫مایەی هاتنە ئاراوەی سیس���تەمێكی نوێی كۆلۆنیالیزمی‬ ‫كە توركیاش ئێس���تا ناتوانێ هەنگاوێكی لەم چەش���نە‬ ‫بنێت‪ .‬چونك���ە توركیا لەناوخۆیدا بەدەس���ت كۆمەڵێك‬ ‫كێشەوە گیرۆدە بووە‪ .‬بەاڵم توركیا دەتوانێ لەگەڵ ئەو‬ ‫واڵتانەدا پەیوەندییەكانی خۆی بەهێزتر بكات و لەرووی‬ ‫دیپلۆماسی و هەماهەنگییەوە‪ ،‬پەیوەندی باشی سیاسی‪،‬‬ ‫ئابووری‪ ،‬كۆمەاڵیەت���ی و كولتووریش لەگەڵ ئەو واڵتانە‬ ‫ببەس���تێت بۆئ���ەوەی ببێتە خاوەن ف���ەزڵ و كاریگەری‬ ‫لەناوچەكە‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێس���تا لەنێو كوردەكانی عێراقدا بۆچوونێك هەیە‬ ‫ك���ە داوا دەكات هەرێمی كوردس���تان لەرێگای توركیاوە‬ ‫بەڕووی دنیادا بكرێتەوە‪ ،‬پتر لەوەی لەگەڵ عەرەبەكاندا‬ ‫نزیكبێتەوە‪ .‬لەم سۆنگەیەوە ئێوەش لەو بڕوایەدانین كە‬ ‫چارەنووسێكی هاوبەش كورد و تورك لەرۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫لێكنزیكدەكاتەوە؟‬ ‫ من لەپەیامی ئێوە تێدەگەم‪ ،‬پێویستە توركیاش بەباشی‬‫لەم هەقیقەتە تێبگات‪ .‬كێش���ەی توركیا و كوردەكان تا‬ ‫ئێس���تا كێشەی متمانە بووە‪ ،‬لەبەرئەوە پێویستە توركیا‬ ‫و كورد لەم مەس���ەلەیە تێبگەن‪ ،‬بەتایبەتیش پێویستە‬ ‫توركیا متمانە بەكوردەكان ببەخش���ێت و بەهەمانشێوە‬ ‫كوردەكانی���ش بەهەنگاوەكان���ی توركی���ا باوەڕمەندبن‪،‬‬ ‫بەمجۆرە دەتوانین قەیران���ی متمانە تێپەڕێنین بۆئەوەی‬ ‫رێبازی ئاش���تی و دیالۆگی سیاس���یی قوڵت���ر ببێتەوە‬ ‫لەنێوانماندا‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆر سوپاس بۆ ئەم دەرفەتە؟‬ ‫‪ -‬منیش سوپاسی ئێوە دەكەم و خاوەن لوتفن‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪32‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫نووسەر و رۆژنامەنووسی ناوداری تورك محەمەد‬ ‫عەلی بیراند‪ ،‬یەكێكە لەپۆپولەرترین رۆژنامەنووسی‬ ‫توركیا و پێشكەشكاری بەرنامەی (‪ 32‬رۆژ)ە لەكەناڵی‬ ‫‪ CNNturk‬و نووسەری رۆژنامەی میللیەتە‬ ‫لەگروپی میدیایی دۆغان‪ .‬ئەوكاتەی ئێمە لەگەڵ‬ ‫ئومووری كوڕییەوە لەئیستانبوڵ سەردانمانكرد‪،‬‬ ‫لەگۆشەیەكی زانكۆی بیلگەدا سەرگەرمی ئامادەكردنی‬ ‫پرۆگرامە تەلەڤزیۆنییەكەی (‪ 32‬رۆژ= ‪)32GUN‬‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫بیراند بەڕۆژنامەنووسێكی جیهانی دادەنرێت و دیداری‬ ‫لەگەڵ زۆربەی سەرۆكەكانی دنیا سازكردووە و‬ ‫پێوەندییەكی تایبەتیشی لەگەڵ كاك مسعود بارزانی‬ ‫و مام جەاللدا هەیە‪ ،‬یەكێكیشە لەو كەسایەتیە‬ ‫ئیعالمییە توركانەی كە زۆر باوەڕی بەڕێبازی‬ ‫دیالۆگ و دانوستان لەگەڵ هەرێمی كوردستانی‬ ‫عێراق هەیە و بەردەوام رەخنەی خەمساردی و‬ ‫بێباكی لە دەسەاڵتدارانی واڵتەكەی دەگرێت لەمەڕ‬ ‫پێوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمدا‪ ،‬كە پێیوایە‬ ‫تائێستا لەئاستی پێویستدا نەچۆتە پێشەوە‪.‬‬ ‫محەمەد عەلی بیراند لەو باوەڕەدایە‪ ،‬ئەگەر توركیا‬ ‫ڕەوت و ڕێبازێكی نوێ بۆ چارەسەری كێشەی كورد‬ ‫نەدۆزێتەوە‪ ،‬ئەوا نەوەكانی داهاتوو داوای حیسابیان‬ ‫لێدەكەن‪ .‬هەروەك دەڵێت «پێویستە ئێمە خۆمان‬ ‫هەڵنەخەڵەتێنین و بارودۆخی ئێستای پەكەكە‬ ‫بەهێزەكانی ناوچەكە و بارزانی گرێ نەدەین و‬ ‫هۆكاری پشتیوانییەكانی پەكەكە ببینین و نەترسین‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێمە ئێستا ئەو پرسیارانە لەخۆمان نەكەین و‬ ‫ڕێگای نوێ بۆ چارەسەری پرسی كورد پەیدانەكەین‬ ‫ئەوا لەپاشەڕۆژدا لەگەڵ نەوەكانمان ڕووبەڕووی‬ ‫لێپرسینەوە دەبینەوە»‪ .‬بیراند لەسەر رەخنەگرتن‬ ‫لەسیاسەتی دەوڵەت و هەڵوێستە بوێرانەكانی چەندین‬ ‫جار رووبەڕووی هەڕەشە و چاوسووركردنەوە هاتووە‬ ‫و تەنانەت رێكخراوی ئەرگەنەكۆن چەند كەسێكی‬ ‫وەزیفەدار كرد بۆئەوەی بیكوژن‪ .‬هەروەك خۆی‬ ‫روونیكردەوە‪ ،‬كە هەندێ لەو ئەندامانەی ئەرگەنەكۆن‬ ‫ئێستا دەستگیركراون‪ ،‬گوشاریان بۆ هێناوە و‬ ‫هەڕەشەیان لەكوڕەكەشی كردووە كە ئەوكات‬ ‫لەئەمریكا دەیخوێند‪.‬‬ ‫محەمەد عەلی بیراند لەو دیمانە تایبەتییەدا لەگەڵ‬ ‫گۆڤاری توركیاناسی‪ ،‬تیشك دەخاتە سەر چەند‬ ‫تەوەرێكی گرنگ و هەستیار لەمەڕ چارەسەری‬ ‫كێشەی كورد و ئاسۆی پێوەندییەكانی توركیا و‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬

‫‪ ‬توركیا لەڕابردوو سیاس���ەتێكی پارادۆكس و ناواقیعی لەبەرامبەر كوردان پێڕەو‬ ‫دەكرد‪ ،‬ئەو سیاسەتە ناجێگیرەی توركیا پێگەی توركیاشی لەسەر ئاستی ناوچەكە‬ ‫و جیه���ان الوازكردبوو‪ .‬تەنانەت بەش���ێوەیەكی زۆر لەخۆباییان���ە مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫كورد دەكرد‪ ،‬پێتوایە ئێس���تا ئەنقەرە چۆن لەدەوروبەری خۆی دەڕوانێت بەتایبەتی‬ ‫لەنزیكبوونەوەی ئەمجارەی لەگەڵ كورددا؟‬ ‫ لەڕاس���تیدا‪ ،‬ئێستا توركیا بەشێوەیەكی دروست سەیری پێڤاژۆ و پێشكەوتنەكان‬‫دەكات‪ ،‬بەتایبەت���ی لەس���ازكردنی پەیوەندی���ی لەگەڵ كوردەكان ب���ۆ یەكەمجارە‬ ‫بەش���ێوەیەكی تەندروس���ت مامەڵە دەكات‪ .‬بەاڵم مرۆڤ ناتوانێت بەراوردی توركیا‬ ‫لەگەڵ واڵتانی ناوچەكە و رۆژهەاڵت بكات‪ .‬لەبەرئەوەی رەوش���ی ئەو واڵتانە لەگەڵ‬ ‫توركی���ا زۆر جیاوازە‪ .‬توركیا بڕیاریداوە بناخەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردەكانی‬ ‫عێراق و كوردەكانی توركیا بەش���ێوەیەكی تەندروستتر و حەكیمانەتر دابمەزرێنێ‪.‬‬ ‫هەڵبەت���ە ئ���ەم بڕیارە تۆزێك دواكەوت���ووە و كارێكی پڕ لەهەوراز و نش���ێو بووە‪.‬‬ ‫هەروەك پێش���بینی دەكرێت لەجێبەجێكردنیدا زەحمەتی زیاتر ببینرێت‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫بڕیارە داهاتوویەكی باش بۆ توركیا دابین دەكات‪.‬‬ ‫‪ ‬توركی���ا لەڕابردوو خوازیاری ئەوە بوو بەڕێگاچارەی س���ەربازی پرس���ی كورد‬ ‫چارەسەربكات‪ ،‬بەاڵم ئێس���تا دەبینین لەهەوڵی ئەوەدایە بەشێوەیەكی دیپلۆماسی‬ ‫نزیكی ئەو مەس���ەلە دەبێتەوە‪ .‬دەكرێت بزانین چی ش���تێك توركیای گەیاندە ئەو‬ ‫بڕوایەی كە پرسی كورد بەڕێگەچارەی سیاسی چارەسەربكات؟‬ ‫ توركیا گەیش���تۆتە ئەو بڕوایەی كە پرس���ەكە بەچەك و ڕێگەچارەی س���ەربازی‬‫چارەسەرناكرێت‪ .‬هەروەها تێڕوانینی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی گۆڕانی بەسەرداهاتووە‪،‬‬ ‫بەتایبەت���ی كە تێڕوانینی ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپا گۆڕاوە‪ ،‬ئەوان س���ەرچاوەی‬ ‫یارمەتییەكان بۆ ‪ PKK‬وشككرد‪ .‬ئەمەریكا و یەكێتی ئەوروپا گەیشتنە ئەو بڕوایەی‬ ‫لەمڕۆ بەدواوە لەگەڵ تیرۆر هیچ ئەنجامێك بەدەس���تنایەت‪ .‬خاڵی دیكە ئەوەیە كە‬ ‫كوردەكانی باكووری عێراقیش گەیش���تنە ئەو بڕوایەی ئەگەر پشت بەشیعە و ئێران‬ ‫و سوونە نەبەستن‪ ،‬لەجێگای ئەواندا پشت بەتوركیا ببەستن ئەوا پەیوەندییەكانیان‬ ‫باش���تر دەبێت‪ .‬ئەم خااڵنە وایكرد توركیا دەس���ت بە پێڤاژۆیەكی سیاسی بكات بۆ‬ ‫چارەسەركردنی پرسی كورد‪.‬‬ ‫‪ ‬دوای ئەوەی قۆناخی كرانەوەی دیموكراتی بەڕووی كورد لەتوركیا دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستانیش گۆڕانكاری گرنگی بەخۆیەوە‬ ‫بین���ی‪ ،‬ئایا ئێوە چۆن ئ���ەم پەیوەندییانە ش���رۆڤە دەك���ەن؟ پێتانوایە دواڕۆژی‬ ‫پەیوەندییەكانی توركیا و هەرێمی كوردستان بەرەو كوێ دەڕوات؟‬ ‫ لەس���ەرەتای راگەیاندنی پرۆس���ەی كرانەوەی دیموكراتی تائێس���تا‪ ،‬توركیا زۆر‬‫بەگرنگەوە لەرۆڵی كوردس���تانی عێ���راق دەڕوانێت‪ .‬لەبەرئەوەی ه���ەردوو بەڕێزان‬ ‫تاڵەبان���ی و بارزان���ی هەنگاو دەنێن‪ .‬ئەگەر توركیا هەن���گاو بنێت‪ ،‬ئەوا تاڵەبانی و‬ ‫بارزانی راناوەس���تن ئەوانیش هەنگاوی تازە هەڵدەگرن‪ ،‬وەكو تەماش���اكەر و بەبێ‬ ‫رۆڵ ناوەس���تن‪ .‬هاوكات ئەگەر هەردووال لەگەڵ یەكتری هەنگاو بنێن ئەوا پرۆسەكە‬ ‫جددیتر دەبێت‪ .‬هەر بۆیە ئەگەر ئەم كرانەوەیە ئێستاش ئەنجامگیری نەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەر سەركەوتن دەبێتە دوا ئاكامی‪ ،‬ئەم پرسە ماوەیەكی زۆری پێویستە لەبەرئەوەی‬ ‫مەس���ەلەكە ئاسان نییە بەڵكو پێویس���تی بەهەنگاوی قۆناخبەندیانە و پرۆسەیەكی‬ ‫مێژووكرد هەیە‪ .‬لێرەدا گرنگترین ش���ت ئەوەیە كە ‪ PKK‬پاسیڤ و بێ رۆڵ بووە‪.‬‬ ‫پێموایە ئەگەر بەمش���ێوەیە نەبێت ئەوا پرس���ی كورد چارەسەر نابێت‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫گرنگترین دەس���كەوت ئەوەیە تیرۆریزم نەمێنێ‪ ،‬داخوازی چارەس���ەری سیاسیانە‬ ‫س���ەرهەڵبدات‪ .‬واتە كورد داخوازییەكانیان بەش���ێوازی سیاس���یانە بەرزبكەنەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش گونجاوترین رێگەچارەیە‪.‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ محەمەد عەلی بیراند‬

‫«ئێوە یەك بەرژەوەندی بۆ ئێمە مسۆگەربكەن‬ ‫لەبەرامبەردا ئێمە هەزار بەرژەوەندیتان‬ ‫دەخەینە ژێر گرەنتییەوە»‬

‫‪33‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪34‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪ ‬كاریگەری سیاسی س���ەركردایەتی سیاسیی كورد‬ ‫لەهەرێمی كوردس���تان‪ ،‬بەتایبەتی بارزانی و تاڵەبانی‬ ‫لەسەر سیاسەتی كرانەوەی دیموكراتی لەتوركیا چۆن‬ ‫هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ كاریگەرییەك���ی زۆر ئەرێنیان هەیە‪ ،‬هەردوو بەڕێزان‬‫تاڵەبان���ی و بارزان���ی كاریگ���ەری گەورەی���ان هەیە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی���ش بارزانی‪ ،‬ه���اوكات تاڵەبانیش بوێری و‬ ‫جەس���ارەتی بەخشییە توركیا‪ ،‬بەتوركیای گوت ئەگەر‬ ‫ئێوە هەن���گاو بنێن‪ ،‬ئێمەش پش���تیوانیتان دەكەین‪.‬‬ ‫بێگوم���ان توركیا لەم روەووە هەن���گاو دەنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەخوازێت ه���ەر هیچ نەبێ���ت بارزان���ی بزووتنەوەی‬ ‫چەكداری ‪ PKK‬بچ���ووك بكاتەوە‪ ،‬یاخود هەرچۆنێك‬ ‫بێت وەكو رابردوو هەڵسوكەوت نەكات‪.‬‬ ‫‪ ‬لەنێو ئەو پرۆس���ەیەی ئێستا توركیا كاری لەسەر‬ ‫دەكات‪ ،‬هەندێ هێزی نێودەوڵەتیش تێیدا بەش���دارن‪،‬‬ ‫وەكو یەكێتی ئەوروپا و ئەمەریكا‪ ،‬ئێوە رۆڵی ئەمەریكا‬ ‫و یەكێتی ئەوروپا چۆن دەبینن؟‬ ‫ ل���ەم پێڤاژۆی���ەدا رۆڵی���ان زۆر گرنگ���ە‪ ،‬ئەوكاتەی‬‫ئەمەری���كا پاشەكش���ێ بەهێزەكانی لەعێ���راق بكات‪،‬‬ ‫ئەوا ئارامی و س���ەقامگیری باكووری عێراق بۆ توركیا‬ ‫بەجێدەهێڵێ‪ .‬وات���ە ئەگەر توركیا بەهێزبێت باكووری‬ ‫عێراقی���ش بەهێزدەبێ���ت‪ .‬هاوكات داخ���وازی یەكێتی‬ ‫ئەوروپ���ا لەبەرامبەر تیرۆر تۆمار كراوە‪ ،‬لەبەر ئەمەش‬ ‫لە دژیان دەجەنگن‪ ،‬واتە هەردووالیەن روویان لە ‪PKK‬‬ ‫كردووە بۆ ئەوەی چەك دابنێت و دەس���ت بە خەباتی‬ ‫سیاسی بكات‪.‬‬ ‫‪ ‬هەن���دێ لەچاودێرانی سیاس���ی ل���ەو بڕوایەدان‪،‬‬ ‫مەس���ەلەی وزە و كاریگەری سەرچاوە سروشتییەكان‬ ‫لەهەرێمی كوردستان رۆڵیان لەنێو ئەم گۆڕانكارییانەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬ئێوە ئەم تێڕوانینە چۆن شرۆڤە دەكەن؟‬ ‫ راستە‪ ،‬دەشێ دۆزینەوە و بەرهەمهێنانی سەرچاوەی‬‫سروش���تی رۆڵی هەبێت بەاڵم رۆڵێكی زۆر گرنگ نییە‪،‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا گرنگە تی���رۆری ‪ PKK‬كۆتایی پێبێت‪.‬‬ ‫واتە ئەم نەوت و گازە بەگش���تی لەهەرێمی كوردستان‬ ‫تەنی���ا بەرنامەی كارەكەیە‪ ،‬ئامانجی بنچینەیی كارەكە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو ئامانجی س���ەرەكی كارەكە نەهێش���تنی‬ ‫تیرۆری ‪ PKK‬یە لەرەگوریشەدا‪.‬‬ ‫‪ ‬پێتوای���ە كران���ەوە و نزیكبوون���ەوەی ئەمجارەی‬ ‫دەوڵەتی توركیا لەبەرامبەر هەرێم‪ ،‬نزیكبوونەوەیەكی‬ ‫ستراتیژی و سەمیمی بێت؟ ئایا ئەو كرانەوەیە چەندە‬ ‫نیازپاكی تێدایە؟!‬ ‫ توكیا ناچارە نیازی پاك بێت و هەنگاوی ستراتیژی‬‫بگرێتەبەر‪ ،‬لەبەرئ���ەوەی لەپێوەندی نێوان دەوڵەتاندا‬ ‫نیازپاكی نییە‪ ،‬هەرك���ەس بەدوای بەرژەوەندی خۆیدا‬

‫دەگەڕێ���ت‪ .‬لێ���رەدا بەرژەوەن���دی هاوب���ەش هەیە‪،‬‬ ‫بەرژەوەن���دی باكووری عێ���راق لەوەدایە پش���تیوانی‬ ‫لەتوركیا بكات‪ .‬ئەگەر رۆژێك لەرۆژان شیعە و سوننە‬ ‫بچنە سەنگەرێكەوە و لەدژیان بوەستنەوە ئەوا هەرێمی‬ ‫كوردس���تان ناچ���ارە پەنا بۆ توركیا بب���ات‪ .‬خاڵێكی >>>‬ ‫دیك���ە ئەوەیە‪ ،‬ئەگەر هەرێمی كوردس���تان لەدوارۆژدا‬ ‫توركیا بۆ‬ ‫بیەوێ نەوت و گاز لەرێگای توركیاوە بفرۆش���ێت ئەوا‬ ‫پەیوەندی‬ ‫وا گونجاوت���رە بەرژەوەندییەكان���ی خۆی رەچاوبكات‪ .‬ستراتیژی لەگەڵ‬ ‫توركیاش بەرژەوەندی لەوەدایە لەهەڕەشەی تیرۆریزم‬ ‫هەرێم هەنگاو‬ ‫رزگاری بێ���ت‪ ،‬ل���ەم بەرژەوەندیان���ەش گەورەتر هیچ‬ ‫دەنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەرژەوەندی دیكەی نییە‪.‬‬ ‫دەخوازێت هیچ‬ ‫‪ ‬هەرێم���ی كوردس���تانی عێ���راق لەنزیكبوونەوە و‬ ‫نەبێت بارزانی‬ ‫عێراق‬ ‫مامەڵەك���ردن لەگ���ەڵ ش���یعە و س���وننەكانی‬ ‫بزووتنەوەی‬ ‫هەمیش���ە مەس���افەیەكی بۆ خ���ۆی هێش���تۆتەوە و‬ ‫چەكداری ‪PKK‬‬ ‫بەردەوام هەوڵ���دەدات توركیا رازی ب���كات بۆئەوەی‬ ‫بچووك بكاتەوە‬ ‫پش���تیوانی لەداواكارییەكانی كورد بكات و ئاستەنگی‬ ‫بۆ دروستنەكات‪ ،‬ئایا ئێوە ئەم هەڵوێستەی حكومەتی‬ ‫هەرێم چۆن لێكدەدەنەوە؟‬ ‫ بەڵێ راستە من س���ەرنج دەدەم لەنێو رووداوەكانی‬‫عێراقدا شیعە لەالیەن ئێرانەوە پشتیوانیان لێدەكرێت‬ ‫و سوننەش لەالیەن زۆرینەی واڵتانی عەرەبییەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫گرنگ���ە كوردەكانیش لەالیەن توركی���اوە ئامێزیان بۆ‬ ‫بكرێتەوە و پشتیوانی بكرێن‪ .‬لەم روانگەیەوە‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردس���تان كارێكی زۆر ژێران���ە دەكات‪ ،‬من كارێكی‬ ‫زۆر باش���ە كە بەڕێز بارزانی سیاس���ەتێكی لەمجۆرەی‬ ‫گرتۆتەبەر‪ ،‬چونكە ئەگەر هەرێمی كوردس���تان لەگەڵ‬ ‫توركیا ش���ەڕ ب���كات ئەوا هیچ قازانج ن���اكات‪ .‬بەڵكو‬ ‫قازانجی لەوەدایە لەگەڵ توركیا كاربكات و سیاسەتی‬ ‫خۆی هاوئاهەنگ بكات‪.‬‬ ‫‪ ‬بڕیاروای���ە لەكۆتای���ی س���اڵی ‪ 2011‬دا هێزەكانی >>>‬ ‫ئەمەری���كا لەعێراق بەتەواوی پاشەكش���ێ بكەن‪ ،‬ئایا ئەوكاتەی ئەمەریكا‬ ‫پاشەكشێ‬ ‫ئەوكات���ەی ئەمەریكا هێزەكانی لەعێراق كێش���ایەوە‪،‬‬ ‫بەهێزەكانی‬ ‫پێـتوانیی���ە جارێكی دیكە ئاڵ���ۆزی لەنێوان توركیا و‬ ‫لەعێراق بكات‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستان دەست پێبكاتەوە؟‬ ‫ئەوا ئارامی‬ ‫ نەخێ���ر مومكین نییە وەه���ا دۆخێك بێتە ئاراوە كە‬‫و سەقامگیری‬ ‫دووبارە ش���ەڕ و بارگرژی سیاس���یی سەرهەڵبداتەوە‪.‬‬ ‫باكووری عێراق‬ ‫ه���ۆكاری ئاس���اییكردنەوەی پێوەندییەكانی توركیا و‬ ‫بۆ توركیا‬ ‫هەرێمی كوردس���تانی عێراق بۆ ئ���ەوە ناگەڕێتەوە كە‬ ‫بەجێدەهێڵێ‬ ‫ئەمری���كا لەناوچەكەیە یان ئەگ���ەر ئەمریكا هێزەكانی‬ ‫كێش���ایەوە ش���ەڕ دەس���ت پێدەكات‪ .‬بۆی���ە من لەو‬ ‫بڕوای���ەدا نیم لەدوای كش���انەوەی هێزەكانی ئەمەریكا‬ ‫ش���ەڕ و ئاڵۆزی لەنێوان توركیا و هەرێمی كوردستان‬ ‫سەرهەڵبداتەوە‪.‬‬ ‫‪ ‬یەكێ���ك لەگەورەتری���ن ئاس���تەنگەكانی بەردەم‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫پرۆسەی كرانەوەی دیموكراتی رۆڵی نێگەتیڤانەی هێزە‬ ‫بەرهەڵس���تكارەكانی وەك (‪ MHP‬و ‪)CHP‬یە‪ ،‬ئایا‬ ‫بوونی ئۆپۆزس���یۆنێكی نەتەوەپەرست و ستاتۆپارێز‬ ‫چ كاریگەرییەك لەس���ەر پرۆسەكە بەجێدەهێڵێ؟ ئەو‬ ‫پارتان���ە تاچەند دەتوانن ئاس���تەنگ بۆ ئ���ەم پێڤاژۆ‬ ‫سیاسییە دروستبكەن؟‬ ‫ هەركاتێ���ك هەن���گاوی س���تراتیژی هەڵدەگیرێ���ت‪،‬‬‫دەبێ چاوەڕێی ئەوەش بكەین كە لەنێو رای گش���تیدا‬ ‫هەندێك دەنگی ناڕەزایی سەرهەڵبدات‪ .‬بۆیە ناڕەزایی‬ ‫ئۆپۆزس���یۆنی توركیا شتێكی ئاس���اییە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫س���ەردەمدا نامێن���ێ‪ .‬هەر كاتێ���ك تیرۆریزمی ‪PKK‬‬ ‫كۆتای���ی پێبێت ئ���ەوا مومكین نییە لەنێ���وان توركیا‬ ‫و هەرێمی كوردس���تاندا هیچ كێش���ەیەك دەركەوێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی بە بنكۆڵكردنی كێشەی پەكەكە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫كێش���ەكان نامێنن‪ .‬راستە پێویستە كێشەكانی توركیا‬ ‫چارەس���ەرببێت‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەردا پێویس���تە الیەنی‬ ‫دووەم پش���تگیری لێبكات‪ .‬پێویستە بیر لەچارەسەری‬ ‫سەربازی نەكەینەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی كێشەكان بەلۆژیكی‬ ‫سەربازی چارەسەرناكرێن‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆرجار دەگوترێت ئەو قۆناخە نوێیەی ئێستا لەتوركیا‬ ‫دەستیپێكردووە دەگەڕێتەوە بۆ فەزڵ و كۆششی گەورەی‬ ‫تۆرگ���ۆت ئۆزال‪ ،‬ئایا دەورانی ئ���ۆزاڵ تاچەند كاریگەری‬ ‫لەسەر دەستپێكردنی ئەم قۆناخە هەیە؟‬ ‫ بێگوم���ان هەنگاوە س���ەرەتاییەكان لەس���ەردەمی‬‫خوالێخۆش���بوو تورگ���ۆت ئۆزال دەس���تی پێكردووە‪.‬‬ ‫بۆ یەكەمجار تورگۆت ئۆزال هەنگاوی بۆ س���ازكردنی‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستانی عێراق هەڵگرت‪.‬‬ ‫هەروەها یەكەمجار ئەو گوتی ئێمە داوای دامەزراندنی‬ ‫قەوارەیەك���ی فیدراڵی بۆ باكووری عێراق دەكەین‪ .‬ئەو‬ ‫كۆمەڵێك هەنگاوی بوێرانەی دەست پێكرد‪ ،‬ئەمڕۆ رۆژ‬ ‫لەدوای رۆژ هەنگاوەكان فراوانتر دەبێت‪ .‬لێرەدا خاڵێكی‬ ‫زۆر گرنگ هەیە پێویس���تە كوردستانی باكووری عێراق‬ ‫بیزانن‪ ،‬توركیا دەتوانێت زۆر ش���ت بداتە كوردستانی‬ ‫عێراق و دەتوانێت زۆر ش���ت نەدات‪ .‬ئەگەر ئێوە یەك‬ ‫بەرژەوەندی بۆ ئێمە مسۆگەربكەن‪ ،‬لەبەرامبەردا ئێمە‬ ‫هەزار بەرژەوەندیتان بۆ دەخەینە ژێر گرەنتییەوە‪ ،‬تەنیا‬ ‫یەك شت هەیە‪ ،‬ئەویش نەهێشتنی ‪ .PKK‬من دەزانم‬ ‫ئێوە ناتوانن بچنە قەندیل شەڕیان لەگەڵ بكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رای گشتی ئەمە قەبووڵ ناكات (مەبەستی رای گشتی‬ ‫توركیایە)‪ .‬بۆیە نابێت حكومەتی هەرێمی كوردس���تان‬ ‫پەیوەندی دوو س���ەرەی هەبێت هەم لەگەڵ توركیا و‬ ‫هەم لەگەڵ ‪ PKK‬دا‪ ،‬ئەگەر بەڕاس���تی كوردس���تانی‬ ‫عێراق دەیەوێ بەئارامی و خۆشی و دەوڵەمەندی بژین‬ ‫ئەوا پێویستە خۆیان لەم ئیزدیواجیەتە رزگاربكەن‪.‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫محەمەد عەلی بیراند لەچەند دێڕێكدا‪:‬‬ ‫ محەمەد عەلی بیراند لە ‪9‬ی مانگی حوزەیرانی ‪ 1941‬لەش����اری ئیستانبوڵ‬‫لەدایكبووە‪ .‬كوڕی مڕوەت و عیزەت بیراندە‪.‬‬ ‫ لەقوتابخانەی گەاڵتەسەرای دا خوێندوویەتی‪.‬‬‫ لەساڵی ‪ 1964‬دا دەستی بەكاری پیشەیی لەڕۆژنامەی میللیەتدا كردووە‪.‬‬‫ لەڕۆژنامەكانی سەباح و میللیەت و توركیش دەیلی نیوزدا نووسیویەتی‪.‬‬‫ لەكەناڵەكان����ی ‪ TRT‬و ‪ ShowTv‬كاریكردووە‪ ،‬هاوكات پێشكەش����كار‬‫و بێژەری هەواڵی ‪ ShowTv‬بووە لەس����ااڵنی (‪ .)1995 -1992‬ئێس����تاش‬ ‫یەكێك����ە لەبەڕێوەبەرەكان����ی كەناڵ����ی ‪ .CNNturk‬لەكەناڵ����ی ناوبراودا‬ ‫هەواڵ����ی ڕۆژان����ە و بەرنامەی (‪ 32‬ڕۆژ) و لەكەناڵی (‪)Dtv‬یش����دا بێژەری‬ ‫دەنگووباسە‪.‬‬ ‫ ژیانی هاوس����ەری پێكهێن����اوە و خاوەن����ی منداڵێكە بەناوی‬‫ئومور‪.‬‬ ‫ ش����ارەزایی لەزمانەكانی فەڕەنسی و‬‫ئینگلیزیدا هەیە‪.‬‬ ‫ بەپێی بڕیاری دادگای ژمارە ‪17‬ی‬‫سزای ئەسڵیەی ئیستانبوڵ بەتاوانی‬ ‫هەڵخەڵەتاندن����ی ‪ TRT‬لەس����اڵی‬ ‫‪ 1994‬بەبری����اری ژمارە ‪ 1315‬بە ‪11‬‬ ‫مانگ و ‪ 20‬ڕۆژ زیندانی س����زا دراوە‪.‬‬ ‫كاتێ����ك دادگای تەمیزیش ئەو بڕیارەی‬ ‫پەسەندكرد ئەوكاتە بیراند زەرەرەكەی‬ ‫‪ TRT‬قەرەب����وو ك����ردەوە و‬ ‫س����زاكەی خۆیش����ی بەپارە‬ ‫گواستەوە‪.‬‬ ‫بەرهەمەكانی‪:‬‬ ‫ ‪ 30‬ڕۆژی گەرم‬‫ دیەت‬‫ چیرۆكی ئەوروپای‬‫توركیا‬ ‫ ‪ 12‬ئەیل����وول‬‫‪04.00‬‬ ‫ ئەم����ر بك����ە‬‫گەورەم‬ ‫ ‪ 32‬ڕۆژ‬‫ ‪ 10‬س����اڵ‬‫پشت پەردە‬ ‫ محەمەد عەلی بیراند‬‫ باڵوك����راوەی میللیەت‪،‬‬‫كتێب����ی‬ ‫زەنجی����رەی‬ ‫ڕۆشنبیریی‬

‫‪35‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ بارین كایا ئۆغڵو‬

‫«ناكرێت ‪ PKK‬هەم‬ ‫كێكەكە بخوات و هەم‬ ‫ببێتە خاوەنی كێكەكەش»‬

‫‪36‬‬

‫بارین كایا ئۆغڵو‪ ،‬تایبەتمەند و شارەزایە لەمەڕ بارودۆخی واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوین و‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەو زانكۆی بیلكەنت‪-‬ی لەئەنقەرە تەواو كردووە و ئێستاش قوتابی دوا قۆناخی‬ ‫دكتۆرایە لەبەشی مێژوو‪ -‬كۆركۆران‪ /‬زانكۆی ڤێرجینیا لەوالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫كایۆغڵو بەڕەچەڵەك توركە و لەئەنقەرە لەدایكبووە‪ ،‬سەردەمی منداڵی و گەنجی خۆی‬ ‫لەعێراق و لوبنان بەسەربردووە‪ .‬لەنێوان سااڵنی ‪ 1988 -1985‬لەبەغدا و موسڵ ژیاوە‪،‬‬ ‫كە بەدوو شاری فەنتازیك و سەرنجڕاكێش وەسفیاندەكات‪ .‬هەروەها كایۆغڵو نووسەر و‬ ‫لێكۆڵەرێكی سیاسیشە و‪ ،‬زۆربەی وتار و لێتوێژینەوەكانیشی لەرۆژنامەی توركیش ویكلی‬ ‫جۆرناڵ و ناوەندی لێكۆڵینەوەی ستراتیژی ‪ ،USAK‬كە بەهەردوو زمانی توركی و ئینگلیزی‬ ‫دەردەچێت‪ ،‬باڵودەكاتەوە‪ .‬ئێمە لەدەرفەتێكدا ئەو هەڤپەیڤینەمان لەگەڵدا ئەنجامدا‪.‬‬

‫‪ ‬حكومەتی (‪ )AKP‬ئێس���تا لەسەر فایلێكی گرنگ و‬ ‫هەستیار كاردەكات‪ ،‬ئەو فایلە سەرەتا بەناوی سیاسەتی‬ ‫«كران���ەوە بەڕووی ك���ورد» و دوات���ر وەك «كرانەوەی‬ ‫دیموكراتیانە» ناودێركرا‪ ،‬بەپێی ئەم سیاسەتە حكومەت‬ ‫پرۆس���ەی كرانەوە بەسێ قۆناخی «نزیك و ناوەڕاست و‬ ‫دوور مەودا» جێبەجێ دەكات‪ ،‬لەم روانگەیەوە لەبەڕێزتان‬ ‫دەپرسم‪ ،‬رەنگدانەوەی ئەم سیاسەتە لەداهاتوودا لەسەر‬ ‫توركیا و كوردستانی عێراق و ناوچەكە چۆن دەبینن؟‬ ‫ بەكورت���ی ئ���ەو «دەستپێش���خەرییە كوردی���ە» یان‬‫«دەستپێش���خەریی دیموكراسی» یان «دەستپێشخەریی‬ ‫یەكێتی���ی نیش���تمانی» كاریگەری���ی و رەنگدان���ەوەی‬ ‫پۆزەتیڤ���ی دەبێت لەس���ەر پەیوەندیەكانی نێوان توركیا‬ ‫و حكومەتی هەرێمی كوردس���تان لەباكوری عێڕاق‪ .‬هەر‬ ‫كاتێك پرس���ی كورد لەتوركیا لەژێ���ر چنگی توندوتیژی‬ ‫ڕزگاری ب���وو‪ ،‬ترس و نیگەرانیەكانی ناو توركیا بەرامبەر‬ ‫كورد (كوردی توركی���ا و عێڕاق) كەمدەبێتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫ڕێگەخۆشكەرە بۆ پەیوەندیەكی باشی دراوسێیەتی نێوان‬ ‫توركیا و كوردستانی عێڕاق‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬پێویستە ئاگاداربین كە حكومەتەكەی ئەردۆگان‬ ‫هی���چ هەنگاوێكی كۆنكریتی ڕانەگەیان���دووە‪ .‬بۆیە كەس‬ ‫ناتوانێت باس لەناوەڕۆكی قۆناخەكانی نزیك و ناوەڕاست‬ ‫و دوور بكات‪ .‬جارێ زۆر زووە باس لەمانە بكەیت‪.‬‬ ‫‪ ‬هاتن���ی گروپ���ی ئاش���تی پەكەك���ە لەمەخم���ور و‬ ‫قەندیل���ەوە بۆ توركی���ا‪ ،‬لەالیەن ئەنق���ەرەوە وەاڵمێكی‬ ‫ئەوتۆی نەدرای���ەوە‪ ،‬ئایا پێتوانیی���ە كاردانەوەی پارتە‬ ‫بەرهەڵس���تكارەكان زیادەڕۆیی تێدا بووە‪ ،‬بەتایبەتی كە‬ ‫وایان لەس���ەرۆكوەزیر ئەردۆگان كرد هەڕەشەی گەڕانەوە‬ ‫بۆ خاڵی س���فر بكات و رایبگەیەنێت كە ئەگەر ناچار بن‬ ‫پرۆس���ەی كرانەوە بەرامبەر كورد رادەگرن؟ ئەی تاچەند‬ ‫پێتوای���ە ئەم هەنگاوە لەداهاتوو رێ���گا بۆ چەكداماڵینی‬ ‫پەكەكە و ئاشتییەكی هەمیشەیی خۆشبكات؟‬ ‫ من بە تەواوی ناكۆكم لەگەڵ ڕستەی یەكەمت‪ .‬سەرەڕای‬‫كۆت و بەندە سیاسییەكان‪ ،‬پێموایە ئەنقەرە بەشێوەیەكی‬ ‫ئیجابی و تەواو وەاڵمی هاتنی ئەو گروپەی دایەوە‪ .‬ڕەنگە‬ ‫نەتانبینیبێت‪ ،‬بەاڵم تەنانەت هەندێ بەرپرسی دەوڵەتیش‬ ‫لەكاتی هاتنی ئەو خەڵكە لەسنووری خابور لەپێشوازیان‬ ‫دابوون‪.‬‬ ‫ئەم كارە وەك لەخش���تەبردن و خۆدەرخس���تنی لێهات‬ ‫و دەرفەتەكە بەش���ێوەیەكی دیكە قۆس���ترایەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫تەواوی ڕووداوەكە گۆڕدرا بۆ فیس���تیڤاڵێكی هاوبەش���ی‬ ‫‪ PKK‬و ‪ DTP‬هاوشان لەگەڵ ئەو خەڵكەی هەڵپەڕین و‬ ‫گۆرانیان گوت و وەك قارەمان و سەركەوتوو پێشوازیان‬ ‫لەو كەس���انە كرد كە گەڕابوونەوە (ڕاستیەكەش ئەوەیە‪:‬‬ ‫‪ PKK‬چ دەستكەوتێكی بەدەستهێناوە؟ چیی بردۆتەوە؟‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫چی بۆ كورد بەدەستهێناوە؟ هیچ شتێكی بەدەستنەهێناوە‪).‬‬ ‫ئێمە دەبێت تێبگەین كە خەڵكێكی زۆر لەتوركیا بەهۆی هێرش���ەكانی ‪ PKK‬كەس���ە‬ ‫نزیكەكانیان لەدەس���تداوە‪ .‬ئەوان تا ئێس���تا ت���ووڕەن و ئەو ج���ۆرە ئاهەنگانە وەك‬ ‫ئیهانەیەك بۆ برینەكانیان دەبینن‪.‬‬ ‫س���ەبارەت ب���ە ‪ PKK‬كە ئەو ڕووداوان���ەی هەفتەی ڕابردوویان بەش���ێوەی ئاهەنگ و‬ ‫فیس���تیڤاڵ قۆس���تەوە و چەند رەفتارێكی ئیس���تیفزازی و پرۆكاتیڤیان ئەنجامدا‪ ،‬كە‬ ‫لەڕووی سیاسیەوە كارێكی شێتانەیە‪ .‬ئەم كارە سوود بە بەرژەوەندیەكانی هیچ الیەنێك‬ ‫ناگەیەنێت‪ ،‬بەدڵنیاییەوەش سوودی بۆ كوردەكانی توركیا نییە‪.‬‬ ‫بەداخ���ەوە ڕاگەیاندنەكەی ئەحمەد تورك كاتێك گوتی «لەم ناكۆكیەدا هیچ براوەیەك‬ ‫نییە و هیچ دۆڕاوێكیش نییە» زۆر درەنگ گوترا و كاریگەریی كەمی هەبوو‪ .‬تورك لەم‬ ‫گوتەیەدا مەبەستی باشی هەبوو‪ ،‬بەاڵم بەچاكی باڵونەبووەوە‪.‬‬ ‫تێبینیەكی تر ئەوەیە پێویستە ‪ PKK‬سەبارەت بەئامانج و هیواكانیان ڕاستبن‪ .‬وتەیەكی‬ ‫ئینگلیزی هەیە دەڵێت «ناكرێت تۆ كێكەكەت بخۆیت و لەهەمانكاتیشدا بتەوێ خاوەنی‬ ‫ئ���ەو كێكە بیت‪ ».‬بەمانایەكی تر لەحاڵەتێكی وەهادا ناكرێت چاوەڕوانی ئەوە بیت دوو‬ ‫شتی لەبنچینە دژبەیەك (پارادۆكسن) بەدەستبهێنیت‪.‬‬ ‫ئێستا پێویستە ‪ PKK‬و ئەو كوردانەی پاڵپشتیی ئەردۆگان دەكەن تێبگەن و هەستبكەن‬ ‫(وەك چۆن سەرۆك مەسعود بارزانی و سەرۆكوەزیرانی پێشوو نێچیرڤان بارزانی ماوەیەك‬ ‫پێش ئێس���تا ڕایانگەیان���دووە) كە توندوتیژی هیچ ئاكامێكی نیی���ە‪ .‬واتە بەردەوامیدان‬ ‫بەهێرشەكانی دژ بەهێزەكانی حكومەت و هاوواڵتیان لەتوركیا‪ ،‬چاوەڕوانكردن و تەمابوون‬ ‫بەدەستەبەركردنی مافەكانی كورد مەحاڵ و ئەستەم دەكات‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای���ا كاریگەری ئەمریكا لەس���ەر سیاس���ەتی كران���ەوەی دیموكرات���ی لەتوركیا و‬ ‫نزیكبوونەوەی ئەنقەرە لەهەولێر چۆن هەڵدەس���ەنگێنن‪ ،‬بەتایبەتی كە ئێس���تا سەرۆك‬ ‫ئۆباما بەپێچەوانەی سەرۆك بوش زیاتر باوەڕی بە «هێزی نەرم» و سازدانی «دیالۆگ»‬ ‫هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشە و ئاڵۆزییە سیاسییەكان؟‬ ‫ بێگوم���ان ئەمریكا هەندێ كاریگەری لەس���ەر ئەنقەرە و هەولێ���ر هەیە‪ .‬بەاڵم هێزی‬‫هاندەری ڕاس���تەقینەی پش���ت ئەو هەوڵەی س���ەرۆكوەزیران ئەردۆگان (واتە هەردوو‬ ‫كارەكەی‪ :‬پرس���ی كران���ەوە و نزیكبوونەوە لەحكومەتی هەرێمی كوردس���تان) بریتیە‬ ‫لەبەردەوامیدان بەو بوون و كاریگەرییە سیاس���ییە ڕاس���تەقینەی خۆی لەڕۆژهەاڵت و‬ ‫باش���ووری ڕۆژهەاڵتی توركیا‪ .‬وا بڕیارە هەڵبژاردنە گشتیەكانی توركیا لەبەهاری ‪2011‬‬ ‫ئەنجامبدرێ���ت و بەڕێز ئەردۆگانیش دەیەوێت بەش���ێوەیەكی ب���اش و پۆزەتیڤانە لەو‬ ‫بەشەی واڵتدا خۆی بەدەنگدەرانی نیشانبدات‪ .‬بۆ ئەمەش‪ ،‬ئەردۆگان پێویستی بەوەیە‬ ‫زۆر بەزیرەكان���ە ئەو كارتانەی پەیوەندیان ب���ە ‪ PKK‬و ‪( KRG‬حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان) هەیە یاری پێبكات‪.‬‬ ‫ئەمەش دوای ئەوەی گوتی‪ ،‬پێویس���تە ئێمە (كورد و تورك) هەس���ت بەوە بكەین كە‬ ‫چارەس���ەركردنی جیاوازیەكانمان لەبەرژەوەندیی خۆماندایە‪ .‬ڕەنگە بەرژەوەندیەكانمان‬ ‫لەگ���ەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا یەكبگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم بڕیاردەری ڕاس���تەقینە لێرەدا‬ ‫ئەوەیە خۆمان چیمان دەوێت‪ ،‬نەك ئەوەی واشنتۆن چی دەیەوێت‪.‬‬ ‫‪ ‬لەسەر داوای سەرۆكوەزیران ئەردۆگان شاندێكی بااڵی حكومەتی توركیا بەسەرۆكایەتی‬ ‫بەڕێز ئەحمەد داود ئۆغڵو وەزیری دەرەوە و زافەر چاگالیان وەزیری كاروباری دەوڵەت‬ ‫و ژمارەیەك لەس���ەرمایەگوزارانی تورك سەردانی هەولێریان كرد و لەگەڵ سەركردایەتی‬ ‫سیاس���ی كورد كۆبوونەوە‪ ،‬پێشتریش س���ەرۆكوەزیر ئەردۆگان رایگەیاندبوو كە توركیا‬ ‫ئامادەیە كۆنس���وڵخانەیەكی گش���تی لەهەولێر بكاتەوە‪ ،‬ئایا ئەم هەنگاوەی توركیا بۆ‬ ‫نزیكبوونەوەی لەهەرێمی كوردستانی عێراق چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟‬ ‫‪ -‬ئەمە بیرێكی باش و زیرەكانەیە‪ .‬بیستوومە فەڕەنسا و بریتانیا و رووسیا و زۆر واڵتی‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫دیكەی جیهان كۆنس���وڵخانەی گش���تی خۆیان لەهەولێر‬ ‫كردۆت���ەوە‪ .‬ئەی بۆ ئێم���ەش نەیكەین���ەوە؟ توركیا و‬ ‫كوردستانی عێڕاق دەتوانن زۆر شت لەڕێگەی بازرگانیەوە‬ ‫بەدەس���تبهێنن ن���ەك لەڕێگەی ناكۆك���ی و دەمەتەقێ و‬ ‫هەڕەشەی هێزی سەربازی‪.‬‬ ‫‪ ‬ماوەیەك لەوەوبەر لەس���ەر داوای سەركۆماری عێراق‬ ‫جەالل تاڵەبانی بڕیار بوو دەنیز بایكاڵ سەرۆكی (‪)CHP‬‬ ‫س���ەردانی بەغدا بكات‪ ،‬پێتوایە ئەگەر بایكاڵ بێتە بەغدا‬ ‫گۆڕان بەسەر هەڵوێستی پارتە بەرهەڵستكارەكان بهێنێت‬ ‫لەمەڕ كورد؟‬ ‫ لەوانەیە گۆڕان بەس���ەر هەڵوێس���تی ‪ CHP‬بهێنێت‪.‬‬‫لەگەڵ ئەوەش���دا ت���ا ئ���ەو دواییەش پارتە سۆش���یال‬ ‫دیموكراتەكان پاڵپشتیەكی باشیان لەباشوری ڕۆژهەاڵتدا‬ ‫هەبوو‪ .‬بۆ نموونە بۆ دەیان س���اڵ پارێزگای هەكاری بە‬ ‫«قەاڵی ‪ »CHP‬بەناوبانگ بوو‪ .‬حاڵی حازر بەڕێز بایكاڵ‬ ‫نیش���انیداوە كە پشتگیریی چارەسەرێكی گونجاو بۆ ئەو‬ ‫كێش���ەیەی ئێس���تا دەكات‪ .‬كەواتە ڕەنگە گۆڕانكاریەك‬ ‫لەبەرەی ‪CHP‬دا ڕووبدات‪.‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ ‪ MHP‬بابەتێكی ترە‪ .‬گوتار و دیسكۆرسی‬ ‫‪ MHP‬بەدڵ���ی ئ���ەو توركانەی���ە ك���ە هەس���تێكی زۆر‬ ‫تون���دی نەتەوەییان هەی���ە‪ .‬بەتایبەتی خزم و كەس���ی‬ ‫س���ەربازە كوژراوەكان و قوربانیانی هێرش���ەكانی ‪PKK‬‬ ‫بەگوێڕایەڵیەوە پێش���وازی ل���ە ‪ MHP‬دەكەن‪ .‬هەروەها‬ ‫‪ MHP‬دەرگای بەسەر هەموو چارەسەریەك داخستووە‪،‬‬ ‫كە بە بنبڕكردن و لەناوبردنی ‪ PKK‬كۆتایی نایەت‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆربەی چاودێرانی سیاس���یی پێیانوایە چارەنووسی‬ ‫هەردوو گەلی كورد و تورك لەڕۆژهەاڵتی ناوین بەیەكەوە‬ ‫گرێدراوە‪ .‬لەم سۆنگەیەوە دەپرسم‪ ،‬كاتی ئەوە نەهاتووە‬ ‫دەوڵەت���ی توركی���ا بەفەرمی داوەتی س���ەرۆكی هەرێمی‬ ‫كوردستانی عێراق بكات و كێشەكان لەقۆناخی دیالۆگەوە‬ ‫بچنە قۆناخی جێبەجێكردن‪ ،‬یان بەمانایەكی دیكە بڵێین‪،‬‬ ‫توركیا هەقیقەتی هەرێمی كوردستان قەبووڵ بكات؟‬ ‫ ئێم���ە وەك خەڵك���ی ڕۆژهەاڵتی ناوین چارەنووس���ی‬‫هەموومان بەیەكەوە بەس���تراوە‪ .‬نەوەك هەر تەنها تورك‬ ‫و كورد‪.‬‬ ‫سەبارەت بەداوەتكردنی بەڕێز مەسعود بارزانی بۆ توركیا‪،‬‬ ‫لەجیهانی ئایدیاڵیدا وەاڵمەكەی بەڵێیە‪ .‬بەاڵم پێویس���تە‬ ‫توركیا بگاتە ئاس���تێكی كامڵ لەپرۆسەی چارەسەكردنی‬ ‫پرس���ی كورد پێش ئەوەی بتوانێت گەش���ە بەپەیوەندیە‬ ‫گەرموگوڕترەكانی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردس���تان‬ ‫بدات‪ .‬بۆ دڵنیایی ئەو دوو پرۆسەیە تەواوكەری یەكترن‪.‬‬ ‫كەچی لەگەڵ ئەوەش���دا‪ ،‬نامانەوێت س���ەردانی سەرۆك‬ ‫بارزانی (یان ڕاگەیاندنی سەردانێكی لەو جۆرە) لەكاتێكی‬ ‫وەها ناسكدا پشێوی و ئاڵۆزییەك دروستبكات‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ بەلما ئاكچورا لەسەر دەوڵەتی شاراوە و پرسی كورد لەتوركیا‬

‫‪38‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫«هەموو حكومەتەكان لەتوركیا دەگۆڕێن بەاڵم‬ ‫دەوڵەتی شاراوە هەرگیز ناگۆڕێت»‬ ‫ئەوكاتەی بەتەلەفۆن داوای دیدارمان لێكرد‪ ،‬بۆ لێپرسینەوە لەالیەن دادگای ئیستانبوڵەوە بانگهێشت كرابوو‪ ،‬ئەمەش لەبەرئەوەی لەدوا كتێبی خۆیدا‬ ‫كۆمەڵێك بەڵگەنامە و دەستهاوێژی بەناوی (سێ كۆبوونەوەی شاراوە بۆ ئۆجەالن) باڵوكردبۆوە‪ .‬بۆیە داوای لێكردین بۆ ماوەیەك چاوەڕێی بكەین تا‬ ‫ئەوكاتەی رێكارە شكڵییەكانی دادگا تەواو دەكات‪ ،‬بەلما ئاكچورا‪ ،‬كە زیاتر لە ‪ 22‬ساڵە لەتوركیا كاری رۆژنامەوانی دەكا‪ ،‬بۆ ماوەی هەشت ساڵە وەك‬ ‫نووسەر و توێژەر لەناوەندی هەواڵ و لێكۆڵینەوەی ڕۆژنامەی میللیەتدا كاردەكات‪ ،‬لەبواری ڕۆژنامەگەری و لێكۆڵینەوەدا ژمارەیەك خەاڵتی بوێری و لێهاتوویی‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬خانمی ئاكچورا هەموو ئەو راپۆرتانەی كە لەنێوان سااڵنی ‪ 1927‬تا ساڵی ‪ 2007‬دا لەبارەی پرسی كورد و چارەسەری ئاشتیانە نووسراون‪،‬‬ ‫كۆدەكاتەوە‪ .‬ڕاپۆرتانەكان لەالیەن ڕۆژنامەنووسەوە بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر پێكەوە بەسترانەوە‪ ،‬لەژێر ناوی «فیلمە كوردییەكەی دەوڵەت» لەچاپخانەی‬ ‫ئایراجادا وەكو كتێبێك چاپ و باڵودەكرێتەوە‪ .‬بەلما لەبارەی كتێبەكەی دەڵێت‪« :‬پرسی كورد‪ ،‬پرسێكی زۆر تراژیدئامێزە و مایەی شەرمەزارییە بۆ‬ ‫كۆمەڵگای مرۆڤایەتی كە تائێستا ئەو پرسەی بەهەڵواسراوەیی هێشتۆتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بێتو فیلمە كوردییەكەی دەوڵەت لەمبارەیەوە دروستبكرێت ئەوا زۆر‬ ‫كۆمیدی و گاڵتەئامێز دەبێت‪ .‬هۆكارەكەشی ئەوەیە كە ‪ 86‬ساڵە باسی پرسی كورد دەكەین هەر كەس یەك شت دەڵێت‪ ،‬بەاڵم پرسەكە هەر وەكو خۆی‬ ‫ماوەتەوە‪ .‬لەبەرئەوەی دەڵێن ئەگەر هەڵە بۆ یەك جار بێت ئەوا تراژیدیایە بەاڵم ئەگەر دووبارە ببێتەوە ئەوكاتە دەبێتە كۆمیدیا‪ .‬بۆیە فیلمێكی بەمجۆرەش‬ ‫بۆ من دەبوو بەفیلمێكی كۆمیدی»‪.‬‬ ‫ئەو كتێبە زیاتر لەوەی بیری لێدەكەینەوە سەرنجی رای گشتی بۆ سەر خۆی ڕاكێشاوە‪ .‬خانمی ئاكچورا باسی لەوە كرد‪ ،‬كە لەم چەند ساڵەی دواییدا‬ ‫بەگشتی بەشداری هەموو ئەو كۆبوونەوانەی كردووە كە لەدیاربەكر‪ ،‬ئیستانبوڵ و بڕۆكسڵدا سەبارەت بەپرسی كورد گرێدراون‪« ،‬هەر مرۆڤێك كە لەنێو ئەو‬ ‫كۆبوونەوانەدا منی دەدیت باسی ڕاپۆرتێكی بۆ دەكردم‪ .‬بەكورتی هەرچەند ئەو پرسە بەبێ چارە دەمایەوە‪ ،‬ڕاپۆرتەكانیش لەالی من زیاتر كەڵەكە دەبوون‪،‬‬ ‫بەو مانایەی كە ئەو كتێبە بەهەوڵێكی خۆ بەخۆیی ئامادەكرا»‪.‬‬ ‫بەلما زۆربەی بەڵگەنامە و دەستهاوێژ و زانیارییەكانی لەئەرشیڤخانەكان بەدەستكەوتووە‪« .‬زۆربەی راپۆرتەكانی سەردەمی ئەتاتورك لەالیەن كوردەكانەوە‬ ‫بەدەستم كەوتوون‪ .‬هەرچی راپۆرتی حزبەكانە‪ ،‬ون بوونە و ئەرشیڤ نەكراون‪ .‬بۆیە لەنێو گۆڤار و ڕۆژنامەكاندا زانیارییەكانم كۆ دەكردەوە و دواتر كۆپیم‬ ‫دەكردن‪ .‬هەندێ لەو ڕاپۆرتانەش كە لەنێو كتێبەكانی دیكەدا باڵوكرابوونەوە‪ ،‬سوودم لێوەرگرتوون‪ .‬بەگشتی پتر لە ‪ 70‬راپۆرتی سەرنجڕاكێشم باڵوكردۆتەوە‪،‬‬ ‫لەئاكامدا توانیم بۆ ماوەی دوو ساڵ ئەو كتێبە ئامادە بكەم»‪.‬‬ ‫ئەو لەكتێبەكەیدا سەبارەت بەپرسی كورد و چۆنیەتی چارەسەركردنی شتێكی نەنووسیوە‪ .‬بەڵكو پتر هەوڵیداوە ئەوە ئاشكرا بكات كە ئەو پرسە چۆن‬ ‫گەیشتووە ئاستی بێ چارەیی و بنبەستبوون و سەرەڕۆیی و ستەمكاری‪ .‬بۆ ئەمەش سوودی زۆری لەڕاپۆرتەكەی عەدنان قەهوەچی بینیوە‪ ،‬چونكە قەهوەچی‬ ‫لەڕاپۆرتەكەی خۆیدا ئاماژەی بەوە داوە كە لەچ شوێنێكدا هەڵە كراوە و روونیدەكاتەوە كە سیاسەتمەدارەكان چۆن هەوڵی شاردانەوەی راستییەكانیانداوە‪.‬‬ ‫هەروەها لەنێو كتێبەكەی خانمی ئاكچورادا زۆر بابەتی كۆمیدیئامێزیش بەدیدەكرێن‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬لەنێو راپۆرتەكانی سااڵنی ‪ 1960‬دا هاتووە «ئەوانەی كە‬ ‫خۆیان بەكورد دەزانن»‪ .‬بەاڵم دواتر بەتێپەڕبوونی كات تێدەگەن كە ئەمە تەنیا گومانێكە‪ ،‬بۆیە وازی لێدێنن و كوردبوونیان قەبووڵ دەكەن‪ .‬لەمبارەیەوە‬ ‫بەلما دەڵێت «لەسەردەمی ئەتاتوركدا كاتێك كورد و تورك لەیەك سەنگەردا كۆدەبنەوە و شەڕی رزگاری دەكەن ئەوكاتە بوونی كورد قەبووڵ دەكرێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬لەیەكەمین پەرلەمانی توركیادا ‪ 72‬نوێنەر و سیاسەتمەداری كورد هەبووە و ئەوان بەجلوبەرگی كوردی خۆیانەوە بەشداری دانیشتنەكانی پەرلەمان‬ ‫بوونە و بەزمانی كوردیش وتاریان پێشكەشكردووە‪ .‬بەاڵم لەسااڵنی دواییدا بەتایبەتی لەو سااڵنەی كە عیسمەت ئینۆنۆ سەردانی باشوور و باشووری‬ ‫رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵی كردووە‪ ،‬راپۆرتێك ئامادە دەكات و دەگەڕێتەوە بۆ ئەنقەرە بارودۆخەكە بەگشتی دەگۆڕدرێت‪ .‬بێگومان ئەم راپۆرتەش لەسەر داواكاری‬ ‫ئەتاتورك ئامادەكراوە‪.‬‬ ‫خانمی ئاكچورا لەكتێبەكەیدا ئەوەشی روونكردۆتەوە‪ ،‬لەبارەی ئامادەكردنی ئەو راپۆرتانە لەسەر پرسی كورد‪ ،‬بەپێی بیروڕای هەندێ لەو كەسانە‪ ،‬لەكاتی‬ ‫دامەزراندنی كۆماری توركیادا چەندین بەڵێن بەكوردەكان دراوە‪ ،‬بەاڵم دواتر ئەو بەڵێنانە جێبەجێ نەكراون‪« .‬بۆیە هەندێ لەو كوردانە كە ئەو بانگەشانە‬ ‫دەكەن دەستیان بەشۆڕش و راپەڕین كردووە‪ ،‬لەبەرئەوە ئامادەكردنی راپۆرتیش لەسەر پرسی كورد هاوكات لەگەڵ شۆڕشەكاندا دەستی پێكردووە‪ .‬ماوەیەك‬ ‫لەدوای یەكەمین راپۆرتی ئیسالحاتی شەرق‪ ،‬ئینۆنۆ لەراپۆرتەكەی خۆیدا بەسەرانسەری باشوور و باشووری رۆژهەاڵت گوتویەتی كورد و لەمبارەیەشەوە‬ ‫چەندین ڕێوشوێنی دەستنیشانكردووە‪ .‬بەمجۆرەیش سیاسەتی تواندنەوە بەمەبەستی خامۆشكردنی پرسی كورد دەست پێدەكات»‪.‬‬ ‫بەلما لەمەڕ بارودۆخی دوای سااڵنی شەستەكان باسی ئەوە دەكات‪ ،‬كە لەسەردەمی دەسەاڵتی پارتی دیموكراتدا هیچ ڕاپۆرتێكی دەرهەق بەپرسی كورد‬ ‫دەستنەكەوتووە‪« .‬توركیا لەو سەردەمەدا سەرقاڵی مەسەلەی ئاوەدانكردنەوە و گەشەپێدانی خۆی بووە‪ .‬یەكەمجار پارتی كرێكارانی توركیا دانی بەهەبوونی‬ ‫كورد ناوە و ڕەخنەی لەو سیاسەتە گرتووە كە لەبەرامبەر كوردەكاندا پەیڕەو دەكرێت‪ ،‬ئەم بابەتە الیەن پارتی ناوبراوەوە لەنێو بڕیارەكانی كۆنگرەدا‬ ‫دەنووسرێت‪ .‬هەر ئەمەش دەبێتە یەكێك لەهۆكارەكانی داخستنی پارتی كرێكارانی توركیا لەو سەردەمەدا‪ .‬دوای ‪12‬ی ئەیلوول هاوكات لەگەڵ سەردەمی‬ ‫تورگوت ئۆزاڵدا بەشێوەیەكی جددی باس لەهەبوونی كورد دەكرێت»‪.‬‬ ‫بەلما ئاكچوورا یەكەم كتێبی خۆی بەناوی (دەوڵەتی شاراوە‪ ،‬ئیدی بوو بەدەوڵەت) باڵوكردۆتەوە‪ .‬لەكتێبە نوێكەشیدا بەناوی (كوردەكانی دەوڵەت)‪،‬‬ ‫باسی ئەو رێبازانە دەكات‪ ،‬كە كۆماری توركیا لەبەرامبەر چارەسەركردنی پرسی كورد بەكاریهێناوە‪ .‬روونیكردۆتەوە كە‪ ،‬تائێستا دەوڵەتی توركیا هیچ‬ ‫چارەسەرییەكی بۆ پرسی كورد نەدۆزیوەتەوە‪ .‬بەهۆی باڵوكردنەوەی ئەم كتێبەش‪ ،‬خانمی ئاكچوورا بۆ ماوەی سێ مانگ سزا دەدرێت‪.‬‬ ‫گۆڤاری توركیاناسی لەساڵۆنی هۆتێلی مەڕمەڕەی ئیستانبوڵ‪ ،‬لەبارەی رووداوەكانی نێو كتێبەكەی و پرسی «دەوڵەتی شاراوە و دەوڵەتی ئاشكرا‬ ‫لەتوركیادا» چەند مەسەلەیەكی لەگەڵ خانمی ئاكچورا تاوتوێكرد‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪40‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪ ‬پرس����ی كورد كە پتر ‪ 86‬ساڵە لەمێژووی نوێی‬ ‫توركیادا ئامادەگی هەیە و چارەسەرنەكراوە‪ ،‬لەماوەی‬ ‫ئەم چارەگە س����ەدەی دوایدا پرس����ی پەكەكەش����ی‬ ‫هاتۆتەسەر‪ ،‬كاتێك لەم روانگەیەوە سەیری مەسەلەكە‬ ‫دەكەین‪ ،‬بیروڕاتان س����ەبارەت بەداهاتوو چییە؟ ئەی‬ ‫هەڵوێستی پارتی داد و گەشەپێدان لەبەرامبەر پرسی‬ ‫كورد چۆن هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ دەوڵەت باس����ی هەبوونی كورد ناكات‪ ،‬بەڵكو باسی‬‫چارس����ەرەكردنی پرس����ی كورد دەكات‪ .‬من پێموایە‬ ‫دەوڵەت تائێس����تا گفتوگۆ لەسەر بوونی گەلی كورد‬ ‫ناكات‪ ،‬بەڵكو باسی چۆنییەتی چارەسەركردنی پرسی‬ ‫كورد دەكات‪ .‬ئەردۆگان س����ەرەتا گوتی پرسی كورد‬ ‫هەیە و بەهی خۆمی دەزانم‪ ،‬بەاڵم ئێس����تا بەجۆرێكی‬ ‫دیك����ە بیردەكاتەوە‪ .‬بۆیە پێویس����تە بەوردبینییەوە‬ ‫س����ەیری ه����ۆكاری ئ����ەوە بكەی����ن كە ئ����ەردۆگان‬ ‫لەمبارەیەوە چۆن گەیش����تە ئەو جیاوازییە و گۆڕانی‬ ‫هەڵوێس����تەكەی لەبەرامبەر پرسی كورددا‪ .‬چی بووە‬ ‫هۆی ئەوەی كاتێك ئ����ەردۆگان گوتی «ئەگەر بڵێین‬ ‫پرس هەیە‪ ،‬پرس دروس����تدەبێت؟» چی ئەردۆگانی‬ ‫ناچار بەم هەڵوێس����تەكرد؟ ئەمەش مانای ئەوەیە كە‬ ‫پێكهاتەیەكی زۆر مەترسیدار و بەهێز لەتوركیادا هەیە‬ ‫كە ئاستی ئەردۆگانیشی تێپەڕاندووە‪.‬‬ ‫‪ ‬مەبەس����تتان ئەوەیە لەتوركیا هێش����تا دەوڵەتی‬ ‫ش����اراوە خاوەن رۆڵە و لەپش����ت پ����ەردەدا رۆڵەكان‬ ‫دیاریدەكات؟‬ ‫ م����رۆڤ دەتونێت بڵێ����ت لەو كات����ەوەی دەوڵەتی‬‫توركیا دامەزراوە‪ ،‬دەوڵەتێكی شاراوەش هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی رێكخراوی گالدیۆی سەر بەواڵتانی‬ ‫رێكخراوی ناتۆ‪ ،‬كە ئەمەریكا و س����ۆڤییەتی پێش����وو‬ ‫ساڵی ‪ 1950‬دایمەزراندووە‪ ،‬رۆڵێكی دیار و كاریگەری‬ ‫لەس����ەرهەڵدانی دەوڵەتی ش����اراوەدا هەب����وو‪ .‬بەاڵم‬ ‫پێش ئەو مێژووەش دەوڵەتی توركیادا لەس����ەرەتای‬ ‫دامەزراندن����ی كۆم����اردا لەدژی ك����وردە عەلەوییەكان‬ ‫سیس����تمێكی لەمجۆرەی هەبووە‪ .‬بۆچی لەسەرەتای‬ ‫كۆم����اری توركیادا هەبووە؟ لەبەرئ����ەوەی لەواڵتێكی‬ ‫وەكو ئێمەدا پێكهات����ەی جیاواز هەبووە بووە‪ ،‬ئینجا‬ ‫دەوڵەتی نەتەوەیی لەس����ەر دامەزراندووە‪ .‬دواتر ئەو‬ ‫دەوڵەتە میللەت����ی خۆی ئافران����دووە‪ ،‬لەبەرئەمەش‬ ‫پێویس����تیان بەهێزێكی لەمجۆرە هەبووە‪ .‬س����ەرەتا‬ ‫پێش ئ����ەوەی كۆمار دابمەزرێت‪ ،‬داوایان لەعەلەوی و‬ ‫كورد و ئەرمەنییەكان كرد هاوكاریان بن بۆ پێكهێنانی‬ ‫میللەتێ����ك‪ ،‬بێگوم����ان ب����ۆ ئەم����ەش توندوتیژیان‬ ‫بەكارهێن����اوە‪ .‬ه����ەر لەس����ااڵنی س����ەردەمی پارتی‬ ‫دیموكراتیكەوە‪ ،‬بەاڵم لەم پێڤاژۆیەدا لەالیەن هەندێ‬

‫>>>‬

‫لەسەردەمی‬ ‫ئەتاتورك‬ ‫لەیەكەمین‬ ‫پەرلەمانی توركیادا‬ ‫‪ 72‬نوێنەر و‬ ‫سیاسەتمەداری‬ ‫كورد هەبوون‪،‬‬ ‫كە بەجلوبەرگی‬ ‫كوردی خۆیانەوە‬ ‫بەشداری‬ ‫دانیشتنەكانی‬ ‫پەرلەمان بوونە‬ ‫و بەزمانی‬ ‫كوردیش وتاریان‬ ‫پێشكەشكردووە‬

‫گروپی دیكەوە سیاس����ەتی توندوتیژی لەدژی كوردان‬ ‫كاری لەس����ەركراوە‪ .‬هاوكات لەسااڵنی ‪ 1984‬تا ‪2000‬‬ ‫لەدژی ‪ PKK‬كەس نەیدەزانی چی روودەدات‪ ،‬ماوەی‬ ‫نزیكەی بیست ساڵ دەبوو كاری رۆژنامەگەریم دەكرد‪،‬‬ ‫بەاڵم نەمدەزانی ك����ورد لەتوركیا هەیە‪ .‬لێرەدا تەنیا‬ ‫كورد فریو نەدراون‪ ،‬بەڵكو توركەكانیش فریودراون‪.‬‬ ‫واتە لەم واڵتە دەوڵەتی ش����اراوە هەیە و كار لەسەر‬ ‫توندوتی����ژی دەكات‪ .‬هەموو حكومەت����ەكان لەتوركیا‬ ‫دەگۆڕێن بەاڵم دەوڵەتی ش����اراوە ناگۆڕێت‪ ،‬ئێستاش‬ ‫خۆی دەپارێزت‪ .‬لەبەرئەوە دەوڵەتی شاراوە بۆ خۆی‬ ‫سنوورێكی وەهمی و هەڕەش����ەئامێزی دامەزراندووە‪،‬‬ ‫لەخۆیەوە مەترسییەكان دیاری دەكات‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێوە گوتتان دەوڵەتی شاراوە هەیە و هەر دەمێنێ‪،‬‬ ‫هەروەك چۆن ئێس����تا قسە لەس����ەر (ئەرگەنەكۆنی‬ ‫نوێ) دەكرێ‪ ،‬ئەمەش مانای ئەوە دەگەیەنێت هەتاكو‬ ‫دەوڵەتی شاراوە لەتوركیا مابێت پرسی كوردیش هەر‬ ‫دەمێنێت؟‬ ‫ ئەوانەی گوتیان كێشەی كورد دروستبكەین‪ ،‬خودی‬‫دەوڵەت بووە‪ ،‬ئێستاش لەبەرئەوەی دەوڵەتی شاراوە‬ ‫لەتوركیا الواز بووە بۆیە گفتوگۆی چارەس����ەركردنی‬ ‫پرس����ی كورد دەكرێت‪ .‬ئەگەر ئەمڕۆ چارسەەركردنی‬ ‫پرس����ی كوردی لەتوركیا لەئاس����تێكی نێونەتەوەیدا‬ ‫گفتوگۆ دەكرێت‪ ،‬ئەوا بەهۆی پاس����یڤبوونی دەوڵەتی‬ ‫ش����اراوەیە لەتوركیا‪ ،‬بەاڵم ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت‬ ‫كە دەوڵەتی ش����اراوە لەئاس����ت ئەم پرس����ەدا تەنها‬ ‫تەماشاكەر بێت‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆرجار باسی گروپگەلێكی نهێنی دەكرێت‪ ،‬وەكو‬ ‫چەتەكانی ئەرگەنەكۆن‪ ،‬ژیتەم‪ ،‬مافیاكان و‪...‬تد‪ .‬ئایا‬ ‫ئەو گروپانە چ پێوەندییان لەگەڵ دەوڵەتی شاراوەدا‬ ‫هەیە؟‬ ‫ من یەك����ەم كتێبم بەن����اوی (دەوڵەتی ش����اراوە‪،‬‬‫ئیدی بوو بەدەوڵەت) باڵوكردەوە‪ .‬رۆژنامەنووس����ێك‬ ‫لەس����ولەیمان دەمیرێل س����ەرۆك كۆماری پێش����ووی‬ ‫توركیای پرسی‪ ،‬لەراگەیاندنەكانی ئەوروپا دەگوترێ‬ ‫توركیا لەبەرامبەر كوردان توندوتیژی بەكاردەهێنێ‪،‬‬ ‫ئێوە چی دەڵێن؟ ئەویش بەمش����ێوەیە وەاڵمیدایەوە‪:‬‬ ‫واتە ئێستا ئێمە لەبەرامبەر هاوواڵتیانی كورد خراپە‬ ‫دەكەی����ن‪ ،‬لەبەرامب����ەر هاوواڵتییان����ی ت����ورك چاكە‬ ‫دەكەین‪ ،‬راس����تە بەمشێوەیە! بەاڵم من لەم بڕوایەدام‬ ‫هی����چ هاوواڵتییەك����ی توركیا نییە زیان����ی لەدەوڵەت‬ ‫بەرنەكەوتبێت‪ ،‬وەكو كورد و تورك و ئەرمەن و الز و‬ ‫چەركەز و یۆنانی و ئەوانی دیكەش‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێمە دەخوازین بپرسین لەتوركیا كێن ئەوانەی‪،‬‬ ‫كە پشتگیری لەدەوڵەتی شاراوە دەكەن؟‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ جارێكی دیكە لەس����ولەیمان دەمیرێلیان پرس����ی‪،‬‬‫دەوڵەتی شاراوە چییە؟ دەمیرێل گوتی سوپایە‪ .‬ئەو‬ ‫زۆر بەراشكاوەیی ئەم قسەیەی كرد‪ .‬لەتوركیا دەوڵەتی‬ ‫ش����اراوە س����وپایە‪ .‬لەكاتێكدا لەواڵتە دیموكراسی و‬ ‫پێشكەوتووەكاندا دەوڵەت پێكدێت ئینجا دەوڵەتێكی‬ ‫گەلس����االری و پایەدار دادەمەزرێت‪ .‬بەاڵم كاتێك تۆ‬ ‫دەوڵ����ەت لەچەن����د نەتەوەیەك دروس����تبكەیت‪ ،‬ئەوا‬ ‫پێویس����تت بەوە دەبێت دەوڵەتی ش����اراوەت هەبێت‪،‬‬ ‫هێزێكی نهێنیت هەبێت‪ .‬لەتوركیا نەتەوەكان كێشەیان‬ ‫لەگەڵ یەكتری نیی����ە‪ ،‬ئەوەی دەخوازێت دوژمنایەتی‬ ‫بكەوێتە نێوانی گەالن خودی دەوڵەتی شاراوەیە‪.‬‬ ‫‪ ‬هەروەك س����لێمان دەمیرێل هێم����ای بۆ كردووە‪،‬‬ ‫هەموو س����ەرەداوەكانی دەوڵەتی ش����اراوە لەدەستی‬ ‫س����وپادایە‪ ،‬بەدیدی ئێوە ژەنڕاڵە سەربازییەكان تا چ‬ ‫ئاستێك كاریگەریان بەسەر رەنگڕێژكردنی سیاسەت‬ ‫لەتوركیا هەیە؟‬ ‫ بەبەراورد لەگەڵ دەورانی س����لێمان دەمیرێل ئێستا‬‫پێڤاژۆیەكە زۆر گۆڕاوە‪ ،‬وا هەس����ت دەكرێت ناتوانن‬ ‫وەكو راب����ردوو درێ����ژە بەهەمان رۆڵ و سیاس����ەتی‬ ‫جارانیان بدەن‪ .‬بۆچ����ی؟ لەبەرئەوەی ناتوانن لەدژی‬ ‫سیاس����ەتی پارت����ی داد و گەش����ەپێدان (‪)AKP‬‬ ‫سیاس����ەتی كرانەوەی بەڕووی كورد دا بوەس����تێنن‪.‬‬ ‫هاوكات س����وپای توركیا گەیشتۆتە ئەو بڕوایەی ئیتر‬ ‫بەرێگاچارەی س����ەربازی ئەم پرسە چارەسەرناكرێت‪.‬‬ ‫ئێستا ئەو هێزەی لەتوركیا زۆر پشتگیری لەدەوڵەتی‬ ‫ش����اراوە دەكات‪ ،‬پارتی كۆماری گەل (‪)CHP‬یە‪،‬‬ ‫بەراس����تی ئەمەش تراژیدیایەكە بۆ خۆی‪ .‬لەكاتێكدا‬ ‫لەتوركیا ‪ 20‬س����اڵ لەمەوبەر ‪ CHP‬رایگەیاندبوو كە‬ ‫پرس����ی كورد هەیە و چەندان الیەنگریش����یان لەسەر‬ ‫ئەم هەڵوێس����تە دادگاییكران و هەندێكیان سااڵنێكی‬ ‫زۆر زیندانی كران‪ .‬ئەمڕۆ هەمان هێز (‪ )CHP‬بۆتە‬ ‫گوتەبێژی دەوڵەتی ش����اراوە‪ .‬ه����ەروەك پارتەكانی‬ ‫دیكەی‪ ،‬وەكو ‪ MHP، ANAP، DSP‬زۆرجاری‬ ‫دیكە لەكاتی هەڵبژاردنەكان پرۆژەی چارەسەركردنی‬ ‫پرس����ی كوردیان گەاڵڵ����ە كردووە‪ ،‬ب����ەاڵم بەكۆتایی‬ ‫هاتنی هەڵبژاردن بەڵێنەكانیان نەبردۆتەس����ەر‪ .‬واتە‬ ‫ئەوان بۆ بەدەستهێنانی دەنگی كوردان دەڵێن پرسی‬ ‫كورد هەیە و پێویستی بەچارەسەركردن هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدوای هەڵبژاردن هیچ هەڵوێستێكیان نەبووە‪ .‬بۆیە‬ ‫م����ن هیچ هیوایەك����ەم بەهێزە بەرهەڵەس����تكارەكانی‬ ‫توركیا بۆ چارەس����ەركردنی پرس����ی ك����ورد نەماوە‪،‬‬ ‫چونك����ە پێش����نیارەكانی هێزی بەرهەڵەس����تكار بۆ‬ ‫چارەس����ەركردنی پرس����ی كورد تەنیا بێ چارەیی و‬ ‫ئاڵۆزتركردنی پرس����ی كوردە‪ .‬س����ەرەڕای ئەوەی كە‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪41‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪42‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫نە پێش����نیارێك‪ ،‬نە كرانەوەیەك پێشكەش دەكەن‪،‬‬ ‫هەندێ����ك لەپارتەكانی وەك ‪ ،MHP‬كاتێك باس����ی‬ ‫پرسی كورد و چارەس����ەركردنی دەكرێت لەرز و تای‬ ‫دێتێ‪CHP .‬یش بەشێوەی شیزۆفرینیا هەڵوێستی‬ ‫خ����ۆی نیش����اندەدات‪ .‬م����ن نازانم كە ئایا تائێس����تا‬ ‫‪ MHP‬س����ەبارەت بەچارەس����ەركردنی پرسی كورد‬ ‫هی����چ ڕاپۆرتێك����ی ئامادە كردووە یا ن����ا‪ .‬تەنیا یەك‬ ‫ڕاپۆرت هەیە‪ ،‬ئەویش تایبەتە بەبیركردنەوەی خەڵكی‬ ‫باش����وور و باش����ووری رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ سەبارەت‬ ‫ب����ە ‪ .MHP‬بۆیە كاتێ����ك كە داوای ه����اوكاری لە‬ ‫(دەوڵەت باخچەلی) بكرێ����ت ئەوكاتە ناوبراو دەڵێت‬ ‫«بۆ كامە خیانەت داوای هاوكاریمان لێدەكرێت؟ من‬ ‫بۆ خۆم‪ ،‬ئەمجۆرە وەاڵمدان����ەوەی دەوڵەت باخچەلی‬ ‫زۆر بەئاس����ایی دەزانم‪ .‬هەرچی (دەنیز بایكاڵ)یشە‬ ‫س����ەبارەت بەگوتەكەی سەرۆك كۆمار عەبدوڵاڵ گویل‬ ‫«هەلێك����ی مێژوویی»‪ ،‬دەپرس����ێت‪ :‬ئایا پەكەكە كە‬ ‫بەسااڵنە لەدژی توركیا شەڕی كردووە‪ ،‬وازی لەتیرۆر‬ ‫هێناوە؟ یا ڕێبازی شەڕی گۆڕاوە؟ یا هەڵوێستی خۆی‬ ‫گۆڕی����وە؟ بەاڵم ئەو هیچ باس����ی رێبازەكانی توركیا‬ ‫ب����ۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر ن����اكات و ئەو ڕێبازانە‬ ‫هەڵناسەنگێنێ‪ .‬بۆیە من هیچ هیوایەكم بەو دوو پارتە‬ ‫نییە كە بتوانن پاڵپش����تی قۆناخی چارەسەری پرسی‬ ‫كورد بكەن‪ .‬س����ەبارەت بە (‪)AKP‬ش‪ ،‬راستە ئێستا‬ ‫ئەو هێزە پێڤاژۆی كرانەوەی دیموكراتی بەڕووی كورد‬ ‫دەس����ت پێكردووە‪ ،‬بەاڵم نازانرێت ئایا پرس����ی كورد‬ ‫چارەسەر دەكات یان نا‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای����ا هێ����زە نێودەوڵەتیی����ەكان وەك ئەمەریكا‪،‬‬ ‫واڵتان����ی ئەوروپا و ناتۆ چ كاریگەرییەكیان لەس����ەر‬ ‫دەوڵەتی شاراوەی نێو توركیا هەیە؟‬ ‫ ئێستا ‪ AKP‬چارەسەركردنی پرسی كوردی كردۆتە‬‫بیانوویەك بۆ رووبەڕووبوونەوەی دەوڵەتی شاراوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەمەش خەریك���ە وردە وردە رێكخراوی ئەرگەنەكۆن‬ ‫بەكاردێنێت و پاكتاوی���ان دەكات‪ ،‬ئامانجی یەكەمی‬ ‫گۆڕین���ی ئ���ەو سیس���تمەیە‪ .‬لەراس���تیدا‪ ،‬لەتوركیا‬ ‫هەر ك���ەس هەوڵدەدات دەوڵەتی ش���اراوەی تایبەت‬ ‫بەخۆی دروس���تبكات‪ .‬ئەو دەوڵەتە ش���اراوەیەی كە‬ ‫ناتۆ بۆخۆی دروس���تیكرد سەرەنجام كودەتای ‪12‬ی‬ ‫مارت و ‪12‬ی ئەیلولی بەس���ەر ئێمەدا هێنا‪ ،‬چەپڕەو‬ ‫و كۆمۆنس���یتەكانی خس���تە زیندان���ەوە‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫ش���اراوەی ئەمڕۆش دەیەوێ بەرگ���ی خۆی بگۆڕێت‪،‬‬ ‫ناوەرۆكەكەی خ���ۆی دەگۆڕێت و ئەكتەرەكانیش���ی‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬ئەم قسەیە خودی دەنیز بایكال سەرۆكی‬ ‫‪ CHP‬كردوویەت���ی‪ ،‬كاتێ���ك گوتی هەركەس���ە و‬ ‫دەوڵەتێكی شاراوە بۆ خۆی لەتوركیا دروستدەكات‪.‬‬

‫ئەمەریكاش ئێستا ئەوە دەخوازێت‪ ،‬واتە لەو شوێنی‬ ‫ئەم دەوڵەتە ش���اراوەیە‪ ،‬دەوڵەتێكی دیكەی شاراوە‬ ‫هەبێت‪ AKP .‬ئێستا ئەم كارە دەكات‪ .‬واتە ئەمەریكا‬ ‫بۆ ئەوەی دەوڵەتێكی ش���اراوە لەتوركیا دروستبكات‬ ‫پرس���ی كورد بەكاردێنێ‪ .‬ه���اوكات دەڵێت دەوڵەتی‬ ‫ش���اراوە ئاش���كرابووە‪ ،‬ئەمەش ب���ۆ ‪ AKP‬و دۆزی‬ ‫ئەرگەنەك���ۆن و كرانەوەی كورد زۆر گرنگە‪ .‬پێموایە‬ ‫ئەم پێڤاژۆیە هەلێكی مێژوویی گرنكە نابێ لەدەست‬ ‫خۆمانی بدەین‪ .‬ئەگەر بتوانین لەشوێنی دەوڵەتێكی‬ ‫ش���اراوە‪ ،‬دەوڵەتێكی دیموكراسی دابمەزرێنین تێیدا‬ ‫مافی مرۆڤ و مافی كەمینەكان بپارێزین پێویس���تە‬ ‫مەس���ەلەی ئەرگەنەكۆن و چارەس���ەركردنی پرسی‬ ‫كورد تا كۆتایی بچێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئ���ەی پێتوایە رۆڵی ئەم هێ���زە نێودەوڵەتیانە‬ ‫لەسەر پێڤاژۆی چارەسەركردنی پرسی كورد چۆنە؟‬ ‫ پرس���ی كورد ئیتر تەنیا پرسی توركیا نییە‪ .‬بۆیە‬‫پێویس���تە ئاكامی س���ەردانەكەی ئۆبام���ا بۆ توركیا‬ ‫بەباش���ی هەڵبس���ەنگێندرێت‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬گوتەكانی‬ ‫ئۆباما س���ەبارەت بەچارەس���ەركردنی پرسی كورد و‬ ‫چەكداماڵین���ی پەكەكە گوتەگەلێكی زۆر گرنگ و پڕ‬ ‫مەغزا بوون‪ .‬بەاڵم لەهەموو ئەمانەش گرنگتر ئەوەیە‬ ‫كە توركیا بۆ خۆی پرس���ی كورد‪ ،‬كە ئێس���تا بۆتە‬ ‫پرسێكی نێونەتەوەیی چارەسەربكات‪.‬‬ ‫‪ ‬پێتوایە هەرێمی كوردس���تانی عێراق چ رۆڵێكی‬ ‫هەی���ە‪ ،‬لەسیاس���ەتی كرانەوەی ك���وردی لەتوركیا؟‬ ‫ل���ەم روانگەیەوە ئێوە چۆن لەپێوەندییەكان هەرێمی‬ ‫كوردستان و توركیا دەڕوانن؟‬ ‫ م���ن پێموایە‪ ،‬لەداهاتوودا پرس���ی ك���ورد نەوەك‬‫لەئەنقەرە بەڵكو لەهەولێردا شكڵ وەردەگرێت‪ .‬بۆیە‬ ‫هیچ گومانێكم لەوە نییە‪ ،‬كە هەرێمی كوردس���تانی‬ ‫عێراق لەدەستپێكردنی سیاس���ەتی كرانەوە بەڕووی‬ ‫كورد لەتوركیا خاوەن رۆڵ و كاریگەرییەكی بەهێزە‪.‬‬ ‫بەاڵم م���ن خۆم بڕواناكەم لێ���رەدا بناخەیەكی پتەو‬ ‫هەبێت‪ ،‬یاخود پەیوەندییەكمان لەس���ەر بناخەیەكی‬ ‫بەهێز بنیادنرابێت‪ .‬بۆیە پێویستە لەداهاتوودا مرۆڤ‬ ‫چەندین كۆڕ و كۆنفرانس لەبارەی هەردووال سازبكات‪.‬‬ ‫بۆئەوەی رەوشی هەردووال بزانرێت‪ .‬لەبەرئەوەی من‬ ‫پێموایە پێوەندی دیپلۆماسی پێوەندییەكی سروشتی‬ ‫نیی���ە‪ ،‬متمانە نابەخش���نە مرۆڤ‪ ،‬راس���تە هەندێك‬ ‫ش���ت ئیمزا كراون و هەن���دێ هەن���گاو هەڵگیراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێس���تا ئەنجامگیری هەبووە؟ سااڵنێكە شتی‬ ‫لەمج���ۆرە هەیە‪ ،‬ب���ەڕای من پێویس���تە پرۆژەیەكی‬ ‫كولتوروی بۆ یەكترناس���ین و نزیككردنەوەی گەالنی‬ ‫دەوروبەر هەبێت‪.‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫پێویستە توركیا ببێتە دەوڵەتێكی‬ ‫فیدراڵی لەنێوان كورد و تورك‬ ‫حكومەتی توركیا بۆ چارەس���ەركردنی پرسی كورد‬ ‫بەگوێرەی تێگەیشتنی خۆی ‪ 3‬قۆناخی داناوە‪ ،‬ئێمە‬ ‫نازانین لەم سێ قۆناخەدا پالنی حكومەت چی دەبێ و‬ ‫چی دەكات؟ بەاڵم ئەوەی لەئێستاوە بەدیاركەوتووە‪،‬‬ ‫ئەم حكومەتە نیازی چارەسەركردنی پرسی كوردی‬ ‫نییە بەگوێرەی یاسا و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان‪.‬‬ ‫بۆی���ە من وەكو بەش���یر ئەتاالی وەزی���ری ناوخۆی‬ ‫حكومەتی توركیا نامەوێ باس لەچارەس���ەركردنی‬ ‫پرس���ی كورد بكەم بە س���ێ قۆناخ‪ ،‬بەڕای من‪ ،‬بۆ‬ ‫چارەس���ەری پرس���ی كورد دوو قۆناخ���ی بنەڕەتی‬ ‫هەی���ە‪ .‬یەكێكیان بریتییە لەهەوڵ���ەكان‪ ،‬دووەمیش‬ ‫چارەسەری بنەڕەتی‪.‬‬ ‫لەمبارەی���ەوە تێڕوانین���ی م���ن دی���ارە‪ ،‬وەكو هەر‬ ‫نەتەوەیەك پێویس���تە كوردیش دەربارەی داهاتووی‬ ‫خ���ۆی بڕیاربدات‪ .‬واتە بۆ چارەس���ەریی كێش���ەی‬ ‫نەتەوەیی خۆیان كورد مافی ئەوەیان هەیە دەوڵەتێكی‬ ‫س���ەربەخۆ دابمەزرێنن یان لەسەر بنەمای فیدرالیزم‬ ‫بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە لەچوارچێوەی سنووری‬ ‫كۆماری توركیادا بژین‪.‬‬ ‫بێگومان ئەمڕۆ ن���ە هێزی بزووتنەوەی كوردی و نە‬ ‫بارودۆخی توركیا دەس���تدەدات بۆ چارەس���ەرێكی‬ ‫لەمشێوەیە (دەوڵەتێكی س���ەربەخۆ و دەوڵەتێكی‬ ‫فیدراڵ���ی)‪ ،‬لەبەرئ���ەوە ئەگەر حكومەت���ی توركیا‬ ‫بەراستی دەیەوێت ئەم پرس���ە چارەسەربكات ئەوا‬ ‫پێویس���تە كار ب���ۆ جێبەجێكردنی ئ���ەم هەنگاوانە‬ ‫بكات‪:‬‬ ‫ شەڕ و ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان رابگرێت‪.‬‬‫ لێبووردنێكی گش���تی بۆ سیاسییەكان دەربخات‪.‬‬‫زیندانییە سیاس���ییەكان ئازاد بكرێ���ن‪ ،‬چەكدارانی‬ ‫‪ PKK‬لەچی���ا داب���ەزن‪ ،‬هەروەها ئەو كەس���انەی‬ ‫بەه���ۆی هۆكاری سیاس���ییەوە ناتوان���ن بگەڕێنەوە‬ ‫توركیا‪ ،‬رێگای گەڕانەوەیان بۆ ئاوەاڵ بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -‬رێكخس���تنی جاشایەتی و دەزگای «‪ »Jitem‬و‬

‫دەزگا هاوشێوەكانی پەرش و باڵوبكرێنەوە‪.‬‬ ‫ پارت���ە كوردیی���ەكان بەناو و بەرنام���ەی خۆیان‬‫سەربەست بن‪.‬‬ ‫ دەس���توورێكی مەدەن���ی ت���ازە دەربچێ���ت‪ ،‬كە‬‫رەنگدانەوەی پێكهات���ەی مۆزائیكی توركیا بێت و‪،‬‬ ‫یاساكانی دیكەش لەم چوارچێوەیەدا دابڕژێرێت‪.‬‬ ‫ پ���ەروەردە بەزمانی كوردی دەس���ت پێبكات هەر‬‫لەقوتابخان���ەی س���ەرەتاییەوە بگ���رە ت���ا دەگاتە‬ ‫زانكۆكان‪ .‬زمانی كوردی لەس���ەرجەم دامودەزگاكان‬ ‫سەربەست بێت‪.‬‬ ‫ گەڕانەوەی ناوی گوند و شارە كوردییەكان بۆ ناوی‬‫رەس���ەنی تایبەت بەخۆیان‪ .‬ئەو كوردانەی لەماوەی‬ ‫‪ 30‬س���اڵی رابردوو زەرەرمەند ب���وون و لەئەنجامی‬ ‫وێرانكردنی گوندەكان كۆچب���ەر بوونە‪ ،‬هەوڵبدرێت‬ ‫بگەڕێنەوە س���ەر زێدی خۆیان و قەرەبووی ماددی و‬ ‫مەعنەویان بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ هەرێمی كوردستان بەتایبەتی سنوورەكان لە مین‬‫پاكبكرێنەوە‪.‬‬ ‫ پێشخس���تنی پرۆژەی گەش���توگوزاری لەهەرێمی‬‫كوردستان‪.‬‬ ‫ لەدەستووری بنچینەیی داهاتووی دەوڵەتی توركیادا‬‫«كۆماری توركیا ببێتە دەوڵەتێكی فیدراڵ لەنێوان‬ ‫كورد و تورك»‪ .‬لەكوردستان پەرلەمان و حكومەتی‬ ‫هەبێ���ت و زمانی كوردیش وەكو زمانی توركی ببێتە‬ ‫زمان���ی فەرم���ی‪ ،‬مافی كەم���ە نەتەوەكانی دیكەش‬ ‫لەچوارچێوەی دەستووردا دەستنیشان بكرێت‪.‬‬ ‫ب���ۆ پێكهێنانی مۆدێلێكی چارەس���ەری بۆ دەوڵەتی‬ ‫توركیا دەتوانرێت سوود لەئەزموونە جیاكانی هەرێمی‬ ‫كوردستانی عێراق‪ ،‬بەلجیكا و سویسرا وەربگیرێت‪.‬‬ ‫* سەرۆكی پێشووی پارتی سۆسیالیستی كوردستان‬

‫كەمال بورقای‬

‫*‬

‫‪43‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫بەهرۆز گەاڵڵی لە ئۆفیسی ی‪.‬ن‪.‬ك لە ئەنقەرە واڵمی پرسیارەكانی توركیاناسی دەداتەوە‬

‫‪44‬‬

‫وتـــوێـــژی توركیـــانــــاسی لــــەگەڵ بەهرۆز گەاڵڵی بەرپرسی پەیوەندییەكانی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫«كرانەوەی هەرێم‬ ‫بەرەو جیهانی‬ ‫دەرەوە رێگایەكە‬ ‫بەئەنقەرەدا‬ ‫تێپەڕدەبێت»‬

‫(ی‪ .‬ن‪ .‬ك) لەئەنقەرە‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪ ‬پاش س���ەردانە دراماتیكییەكەی ئەحمەد داود ئۆغڵو‬ ‫بۆ هەولێ���ر‪ ،‬قۆناخێكی ت���ازە لەپەیوەندییەكانی هەولێر‪-‬‬ ‫ئەنقەرە دەس���تیپێكرد‪ ،‬ئایا رەهەندە سیاس���ییەكانی ئەو‬ ‫قۆناخە و هەنگاوەكانی داهاتوو چۆن شرۆڤە دەكەن؟‬ ‫ س���ەرەتا زۆر بەگەرم���ی بەخێرهاتنت���ان دەك���ەم و‬‫پیرۆزبایش���تان لێدەكەم بەبۆن���ەی دامەزراندنی كۆمەڵەی‬ ‫دۆس���تایەتی كورد– تورك كە هەنگاوێكی زۆر ئەرێنی بوو‬ ‫بەمەبەستی زیاتر لێكتێگەیش���تن و لێكنزیكردنەوەی ئەو‬ ‫بیروبۆچوون���ە جیاوازانەی لەنێوانمان���دا هەبوو‪ ،‬هەروەك‬ ‫ئێوەش دەتوانن رۆڵێكی گرن���گ ببینن لەو بوارەدا‪ ،‬بۆیە‬ ‫پیرۆزبایش���تان لێدەك���ەم بەبۆنەی دەرخس���تنی گۆڤاری‬ ‫توركیاناسی‪ .‬س���ەبارەت بەوەاڵمی پرسیارەكەتان خۆتان‬ ‫دەزانن پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق لەگەڵ‬ ‫توركیا ل���ەدوای رووخانی رژێم زۆرجار بووەتە كێش���ە و‬ ‫گرفتی بەخۆوە بینیوە و لەهەڵكشان و داكشانی بەردەوامدا‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم پاش هەوڵ و تەقەالیەكی زۆری سەركردایەتی‬ ‫كوردس���تان و عێ���راق بەتایبەتی جەنابی م���ام جەالل و‬ ‫كاك مەس���عود بارزانی‪ ،‬هەروەها رۆڵی ئەو نووسینگانەی‬ ‫لێرەن‪ ،‬هەوڵدرا ئەو كێش���ەو گرفتان���ەی لەئارادان و ئەو‬ ‫تەمومژەی نێوانمان بڕەوێنینەوە‪ .‬خۆشبەختانە كۆمەڵێك‬ ‫س���ەردان و ئاڵوگۆڕی ش���اند ئەنجامدرا‪ ،‬لەوانە سەردانی‬ ‫س���ەرۆك كۆماری عێراق جەنابی مام ج���ەالل بۆ توركیا‬ ‫كە بەش���ی زۆری گرێكوێرەكانی كردەوە و پاش���ان هاتنی‬ ‫س���ەفیری توركیا بۆ بەغدا و سەردانی س���ەرۆكوەزیرانی‬ ‫عێراق و سەرۆكوەزیرانی هەرێم و سەرۆكی هەرێم بۆ بەغدا‬ ‫و كۆمەڵێك ش���اندی لەو بابەتە‪ ،‬كە ب���ووە هۆی ئەوەی‬ ‫وردە وردە پەیوەندییەكان ئاسایی ببنەوە‪ ،‬ئەمە لەالیەك‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬سەرنجدەدەین ئێستا زهنیەتی گشتیش‬ ‫گۆڕاوە‪ ،‬بەتایبەتی دەبینین زهنیەتی رای گش���تی توركیا‬ ‫زۆر ئامادەی���ە كە چوار پێنج س���اڵ لەمەوب���ەر چاوەڕێی‬ ‫ئەوە نەدەكرا وەزیری ناوخۆ و دەرەوەی توركیا سەردانی‬ ‫هەرێمی كوردستان بكات‪ ،‬بەاڵم ئێستا سەردانی هەرێمیان‬ ‫كرد و ئۆپۆزسیۆنیش نەبووە ئاستەنگ و دژایەتی نەكرد‪.‬‬ ‫پارتی دادو گەش���ەپێدان لەوەتای هاتۆتە س���ەركار تاكو‬ ‫ئێستا‪ ،‬س���ێ خاڵی بنەڕەتی هەبوو كە خستیە كارنامەی‬ ‫خۆیەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ /‬باشكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ واڵتانی دەوروبەر‪،‬‬ ‫واتە سەرلەنوێ چاو پێداخشاندنەوە بەپەیوەندییە سیاسی‬ ‫و دیپلۆماسی و ئابووریەكانی لەگەڵ واڵتانی دەوروەر‪.‬‬ ‫دووەم‪ /‬لەناوخۆی توركیادا هەوڵی ئەوە بدات كێشەكانی‬ ‫خۆی چارەسەربكات و نێو ماڵی توركی یەكبخاتەوە‪ .‬ئەو‬ ‫پرۆسە دیموكراسیەتی هاتۆتە ئاراوە لەبنەڕەتدا پرۆسەی‬ ‫كرانەوەی كوردییە‪ ،‬هەرچەندە كە ئێس���تا ناوی كرانەوەی‬ ‫دیموكراسیان لێناوە‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪46‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪ ‬سیاس���ەتی كرانەوەی دیموكراس���ی كە ئێستا پارتی‬ ‫داد و گەشەپێدان پێشەنگایەتی دەكات‪ ،‬چ رەنگدانەویەكی‬ ‫هەیە لەس���ەر پەیوەندییەكانی نێ���وان توركیا و هەرێمی‬ ‫كوردستان؟‬ ‫ م���ن پێموای���ە‪ ،‬ئەوە سیاس���ەتی كران���ەوەی كوردییە‪،‬‬‫كرانەوەی كوردی بوومەلەرزەیەكی سیاسی گەورە بەدوای‬ ‫خۆیدا دێنێ لەمێژووی نوێی توركیادا‪ ،‬ئەمە كۆتاییهێنانە‬ ‫بەسیاسەتی ئینكاركردنی كورد لەتوركیا‪ .‬مەسەلەی كورد‬ ‫ئێستا بۆتە دیفاكتۆ‪ .‬مەسەلەیەكە گەیشتۆتە ناو پەرلەمانی‬ ‫توركیا لەچوارچێوەی پەرلەمانی توركیا گفتوگۆی لەسەر‬ ‫كرا‪ ،‬چاوەڕێ دەكرێ لەداهاتووش���دا گفتوگۆكان بەردەوام‬ ‫بن‪ ،‬هەروەها ئەم سیاس���ەتە نوێی���ە كاریگەرییەكی گرنگ‬ ‫دەخات���ە س���ەر پەیوەندییەكان���ی هەرێمی كوردس���تان‪.‬‬ ‫لەبەرئ���ەوەی توركیا ب���ۆ ئێمە زۆر گرنگە‪ ،‬كوردس���تانی‬ ‫عێراق بۆ توركی���ا زۆر گرنگە‪ ،‬لەبەرئەوەی كوردس���تانی‬ ‫عێراق دەبێتە دەروازەیەك ب���ۆ توركیا و واڵتانی كەنداو‪،‬‬ ‫چونكە دەبێتە پردێك ك���ە بتوانێ پەیوەندییە ئابووری و‬ ‫سیاس���یەكانی خۆی بەهێزتر بكات‪ .‬ئێمە خاوەنی نەوت و‬ ‫گازی سروش���تی و كۆمەڵێك شتی بەنرخ و گرنگین‪ ،‬واتە‬ ‫بەرژەوەندی هاوبەش زۆرە دەتوانین لەرێگای توركیاوە بۆ‬ ‫ئەوروپا بینرێین و پەیوەندییەكانمان بەهێز بكەین‪ ،‬بەكورتی‬ ‫هەردووالم���ان پێویس���تیمان بەیەكتری هەی���ە‪ .‬توركیاش‬ ‫ئێستا ئەو راستییە دەزانێ كە هەرێمی كوردستانی عێراق‪،‬‬ ‫هەرێمێكە لەچوارچێوەی دەس���تووری عێراق شەرعییەتی‬ ‫هەی���ە‪ .‬ئێس���تاش بەكردەیی مامەڵەی لەگەڵ���دا دەكات‪.‬‬ ‫بڕیاروای���ە بەم نزیكانەش كونس���ڵگەری خ���ۆی لەهەولێر‬ ‫بكات���ەوە‪ .‬ئەمەش خۆی لەخۆی���دا قەڵەمبازێكی گەورەی‬ ‫سیاس���ییە بەرەو پێشەوە‪ ،‬وەرچەرخانێكی گرنگە لەنێوان‬ ‫پەیوەندییەكانی كورد و توركیا‪ .‬بەبڕوای من لەمە بەدواوە‬ ‫پەیوەندییەكان زۆرتریش گەش���ە دەكات و بەرەوپێشەوە‬ ‫دەڕوات‪ .‬ئێستا لەڕووی ئابووریشەوە قەبارەی پەیوەندییە‬ ‫ئابوورییەكانی نێوان هەرێم و توركیا س���ااڵنە لەدوو ملیار‬ ‫دۆالر تێپەڕیوە‪.‬‬ ‫ئ���ەم كرانەوە دیموكراس���ییە جگە لەوەی ب���ۆ ناو توركیا‬ ‫باشە‪ ،‬بۆ گەش���ەپێدانی دیموكراسیش هەنگاوێكی گرنگە‪،‬‬ ‫ه���ەروەك بۆ چاككردن���ی پەیوەندییەكانی كورد‪ -‬تورك و‬ ‫پەیوەندییەكان���ی نێوان هەرێمی كوردس���تان و توركیاش‬ ‫باشە‪.‬‬ ‫‪ ‬توركیا تاچەند ئەو گۆڕانكارییانە بەجیددی وەردەگرێ‬ ‫و بەنیازپاكییەوە هەوڵی بۆ دەدات؟‬ ‫ پێموای���ە ئەم���ە ن���ە مەس���ەلەیەكی تاكتیكیی���ە ن���ە‬‫مەسەلەیەكیشە بۆ س���ەركەوتن لەهەڵبژاردنی پەرلەمانیدا‬ ‫ب���ەكار بهێنرێت‪ ،‬س���ەرنجی ئ���ەم خاڵە ب���دە ئەگەر بۆ‬ ‫هەڵبژاردن���ی پەرلەم���ان بێت‪ ،‬راس���تە ئ���ەردۆگان چەند‬

‫دەنگێك���ی ك���وردی لەمبارەی���ەوە بەدەس���تهێنا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەرامبەر ئەوەش���دا لەناوچە توركنش���ینەكان دۆڕاندی‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە مەس���ەلەكە بۆ پرۆپاگەندەی هەڵبژاردن نییە‪،‬‬ ‫بەڵكو كێش���ەیەكی سیاس���ییە‪ .‬هەر لەساڵی ‪ 2005‬كاتێك‬ ‫سەرۆك وەزیر سەردانی دیاربەكری كرد و گوتی «كێشەی‬ ‫كورد هەیە و كێش���ەی كورد كێشەی منە‪ ،‬دەبێ چارەسەر‬ ‫بكرێت و دەوڵەتانی گەورە نابێ هەڵەی گەورە بكەن»‪.‬‬ ‫‪ ‬پێتوایە ئەگەر ئەو كێش���ەیە چارەسەرنەكرێ توركیا‬ ‫بەرەو كوێ دەڕوات؟!‬ ‫ م���ن ناڵێ���م وەك گێژەڵووەكەیەك���ی سیاس���یی ی���ان‬‫كائوس���ێكی لێدێ���ت‪ ،‬ب���ەاڵم دەڵێم ئەو كێش���ەیە بەرەو‬ ‫چارەسەری دەڕوات‪ .‬بەرنامەیەك دانراوە‪ ،‬بەرنامەكە بەسێ‬ ‫قۆناخ «س���ەرەتایی‪ ،‬ناوەند و دوورمەودا»‪ .‬واتە هەنگاو‬ ‫بەهەنگاو ئەو پرۆژەیە بەرەو پێش���دەچێ‪ .‬هەرچەندە ئەو‬ ‫پرۆژەیە لەزۆر الیەنیش���ەوە دژایەت���ی دەكرێ‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ئۆپۆزس���یون و خەڵكانی ناسیۆنالیس���ت و نەژادپەرست‬ ‫لەدژی راوەستاون‪.‬‬ ‫‪ ‬ئەو هێزانەی باستكرد‪ ،‬كەمالیست و ناسیۆنالیستەكان‬ ‫تاچەن���د دەتوانن ببنە كۆس���پ لەبەردەم ئ���ەو پرۆژەیە‪،‬‬ ‫شەمەندەفەری چارەسەریی بوەستێنن؟‬ ‫ ئەو پرۆژەیە لەسەر كۆمەڵێك فاكتەر وەستاوە‪ ،‬فاكتەری‬‫دەرەكی و فاكتەری ناوەكی‪ .‬الیەنی بەرامبەر چۆن لەگەڵ‬ ‫ئەو فاكت���ەرە دەجوڵێتەوە و كاردان���ەوەی چۆن دەبێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەوان سیاس���ەتێكی نەرم و گونجاو لەگەڵ واقیعی‬ ‫ئەمڕۆی كورد و واقیعی ئەمڕۆی توركیادا پێڕەو نەكەن ئەوا‬ ‫بەدڵنیاییەوە رەنگە ئەو دەرفەتە خاووخلیسكی تێبكەوێ‪.‬‬ ‫من ناڵێم بەت���ەواوی لەبیردەكرێ‪ ،‬هەرچەندە پارتی داد و‬ ‫گەشەپێدان پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە ئەم مەسەلەیە‬ ‫پاش���گەزبوونەوەی بۆ نییە و بەرەو پێشدەچێت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر وازی لێبێنێ دەنگەكانی دەدۆڕێنێ‪ .‬لەبەرئەوە ئەو‬ ‫مەسەلەیە پێویس���تی بەوە هەیە ئەگەر بێتو لەداهاتوودا‬ ‫پەكەكە دەس���ت بەش���ەڕ و ئاڵۆزی نان���ەوە بكاتەوە ئەوا‬ ‫بەدڵنیاییەوە هەڵوێست و سەنگی الیەنی ئۆپۆزسیۆنی ئەو‬ ‫پرۆسەیە بەهێز دەبێت‪ )MHP( .‬و (‪ )CHP‬بەهێز دەبن‪،‬‬ ‫ئەوەش زیان بەو پرۆس���ەیە دەگەیەن���ێ‪ .‬بەبۆچوونی من‬ ‫پێویستە پارتی ئاشتی و دیموكراسی (‪ )BDP‬خۆی بكاتە‬ ‫موخاتەبەی ئەو پرۆسەیە‪ ،‬چونكە ئەمڕۆ هیچ حكومەتێك‬ ‫لەتوركیا ناتوانێت راس���تەوخۆ لەگەڵ پەكەكە قسە بكات‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر بشیانەوێ بیكەن ناتوانن‪.‬‬ ‫‪ ‬ب���ەاڵم گرفتی گەورەی بزووتنەوەی سیاس���ی كورد‬ ‫لەباك���ووری كوردس���تان ئەوەیە‪ ،‬كە قەندی���ل و ئیمرالی‬ ‫بەموخاتەبی خۆی دەزانێ؟‬ ‫ ئ���ەوە هەڵەیەك���ی زۆر گەورەیە كە دەیك���ەن‪ ،‬ئەوكاتە‬‫توركەكان دەڵێن كەوایە ئیش���ی ئێوە لێرە چییە؟ بەڕای‬

‫>>>‬

‫دیپلۆماسییەتی‬ ‫نهێنی كاری خۆی‬ ‫دەكا و رۆژی‬ ‫خۆشی دێت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫من ئەوە هەڵەیەكی زۆر مەنهەجیە كە بەردەوام ئەو قسەیە‬ ‫دووب���ارە دەكەن���ەوە‪ ،‬چونكە ئیمرالی لەدەس���ت ئەوانە‪،‬‬ ‫خۆیان دەتوانن قس���ەی لەگەڵ بكەن‪ .‬پێش���تر ئەوان ئەو‬ ‫گلەیەیان لەحكومەت هەبوو كە وەكو موخاتەب حیسابیان‬ ‫بۆ ن���اكات‪ .‬پاش هەوڵێك���ی زۆر دی���دار و چاوپێكەوتن‬ ‫دروستبوو لەنێوان سەرۆكوەزیران و بەڕێز ئەحمەد تورك‪،‬‬ ‫ئەو چاوپێكەوتنانە بۆ ئەوەبوون كە ‪ DTP‬وەكو موخاتەب‬ ‫وەربگیرێت و بەچاوی موخاتەب سەیربكرێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫ئەوان پێ لەس���ەر ئ���ەوە دابگرن‪ ،‬ب���ڕۆن لەگەڵ فاڵن و‬ ‫فیس���ار قسە بكەن‪ ،‬بەبڕوای من ئەوە خۆدوورخستنەوەیە‬ ‫لەبەرپرسیارێتی‪.‬‬ ‫‪ ‬لەس���ەرەتای قس���ەكانتدا هێمات بۆ ئ���ەوە كرد‪ ،‬كە‬ ‫لەمەودوا بەرژەوەندی هاوبەش دەبێتە مەحەكی سیاسیی‬ ‫لەنێ���وان هەرێ���م و توركیا‪ ،‬ئای���ا بڕوای ئێ���وە هەرێمی‬ ‫كوردس���تان تاچەند وەك بەشێك لەچارەسەریی پرۆسەكە‬ ‫قەبووڵكراوە؟‬ ‫ هەرێم���ی كوردس���تان بەراس���تی ل���ەو چەند س���اڵەدا‬‫سەلماندی كە ناوەندێكی س���ەقامگیر و ئارامە بۆ واڵتانی‬ ‫دەوروبەریش‪ ،‬بیزنسمان و خاوەن كۆمپانیاكان سەرمایەی‬ ‫خۆیان لەشوێنێك دەخەنەگەڕ كە ئەمن و ئارامی تێدابێت‪،‬‬ ‫ب���ەڕای ئەوانیش هەرێمی كوردس���تان ئارام���ە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫س���ەرمایەگوزاری توركی���ش رووی لەكوردس���تانی عێراق‬ ‫كردووە‪ ،‬تۆ تەماشابكە‪ ،‬ئێس���تا ‪ 1200‬كۆمپانیای توركی‬ ‫لەعێراق كار دەكەن و لەوانە ‪600‬یان لەسلێمانی و هەولێر‬ ‫كاردەكەن‪ ،‬بەش���ی زۆریان لەبواری چاككردنی رێگاوبان و‬ ‫بیناس���ازی و كارەبا و تەنان���ەت دوو كۆمپانیای گەورەش‬ ‫لەب���واری وزەدا لەكوردس���تانی عێ���راق كاردەكەن‪ .‬كاتی‬ ‫خۆی ئێمە بۆ هەرێمی كوردستانمان هێنا‪ .‬هەربۆیە ئێستا‬ ‫توركیا لەهەموو بوارێكەوە بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی‬ ‫هەوڵدەدات بۆی دەركەوتووە كوردستانی عێراق پێگەیەكی‬ ‫ئابووری بەهێزە بۆ ئەو‪ ،‬ئێستا توركیا لەڕێگایەكی دوورەوە‬ ‫گازو نەوت و س���ووتەمەنی دەكڕێ‪ ،‬لەداهاتوودا دەتوانێ‬ ‫ئەو پێداویستیانە لەكوردستانی عێراق بكڕێ‪.‬‬ ‫‪ ‬رۆش���نبیرانی ت���ورك بەردەوام باس���ی ئەوە دەكەن‬ ‫كە لەداهات���وودا كورد ئەوەندەی بەتوركیاوە پەیوەس���ت‬ ‫دەبێ‪ ،‬ئەوەندە پێویس���تناكات خۆی لەكێش���ەی عەرەب‬ ‫نزیكبكاتەوە‪ ،‬خیتابیان ئەوەیە كە دەڵێن كورد پێویس���تە‬ ‫لەڕێ���ی توركیا ل���ەدەروازەی ئەوروپا نزیكبێت���ەوە زیاتر‬ ‫لەعەرەبی شیعە و سونە و خیتاباتی عێراقی نزیكبێتەوە‪،‬‬ ‫تۆ ئ���ەو بۆچوونانە چۆن دەبینی؟ پێتوایە پتر خیتابێكی‬ ‫سیاسییە یان ئابوورییە؟‬ ‫ بەڕای من مەسەلەكە هەردووالیەن دەگرێتەوە‪ ،‬ئابووری‬‫و سیاس���ی‪ .‬بەرژەوەندی ه���ەردووالی تێدایە‪ ،‬لەئاس���ت‬ ‫ئێم���ەدا هەردوو حزبەكەی كوردس���تان پارتی و یەكێتی‪،‬‬

‫هەردووالمان دەمانەوێ لەجیهانی كراوە و جیهانی دەرەوەدا‬ ‫نزیكبین���ەوە‪ ،‬كران���ەوەی هەرێم ب���ەرەو جیهانی دەرەوە‬ ‫رێگایەكە بەئەنقەرەدا تێپەڕدەبێت‪ .‬لەبەرئەوە هەردووالمان‬ ‫گەیش���توونەتە ئەو قەناعەتەی كە راستە هەندێجار كێشە‬ ‫و گیروگرفتم���ان ب���ۆ زیاد دەب���ێ‪ ،‬ب���ەاڵم بەرژەوەندییە‬ ‫هاوبەش���ەكانمان لەوە زیاتر دەهێنێ���ت‪ .‬لەبەرئەوە ئێمە‬ ‫لەدیالۆگێكی بەردەوامی ئاشتیخوازانەداین‪ ،‬پەیوەندییەكان‬ ‫لەهەموو بوارێكەوە بەرەوپێشەوە چووە‪ .‬راگەیاندنی توركی‬ ‫لەمبوارەدا گۆڕانكارییەكی زۆری بەخۆوە دیوە‪ .‬بەاڵم ئەوە‬ ‫ب���ەو مانای���ە نایەت كە بڵێین بە بیس���ت و چوار كاتژمێر‬ ‫هەمووشتێك یەكالیی دەبێتەوە‪ .‬بەڵكو ئەمە پرۆسەیەكی‬ ‫درێژخایەنە‪ ،‬پێش چەند ساڵێك خەونی هەموو الیەك بوو‬ ‫كە ناوی وشەی «كورد» بێت لەتوركیا‪ ،‬بەاڵم ئێستا لەناو‬ ‫پەرلەمانی توركیا باس لەكێشەی كورد دەكرێ و سەرۆك‬ ‫وەزیر ئەردۆگان بەئاش���كرا و بەدەنگی بەرز لەتەلەڤزیۆن‬ ‫لەسەر مەس���ەلەیەك قسەدەكات‪ ،‬كە پێنج ساڵ لەمەوبەر‬ ‫مەحاڵ بوو شتی وای بگوتایە‪ .‬بۆیە ئێستا پێوەندییەكان‬ ‫چوونەتە قۆناخێكی نوێ و جددیتر‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆرب���ەی چاودێران پێیانوایە پەكەكە ئاس���تەنگێكی‬ ‫گەورەی���ە لەبەردەم ئ���ەو پێڤاژۆیەدا‪ ،‬پ���اش ئەوەی كە‬ ‫میكانیزمی چ���وار قۆڵی لەنێ���وان ئەنقەرە‪ ،‬واش���نتۆن‪،‬‬ ‫هەولێر و بەغدا كەوتە كار‪ .‬ئایا ئەو رێوش���وێنانە چین بۆ‬ ‫چەكداماڵێن���ی پەكەكە و گەڕانەوەی چەكدارەكانی بۆ نێو‬ ‫ژیانی سیاسی و كۆمەاڵیەتی توركیا؟‬ ‫ لەڕاس���تیدا‪ ،‬پەكەكە بەردەوام كۆس���پێكی گەورە بووە‬‫لەب���ەردەم پەیوەندییەكان���ی نێ���وان حكومەت���ی هەرێم‬ ‫و توركی���ا‪ ،‬ب���ەاڵم ئەم مەس���ەلەیە لەچوارچێ���وەی ئەو‬ ‫پرۆس���ە دیموكراتییەی كە ئێس���تا لەئارادیە‪ ،‬ئەگەر بێتو‬ ‫پرۆس���ەكە بەرەو پێش���ەوە بڕوات‪ ،‬ئێس���تا هەموو الیەك‬ ‫س���ەركردایەتی هەرێمی كوردستان زۆرجار داوا لەپەكەكە‬ ‫دەكات كە لەش���ەڕ دووربكەوێتەوەو چەكەكان بێدەنگ بن‬ ‫بۆ ئەوەی كە هەلێك بدرێتە ئەو پرۆس���ە دیموكراسییەی‬ ‫كە ئێس���تا لەتوركیا هەن���گاوی بۆن���اوە‪ ،‬ئەوكاتە هێدی‬ ‫هێدی كێش���ەكان بەرەو چارەس���ەری دەڕۆن‪ .‬دواجاریش‬ ‫بینیت���ان‪ ،‬كە گروپێكی ‪ 36‬كەس���ی گەڕانەوە بۆ توركیا‪،‬‬ ‫هەرك���ەس چووە ماڵی خۆی‪ .‬بۆیە پێموایە ئەمڕۆ پەكەكە‬ ‫و كوردەكانی توركیا بەگش���تی ئەركێكی نیش���تمانی زۆر‬ ‫گەورەی لەسەرش���انە ئەویش ئەوەیە ك���ە زۆر بەهێمنانە‬ ‫مامەڵە لەگەڵ بارودۆخی ئێستا بكەن و هەڵسەنگاندنێكی‬ ‫واقیعیانەی بۆ بكەن‪ ،‬هەروەك پێویس���تە داخوازییەكانی‬ ‫كوردیش لەچوارچێوەی ئەو رەوش���ە سیاس���ەی ئێستادا‬ ‫بگونج���ێ‪ ،‬ناك���رێ هەندێك ش���ت داوا بكەن كە ئێس���تا‬ ‫كات���ی نەهاتووە و مومكین نەبێ ب���ۆ جێبەجێكردن‪ ،‬ئەو‬ ‫حكومەتەی ئێستاش ناتوانێ جێبەجێی بكات‪ .‬لەبەرئەوە‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫بەهۆی‬ ‫نزیكبوونەوەی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی‬ ‫‪ 2011‬مومكین‬ ‫نییە ئاك پارتی‬ ‫دەستبەرداری‬ ‫سیاسەتی كرانەوە‬ ‫بێت‬

‫‪47‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫>>>‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ئەمڕۆ هیچ‬ ‫حكومەتێك‬ ‫لەتوركیا ناتوانێت‬ ‫راستەوخۆ لەگەڵ‬ ‫پەكەكە قسە بكات‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر‬ ‫بشیانەوێ بیكەن‬ ‫ناتوانن‬

‫‪48‬‬

‫هێش���تا كۆمەڵێك كۆس���پی گەورەمان لەبەردەمدا ماوە‪،‬‬ ‫دادگای دەستووری هەیە‪ ،‬س���وپا هەیە‪ ،‬دەزگای بەهێزی‬ ‫دیكە هەن‪ .‬دوو حزبی بەهێزی ئۆپۆزس���یۆن هەن‪ .‬ئەوانە‬ ‫بەش���ێكی زۆریان لەدژی ئەم پرۆس���ەیەن‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫ئەو پرۆس���ەیەی كە پارتی داد و گەشەپێدان هەنگاوی بۆ‬ ‫دەنێ پرۆسەیەكی سەرتاپاگیرە بۆ هەموو توركیا‪ .‬راستە‬ ‫لەسەرەتادا لەس���ەرەوە دەستی پێكرد‪ ،‬بەاڵم تاوتوێكردن‬ ‫و لێكدانەوەیەكی زۆر ئێس���تا بۆ الی خوارەوەش هاتووە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪،‬دەس���تكرا بە گفتوگۆكردن لەگەڵ سەندیكاكان‬ ‫و رێكخ���راوە س���ەربەخۆكان و بیزنس���مانەكان و پارت و‬ ‫الیەنە سیاس���ییەكان و میدیا و كەس���ایەتی روناكبیری و‬ ‫رۆژنامەن���ووس و نووس���ەران‪ .‬واتە هەوڵێك���ی زۆر دراوە‬ ‫ب���ۆ ئەوەی ك���ە بۆچوونی هەموو ئەوان���ەش وەربگرن كە‬ ‫لەدژی ئەو پرۆس���ەیەن‪ .‬بەش���یر ئات���ااڵی وەزیری ناوخۆ‬ ‫بەو ئەركە هەس���تا‪ ،‬راپۆرتێكی گەاڵڵەكرد و راپۆرتەكەی‬ ‫بردەوە س���ەركردایەتی خۆی و لەوێ رەوانەی ئەنجومەنی‬ ‫وەزیران و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی (‪ )MGK‬كرا‬ ‫و پاش���انیش س���ەرلەنوێ خرایەوە ناو كۆمەڵگە و دوای‬ ‫ئەوەش لە ‪ 2009/11/13‬داخیڵ���ی نێو پەرلەمانی توركیا‬ ‫ك���را‪ .‬دەكرێ بڵێین گفتوگۆكردنی پەرلەمان لەس���ەر ئەو‬ ‫م���ژارە رووداوێكی مێژوویی بوو لەمێژووی نوێی توركیادا‪،‬‬ ‫كە یەكەمجار كێشەی كورد لەپەرلەمانی توركیا بەفەرمی‬ ‫باس���كرا‪ .‬هەرچەندە تائێستا لەدەستووری توركیادا كورد‬ ‫وەك���و نەتەوە باس���ی لێوەنەك���راوە‪ ،‬بەاڵم ئ���ەوە خۆی‬ ‫لەخۆیدا ئەو راستییەی سەلماند كە كوردیش نەتەوەیەكی‬ ‫سەربەخۆیە‪.‬‬ ‫‪ ‬ب���ەاڵم پەكەكەش ب���ەردەوام گلەیی ئ���ەوە دەكات‪،‬‬ ‫ك���ە میكانیزم���ی لەچی���ا هاتنەخ���وارەوە میكانیزمێكی‬ ‫رۆش���ن و شەفاف نییە‪ ،‬هێشتا پالنس���ازی ئەوە نەكراوە‬ ‫ئەگەر پەكەكە دەس���تی لەچەكەكان���ی هەڵگرت ئەوا بەچ‬ ‫میكانیزمێ���ك تێكەڵی نێو ژیانی سیاس���ی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫توركیا بێت‪ ،‬لەبەرئەوەی توركیا تا ئێس���تا وەك پێویست‬ ‫زەمینەسازی بۆ ئەو ئەگەرانە نەكردووە‪ ،‬لەمبارەیەوە ئێوە‬ ‫چ سەرنجێكتان هەیە؟‬ ‫ بڕواناكەم ئێس���تاكە ئەوەی ئاگای لەرەوش���ی سیاسی‬‫توركی���ا هەبێ���ت‪ ،‬چاوەڕوانی ئەوە ب���كات پەكەكە چەك‬ ‫دابنێت‪ .‬بەاڵم ئەگەری ئ���ەوە هەیە چەك بێدەنگ بكرێ‪.‬‬ ‫لەسیاس���ەتدا پێویستە داخوازییەكانی خۆت دابەشبكەیتە‬ ‫چەند قۆناخێك‪ .‬وات���ە ئامانجە درێژخایەنەكان و ئامانجە‬ ‫هەنووكەییەكان���ت‪ .‬ئەوەی لەم قۆناخ���ەی ئەمڕۆدا هەیە‬ ‫ئەگ���ەر بێتو پەكەكە خ���ۆی لەش���ەڕ دوورخاتەوە‪ ،‬وەك‬ ‫دەستپێش���خەری و نیازپاكی خۆی هێ���زە چەكدارەكانی‬ ‫لەتوركیاوە بەرەو قەندیل بكێش���ێتەوە‪ ،‬بەبڕوای من ئەوە‬ ‫دەبێتە پش���تیوانییەكی زۆر گەورە بۆ ئەو پرۆس���ەیە‪ .‬بۆ‬

‫بەهێزكردنی هەڵوێس���تی حكومەتی���ش گرنگە لەبەرامبەر‬ ‫الوازكردن���ی هزری ئۆپۆزس���یۆن و ئەوان���ەی لەدژی ئەو‬ ‫رەوت���ەن‪ .‬دەك���رێ ئەوە قۆناخ���ی یەكەم بێ���ت لەپێناو‬ ‫س���ەركەوتنی ئەم پرۆسەیەدا‪ .‬ئەگینا توركەكانیش خۆیان‬ ‫باش دەزانن پەكەكە بە بیست و چوار كاتژمێر چەكەكانی‬ ‫دانانێت‪ .‬ئەسڵەن كوردیش ئەوە قەبووڵ ناكات پێی بڵێی‬ ‫وەرە چەكەك���ەت دابن���ێ‪ .‬بەاڵم دەكرێ ب���ۆ ئەوەی ئەم‬ ‫پرۆسەیە لەمەترس���ی دەربازبكەی‪ ،‬هەوڵبدەی هێزەكانی‬ ‫خۆت لەن���او توركیا دووربخەیتەوە‪ .‬لەبەرئەوە بەبۆچوونی‬ ‫من دەبێ پەكەكە زیاتر بوار بڕەخس���ێنێ بۆ فراكس���یۆنی‬ ‫كوردی لەپەرلەمانی توركیا‪ ،‬چونكە ئەوان هێزی شەرعی و‬ ‫یاسایین لەناو توركیادا‪ ،‬هەقی قسەكردن و پێشنیاركردنیان‬ ‫هەی���ە‪ ،‬بۆیە دەكرێ كێش���ەكان زیاتر رووب���ەڕووی ئەوان‬ ‫بكرێتەوە‪ .‬بەاڵم خاڵی دووەم‪ ،‬كە زۆر گرنگە‪ ،‬بەبڕوای من‬ ‫ك���ە وەك چاودێرێك لێرە زۆر ش���ت دەبینم‪ ،‬نابێ كوردی‬ ‫توركیا لەروانگەی تەس���كی حزبایەتییەوە س���ەیری ئەم‬ ‫كێشەیە بكات‪ .‬بەچاوێكی تەسكبینانە سەیری پارتی داد‬ ‫و گەش���ەپێدانیش نەكات‪ ،‬چونكە ئەگ���ەر لەو روانگەیەوە‬ ‫تەماش���ا بكات‪ ،‬پێیوابێت لەهەڵبژاردنی داهاتوو لەناوچە‬ ‫كوردنش���ینەكاندا چەند دەنگێك زیاتر دەهێنێ و لەدەنگی‬ ‫ئ���ەردۆگان كەمكاتەوە‪ ،‬ئەوا كارێك���ی زۆر هەڵە دەكات‪.‬‬ ‫چونكە ئێس���تا پارتی داد و گەشەپێدان لە ‪ 81‬پارێزگای‬ ‫توركیا ئەن���دام پەرلەمانی هەیە‪ ،‬وات���ە لەتەواوی توركیا‬ ‫دەنگ و س���ەنگی خ���ۆی هەیە و رێكخراو و رێكخس���تنی‬ ‫تایبەت���ی خۆیە هەی���ە و هەروەها جەماوەریش���ی هەیە‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەو هێ���زەی نەمێنێت لەن���او پەرلەماندا‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫هاوبەشی بۆ دروست دەبێ‪ ،‬كەهاوبەشیشی بۆ دروستبوو‪،‬‬ ‫دەب���ێ ماڵئاوایی ل���ەم پرۆژەیە بكرێ‪ .‬هەر بۆیە ئێس���تا‬ ‫ئۆپۆزسیۆن بەئاش���كرا هاوار دەكان و دەڵێ ئەم پرۆژەیە‬ ‫بۆ دابەشبوونی توركیایە و ناوی لێناوە پرۆژەی پەكەكە‪.‬‬ ‫بۆیە دەب���ێ كورد ناكۆكییە سیاس���ییەكانی خۆی لەگەڵ‬ ‫پارتی داد وگەش���ەپێدان هەڵپس���ێرێت‪ .‬خاڵێكی دیكەش‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە كە توركی���ا هەمان ئەو توركیایەی‬ ‫دوێنێ نییە‪ ،‬راستە ئێمەی كورد لەبەرئەوەی زۆرمان فێڵ‬ ‫لێكراوە لەهەموو ش���تێك بە گومانی���ن‪ .‬بەاڵم بەڕای من‪،‬‬ ‫ئێس���تا سەردەمی فێڵ بەسەرچووە‪ ،‬ئەگەر لەمەو بەدواوە‬ ‫فێڵمان لێبكەن خەتای خۆمانە‪ ،‬ئەی باشە ئەقڵمان نییە‪.‬‬ ‫باش���ە بۆ دەبێ فێڵمان لێبكەن‪ ،‬ب���ۆ دەبێ بەرامبەر فێڵم‬ ‫لێب���كا‪ ،‬من ئەقڵم هەیە ئەویش ئەقڵ���ی هەیە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫دەب���ێ وریابین كە فێڵمان لێنەكرێ‪ ،‬واتە هەموو ش���تێك‬ ‫نەخەینە ئەس���تۆی بەرامبەرەكەمان‪ .‬بەش���ێكی زۆریشی‬ ‫خەتای خۆمانە‪ ،‬چونكە ئێس���تا توركیا‪ ،‬توركیای دوێنێ‬ ‫نییە‪ ،‬توركیای سەردەمی ساڵی ‪ 1923‬نییە‪ ،‬بەڵكو ئێستا‬ ‫گۆڕان���كاری لەكۆمەڵ���گای كوردی و میدیای كوردیش���دا‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫روویداوە‪ .‬ئەگەر ئێستا تەماشای كەناڵە توركییەكان بكە‪،‬‬ ‫بەردەوام پێنج ش���ەش كەناڵ وتوێژ لەسەر كێشەی كورد‬ ‫دەكەن‪ .‬من چاوەڕوانی ئ���ەوە دەكەم لەداهاتوودا هەردوو‬ ‫حزبی بەرهەڵس���تكار و دادگای دەس���تووری و بەش���ێك‬ ‫لەوانەی كە خۆیان بە پارێزەری كۆماری دەزانن‪ ،‬لەرێگای‬ ‫داواكاری گشتی كێشە بۆ پارتی داد و گەشەپێدان دروست‬ ‫بكەن كە ئەو حزبە دابخەن و مۆڵەتی هەڵسوڕانی پێنەدەن‬ ‫و تۆمەت���ی بدەنە پاڵ بۆ ئەوەی كۆس���پ بخرێتە بەردەم‬ ‫ئەو پرۆسەیە‪ ،‬ئەو مەترس���ییەش لەئارادایە‪ ،‬كورد ئەمڕۆ‬ ‫بەرپرسیارێتیەكی مێژوویی و نەتەوەیی لەسەرشانە‪ ،‬نەك‬ ‫مەس���ەلەی حزبایەتی‪ .‬بۆیە چ پێویست دەكا بۆ دەنگ و‬ ‫دەنگ كۆكردنەوە بێی ملمالنێ لەگەڵ حكومەتی دەسەاڵتدار‬ ‫بكەی‪ ،‬كە ئێس���تا دەیەوێ ئەو كێش���ەیە چارەسەربكات‪،‬‬ ‫راس���تە رەنگە ئەم پرۆژەیە لەئاس���تی خواستەكانی كورد‬ ‫نەبێت‪ ،‬لەئاس���ت ئێش و ئازاری گەلی كورد نەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تۆ تەماشای كوردس���تانی عێراق بكە‪ ،‬ئێمە چەندان ساڵ‬ ‫باس���ی ئۆتۆنۆمیمان دەك���رد‪ ،‬جاری واهەبوو شۆڕش���ی‬ ‫كورد وتوێ���ژی لەگەڵ حكومەت دەك���رد تەنیا بۆ ئەوەی‬ ‫كە پێش���مەرگەكانی بحەس���ێنەوە‪ ،‬باش���یش دەیزانی كە‬ ‫هیچی لەو وتوێژانە وەدەس���تناكەوێ‪ ،‬وەفد دەچووە بەغدا‬ ‫و دەهاتەوە و دەڕۆیش���ت و دەگ���ەڕاوە بەبێ ئەوەی هیچ‬ ‫ش���تێكیش بەدەستبێنێ‪ .‬بۆ پشوودان و بەهێزكردن و ورە‬ ‫بەرزكردنی پێش���مەرگەكانی خۆی‪ .‬بۆیە لەسیاسەتدا زۆر‬ ‫ش���ت دەگونجێ‪ ،‬لەبەرئەوە پێموانیە ئەوە مەس���ەلەیەكی‬ ‫تاكتیكی رۆژانە‪ ،‬بەڵكو مەس���ەلەیەكی جیددییە و پارتی‬ ‫داد و گەشەپێدان بەهەموو هێزی خۆی هەوڵدەدات هەتاكو‬ ‫بۆی بكرێ ئەو كێش���ەیە بەهێمنی بەرەو پێشەوە بەرێت‪،‬‬ ‫چونكە توركیا بەرەو یەكێتی ئەوروپا دەڕوا‪ ،‬رۆیش���تن بۆ‬ ‫یەكێتی ئەوروپا كۆمەڵێك ریفۆرمی پێویس���تە‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫هەلومەرج���ی بنەڕەتی گەرەكە‪ .‬تەنان���ەت ئەگەر توركیا‬ ‫داخیڵی نێو ئەو كۆمەڵەی���ەش بێت ئەوا یەكێتی ئەوروپا‬ ‫س���ااڵنە دوو جار راپۆرتی خۆی پێشكەش���دەكات لەسەر‬ ‫رووداو و پێش���هاتەكانی ن���او توركیا‪ .‬هەر بۆیەش���ە‪ ،‬كە‬ ‫توركی���ا پەیوەندییەكانی خۆی لەگ���ەڵ واڵتانی دەوروبەر‬ ‫وەك عێراق و ئەرمەنس���تان و بولگاریا و س���وریا و بەرەو‬ ‫ئاساییكردنەوە دەبات‪.‬‬ ‫‪ ‬پێتوایە هەلومەرجی نێودەوڵەتی چ باندۆرێكی لەسەر‬ ‫ئەو پرۆسەیە بەجێهێشت؟‬ ‫ بە بڕوای من‪ ،‬كاتێك ئۆباما سەردانی توركیای كرد سێ‬‫مەسەلەی زۆر گرنگی خستەڕوو‪:‬‬ ‫یەكەم‪ /‬پێی خۆش بوو كە توركیا لەگەڵ كوردستانی عێراق‬ ‫پەیوەندی باش بێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ /‬جگ����ە لەدیدارەكان����ی لەگەڵ س����ەرۆك وەزیران و‬ ‫س����ەرۆكی پەرلەمان و دیداری لەگەڵ ئەحمەد تورك سازكرد‬

‫و پێی گوت ئێمە لەدژی تیرۆرین‪ ،‬بۆیە پێمانخۆشە كێشەی‬ ‫ئێوە بەش����ێوەیەكی ئاشتیخوازانە چارەسەر بكرێ‪ .‬هەروەها‬ ‫سەردانەكەش����ی لەڕێی توركی����اوە بۆ واڵتان����ی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاس����ت دەس����تپێكرد‪ ،‬ئەمەش نیش����انیدا كە لەجیهانی‬ ‫ئیسالمیدا توركیا واڵتێكە كە لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا رۆڵی‬ ‫زیات����ری دەبێ‪ ،‬ئەمانە كۆمەڵێك ش����تی گرنگن‪ .‬بەڕای من‪،‬‬ ‫ئێستا پەیوەندی توركیا لەگەڵ كوردستانی عێراق زۆر گەشەی‬ ‫كردووە و بەرەوپێش هەنگاوی ناوە‪ ،‬هەروەها پەیوەندییەكانی‬ ‫توركیا لەگەڵ واڵتانی دەوروب����ەر بەهێزتر بووە‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫ئابووری توركیا لەچاو جاران بەبەراورد لەگەڵ حكومەتەكانی‬ ‫توركیا باشتر بووە‪ ،‬ئەو مەسەلەیەی كە ئێستا هاتۆتەكایەوە‬ ‫«كرانەوەی دیموكراسی» مەسەلەیەكە بۆ پێشەوە دەڕوات‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە توركیا دەیەوێ لە داهاتوودا لەرۆژهەاڵتی ناوڕاست‬ ‫رۆڵی زیاتر ببینێ و لەئەنقەرە و ئەستەنبوڵ بێتە دەرەوە و‬ ‫ببێتە هێزێكی سیاس����ی گەورە كە لەرووداوەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاس����تدا خاوەن رۆڵ بێت‪ ،‬هەم لەجیهانی ئیسالمی هەم‬ ‫لەجیهانی دەرەوە‪ .‬ئەگەرچی زۆرجار ئۆپۆزسیۆن بانگەشەی‬ ‫ئەوە دەكات سیاس����ەتی كرانەوە پرۆژەیەك����ی ئەمەریكا و‬ ‫ئەوروپای����ە بۆ لەباربردنی توركیا‪ ،‬من پێموایە ئەو بۆچوونە‬ ‫زۆر هەڵەیە‪ ،‬چونك����ە لەبنەڕەتدا ئەوە پرۆژەیە هی ناوخۆی‬ ‫توركیایە‪ ،‬پرۆژەی پارتی داد و گەش����ەپێدانە‪ ،‬بەاڵم واڵتانی‬ ‫دەوروبەر چ یەكێتی ئەوروپا و چ ئەمەریكاش لەگەڵ ئەوەن‬ ‫ك����ە توركیا‪ ،‬توركیایەك بێ كێش����ەی نەبێت‪ .‬توركیا خۆی‬ ‫ئەندامی ناتۆیە‪ ،‬هێزێكی گەورەی هەرێمییە‪ ،‬لەئەفغانس����تان‬ ‫هێزی هەیە‪ ،‬لەهەموو ئەو ش����وێنانەی پێویست بەهێز بكا‪،‬‬ ‫توركی����ا هەردەم ئامادەی����ە‪ .‬هەر بۆی����ە پرۆژەكە فاكتەری‬ ‫دەرەكی و ناوخۆیشی گرتۆتەوە‪ ،‬فاكتەری ناوخۆیی ئەوەیە‬ ‫كە پارتی داد و گەشەپێدان دروستبوو‪ ،‬ئەو بیرۆكەیەی هێنا‬ ‫پێشەوەو گەش����ەی پێدا و لەدروستبوونی ئەو بیرۆكەیەشدا‬ ‫سەركردایەتی كورد لەكوردستانی عێراق بەگوێرەی پێویست‬ ‫یارمەتی داوە‪.‬‬ ‫‪ ‬چاوەڕێی دەكەیت لەداهاتوویەكی نزیكدا ئینس����یاتیڤی‬ ‫دیكە بێـەئاراوە‪ ،‬ئەمجارە س����ەركردە ك����وردەكان بەفەرمی‬ ‫بانگهێشتی توركیا بكرێن؟‬ ‫ پێموایە‪ ،‬بەڵێ‪ .‬چونكە پێش ماوەیەك سەرۆكی حكومەتی‬‫هەرێمی كوردستانی ئەوكات‪ ،‬دوور لەچاوی كامێرا و راگەیاندن‬ ‫س����ەرۆكوەزیرانی بینی‪ ،‬بۆیە دیپلۆماسییەتی نهێنیش كاری‬ ‫خۆی دەكا و رۆژی خۆشی دێت‪ ،‬ئەگەر بارودۆخەكە تۆزێكی‬ ‫تر گەش����ە بكات ئەوا دوای هەڵبژاردنی عێراق بانگهێش����تی‬ ‫سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەكرێ بۆ‬ ‫توركیا‪ .‬واتە ئەو ئینسیاتیفە بەدوور نابینم‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆر سوپاس بۆ بەڕێزتان‪..‬‬ ‫ زۆر س����وپاس ب����ۆ ئێ����وەش‪ ،‬ئومێدی س����ەركەوتنتان بۆ‬‫دەخوازم‪.‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫بڕواناكەم ئێستا‬ ‫ئەوەی ئاگای‬ ‫لەرەوشی سیاسی‬ ‫توركیا هەبێت‪،‬‬ ‫چاوەڕوانی ئەوە‬ ‫بكات پەكەكە‬ ‫چەك دابنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەری‬ ‫ئەوە هەیە چەك‬ ‫بێدەنگ بكرێ‬

‫‪49‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫دەسپێك‪ :‬ئاشتییەكی گشتییە‬ ‫جەنگ‪ ،‬بە فەرمی رابگرن و‪ ،‬قسە بكەن‬ ‫فەلەكەددین كاكەیی‬

‫‪50‬‬

‫ئایا تورك و كورد دۆستایەتیان گەرەكە؟‬ ‫بێگومان گەرەكیانە و زۆریش پێوسیتیانە‪.‬‬ ‫گشت نەتەوە و میللەت و كۆمەڵگاكان دۆستایەتیان وەكو هەوا‬ ‫و ئاو‪ ،‬پێویستە‪.‬‬ ‫دۆستایەتی و هاوكاریی مرۆڤانە لەنێو گەالنی یەك واڵتدا بۆ دوو‬ ‫ئامانجی سەرەكی پێویستە‪:‬‬ ‫یەك‪ :‬بۆ هاوكاری تا لە تۆنێلی تاریكی رابردوو‪ ،‬پێكەوە‪ ،‬دەرباز‬ ‫ببن‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬دوای ئەوەش بە ئاسایش و ئارامی بژین و پێكەوە بونیادی‬ ‫ژیانی بەختەوەری شایانی مرۆڤ دابڕێژن و بەرەو پێش بچن‪.‬‬ ‫گەالنی كورد و تورك‪ ،‬بۆ هەردوو مەبەس���تەكە‪ ،‬پێویستیان بە‬ ‫دۆستایەتی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە هەیە‪.‬‬ ‫دەسپێك‪ ،‬یەكتر قبوڵكردنە‪.‬‬ ‫رەنگە بۆ گش���ت خەڵكی ك���ورد قەبووڵكردنی تورك و گەالنی‬ ‫دیكەیان لەال س���ادە و ئاس���انتر بێت‪ ،‬چونكە سەرەڕای هەرە‬ ‫س���ەختی و دژوارییەكی ژیانی كۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری‬ ‫و س���ایكۆلۆژی‪ ،‬كورد چ بە ئارەزوو یا ناچاری‪ ،‬زیاتر لە هەزار‬ ‫و پێنجس���ەد ساڵە‪ ،‬قبوڵی كردووە لەگەڵ نەتەوەكانی تورك و‬ ‫ع���ەرەب و فارس و گەالنی دیكەی رۆژهەاڵتی ناڤین و قەفقازیا‬ ‫بژێت‪.‬‬ ‫بەاڵم دی���ارە‪ ،‬تا ئێس���تاش‪ ،‬هەندێ دامودەزگای سیاس���ی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی تورك‪ ،‬وەك���و هەندێ لەعەرەب و فارس‪ ،‬كوردیان‬ ‫پێ قبوڵ نییە‪ ،‬هەرچەندە دەشیانەوێ ئەم كوردە هەرلەگەڵیان‬ ‫بمێننەوە‪ ،‬لە چوارچێوەی واڵتەكانیان پێكەوە بژین‪ ،‬بەاڵم پلەو‬ ‫پێگەیان نەبێ‪.‬‬ ‫هاودژ (پارادۆكس) و ناكۆكی ئا لێرەدایە‪.‬‬ ‫نەتەوە بااڵدەس���تەكانی ئەم واڵتانە دەیانەوێ كورد لە گەڵیان‬ ‫بمێنن و (لەگەڵیش���یان نەبن)‪ .‬واتە‪ :‬بمێنن بەاڵم بە هاوواڵتیی‬ ‫پلەی دووەم و سێیەم رازی ببن‪.‬‬ ‫كێشەكە ئا لێرەوەیە‪..‬‬ ‫تۆ ئەگەر دۆس���تایەتی كەس���ێكت بوێە دەبێ بە یەكس���انی و‬ ‫هاوش���انی و بەرامب���ەری خۆت قبوڵی بكەی���ت‪ .‬كەواتە ئەگەر‬ ‫دۆس���تایەتی گەالن���ی خۆمان دەوێ‪ ،‬دەبێ بەر لەهەموو ش���ت‬ ‫ئازادی و كامەرانی و پێش���كەوتنی وەك یەكی هەموو الیەكمان‬ ‫بوێ‪.‬‬ ‫بارگرانی رابردوو لەسەرشانی هەردووال قورس و زەحمەت بووە‪.‬‬

‫هەرالیەنێك بەشێوەی خۆی‪ ،‬تووشی مەینەت و تراژیدیا بووە‪،‬‬ ‫لێ هەیە زیاتر‪ ،‬هەیە كەمتر‪.‬‬ ‫گەل���ی توركیا لە مێژووییدا دووچاری جەنگی گەورە و هێرش و‬ ‫پەالماری نەیارانی بووە‪ .‬لەوەتی دەوڵەتی عوسمانی دامەزراوە‪،‬‬ ‫كورد لە هەموو جەنگ و مەینەتییەكانی توركدا‪ ،‬هاوپشك بووە‪،‬‬ ‫چ بە ئارەزووی خۆی یا بەناچاری كورد هەمیشە بەشێكی گرنگی‬ ‫لەشكرە گەورەكانی عوسمانی و بەشێك لە كاروباری كارگێڕی و‬ ‫دەوڵەت و قەزاوەت و پەرورەدە و هی تر بووە‪ ،‬ئێستاش لە هەر‬ ‫كوێ���ی دەرەوەی واڵتی توركیای ئەمڕۆ رەوەندێكی تورك ببینن‬ ‫لە تەكی���دا‪ ،‬رەوەندی كوردیش هەنە‪ ،‬كە لەس���ەردەمی خۆیدا‬ ‫لەگەڵ تورك چوونە و لەوێ جێگیر بوونە‪.‬‬ ‫ب���اری گرانی كورد لەچەند الیەوە ناخۆش���ترە یەك‪ :‬لەوەدا كە‬ ‫ژێردەس���ت بووە و حوكم لێك���راو بووە‪ ،‬خاوەنی دەس���ەاڵتی‬ ‫بەڕێوەبردنی كاروباری خۆی نەبووە‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬كورد (لەس���ەر ئاس���تی فراوانتر) تەنی���ا لە چوارچێوەی‬ ‫دەوڵەتی عوس���مانی نەبووە‪ ،‬بەڵكو نیوەی بەر لە پێنج سەدە‪،‬‬ ‫كەوتە ژێردەس���تی دەوڵەتی س���ەفەوی ئێرانی‪ .‬كە لەوێش���دا‬ ‫تووشی باری مەینەتباری مێژوو بووەوە‪ ،‬ئێستا رووی قسەمان‬ ‫ل���ە خەڵكانی تورك و ك���وردی واڵتی ئەم���ڕۆی توركیایە‪ ،‬كە‬ ‫خەریك���ن بەو ب���اوەڕە بگەن ئیتر دەبێ كۆڵ���ی گرانی رابردوو‬ ‫دابنێن و بە هاوكاری و یەكسانی ژیانی تازە بخولقێنن‪.‬‬ ‫دەب���ێ هەوڵبدەین لە تۆنێلی تاریكی راب���ردوو دەرباز ببن‪ ،‬كە‬ ‫هەردووال تێیدا ئازاریان دیوە‪.‬‬ ‫نابێ لە وێس���تگەی رابردوو چەقببەستین و رابوەستین‪ ،‬گەرنا‬ ‫هیچم���ان پێناكرێ���ت‪ .‬كولتووری ه���ەردووال تەژیی حیكمەت و‬ ‫تێگەیش���تن و فەلس���ەفەی لێبوردەیین‪( .‬فزووڵی و نەسیمی)‬ ‫پەیام���ی عەش���ق و حیكمەتیان ب���ە كۆمەڵ���گای مرۆڤایەتی‬ ‫گەیاندووە‪.‬‬ ‫(فەقێ تەیران و مەالی جزیری) لە دەریای حیكمەت و عەشقەوە‬ ‫سەرچاوەیان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫م���ەالی جزیری‪ ،‬عەش���قی بە توخمی پێنجەم دان���اوە‪ ،‬كەواتە‬ ‫جیهان پێنج توخمە‪:‬‬ ‫خاك و ئاو و هەواو ئاگر و‪ ..‬عەشق‪.‬‬ ‫عەش���ق وەكو هێزی كێش���ە (جازبیە) كە هەموو توخمەكانی‬ ‫دیكە یەكدەخات‪ .‬هەروەكو زانس���تی فیزیا لە وەختی ئەلبەرت‬ ‫ئەنیش���تانیەوە هەوڵدەدا ئەو هێزە س���ەرەكییە بدۆزرێتەوە كە‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫چوارهێزەكانی سروش���ت یەكدەخات‪ ،‬واتە‪ :‬بەدوای تیۆرییەكی‬ ‫یەكگرت���وو ب���ۆ رێكخس���تن و یەكخس���تنی گش���ت تیۆریی���ە‬ ‫فیزیاییەكان‪.‬‬ ‫ئەو عەش���قەی كە فزوولی و نەس���یمی و فەقێ تەیران و مەالی‬ ‫جزی���ری و ئەحمەد خانی و زانا و ش���اعیر و عاریفانی گەورەی‬ ‫تورك و كورد غەرقی بوونە‪ ،‬هەمان عەش���قی گش���ت دانایان و‬ ‫رۆشنداڵنە وەك هەالج و سوهرەوەردی و باباتاهیری هەمەدانی‬ ‫و ئیبنوعەرەبی و رابعە عەدەوییە و حافز و س���ەعدی شیرازی‬ ‫و مەوالن���ا جەاللەدی���ن روومی و گ���ەورە رووناكبیرانی دیكە تا‬ ‫ب���گات بە مەوالنا خالیدی نەقش���بەندی و مەحوی و ئوس���تاد‬ ‫س���ەعید نوورەسی و عاشقانی دیكەی رۆشنبین كە بەرێگاوەن‪،‬‬ ‫چونكەئەم رێڕەوە مرۆڤانەیە نابڕێتەوە‪.‬‬ ‫كەوات���ە گەالنی كورد تورك و فارس وعەرەب و خەڵكی دیكەی‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬لە كولتووری مەعنەویی رووناكدا‪ ،‬پڕ دەوڵمەندن‪..‬‬ ‫ئەو عەشقە لە میهرەبانیی قووڵی ژیاندۆستییەوە هەڵدەقوڵێت‪،‬‬ ‫هەروەك���و بۆ نموونە لە ش���یعری مەس���نەویی مەوالنا روومی‬ ‫دەخوێنین���ەوە كە گەش���ترین گەنجینەی مەعن���ەوی و فیكری‬ ‫مرۆڤایەتییە‪.‬‬ ‫خۆ ئەگەر هیچ كەسێك نەتوانێ بەم شێوەیە لێكمان نزیكخاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوا حیكمەت و فەلسەفەی مەوالنا روومی لە دەرگای هەموومان‬ ‫دەدات‪ ،‬چونكە هەر یەك لە ئێمە خۆی بەخاوەنی ئەو كولتوورە‬ ‫دەزان���ی‪ ،‬ئەم كولتوورە دەریاییەك���ە‪ ،‬جۆگەلەكانی حیكمەت و‬ ‫مەعریفەتی بەش���ەری تێدا یەكدەگرن���ەوە‪ ،‬بەڵكو چڕكەرەوەی‬ ‫حیكمەتی بەشەرییە لە وەختی (سوقراتەوە) بەر لە ئەویش‪.‬‬ ‫گەالنی تورك و كورد خاوەنی ئەو فەرهەنگە مەعنەوییەشن‪ ،‬كە‬ ‫لە جەوهەردا هاوبەشن و هاوریشەن‪ ،‬جیا لەزمان و كەلەپووری‬ ‫میللی و دابونەریتی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ رێگەیەكی باش بڕاوە بەرەو ئاشتبوونەوە‪.‬‬ ‫كران���ەوەی دیموكراتیان���ەی تەی���ب ئ���ەردۆگان و پارتی داد و‬ ‫گەشەپێدان ‪ AKP‬بەرووی كورد و دۆزەكەیدا‪ ،‬بۆ چارەسەری‬ ‫ئاش���تیانە‪ ،‬تەكانێكە بەهێز و ئومێدهێنەرە كە رێگای ئاینیدەی‬ ‫گەشی نزیك دەخاتەوە‪.‬‬ ‫پرۆسەی ئاشتی لەتوركیادا‪ ،‬كە جێگەی پشتیوانی ئاشتیخوازان‬ ‫و دیموكراتخوازان���ی تورك و ك���ورد وگەالنی ناوچەكەیە‪ ،‬وەكو‬ ‫نەمامێكی تەڕو جوانە چاودێری و ئاودانی دەوێ‪ ،‬كە‪:‬‬ ‫‪ -1‬سەقامگیربوونی ئاش���تییەكی گشتی دڵنیاكەرەوە‪ ،‬كە ئیتر‬ ‫جەنگ نابێتەوە‪ .‬واتە‪ :‬پێویستە بە فەرمی جەنگ رابگیرێت‪.‬‬ ‫ئەوەش دەستپێش���خەری دەوڵەتی دەوێ (دبێژم دەوڵەت نەك‬ ‫تەنی���ا حكومەت) كە بڕیاری كۆتای���ی هێنان بە باری جەنگ و‬ ‫شەڕوشوڕ و ملمالنێی خوێناوی بهێنێ‪ .‬چونكە تا ئێستا بڕیاری‬ ‫فەرم���ی جەنگ هەرماوە‪ ،‬و ناوە بەن���اوە رووداوی دڵتەزێن روو‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫بێگوم���ان لەگەڵ دەرچوونی بڕیاری فەرمی دەوڵەتی توركیا بۆ‬ ‫راگرتن���ی ئێجگاری جەنگ‪ ،‬دەبێ پەكەكەش‪ ،‬بە گش���ت هێز و‬ ‫دەزگاكانییەوە و گشت گرووپێكی دیكەی كورد (ئەگەر هەبن)‬ ‫جەنگ لەگەڵ دەوڵەتدا بە ئێجگاری رابگرن‪.‬‬ ‫‪ -2‬یەكت���ر قەبووڵك���ردن‪ :‬ئەگەر دڵنیابووی���ن و دۆخی جەنگ‬ ‫كۆتایی پێهات‪ ،‬ئەو وەختەیە ئیدی بە ئارامی و ئازادی و هیوای‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫بەرزترە دەتوانین قسە بكەین‪ ،‬گفتوگۆی كراوەی چارەسەرییانە بەرەو پێش ببەین‪.‬‬ ‫كەواتە‪ :‬دەستپێك ئاشتی گشتیی هەمەالیەنەیە و یەكدی قبوڵكردنە‪ .‬بێگومان پرۆسەی كرانەوەی‬ ‫دلێرانەی عەبدوڵاڵ گول و تەیب ئەردوگان بەرووی دۆزی كورددا گرنگترین هەنگاڤی ئەمڕۆیە بەرەو‬ ‫ئەو ئاشتییە كە گەرەكمانە بۆ سەركەوتنی پرۆسەكە‪ ،‬دەبێ ئێستا بەفەرمی لە هەردووالوە جەنگ‬ ‫هەتا هەتایە‪ ،‬رابگیرێت‪ .‬ئەم جەنگە میراتی رابردوویەكی تاڵ و ناخۆشە دەبێ بە الوە بنرێت‪.‬‬ ‫راگرتنی جەنگ تەنیا دۆخی ‪ 25‬س���اڵی (‪ 1984‬تا ئەمڕۆ) ناگرێتەوە‪ ،‬بەڵكو رێڕەوێكی خوێناوی‬ ‫س���امناك و دڵتەزێنی سەدان س���اڵی رابردوو دادەخات‪ .‬دەبێ ئەو رێڕەوە مەینەتبارە ئیتر لێرەدا‬ ‫كۆتایی پێبهێنرێت‪.‬‬ ‫دەش���بێ الیەنی كوردیش بكرێتەوە‪ ،‬بكرێتەوە بەرووی خۆیان و بەش���ێوەی بیركردن و كاروباریدا‬ ‫بچێتەوە و‪ ،‬الیەنە نیگەتیڤەكان فڕێ بدات‪.‬‬ ‫الیەنی كورد بەرووی گەلی دۆستی تورك و گشت خەڵكی توركیا بكرێتەوەو‪ ،‬دوروبكەوێتەوە لەو‬ ‫وتە و كردارانە كە هەستی الیەنی دیكە بریندار دەكا ودەوروژێنێ‪ .‬هەروەكو الیەنی توركیش دەبێ‬ ‫حیسابی شایان بۆ هەستی كوردان بكات‪.‬‬ ‫وروژاندنی برین و كێشەی هەستیار لەبەرژەوەندی هیچ الیەكدا نییە‪ .‬ئێستا زەمەنی پێشچوونە بەرەو‬ ‫ئارامی و هێمن كردنەوەی هەس���ت و دڵەراوكێ و شلەژان‪ .‬ئاشتبوونەوەی گشتی ئارامكردنەوەی‬ ‫دڵ و هەس���تی دەوێ‪ .‬كوردیش‪ ،‬ك���ە داخوازیی رەوای خۆی لە خۆبەڕێوەب���ردن (ئۆتۆنۆمی یا‬ ‫فیدراڵی یا هەرشێوەیەكی گونجاو بەرەزامەندی هەردووال) و خوێندن و فێربوون بە زمانی زگماكی‬ ‫خۆی و ئازادبوونی گیراوەكان س���ەبارەت بە مەسەلەی كورد لێبوردنی گشتی بێ قەید و مەرج و‬ ‫پێش���كەوتنی ئابووری و كۆمەاڵیەتی و كولتووری ناوچە كوردییەكان و فراوانبوونی دیموكراسی و‬ ‫چەس���پاندنی گیانی وەك یەكی و لێبوردەیی‪ ،‬دەڵێم‪ :‬كوردیش لەو داوایانەیدا دەبێ پلە بە پلە و‬ ‫بە ئارامی بچێتە پێش و رێز لە هەست و پێگەی بەرامبەر بگرێت‪.‬‬ ‫الیەنی كورد دەبێ ئاگاداری سەختی و كۆسپەكانی پێش ‪ AKP‬و الیەنگرانی پرۆسەی ئاشتی ببێ‬ ‫و و هەوڵبدات پشتوانی نەهێشتنی ئەو كۆسپانەبێ‪.‬‬ ‫ك���ورد نابێ وا پیش���انی بدات كە بە (زۆر) مافەكانی وەردەگرێ���ت‪ ،‬چونكە وەها نییە‪ .‬هەردووال‬ ‫زۆریان نواندووە‪ ،‬بەاڵم هاوس���ەنگەكە بە ئێستا گەیش���تووە كە دەبێ بە ئاشتی و لێكتێگەیشتن‬ ‫مەسەلەكە ببڕنەوە‪.‬‬ ‫الیەنی كورد دەبێ رێگەخۆش���كەر بێ بۆ پێشوەچوونی پرۆس���ەی ئاشتی‪ ،‬چونكە ئەم پرۆسەیە‬ ‫بەیەكال نایەتە دی‪ ،‬بەڵكو هاوكاری و هاوئاهەنگیی هەردووالو‪ ،‬هەموو ئاش���تیخوازانی دەوێ‪ ،‬كە‬ ‫دەسەاڵتی هەرێمی كوردستانە‪ ،‬هاوكار و پشتیوانی دڵگەرمی ئەو پرۆسەیەیە‪.‬‬ ‫ئاش���تی لە توركیادا زۆر لە برین و گرفتەكانی عێراق و ناوچەكە س���ارێژ دەكاتەوە و‪ ،‬ئاش���تی و‬ ‫ئارامی و دڵنیایی بۆ گەالنی رۆژهەاڵتی ناڤین و قەقفازیا و تەواوی رۆژهەاڵت‪ ،‬دێنیێتە ئاراوە‪ .‬خۆ‬ ‫گەالنی ئەوروپا‪ ،‬زۆر زیاد لە گەالنی ئێمە‪ ،‬لەگەڵ یەكدا جەنگاون و مش���تومڕیان هەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا بە ئاشتی و پێكەوە ژیان گەیشتوون‪.‬‬ ‫تەیب ئەردۆگان دەڵێت‪ :‬خۆمیش تیا بچم‪ ،‬ئەز لە چارەسەری ئاشتیانەی مەسەلەی كورد بەردەوام‬ ‫دەبم‪.‬‬ ‫ئەز پتر بە وتەكەی ئەو باوەڕم هێناوە وەختێك لەپێش پەرلەمان‪ ،‬رووبەڕووی ئۆپۆزس���یۆنەكانی‬ ‫تراژیدیای كوشتاری بە كۆمەڵی خەڵكی دەرسیم سااڵنی سییەكانی سەدەی بیستەم‪ ،‬مەحكوم و‬ ‫ریسوا دەكات‪ .‬پڕ بەدڵ ستایشی ئەم وتە و هەڵوێستانە دەكەم‪.‬‬ ‫رووناكبیرانێك هەن كە س���تایش لە سیاس���ەتوانان و پیاوانی دەوڵەت (لەبەر هەر چاكیش بێ)‬ ‫دروست و باش نازانن‪ ،‬چی؟! خۆ دەبێ بەهەر شتێكی چاك بڵێین‪ :‬چاك‪.‬‬ ‫ئ���ەز دەڵێ���م كە دەبێ لەوەدا بوێر و نەترس بین كە بەهەر ش���تێكی چاك بڵێین چاك‪ ،‬هەروەكو‬ ‫بە خراپ دەڵێین خراپ‪ .‬لەگەڵ ئەوەدانیم كە رووناكبیر دەبێ‪ ،‬بەهەق و ناهەق دژ بەری پیاوانی‬ ‫دەوڵەت و سیاس���ەت بێت‪ .‬خۆ ئەگەر پیاوێكی دەوڵەت وتەیەكی چاكی دركان یا كارێكی چاكی‬ ‫راپەڕاندن دەبێ سوپاس���ی بكەین‪ .‬هەربۆیەش دبێژم ك���ە عەبدوڵاڵ گول و ئەردۆگان (ئەگەریش‬ ‫پرۆسەكەیان لەمەڕ كوردەوە س���ەرنەكەوێت) دەرگایەكی فراوانی ئومێدیان لەپێش گەالنی تورك‬ ‫و كورد و گەالنی دیكە كردۆتەوە‪ .‬پرۆسەكەیان ئێجگار چاكە و‪ ،‬هەر بە چاكە دەبڕێتەوە‪ .‬گشت‬ ‫واڵتانی رۆژهەاڵت لە فرەالیەنی نەتەوەیی و ئایینی و زمان و كولتووری پێكهاتوون‪ .‬ئەم پرۆسەیە‬ ‫بۆ ئاییندەی دورونزیك سەرمەشق دەبێت‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫پەیوەندیمان لەگەڵ توركیادا‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‬

‫‪52‬‬

‫*‬

‫توركی����ا بۆ هەرێمی كوردس����تان بایەخێك����ی تایبەتی‬ ‫هەیەو پەیوەندییە مێژویییەكانی هەرێم لەگەڵ توركیای‬ ‫عوسمانی النی كەم بۆ چوار سەدە لەمەوبەر دەگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫لەڕوی مێژویییەوە‪ ،‬ئەگ����ەر هێزەكانی بریتانیا لەكاتی‬ ‫جەنگی یەكەمی جیهاندا ویالیەتی موس����لیان لەتوركیا‬ ‫نەسەندایە‪ ،‬هەرێم وەك ناوچە كوردنشینەكانی باشوری‬ ‫رۆژهەاڵت����ی ئەناتۆلیا‪ ،‬ئەمڕۆ بەش����ێكی توركیای پێك‬ ‫دەهێنا‪.‬‬ ‫لەس����اڵی ‪ 1991‬ب����ەدواوە توركی����ا بۆ ك����وردی عیراق‬ ‫بایەخێك����ی زۆرت����ری پەیدا ك����رد‪ ،‬چ وەك پەناگەیەك‬ ‫ب����ۆ خۆپاراس����تن لەهەڕەش����ەی جینۆس����ایدو چ وەك‬ ‫بنكەیەك بۆ جموجۆڵی هێزەكانی كوتەك و پرۆس����ەی‬ ‫پرۆڤایت كۆمفۆرت و چ وەك دەروازەیەك بۆ گەیشتنی‬ ‫ئازوقەی پێویس����ت بۆ هەرێم لەكاتی سزا نێودەوڵەتییە‬ ‫سەپێنراوەكاندا‪.‬‬ ‫بەدڵنیایی����ەوە بەرژەوەندی����ی هەرێ����م ل����ەوە دای����ە‬ ‫كەپەیوەندییەك����ی ئاس����اییی لەگەڵ توركی����ادا هەبێ‬ ‫ب����ەاڵم دەبێ ئەوەش لەبەرچاو ب����ێ كەتا ئەنقەرە نەگا‬ ‫بەس����ەرەنجامێك بۆ چاككردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ‬ ‫كوردەكانی خۆیدا‪ ،‬هەرێم ناتوانێ پەیوەندیی ئاسایی‪،‬‬ ‫بەو جۆرەی كەپێویس����تە‪ ،‬لەگەڵ توركیادا دابمەزرێنێ‪.‬‬ ‫مەس����ەلەكە مەسەلەی ویس����ت و زۆر لەخۆكردن نیە‪.‬‬ ‫مەسەلەكە مەس����ەلەی كاریگەریی فاكتەرە مادییەكانە‬ ‫لەسەر هەڵوێستە سیاسییەكان‪.‬‬ ‫كوردی عیراق ناتوانن بەڕەهایی پشتگیریی حكومەتێك‬ ‫بكەن كەهاوواڵتیی����ە كوردەكانی خ����ۆی تیرو توانجی‬ ‫تێدەگرن‪ .‬ئەم دیاردەیە لەناوچەكەدا تەنها لەناو كورددا‬ ‫نابینرێ‪ ،‬بەڵكو لەناو عەرەبیش دەبینرێ‪ .‬نۆڕینی زاڵی‬ ‫عەرەب ئەوەیە كە تا ئیسرائیل تەگەرە لەبەدەستهێنانی‬ ‫مافی فەڵەس����تینییەكان بداو تا بەردەوام بێ لەس����ەر‬ ‫نیش����تەجێ كردنی جولەكە لەخاكی فەلەس����تینییەكان‬ ‫و تا س����ور بێ لەس����ەر دەس����ت گرتن بەسەر قودسی‬ ‫رۆژهەاڵتدا‪ ،‬عەرەب ناتوانێ دۆستایەتییەكی راستەقینە‬ ‫لەگەڵ ئیس����رائیلدا دابمەزرێنێ‪ .‬هەڵوێس����تی میس����رو‬ ‫ئوردون بەرامبەر بەئیسرائیل‪ ،‬واتە لەالیەك ئاشتبونەوە‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیلداو لەالیەكی ترەوە دەرنەچون لەبازنەی‬ ‫ملمالنێی عەرەب‪ -‬ئیسرائیل‪ ،‬روخسارێكی پرەگماتیكیی‬ ‫پێوە دیارە‪ .‬هەڵوێستی هەرێمیش بەرامبەر بەتوركیا زۆر‬

‫لەم هەڵوێستە دەچێ‪ .‬توركیا خۆیشی پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ نیكۆس����یا و ئەسینا بەچەش����نێك داڕشتۆتەوە‬ ‫كەپەیوەندی����ی دێرین و رەگەزی و س����تراتیجیی لەگەڵ‬ ‫توركەكانی قوبرس ئاس����ەواری خراپی لەس����ەر بەجێ‬ ‫نەهێڵێ‪ .‬بەاڵم لەهەر س����ێ نمونەدا‪ ،‬هیچ پەیوەندییەك‬ ‫بەبێ دۆزینەوەی چارەس����ەری گونجاو بۆ تەگەرەكان‪،‬‬ ‫لێی رانابین����رێ بتوانێ‪ ،‬بەو ش����ێوەیەی كەهەوڵی بۆ‬ ‫دەدرێ‪ ،‬پەرە بسەنێ‪.‬‬ ‫لەم س����ەروبەندەدا دەكرێ بەئاس����انی س����ەرنجی ئەوە‬ ‫بدرێ كە هەرێم توانیویەتی پەیوەندیی دۆستانە لەگەڵ‬ ‫ئەنقەرەو كوردەكانی توركیا دابمەزرێنێ‪ .‬بەاڵم كێشەكە‬ ‫بۆ هەرێم لەوە دایە كەڕاگرتنی باالنسی پەیوەندییەكان‬ ‫لەگەڵ هەردوالدا كارێكی ئاسان نیەو لەهەمان كاتیشدا‬ ‫هەر السەنگییەك لەباالنسەكەدا دەشێ گێچەڵی گەورەی‬ ‫بۆ دروست بكا‪.‬‬ ‫بەهیچ ش����ێوەیەك نكوڵی لەكاریگەریی كوردی توركیا‬ ‫لەس����ەر كوردی عیراق ناكرێ و لەم روەوە كاریگەریی‬ ‫كولتوریی كوردی توركیا لەسەر یەكێ لەسێ پارێزگاكەی‬ ‫هەرێمی كوردستان كاریگەرییەكی فرە بەرچاوو هێزە‪.‬‬ ‫تی����ن و تاوی ئەنگێ����زە ناسیۆنالیس����تییەكان لەهەرێم‬ ‫لێناگەڕێ حكومەت هەنگاوی وا بنێ كە دەشێ شەقام‬ ‫یان ئۆپۆزیس����یۆن وای تێ بڕوانێ كە بەفیڕۆدانی مافی‬ ‫نەتەوەی����ی تێدایە یاخ����ود چۆكدادانە لەب����ەردەم ئەو‬ ‫دراوسێیانەی هێشتا مافەكانی هاوڕەگەزەكانی ئێمەیان‬ ‫نەس����ەلماندوە‪ .‬حكومەت لەم مەس����ەلە هەستیارانەدا‬ ‫ناتوان����ێ رای گش����تی لەبەرچاو نەگ����رێ‪ .‬وەك چۆن‬ ‫ئەنق����ەرە لەهەوڵەكانیدا بۆ چاككردنی پەیوەندییەكانی‬ ‫لەگەڵ كوردەكانی خۆیدا دەستی ئاوەاڵ نیە‪ ،‬هەرێمیش‬ ‫لەهەوڵەكانیدا بۆ گەیش����تن بەپەیوەندییەكی بێ گرێ و‬ ‫گۆڵ لەگەڵ ئەنقەرەدا دەستی ئاوەاڵ نیە‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم خاڵ����ی گرنگ لێ����رە ئەوەی����ە كەتەگ����ەرەكان‬ ‫نەبونەتە هۆی گەیاندنی پەیوەندییەكان بەبنبەس����ت‪.‬‬ ‫ئەمەش رەنگدانەوەی پەرۆش����یی الیەنەكانە بۆ بازدان‬ ‫بەس����ەر تەگەرەكانداو دۆزینەوەی ئاس����تێكی گونجاو‬ ‫پەیوەندییەكان كەتێیدا پەراوێزێكی بەرین بۆ پێشڕۆیی‬ ‫و پاشەكشە هێڵدراوەتەوە‪.‬‬ ‫*بەڕێوەب����ەری س����ەنتەری لێكۆڵینەوەی س����تراتیژیی‬ ‫كوردستان لەسلێمانی‪.‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫یەكەمجارە مێژوو بەڕووی كوردەكانی توركیا پێدەكەنێ‬ ‫بەمەبەس���تی دۆزین���ەوەی رێگاچارەی���ەك بۆ پرس���ی كورد‬ ‫لەتوركیا‪ ،‬چەند مانگێ���ك دەبێت لەژێر ناوی كرانەوە بەرووی‬ ‫ك���ورد گفتوگۆیەك���ی گەرم دەس���تی پێك���ردوە‪ ،‬بەگوێرەی‬ ‫سەرچاوە فەرمییەكان هەوڵەكان تەنیا لەچوارچێوەی گفتوگۆدا‬ ‫نامێنێت���ەوە‪ ،‬بەڵكو پاكەتێكی چارەس���ەرییە‪ ،‬بۆیە دەتوانین‬ ‫ئەم كرانەوەیەی ئێس���تا بەڕووی كورد وەكو پرۆژەیەك ئەژمار‬ ‫بكەین‪ ،‬لەبەرئەوەی تازە دەس���تی پێكردووە و كۆتشاییەكەی‬ ‫دیار نییە‪ ،‬من بەت���ەواوی ناوی «كرانەوە»م بۆ ئەم پرۆژەیە‬ ‫بەكارنەهێن���اوە‪ ،‬ئەم���ەش لەبەرئ���ەوە نییە ك���ە بەچاوێكی‬ ‫بچووك س���ەیری هەنگاوەكان دەكەم‪ ،‬بەڵكو من ئەم پێڤاژۆیە‬ ‫بەسەرەتایەكی زۆر گرنگ و مەزن دەزانم‪ ،‬پێموایە ئەم پێڤاژۆیە‬ ‫لەپشكوتنی گوڵی دارێك دەچێ‪ ،‬كە لەسەرەتای بەهاردا تازە‬ ‫خونچە دەكات‪ ،‬لەبەرئەم���ەش ناوم ناوە «نیو كرانەوە» یان‬ ‫«كرانەوەی نی���وەی دەرگایەك بەرووی كوردان»‪ .‬بەڕای من‪،‬‬ ‫دەستەواژەی نیو كرانەوە لەجێی خۆیەتی و باشترە‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین‪ ،‬لەتوركیا لەمەڕ چارەس���ەری پرس���ی كورد‬ ‫قۆناخێكی ت���ازە دەس���تیپێكردووە‪ ،‬ئ���ەم پێڤاژۆیە لەالیەن‬ ‫الیەن و هێزە رەس���می و ناڕەس���مییەكان دەس���ت پێكراوە‪،‬‬ ‫ئەم���ەش هیوایەك���ی گ���ەورە بەك���ورد و ئاش���تیخوازەكانی‬ ‫ناوچەكە بەخش���یوە‪ .‬ئەگەر ئ���ەم پێڤاژۆیە س���ەرنەكەوێت‪،‬‬ ‫ئەوا ب���ۆ ماوەیەكی درێژ خەون و هیوای كوردان دەش���كێت‪،‬‬ ‫ئ���ەم هیوانەمانە لەگەڵ خۆیدا كابوس���ێكی تازە دەخوڵقێنێ‪.‬‬ ‫كابوس���ێك كە دنیای كوردان تەڵخ و تاریك دەكات‪ .‬هەروەها‬ ‫ش���یمانە دەكرێت‪ ،‬بكوژی بكەرە نادی���ارەكان‪ ،‬جارێكی دیكە‬ ‫لەكوچ���ە و لەكۆاڵنەكان بەدیاركەون و دەس���ت بەكارەكانیان‬ ‫بكەنەوە و كاریگەری لەسەر پێڤاژۆكە دابنێن‪.‬‬ ‫هەرچییەك دەبێت باببێت‪ ،‬پێویستە كورد بەبێ مەرج هاوكاری‬ ‫سەرخس���تنی ئەم پێڤاژۆیە بكەن‪ .‬درێژە بەدانوس���تانەكانمان‬ ‫بدەی���ن و گفتوگ���ۆ بكەین و دەنگم���ان بگەیەنین���ە تەواوی‬ ‫كۆمەڵگای نێودەوڵەتی‪ ،‬لەبەرئەوەی دەستەواژەی نیو كرانەوە‬ ‫وەك هەنگاوێكی سەرەتایی ئاماژە بەنیازی گۆڕانكاری دەكات‪،‬‬ ‫یان گۆڕانێك دەهێنێتە زمان‪ .‬لەبەرئەوە پێویستە بناخەیەكی‬ ‫پتەو دابنێین‪.‬‬ ‫ئ���ەم نیو كرانەوەی���ە‪ ،‬وەكو لەمێ���ژووی هاوچەرخی توركیادا‬ ‫دەبینرێ���ت‪ ،‬ب���ۆ یەكەمج���ارە كەوتۆتە رۆژەڤ���ی دەوڵەت و‬ ‫حكوم���ەت و دەزگا رەس���مییەكان‪ .‬ئەم���ەش هەنگاوێكی زۆر‬ ‫گ���ەورە و گرنگە‪ ،‬لەبەرئەوەی بتەكان دەش���كێندرێن‪ .‬پەیڤی‬ ‫ك���ورد ئەمڕۆ بووەتە پەیڤێكی مۆدێ���رن‪ ،‬بەكارهێنانی پەیڤی‬ ‫كوردی لەزمانی توركیدا ئەمڕی گەیشتۆتە ئاستێكی زۆر بەرز‪،‬‬ ‫ئەگەر بەراوردێك لەگەڵ س���ااڵنی حەفتاكاندا بكەین دەبینین‬

‫چ جیاوازیی���ەك رووی���داوە‪ ،‬ئەوكات پەیڤی ك���وردی قەدەخە‬ ‫بوو‪ ،‬هیچ كەس���ێك جەس���ارەتی ئەوەی نەدەك���رد پەیڤێكی‬ ‫ك���وردی بەكاربهێنێت‪ ،‬تەنیا لەدەڤ���ەری قارس نەبێت‪ ،‬كەڵە‬ ‫پیاوێك بەناوی ئیدریس���ی كورد هەبوو‪ ،‬ن���اوی لەرۆژنامەكان‬ ‫بەرچاودەك���ەوت‪ ،‬ئیدریس تەنیا لەبەرئەوەی پاش���ناوی كورد‬ ‫بوو‪ ،‬لەالی هەموومان خۆشەویست بوو‪.‬‬ ‫ئەم���ە یەكەمج���ارە مێ���ژوو ب���ەڕووی كوردەكان���ی توركیادا‬ ‫پێدەكەنێت‪ .‬هەوڵەكانی ئاش���تی ئاسۆی بیركردنەوەی هەموو‬ ‫الیەك فراواندەكات‪ ،‬ئاشتی بەقەدەر ئەوەی بۆ كوردان گرنگە‪،‬‬ ‫بەهەم���ان ئەندازەش ب���ۆ توركیا زۆر گرنگ و پێویس���تیەكی‬ ‫هەنووكەیی و مێژووییە‪ .‬وەكو دەزانرێت‪ ،‬توركیا زۆر هەوڵدەدا‬ ‫لەیەكێتی ئەوروپا وەربگیرێت‪ ،‬بەاڵم پێویستە خۆی بگۆڕێت‪،‬‬ ‫توركیا ئەم راس���تییە ب���اش دەزانێت‪ ،‬پێ���وەر و كولتوور و‬ ‫زهنییەت���ی ئەوروپا لەب���ارەی زمان و كولتوور و یەكس���انی‬ ‫نێو نەتەوەكان زۆر روون و ئاش���كرایە‪ .‬لەبەش���ێكی واڵتانی‬ ‫ئەوروپا سیستمی بەڕێوەبردنی واڵت لەسەر بناخەی فیدراڵیزم‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬ئەگەر توركیا هەنگاوی جیددی و بوێرانە هەڵبگرێ‬ ‫ئەوا دەتوانێ ناوی لەمێژوودا تۆماربكات‪ .‬هەندێكجار هاوڕێكانم‬ ‫دەپرسن‪ ،‬پێویستە توركیا چی بكات؟ من دەڵێم‪ ،‬وەاڵمی ئەم‬ ‫پرسیارە زۆر ئاسانە‪ ،‬توركیا پێویستە بنەماكانی مافی مرۆڤ‬ ‫و مافی كورد قەبووڵ بكات‪.‬‬ ‫ئێمە وەكو كوردەكانی س���وید‪ ،‬پێویس���تە هی���چ كاتێك دوور‬ ‫نەڕۆین‪ ،‬وەكو نموونە س���ەیری (الپۆنییەكان) بكەین‪ ،‬ژمارەی‬ ‫الپۆنیی���ەكان لەس���وید ‪ 17‬هەزار كەس���ە‪ .‬الپۆن���ی یەكێكە‬ ‫ل���ەو كەمە نەتەوانەی كە س���ااڵنێكی زۆرە لەس���وید دەژین‪،‬‬ ‫بەهاوبەشی چوار كەمە نەتەوەی دیكە‪ ،‬دەرفەتی پیادەكردنی‬ ‫مافە كولتوورییەكانیان بۆ رەخساندوون‪ ،‬لەدوای ساڵی ‪1993‬‬ ‫لەهەرێم���ی الپۆنی هەڵبژاردنی پەرلەمان���ی ئەنجامدەدرێت بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی ‪ 31‬پەرلەمانتار‪ ،‬ئەو هەرێمەی الپۆنییەكان لەسەری‬ ‫دەژین ناویان ناوە سەماالند‪ ،‬بەبێ ئەوەی دەوڵەتی سوید هیچ‬ ‫كاتێك ل���ەم ناو لێنانە ناڕەحەت بێت بەڵكو وەك بەش���ێكی‬ ‫كولت���ووری خۆی تەماش���ای دەكات‪ .‬نموون���ەی الپۆنییەكان‬ ‫ئەوەم���ان ب���ۆ رووندەكاتەوە كە چارەس���ەری پرس���ی كورد‬ ‫لەتوركیا زۆر دژوار نییە‪ .‬بۆیە پێویس���تە دەوڵەتی توركیاش‬ ‫چاو لەئەزموونی واڵتانی ئەوروپا بكات‪ ،‬كە چۆن كێشە ئایینی‬ ‫و نەتەوەییەكانیان چارەس���ەركردووە‪ ،‬ئەویش بەهەمانش���ێوە‬ ‫بكەوێتە خۆ‪ ،‬لەبەرئەوە توركیا كە س���واری ش���ەمەندەفەری‬ ‫ئەوروپابوو‪ ،‬دەبێت بزانێت بەرەو كوێ دەڕوات‪.‬‬ ‫*نووسەر و لێكۆڵەری كورد‪ -‬ستۆكهۆڵم‬

‫روهات ئااڵكۆم‬

‫*‬

‫دەربارەی وێنەكان‪:‬‬ ‫ئەوكات���ەی من س���ەیری وێنەی‬ ‫ش���اژنی س���وید (ڤیكتۆریا)ی‬ ‫قەش���ەنگ و بەخۆباوەڕم كرد‪،‬‬ ‫وەك كوردەكان���ی توركیام هاتە‬ ‫پێش���چاو‪ ،‬ئەم وێنەیە بەڕاستی‬ ‫دڵی خۆشكردم‪.‬‬ ‫لەس���وید پەرلەمان���ی ‪ 17‬هەزار‬ ‫كەس ب���ۆ الپۆنیی���ەكان بەڕەوا‬ ‫زانراوە‪ ،‬ئ���ەی بۆچی ‪ 17‬ملیۆن‬ ‫كورد مافی���ان نەبێت! هەروەها‬ ‫دەپرس���م‪ ،‬بۆچی ئەو كوردانەی‬ ‫ژمارەی���ان دەگات���ە ‪ 17‬ملیۆن‬ ‫هاوواڵت���ی‪ ،‬ناتوان���ن لەپێن���او‬ ‫ئازادیدا بگەنە یەك و سەربەست‬ ‫بژین‪ .‬ئایا وێنەی خاتوو ڤیكتۆریا‬ ‫جەستێن و رۆژانی ڤیكتۆرییەكان‬ ‫شایستەی گەلی كورد نییە؟‬ ‫نەتەوەی كورد س���ااڵنێكی زۆر‬ ‫ئێ���ش و ئ���ازاری‬ ‫كێش���اوە‪ ،‬كات���ی‬ ‫ئ���ەوە هات���ووە‬ ‫ئا ز ا ر ە كا ن���ی‬ ‫كۆتاییبێت‪.‬‬ ‫بۆ ی���ە‬ ‫پێو یس���تە‬ ‫ئ���ەم دەرگایە‬ ‫نی���و كراوەی���ە‬ ‫دانەخرێت‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫كورد چاوی لە ئاشتی‪ ،‬برایەتی و‬ ‫یەكسانییە‬ ‫ئاسۆ كەریم‬

‫‪54‬‬

‫*‬

‫نكوڵ���ی لەوە ناك���رێ توركیا پێگەی س���تراتیجیی خۆی لە‬ ‫تەواوی ناوچەك���ەدا هەیەو كورد لە هەموو كەس زێتر دركی‬ ‫پێ دەكات‪ .‬لەدوای هاتنەس���ەركاری پارتی دادو گەشەپێدان‬ ‫‪ AKP‬ئ���ەو پێگەی���ەی توركیا بەرچاوتر ب���ووە‪ .‬لەوەتەی‬ ‫دكت���ۆر ئەحمەد داود ئۆغلۆش بووە ب���ە وەزیری دەرەوە بە‬ ‫پێرەویكردن لە سیاسەتی ‪ Zero Problem‬لەگەڵ دەرو‬ ‫دراوسێكانیدا كە عێراق و هەرێمی كوردستانیش دەگرێتەوە‪،‬‬ ‫رۆڵی توركیا پێشتر دەچێ‪.‬‬ ‫پێوەندیی نێوان دەوڵەتێكی خودان سەروەری ‪Sovereign‬‬ ‫‪ State‬وەك توركیا و هەرێمێكی فیدراڵیی ناو دەوڵەتێكی‬ ‫تردا وەكو ‪ KRG‬دەكرێ‪ ،‬ش���تێكی نامۆ نییە لە پێوەندیی‬ ‫دیپلۆماتیی و سیاس���یدا‪ .‬رەنگە ئەوە جۆرێ لە ئیشكالیەت‬ ‫‪ problem‬ی لەن���او زەی���ن و بیركردن���ەوەی هەن���دێ‬ ‫سیاسەتوان و دەس���تەبژێری توركی دروستكردبێت كە چۆن‬ ‫پێوەندی���ی لەگەڵ هەرێمێكدا دروس���ت بكەن‪ .‬لێ پێوەندیی‬ ‫سیاس���ی و دیپلۆماتیش لەم ‪ 20‬س���اڵەی دوایی���دا گۆڕانی‬ ‫بەس���ەردا هاتووەو لەجێی خۆی نەچەقیوە‪ .‬ئێستە‪ ،‬لەتەك‬ ‫دەوڵەتاندا‪ ،‬قەوارەی سیاس���یی كەمت���ر لە دەوڵەت ‪Non‬‬ ‫‪ state entity‬هاتوونەتە ناو ئەو پێوەندییانەشەوە‪ .‬زۆر‬ ‫نموونە ئەم راس���تییە پشت راست دەكەنەوە‪ :‬وەك قیبرسی‬ ‫توركی‪ ،‬تایوان‪ ،‬تیموری رۆژهەاڵت بەر لەوەی س���ەربەخۆیی‬ ‫وەربگرێ‪ ،‬باشووری سودان‪ ،‬دەس���ەاڵتی فەلەستینی و هی‬ ‫تریش‪...‬‬ ‫هەرێم���ی كوردس���تان‪-‬عێراقیش‪ ،‬كەم���وزۆر بەگوێ���رەی‬ ‫تایبەتمەندییەكان���ی خۆی پێگەیەكی نزی���ك لەو قەوارانەی‬ ‫سەرەوە وەرگرتووە‪ .‬لە پراكتیكیش���دا‪ ،‬لەدوای ‪-1991‬ەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی پاش ‪ ،2003‬بەرە‪-‬ب���ەرە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‬ ‫ل���ەو تایبەتمەندیی���ە دیفاكتۆیەی كوردس���تان حاڵی بووەو‬ ‫دەبێت‪ .‬لە بڕیاری ‪986‬ی ئەنجوومەنی ئاسایش كە ناسرابوو‬ ‫بەبڕیاری نەوت بەرانبەر بە خ���ۆراك‪ ،‬ئەو تایبەتمەندییە بۆ‬ ‫‪ KRG‬لەبەرچاوگی���راو هێندەی من پێ بزانم‪UNAMI ،‬‬ ‫پێوەیە كارو چاالكیی ئۆفیس���ی خۆی لە هەولێری پایتەخت‬ ‫بەگوڕتر بخات‪ .‬ئەمە سەرباری بوونی كونسڵگەری و ئۆفیسی‬ ‫نوێنەرایەتی ‪ 16‬دەوڵەتی بیانی لە هەولێرو س���لێمانی و ئەو‬ ‫پرۆسەیە لە هەڵكشان دایە‪ .‬ئاماژەیەكی تری ئەو پێوەندییە‬ ‫سیاس���ی و دیپلۆماتییە‪ ،‬ئەوەیە كە كەم شاندی پایەبڵندی‬

‫ئەمریكی‪ ،‬بەریتانی و ئەلمانی و واڵتانی تر هەیە كە سەردانی‬ ‫بەغدا بكات‪ ،‬س���ەرێكیش لە هەولێر نەدات‪ .‬بەپێچەوانەشەوە‬ ‫دەس���ەاڵتدارانی هەرێمیش لە ئاستی جیا‪-‬جیادا‪ ،‬لە سەرۆكی‬ ‫هەرێمەوە تا دەگاتە وەزیرەكانی حكوومەت‪ ،‬بەرەس���می لە‬ ‫واڵتان���ی بیانی داوەت كراون و دەكرێن بۆ بەش���داریكردن لە‬ ‫كۆنفرانس و دیمانەو كۆبوونەوەی دوو قۆڵی و چەند قۆڵی‪ .‬لە‬ ‫پایتەختی هەندێ واڵتیشدا‪ ،‬وەك بەریتانیا‪ ،‬ئەمریكا‪ ،‬ئەلمانیا‪،‬‬ ‫فرەنسا و سوید‪ KRG ،...‬بەرەسمی ئۆفیسی نوێنەرایەتی‬ ‫هەیە‪ .‬لە بواری ئابووری و بازرگانی و وەبەرهێنانیش���دا‪ ،‬ئەو‬ ‫پێوەندییە باش چۆتە پێش���ەوە بەتایبەتی لە بواری نەوت و‬ ‫گاز و بەشداریكردن لەو پێشانگا بازرگانییە نێودەوڵەتییانەی‬ ‫كە سااڵنە لە هەولێرو سلێمانی و دهۆك دەكرێنەوە‪.‬‬ ‫لەهێنان���ەوەی ئەو فاكتانەدا‪ ،‬دەمەوێ ئەوە بێژم‪ ،‬كە مەرج‬ ‫نییە پێوەندیی دیپلۆماتی و سیاسی و ئابووری لەنێوان دوو‬ ‫دەوڵەتی سەروەردا بێت‪ ،‬بەتایبەتی كە ‪ KRG‬لەپاش ‪2003‬‬ ‫و پاش پەسندكردنی دەس���تووری عێراق لە ‪2005/10/15‬دا‪،‬‬ ‫بەرەس���می وەكو هەرێمێكی فیدراڵی خاوەن دەس���ەاڵت لە‬ ‫بوارەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و قەزاییدا‪ ،‬ناسێنراوە‪،‬‬ ‫بەمانایەكی تر دەس���تووری عێراق لە بازنەیەكی دیاریكراودا‬ ‫هەندێ دەس���ەاڵتی بە هەرێم داوە كە رۆژان���ە پراكتیزەیان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫بەلەبەرچاوگرتن���ی ئەم فاكتانە‪ ،‬من هی���چ (ئیحراج)ێك بۆ‬ ‫حكوومەت���ی توركیا نابینم كە بەرەس���می لەگەڵ ‪،KRG‬‬ ‫مامەڵە نەكات‪ ،‬لەكاتێكدا ل���ە واقیعدا‪ ،‬لەنێوان هەردووال لە‬ ‫‪-1991‬ەوە لە هەموو بوارێكدا پێوەندیی هەیە‪ .‬ئەگەر تا ‪2005‬‬ ‫ب���ۆ توركیا زەحمەت بووبێ‪ ،‬كە چ ناوێك لەو هەرێمەی ئێمە‬ ‫بنێت‪ ،‬ئەوا هەق بوو دوای ‪ 2005‬لەسەر زاری كاربەدەستانی‬ ‫تورك���ی و لە میدیای توركیدا‪ ،‬بەو هەرێمە بگوترایە هەرێمی‬ ‫كوردس���تان‪ -‬عێراق و بە حكوومەتەكەیشی بگوترابا ‪KRG‬‬ ‫نەك دەمێ ئیدارەی باكووری عێراق‪ ،‬یان ئیدارەی كوردی لە‬ ‫باكووری عێراق و‪ ..‬ئەگەر سیاسەتكارەكانیش���مان بەناچاری‬ ‫پێی تێ بخش���ێنن‪ ،‬ئەوا جۆرێ لە دڕدۆنگی و حەساسیەتی‬ ‫دروست كردووەو دەكات بەتایبەت لەناو نوخبەی روناكبیری‬ ‫و كۆمەاڵنی خەڵكدا‪ .‬لێرەدا دەبێ دەسخۆش���ی لە نووسەری‬ ‫گەورەی تورك جانگیز چاندار بكەین كە بەم دواییە‪ ،‬بەئاشكرا‬ ‫گوتی پێویستە بڵێین ‪ .KRG‬پێموایە‪ ،‬سیاسەتی (‪Zero‬‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪ )Problem‬ئەو هەنگاوە لە دەوڵەتی توركیا دەخوازێ‪.‬‬ ‫من ناچمە ناو پێوەندیی بازرگانی و ئابووری و وەبەرهێناندا‪،‬‬ ‫چونكە قەبارەی ئاڵووێ���ری بازرگانی و ژمارەی كۆمپانیاكان‬ ‫و كارگەران���ی توركیا ه���ەم توركیا پێ���ی دەزانێ و هەم لە‬ ‫هەرێمی كوردس���تاندا‪ ،‬لە میدیاكان باس���یان دەكرێ‪ .‬كااڵو‬ ‫شمەكی توركی‪ ،‬لەپێش���ەوەی هی واڵتانی ترەوەیەو بازاری‬ ‫كوردس���تان‪ ،‬بووە بە بازاڕێكی سەرەكیی توركی‪ .‬كۆمپانیای‬ ‫توركی هاتۆتە ناو بواری وەبەرهێنانی نەوت و گازیشدا‪.‬‬ ‫لە رووی كولتوورییەوە‪ ،‬هیچ بەربەستێكی جیددی نییە لەنێوان‬ ‫كولت���ووری هەردوو نەتەوەی كوردو تورك���دا‪ .‬بەپێچەوانەوە‬ ‫شتی ناوكۆیی زۆرمان هەن‪ ،‬رەنگە لە ‪-1920‬ەوە تا ‪ ،1991‬تا‬ ‫رادەی���ەك دووركەوتنەوە لەو بوارەدا هەبووە‪ ،‬بەاڵم لە دوای‬ ‫ئ���ەم مێژووەوە‪ ،‬بەهۆی زۆر فاكت���ەرەوە‪ ،‬تێكەاڵوییەكی زۆر‬ ‫پەیدابووە و لەوانە هامش���ۆو بزاڤ���ی بازرگانی‪ .‬بزووتنەوەی‬ ‫فەتحوڵاڵ گولەنییەكان‪-‬یش دەورێكی گرنگیان لە پەرەپێدانی‬ ‫ئەو پێوەندییە كولتووری و پەروەردەییە لەنێوان هەردووالدا‬ ‫بینیووە‪ .‬ئێس���تا‪ ،‬لە ماڵەكانی كورددا‪ ،‬هەندەی تەماش���ای‬ ‫زنجی���رە تەلەفزیۆنییەكانی تورك‪ ،‬دەكرێ هەندە تەماش���ای‬ ‫زنجی���رەی عەرەب���ی و گەالنی تر ناكرێ‪ ،‬وێ���رای ئەوەی كە‬ ‫هەندێجار‪ ،‬لەناو ئەو زنجیرانەش���دا‪ ،‬كوردو س���ەركردەكانی‬ ‫دەكەونە بەر پەالمارو هێرش���ی ناڕەوا وەك زنجیرەی (دۆڵی‬ ‫گورگەكان)‪ .‬ئەو رۆژنامەنووس و نووس���ەرانەی تورك هاتبنە‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەستیان بەوە كردووە كە لەناو ماڵی خۆیاندان‪،‬‬ ‫هەندێكیان بە نووس���ینیش ئەمەیان گوتووە‪ ،‬كەواتە ئێمەی‬ ‫كورد هیچ حەساس���یەتێكمان بەرانب���ەر تورك وەك گەلێكی‬ ‫دراوسێ نییە‪ .‬ئێمە كورد ناتوانین خۆمان لە حوكمی مێژوو و‬ ‫جیوگرافیا نەبان بكەین‪ ،‬كە ئێستا بەرژەوەندی هەردووالیشی‬ ‫هاتۆتە سەر ژ بەرچ ئەو پێوەندییانە بەرەو پێشەوە نەبەین‪،‬‬ ‫چم���ا بە قازانجی هەردوو گەلی ك���وردو تورك نییە؟ ناكرێ‬ ‫ئەوەش نەڵێم‪ ،‬ئەگەر ئەو پێوەندییانە‪ ،‬قازانجی كوردیشیان‬ ‫تێدا بووبێت‪ ،‬بێش���ك هەیانبووە‪ ،‬بەاڵم ل���ەو پێوەندییانەدا‬ ‫توركی���ا قازانجكەری یەكەم بووە‪ .‬كەواتە پێویس���تە یەكتر‬ ‫بخوێنینەوە‪ .‬دەنا لە هەر شوێنێ دەرفەت و بۆشایی هەبوو‪،‬‬ ‫ئەگەر نەقۆزرێتەوەو پڕ نەكرێتەوە‪ ،‬ئەوا بێش���ك تەرەفی تر‬ ‫پ���ڕی دەكاتەوە‪ ،‬ئەمە رێس���ایەكی س���ابیت و جێگیرە‪ ،‬ئەو‬ ‫بنەمایە بۆ هەردووالمان وەكیەكە‪.‬‬ ‫ك���ە باس لەو پێوەندییانە دەك���ەم‪ ،‬ناكرێ خاڵێكی تر هەیە‬ ‫قس���ەی لێ نەكەم‪ ،‬هیوادارم بەدەس���توەردان لە كاروباری‬ ‫ناوخۆی توركیا بۆم حیس���اب نەك���رێ‪ .‬ئەویش ئەوەیە كە‬ ‫لە توركیا و عێراق و ئێران و س���وریا‪ ،‬نەتەوەیەك هەیە كە‬ ‫پێ���ی دەگوت���رێ كورد و زێتر لە ‪ 30‬ملی���ۆن مرۆڤ دەبێت‪.‬‬ ‫ئ���ەو نەتەوەی���ە لەبەرچەندین هۆ كە ئێرە جێی باس���ی من‬ ‫نییە‪ ،‬دەرفەتی پێكهێنانی ‪ Nation-state‬لەدوای شەڕی‬ ‫یەكەمی جیهانەوە بۆ نەڕەخسا و دابەشكرا‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ئەو دابەش���بوونە نەتەوەییە‪ ،‬وای لە ك���ورد نەكرد كە هیچ‬ ‫رایەڵكەیەكی بەیەك���ەوە وەك نەتەوە لەناو خۆیدا نەمێنێ و‬ ‫هەقە توركیا لەمە بگات‪ .‬هەر زولمێك یان ناهەقییك بەرانبەر‬ ‫بە هاونەتەوەی ئێمە بكرێ‪ ،‬لەناو رای گش���تی كوردس���تانی‬

‫عێراق���دا نارەحەتی دروس���ت دەكات و لە هەمانكاتدا جۆرێ‬ ‫ل���ە (احراج)یش بۆ ‪ KRG‬دەنێت���ەوە لە پێوەندیی لەگەڵ‬ ‫ئەو واڵتانەدا‪ .‬لەبەرانبەریش���دا‪ ،‬ئێمە هەڵوێس���تی وامان لە‬ ‫دەوڵەت���ی توركیا دیتووە كاتێ كە لە واڵتێكی تردا‪ ،‬س���تەم‬ ‫لە كەمینەیەكی بە رەچەڵەك تورك دەكرێ‪ ،‬نیگەرانیی خۆی‬ ‫نیش���اندەدا وەك بەم دوایی���ە لەبەرانبەر كۆماری چین خۆی‬ ‫نواند‪ .‬بەرەچاوكردنی ئەو فاكتە سادەیە‪ ،‬ئەگەر هاوكێشەكە‬ ‫قڵپ كەینەوە‪ ،‬كوردس���تانی عێراق‪ ،‬بە گەل و حكوومەتەوە‪،‬‬ ‫خۆش���حاڵن كە دەبین���ن توركیا پرۆس���ەیەكی دیموكراتی و‬ ‫ئاشتییانەی بەناوی «كرانەوە بەرووی كورددا» گرتۆتەبەر و‬ ‫تەنانەت ئەم خۆش���حاڵیبوونە رەسمییەی ‪ ،KRG‬لەسەری‬ ‫زاری سەرۆكی هەرێمی كوردس���تان رێزدار مەسعود بارزانی‬ ‫ه���ەم لەكاتی س���ەردانەكەی بەرێز د‪ .‬ئەحم���ەد داود ئۆغلو‬ ‫بۆ هەولێ���ر (‪)10/31‬و هەم لە س���ەردانەكەیدا بۆ یەكێتیی‬ ‫ئەوروپی (‪ )11/10‬بۆ ئەو هەنگاوەی توركیا دووپاتكردەوە‪.‬‬ ‫لەهەمانكات���دا‪ ،‬س���ەرۆكی هەرێم���ی كوردس���تان‪ ،‬هانی برا‬ ‫كوردەكانی توركی���ا دا‪ ،‬چ ئەوانەی ناو توركیا و چ ئەوانەی‬ ‫لە دەرەوەی سنووری توركیان‪ ،‬ئەو دەسپێشخەرییە بە هەند‬ ‫وەربگ���رن و باوەگۆ «تجاوب»ی بدەنەوە‪ .‬بۆ سەرخس���تنی‬ ‫ئەو پرۆس���ەیە‪ ،‬راس���تییەكی تریش هەیە كە ناكرێ بە هەند‬ ‫وەرنەگیرێ‪ ،‬ئەویش ئەوەیە كە كێش���ەیەكی لە مێژینە هەیە‬ ‫بەناوی كێش���ەی كورد‪ ،‬ئێس���تا لەناو پەرلەمانی توركیادا‪،‬‬ ‫گروپێك���ی پەرلەمانی���ی ك���وردی بەن���اوی ‪ DTP‬هەیەو‬ ‫پشتەوانی لەو پرۆس���ەیە دەكات‪ ،‬لە دەرەوەی پەرلەمانیش‬ ‫چەندی���ن ك���ۆڕو كۆمەڵ���ی سیاس���یی كوردی ت���ر هەن كە‬ ‫لەگەڵ میتۆدی چارەس���ەركردنی ئاش���تی و دیموكراتییانەی‬ ‫كێش���ەی كورد دان‪ .‬بە مانایەكی ت���ر‪ ،‬بوونی موخاتیب بۆ‬ ‫چارەس���ەركردنی هەر كێشەیەك لەنێوان دوو الیەندا گرنگە‪،‬‬ ‫چونكە بە چارەسەركردنی ئەو كێشەیە‪ ،‬یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫دەوڵەتی توركیا پتەو دەبێ���ت‪ .‬هەر كاتێ هاوواڵتییەك یان‬ ‫گروپێ���ك‪ ،‬جا لەس���ەر بنەمای ئیتنی بێت ی���ان ئایینی یان‬ ‫تایەفی جیاكاری لەگەڵدا كرا‪ ،‬حەتمەن وەالئی ئەو هاوواڵتییە‬ ‫یان ئەو گروپە بۆ واڵتەكەی لەق و كز دەبێت‪ .‬ئەم دەرس���ە‬ ‫ئێمە لە تەجرەبەی خۆمانەوە فێر بووین‪ ،‬تا كورد جینۆساید‬ ‫و ئەنف���ال نەكرا لە عێراق‪ ،‬تا چەك���ی كیمیایی پێدا نەكرا‪،‬‬ ‫تا گوندو ش���اری تەخت نەك���را‪ ،‬وەالئی كوردان بۆ دەوڵەتی‬ ‫عێ���راق بەهێ���ز ب���وو‪ .‬دووەم دەرس ئەوەیە‪ ،‬س���ەروەری و‬ ‫یەكپارچەی���ی خاكی واڵت‪ ،‬بوون���ی یەك دەوڵەت و یەك ئااڵ‬ ‫و یەك دەس���توور‪ ،‬ئەو دەمە لە واڵتێكی فرە نەتەوەو ئایین‬ ‫و تایەف���ەو مەزەبدا‪ ،‬مانایان دەبێت‪ ،‬كە هیچ كۆمیونەتەیەك‬ ‫‪ Community‬هەس���ت ب���ە جیاكاری ن���ەكات‪ .‬بەتەنیا‬ ‫هەردوو پرەنس���یپی یەكس���انی ‪Equality‬و هاوواڵتیبوون‬ ‫‪ Citizenship‬كاف���ی نین‪ ،‬ئەگەر دان بە مافە دەس���تە‬ ‫جەمعییەكان ‪Collective rights‬ی كۆمیونیتە بە ژمارە‬ ‫كەمەكان نەن���رێ لەچاو كۆمیونیتەی بە ژم���ارە گەورەدا و‬ ‫لەوانە س���ەلماندنی ئاخاوتن و فێربوون و خوێندن بە زمانی‬ ‫دایك لە هەموو قۆناخەكانی خوێندندا‪ .‬دابینكردنی ئەو مافە‬ ‫یەكێتیی نیش���تمانی واڵت تێكدەدات‪ ،‬سەیر كەن لە هەرێمی‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪55‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪56‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ئێم���ەدا‪ ،‬لەپاڵ قوتابخانەی كوردیدا‪ ،‬قوتابخانەی رەس���میی‬ ‫بە زمانی توركی‪ ،‬بە زمانی س���ریانی‪ ،‬بە زمانی ئینگلیزی و‬ ‫فەرەنس���ی هەن و هەرگیز هیچ مەترسیشمان لێ نییە‪ .‬ئەوە‬ ‫لە كەناڵەكانی میدیاش���دا‪ ،‬هەر وایە و لەناو پەرلەمان (‪)11‬‬ ‫پەرلەمەنتاری توركمان و كریس���تیان و ئەرمەن و وەزیرێكی‬ ‫توركمان و وەزیرێكی كریس���تیان لە كابینەدا جێگەی خۆیان‬ ‫گرتووە‪ .‬لەناو پەرلەمانیش���دا‪ ،‬وەزیرەكەی توركمان‪ ،‬لەدوای‬ ‫س���وێندخواردن بە زمانی ك���وردی لەب���ەردەم پەرلەماندا‪،‬‬ ‫بەتوركی���ش دوپاتی كردەوە‪ .‬كەس���یش موی س���ەری گرژ‬ ‫نەبوو‪ .‬ئەوانە س���ەرەتاییترین مافی نەتەوەكانن و هەقە هیچ‬ ‫ترسێكمان بەرانبەریان هەبێت‪.‬‬ ‫دوا خاڵ كە پێویس���ت دەكات‪ ،‬سەرنجی خوێنەر و نوخبەی‬ ‫توركی بۆ رابكێشم‪ ،‬ئەوەیە لەوەتەی ‪ KRG‬لە ‪-1992‬ەوە‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬هەرێمێكی تامپۆنی «منطقە رادعە ‪Tampon -‬‬ ‫‪ Region‬لەنێوان توركی���او باقی ناوچەكانی تری عێراقدا‬ ‫دروستكردووە‪ .‬وەك دەزاندرێ‪ ،‬لەدوای ‪-2003‬ەوە‪ ،‬بەهەزاران‬ ‫ئەن���دام و الیەنگ���ری رێكخراوی قاعیدەو هاوش���ێوەكانی لە‬ ‫واڵتانی ترەوە روویانكردە عێراق و كاولكاری دوای كاولكاریان‬ ‫لە عێراقدا ناوەتەوە‪ ،‬بەخۆش���حاڵییەوە‪ KRG ،‬رێگربووە‬ ‫ك���ە ئەوانە بپەڕنەوە ناو هەرێمی كوردس���تان و لێرەوە دزە‬ ‫بكەنە ناو توركیا و خراپكاری بكەن‪ .‬بەمانایەكی تر‪ ،‬توركیا‪،‬‬ ‫جیرانێك���ی ئەمینی هەیە‪ .‬رەنگە یەكێ بڵێ ئاخر لە ش���اخە‬ ‫دوورەدەس���تەكانی هەرێمی ئێوەشەوە‪ ،‬پەكەكە دزە دەكەنە‬ ‫ناو توركی���ا و زیانمان پێ دەگەیەنین‪ ،‬ئێمە لەو هەس���تەی‬ ‫توركی���ا دەگەی���ن‪ .‬بەاڵم كێش���ەی پەكەكە ل���ە ‪-1984‬ەوە‬ ‫هەیەو هەڵقواڵوی ن���او توركیا خۆیەتی‪ ،‬واتە دەروس���تمان‬ ‫نەكردوون‪ .‬ئێمەش لەس���اتەوەختێكدا بەدەستیانەوە گیرمان‬ ‫خوارد‪ .‬بەاڵم تێگەیش���تین كە ئەو پرسە بە شەڕ چارەسەر‬ ‫نەك���رێ و هەموو وزەو تواناكانمان لەبن دەهێنێ و ناپڕژێینە‬ ‫س���ەر ئاوەدانكردنەوەو بوژاندنەوەی واڵت���ە وێرانەكەمان كە‬ ‫لەپێش ‪-1991‬ەوە بۆمان بە میرات مابۆوە‪ .‬خۆش���حاڵین كە‬ ‫ئەم���ڕۆ دەبینین‪ ،‬ئەمڕۆ لەن���او ئەنجوومەنی گەورەی میللیی‬ ‫توركی���ا‪ ،‬كێش���ەی كورد ب���اس دەكرێ (ل���ە ‪.)11/13-10‬‬ ‫بەمانایەكی ت���ر‪ ،‬پێمانوایە حكوومەت���ی توركیا بە جیددی‬ ‫دەیەوێ لە رەگوریش���ەی كێش���ەكە بگات و لەسەر بنەمای‬ ‫ئەو تێگەیشتنەش چارەسەر بدۆزێتەوەو بۆ ئەمەش دەیەوێ‬ ‫هەمووان بە ئۆپۆزیسیۆنیشەوە‪ ،‬بەشداری پێ بكات‪...‬‬ ‫لەكۆتایی���دا‪ ،‬دەم���ەوێ ئەوەش بڵێم‪ ،‬هەقە سیاس���ەتی نیو‬ ‫عوسمانلیزم‪ ،‬ئاوەڕدانەوەیەكی جیددی بێت لە شارستانێتیی‬ ‫هاوبەش���ی هەموو نەتەوەكانی ئەو ناوچەیە‪ :‬تورك‪ ،‬فارس‪،‬‬ ‫عەرەب‪ ،‬ك���ورد‪ ،‬ئەرمەن‪ ،‬ئ���ازەر‪.... ،‬ئەمەش پێویس���تی‬ ‫بەداڕش���تنەوەیەكی نوێی سیاس���ەت و پێوەندییەكانی ئەو‬ ‫گەالن���ە هەیە‪ ،‬كە ئ���ەو هەڵم و هێڵ و تەڵخ���ە ال ببات كە‬ ‫كەوتۆتە نێ���وان ئەو نەتەوانە‪ .‬ئێمەی كوردیش پش���تەوانی‬ ‫ئەو سیاس���ەتە دەبین‪ ،‬چونكە چاومان لە ئاش���تی‪ ،‬برایەتی‬ ‫و یەكسانییە‪.‬‬ ‫• ئەندامی پەرلەمانی كوردستان‬

‫دوای ئەوەی‪ ،‬عیراق لەماوەی ‪ 6‬س���اڵی رابردوودا نەیتوانی‬ ‫گۆڕان���كاری و وەرچەرخانی پێویس���ت ئەنجامبدات و ببێتە‬ ‫داینەمۆی دیموكراتیزەكردنی ناوچەكە بەپێچەوانەوە واڵتانی‬ ‫هەرێمەكە بەتایبەتی دراوس���ێكانی عێراق توانیان كاریگەری‬ ‫لەس���ەر رەوشی ناوخۆی عێراق بكەن و ناكۆكیە ئەتنیكی و‬ ‫ئایین���ی و مەزهەبیەكانیان بەڕادەیەك زەقكردەوە كە ببێتە‬ ‫لەمپەرێ���ك لەب���ەردەم دیموكراتیزەبوونی عێراق خۆی‪ 0‬ئەم‬ ‫رەوش���ە واتە س���ەرنەكەوتنی عێراق لەگێڕانی رۆڵی مێژویی‬ ‫خۆی‪ ،‬دەرفەتیكی باشی دایە توركیا بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییە‬ ‫پڕ بكاتەوە كە بنبەس���تبونی پرۆس���ەی دیموكراتیزەبوونی‬ ‫عێراق لەناوچەكە دروستیكردووە‪.‬‬ ‫توركیا بەتەواوەتی دەركی بەوە كردووە كە رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫بەقۆناخێك���ی مێژووییدا تێپەڕ دەبێت و لەبەردەم پێلەكانی‬ ‫جیهانگیریدا پێویس���تی بەكرانەوەو دیموكراتیزەبوون هەیە‪.‬‬ ‫بۆیە بەگوێ���رەی هەوڵەكانی ئەمدوایی���ەی توركیا لەهێنانە‬ ‫پێش���ەوەی پرۆژەی كرانەوەی دیموكراتی بەڕووی كورددا‪،‬‬ ‫توركی���ا دەیەوێت س���وود لەپێگەی جیۆس���تراتیژی خۆی‬ ‫وەربگرێت و لەش���وێنی عێراق ئەو هەڵس���ێت بەئەنجامدانی‬ ‫گۆڕان���كاری و بەم���ەش ببێت���ە داینەم���ۆی كران���ەوەو‬ ‫دیموكراتیزەكردنی روژهەاڵتی ناوین‪0‬‬ ‫هەروەك لەس���ەرەوە ئاماژەمان پێ���دا گرنگترین هەنگاو كە‬ ‫توركیا هەڵیهێنابێت بۆ بەئەنجامگەیاندنی ئەو مەبەس���تەی‪،‬‬ ‫«كرانەوەیە بەڕووی كورددا»‪ 0‬چونكە چارەس���ەری كێشەی‬ ‫كورد لەنیوخ���ۆی توركیا و بەرەو پێش���بردنی پەیوەندییە‬ ‫سیاس���ی و دیپلۆماس���ی و ئابوریی���ەكان لەگ���ەڵ هەرێمی‬ ‫كورستاندا توركیا دەكاتە هێزیكی ئابووری و سیاسی گەورە‬ ‫و كاریگەریەكی گەورەشی دەبێت لەسەر واڵتانی هەرێمەكەو‬ ‫بەتایبەتیش دراوسێكانی وەكو عێراق و ئێران و سوریا‪0‬‬ ‫بۆیە پێموایە‪ ،‬توركیا پێویس���تە زیاتر و خێراتر لەسەر ئەم‬ ‫دۆس���ێیە كاربكات‪ 0‬س���ەردانی وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ‬ ‫هەرێمی كوردس���تان و كۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆكی هەرێم‬ ‫و س���ەرەكوەزیرانی حكومەتی هەرێ���م هەنگاوێكی گرنگ و‬ ‫لەجێگ���ەی خۆیدا بوو‪ 0‬دەتوانین ئ���ەم هەنگاوە بەنیازپاكی‬ ‫دەوڵەتی توركیا دابنێین س���ەبارەت بەئاراس���تەو ئاییندەی‬ ‫پەیوەندییەكانی هەولێر و ئەنقەرە‪ 0‬هەروەها ئەو پێشوازییە‬ ‫گەرمەی كە لەالیەن سەرۆك و بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە لەوەفدەكە كرا نیشانەی ئامادەباشی و بەهەند‬ ‫وەرگرتنی پەرەپێدانی پەیوەندییەكان بوو لەالیەن كوردەوە‬ ‫لەراس���تیدا پەرەپێدان و پتەوبوونی پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫هەولێ���ر و ئەنقەرە بۆ هەردووال گرنگیەكی گەورەو مێژوویی‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكە توركی���ا بۆ ئەو رۆڵە گەورەیەی كە دەیەوێت‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوین بیگێڕێت و ببیتە پردێك لەنێوان ئەوروپاو‬ ‫رۆژهەاڵت���ی ناوی���ن پێویس���تییەكی زۆری بەك���ورد هەیە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی پێویستییەكی زۆر گەورەی بەهەرێمی كوردستان‬ ‫هەیە لەڕووی سیاس���ی و ئابووری و دیپلۆماسییەوە‪ 0‬توركیا‬ ‫بەبێ هەرێمی كوردس���تان نە دەتوانێ رۆڵی پرد ببینێ و نە‬ ‫دەش���توانێ كاریگەری ئابووری و سیاسی لەسەر رۆژهەاڵتی‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ســـیــاســــــی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫هەولێر و ئەنقەرە‪...‬‬ ‫ئاسۆی پەیوەندییەكی گرنگ‬ ‫ناوی���ن دابنێت‪ 0‬چونكە جوگرافیای كوردس���تان بەگش���تی و‬ ‫هەرێمی كوردستان بەتایبەتی ئەڵقەی بەیەكگەیاندنیەتی لەگەڵ‬ ‫واڵتان���ی تری ناوچەكە بۆیە ناكرێت ل���ەم قوناخە مێژووییەدا‬ ‫توركیا‪ ،‬هەرێمی كوردس���تان فەرام���ۆش بكات‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫دەبێ���ت لەهەوڵدا بێ���ت بۆ رازیكردنی هەرێمی كوردس���تان و‬ ‫پتەوكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵیدا‪0‬‬ ‫بەهەمانش���ێوە هەرێمی كوردس���تانیش پێویس���تیەكی زۆری‬ ‫بەتوركی���ا هەی���ە چونك���ە لەجوگرافیایەك���ی داخراودای���ەو‬ ‫پێویس���تییەكی زۆری دەرگای���ەك هەیە بەجیهان���ی دەرەوە‬ ‫بەتایبەت���ی بەئەوروپ���ای بگەیەنێت‪ ،‬توركیاش باش���ترین و‬ ‫گونجاوترین واڵتە بۆ ئەوەی رۆڵی ئەو دەرگایە ببینێ‪0‬‬ ‫جگە لەمە پشكنینەكانی ئەو دواییە دەریانخستووە‪ ،‬كە هەرێمی‬ ‫كوردس���تان جگە لەن���ەوت رێژەیەكی زۆری گازی سروش���تی‬ ‫تێدایە ئەمەش دەبێتە مایەی بایەخ و سەرنجڕاكێشانی واڵتانی‬ ‫ئەوروپاو دەتوانرێت ئەم گازە لەرێگەی توركیاوە بگوازرێتەوە‬ ‫بۆ واڵتانی ئەوروپا كە پێوێستییەكی زۆریان پێیەتی‪ 0‬بەهەرحاڵ‬ ‫ئیستا بەرژەوەندی هاوبەش و خاڵی هاوبەش زۆرن كە هەولێر‬ ‫و ئەنقەرە بیانك���ەن بەبنەماگەی پەیوەندییەكانیان‪ .‬ئێس���تا‬ ‫پەیوەندیەكە لەس���ەرەتای رێگەدایەو تەنیا بواری سیاس���ی و‬ ‫ئابووری گرتۆتەوە‪ ،‬بەاڵم دەكرێت لەداهاتوودا ئەم پەیوەندیانە‬ ‫فراوانت���ر بكرێت و بوارەكانی كولتووری‪ ،‬زانس���تی‪ ،‬هونەری‪،‬‬ ‫وەرزش���ی و‪ ..‬تد بگرێتەوە چونكە هەردووال لەم ڕووانەشەوە‬ ‫بەیەكتر نامۆ نین و لەیەكتر نزیكن‪ ،‬پێوێس���تە لەم الیەنانەش‬ ‫هاوكاری و هەماهەنگی هەبێت‪0‬‬ ‫بەكورتی هەروەك وەزیری دەرەوەی توركیا لەهەولێر ئاماژەی‬ ‫پێ���دا هەرێمی كوردس���تان دەرگایەكە ب���ۆ توركیا بۆ ئەوەی‬ ‫بەرۆژهەالت���ی ناوی���ن بگات‪،‬توركیاش دەرگایەك���ە بۆ ئەوەی‬ ‫هەرێمی كوردستان بەئەوروپا بگات ‪0‬‬ ‫لەكۆتایی���دا دەمەوێت ئاماژە بەخالێك بك���ەم كەالم وایە زۆر‬ ‫گرنگ���ە لەپەیوەندی���ەكان دا رەچاو بكرێ���ن ‪ 0‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫هەردووال خاوەنی خاڵ و مەس���ەلەی هەس���تیارن پیویس���تە‬ ‫بەلەبەر چاو گرتنی ئەو هەستیارانە پەیوەندیەكان پەرەیان پێ‬ ‫بدرێت هیچ الیەك نەبێتە مایەی ورژاندنی ئەو هەس���تیارایانە‬ ‫ل���ەم رووەوە هەرێمی كوردس���تان ت���ا ئیس���تا بەلەبەر چاو‬

‫گرتنی ئەو هەس���تیاریانە لەتوركیا نزیك بۆتەوەو هیچ كاتێك‬ ‫نەیویس���توە ئەو خاڵە هەس���تیارانە لە بەرامبەر توركیا بەكار‬ ‫بهێنی و بیكاتە كارتی فش���ار لەس���ەری‪ 0‬ئەو هەستیاریانەی‬ ‫بەمەسەلەیەكی ناوخۆی توركیا داناوەو هیچ كات موداخەلەی‬ ‫نەكردووە‪ 0‬پێموایە دەبێت توركیاش هەستیاریەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان لەبەرچاو بگرێت و البەال دەست بۆ ئەو هەستیاریانە‬ ‫نەبات‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬مەس���ەلەی كركوك و ناوچە دابڕاوەكان و‬ ‫ماددەی ‪ 140‬بۆ كورد لەعێراق‪ ،‬مەسەلەی هەستیارن‪ ،‬ناكرێت‬ ‫توركی���ا لەالیەك بیەوێت پەیوەندی لەگەڵ هەرێم پێش���بخات‬ ‫و لەالیەك���ی تریش دەس���تبخاتە كاروب���اری ناوخۆی عێراق و‬ ‫پێكهاتەكان���ی ت���ری كەركوك و ناوچ���ە دابڕاوەكانی هەرێمی‬ ‫كوردس���تان هان بدات یاخود پشتگیری لەداوا ناشەرعییەكان‬ ‫بكات كە س���ەبارەت بەو مەسەلەیە لەالیەن پێكهاتەكانی تری‬ ‫عێ���راق دەخرێنەڕوو‪ 0‬توركیا ئەگەر دەیەوێت رۆڵ و كاریگەری‬ ‫لەعێراق هەبێت دەبێت سەبارەت بەم مەسەلە هەستیارانە بێ‬ ‫الیەنانە هەڵوێست وەربگرێت‪ .‬یا بەواتایەكی تر دەتوانین بڵێین‬ ‫توركیا نابێت بەمش���ێوەیە دەست لەكاروباری نێوخۆی عێراق‬ ‫وەربدات‪ ،‬ئەگەر قسەشی هەبێت دەبێت هەوڵبدات واقیعبینانە‬ ‫و بێالیەنانە هەڵسوكەوت بكات بۆئەوەی پۆزەتیڤانە كاربكاتە‬ ‫سەر پرۆسەی سیاسی لەعێراق‪ .‬بەاڵم پشتگیریكردن لەالیەنێك‬ ‫لەس���ەر حیس���ابی الیەنێكی تر گێڕانی رۆڵێك���ی نێگەتڤانەیە‬ ‫و بەس���لبی كاردەكاتە س���ەر پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و‬ ‫ئەنق���ەرە‪ ،‬بۆیە پێموایە دەبێت توركیا خۆی لەو هەڵوێس���تە‬ ‫رزگار بكات كە تا ئێس���تا س���ەبارەت بەمەسەلەی كەركوك و‬ ‫ناوچ���ە دابڕاوەكان هەیبووە و بێالیەنان���ە مامەڵە لەگەل ئەم‬ ‫دۆسێیە بكات‪0‬‬ ‫دەتوانین بڵێین‪ ،‬بەلەبەرچاوگرتنی ئەم خاڵە هەڵومەرجی خۆیی‬ ‫و بابەتی هەردووال هەموو فاكتەركانی تریش لەخزمەت ئەوەدان‬ ‫كە ئەم پەیوەندییە بەرەو پێشەوە بڕوات و ئاییندەیەكی گەش‬ ‫لەپەیوەندییەكان���ی هەرێمی كوردس���تان و توركیا فەراهەم و‬ ‫مس���ۆگەر بكرێت كە ببێتە مایەی پێش���كەوتنی هەمەالیەنە و‬ ‫گەورە بۆ هەردووال‪0‬‬ ‫* كارناسی سیاسی توركیا‬

‫رەسوڵ حەسەن‬

‫*‬

‫‪57‬‬

‫ئـــــــابــــــــــووری‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫قەبارەی بازرگانی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا دوو ئەوەندەی بازرگـــانی‬

‫بەرژەوەندی ئابووری‪ ،‬توركیا و‬ ‫كوردستانی عێراق‬ ‫لێكنزیكدەكاتەوە‬

‫‪58‬‬

‫ئـــــــابــــــــــووری‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫سااڵنەی توركیایە لەگەڵ یۆنان‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ئاس���تی ئاڵوگۆڕی بازرگان���ی لەنێوان توركیا و‬ ‫هەرێم���ی كوردس���تاندا گەیش���تۆتە قۆناخێكی‬ ‫گرنگ و چارەنووسس���از‪ ،‬بەشێوەیەك كۆمپانیا‬ ‫توركییەكان لەهەرێمی كوردستان لەدوای ساڵی‬ ‫‪ 2003‬ەوە نزیك���ەی ‪ 6‬ملی���ار دۆالر قازانجیان‬ ‫كردووە‪ .‬لەبەرئ���ەوەی ‪4/1‬ی كااڵ و كەلوپەلی‬ ‫بازاڕەكان���ی عێ���راق و هەرێم���ی كوردس���تان‬ ‫لەتوركیاوە دێت‪.‬‬ ‫لەهەرێمی كوردس���تاندا نزیكەی ‪ 9700‬كۆمپانیا‬ ‫بوونی���ان هەی���ە و لەناویاندا نزیك���ەی لە ‪1100‬‬ ‫كۆمپانی���ای بیان���ی بەدیدەكرێن ك���ە ‪%60‬یان‬ ‫توركی���ن و س���ااڵنە ملیۆنەه���ا دۆالر قازانجیان‬ ‫دەس���تدەكەوێت‪ .‬هەروەك بەس���ەدان كارمەند‬ ‫و كرێكاری تورك لەهەرێم���دا لەدەیان پرۆژەی‬ ‫ئاوەدانكردنەوەو باڵەخانە و پیشەس���ازیدا كار‬ ‫دەكەن‪ ،‬رۆژانەش س���ەدان بارهەڵگری نەوت و‬ ‫خۆراك و ئوتۆمبێل بەخاڵی س���نووریی ئیبرایم‬ ‫خەلیل بۆ دیوی هەرێمی كوردستان دەپەڕێتەوە‬ ‫و لەبەرامبەردا رۆژانە بەملیۆنەها بەرمیل نەوت‬ ‫لەچاڵ���ە نەوتییەكانی كەركوكی كوردس���تانەوە‬ ‫بۆ بەندەری جیه���ان لەتوركیا رەوانە دەكرێت‪،‬‬ ‫ب���ۆ كڕینی كارەب���اش بڕە پارەیەك���ی خەیاڵی‬ ‫ئاراس���تەی دوو كۆمپانی���ای بەرهەمهێنان���ی‬ ‫كارەبا و گواس���تنەوەی س���ووتەمەنی لەتوركیا‬ ‫دەكرێت‪ .‬جگە لەوە پێویس���تە ئەوەش بخرێتە‬ ‫نێ���و حیس���اباتەوە‪ ،‬س���امانێكی خەیاڵ���ی كە‬ ‫دەكرێ لەداهاتوودا بەهاوبەش���ی كاری لەس���ەر‬ ‫بكرێ���ت لەژێ���ر زەویدا هەیە‪ ،‬ئەویش س���امانی‬ ‫ن���ەوت و گازە‪ .‬بەپێی مەزن���دە جیۆلۆجییەكان‬ ‫لەكوردس���تانی عێراق یەدەگ���ی نەوت ‪ 45‬ملیار‬ ‫بەرمیلە و گازی سروش���تیش ‪ 6000‬ملیار مەتر‬ ‫س���ێجایە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا رێژەی بەكارهێنانی‬ ‫ن���ەوت لەتوركیا ‪ 500‬هەزار بەرمیلە لەرۆژێكدا و‬ ‫هاوكات لەساڵێكیش���دا توركیا ‪ 36‬ملیار مەتری‬ ‫سێجار گازی سروشتی بەكاردەهێنێت‪ .‬هەرێمی‬ ‫كوردس���تان تائێس���تا ژێرخانی پیشەس���ازی‬ ‫نیی���ە‪ ،‬بەاڵم ئەگ���ەر هەیبێت ئەوا لەس���اڵێكدا‬ ‫ب���ەالی كەمەوە دەتوانێ ‪ 70‬ملیار مەتر س���ێجا‬ ‫غازی سروش���تی رەوان���ەی بازاڕەكانی ئەوروپا‬ ‫و جیهان ب���كات‪ .‬لەبەر ئەم خاڵە هاوبەش���انە‬ ‫نێ���وان هەردووال‪ ،‬پس���پۆرانی ب���واری ئابووری‬

‫‪59‬‬

‫ئـــــــابــــــــــووری‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫>>>‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫كۆمپانیا‬ ‫توركییەكان تەنها‬ ‫لە سێ پارێزگای‬ ‫هەولێر‪ ،‬دهۆك‬ ‫و سلێمانیدا زیاتر‬ ‫لە ‪ 500‬كۆمپانیا‬ ‫دەبن كە زیاتر لە‬ ‫‪ 6‬ملیار دۆالریان‬ ‫لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا قازانج‬ ‫كردووە‬

‫‪60‬‬

‫سیاس���ی پێیانوایە ئەگەر لەروانگەی ئەو ئامار‬ ‫و داتایانەوە س���ەیری داینامیكییەتی سیاسەتی‬ ‫«كرانەوە» بكرێت ئەوا ئەم هەموو دەستكەوت‬ ‫و قازانجانان���ە خزمەتێكی گ���ەورە بەئاییندەی‬ ‫پێوەندییەكانی هەولێر و ئەنقەرە دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫پەروین نوری بەڕێوەبەری گش���تی كۆمپانیاكان‬ ‫لەوەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی رایگەیاندووە‬ ‫كە ژمارەی كۆمپانیا توركییەكان تەنها لە س���ێ‬ ‫پارێ���زگای هەولێر‪ ،‬دهۆك و س���لێمانیدا زیاتر‬ ‫ل���ە ‪ 500‬كۆمپانیا دەبن‪ ،‬زیات���ر لە ‪%60‬ی ئەو‬ ‫كۆمپانیایانەش توركی���ن‪ ،‬كە هەر لەكۆمپانیای‬ ‫بواری ئاس���ایش و سێرڤیس���ی تایبەتەوە بگرە‬ ‫ت���ا دەگات���ە كۆمپانیاكانی ن���ەوت و خۆراك و‬ ‫ئەلیكتریك و بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتی‪.‬‬ ‫پسپۆرانی بواری ئابووریش لەو بڕوایەدان بەهۆی‬ ‫بەردەوامبوون���ی جموجۆڵە ئابووریی و بازرگانی‬ ‫و سەرمایەگوزارییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی‬ ‫كوردستان چاوەڕێدەكرێ لەداهاتوودا پێوەندییە‬ ‫سیاس���یی و دیپلۆماس���ییەكانیش پ���ێ بنێنە‬ ‫قۆناخێكی تازە و پڕش���نگدار‪ .‬بەتایبەتی دوای‬ ‫س���ەردانی ئەحمەد داود ئۆغڵو وەزیری دەرەوە‬ ‫و زافەر چاگالیان وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری‬ ‫بازرگانی بەهاوڕێیەتی موراد ئۆزچەلیك باڵیۆزی‬ ‫توركی���ا لەبەغدا و ئەحم���ەد یاخچی راوێژكاری‬ ‫وەزیری بازرگانی و ژمارەیەكی بەرچاو لەسەرۆكی‬ ‫یەكێتی و ژوورە بازرگانی و پیشەس���ازییەكان‬ ‫و سوپایەك لەبیزنس���مانان و سەرمایەگوزارانی‬ ‫ت���ورك و راگەیاندن���ی م���وژدەی كردن���ەوەی‬ ‫ناوچەیەك���ی بازرگان���ی و پیشەس���ازی ئازادی‬ ‫توركی���ا لەهەرێم و كردنەوەی كۆنس���وڵخانەی‬ ‫گشتی واڵتەكە لەهەرێمی كوردستاندا‪.‬‬ ‫بەپێ���ی ئەو داتا و زانیاریانەی لەبەردەس���تدان‬ ‫كۆمپانیا توركییەكان زیاتر لە ‪ 6‬ملیار دۆالریان‬ ‫لەهەرێمی كوردس���تاندا قازانج كردووە‪ .‬ئەمەش‬ ‫لەكاتێكدای���ە ك���ە وردەكاری ت���ەواوی زۆربەی‬ ‫كۆنتراكتە گەورەكانی نەوت ئاشكرا نەكراون تا‬ ‫حیس���اب و لێكدانەوەیان بۆ بكرێت‪ .‬چاوەڕێش‬ ‫دەكرێ‪ ،‬قەبارەی بازرگانی نێوان كوردس���تانی‬ ‫عێراق و توركیا بگاتە ‪ 5‬ملیار دۆالر لەساڵێكدا‪.‬‬ ‫واتە دوو ئەوەندەی جووڵەی بازرگانی سااڵنەی‬ ‫توركی���ا لەگەڵ یۆنان‪ .‬لەگ���ەڵ تێكڕایی عێراق‬

‫‪ 7‬ملی���ار دۆالرە كە ‪ 5‬ملی���اری لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستانە‪.‬‬ ‫ئ���ەو كۆمپانیا توركیان���ەی لەهەرێم كاردەكەن‬ ‫زۆرب���ەی كات لەهەم���وو ئ���ەو كار و پرۆژە و‬ ‫تەندەران���ەی پێیان���دراوە‪ ،‬پێش���ینەی ‪%20‬ی‬ ‫پارەكانی���ان وەرگرتووە‪ .‬واتە بەر لەئەنجامدانی‬ ‫هەر پرۆژەیەك كۆمپانی���ا توركییەكان نزیكەی‬ ‫‪4/1‬ی پ���ارەی پرۆژەكەی���ان پێدەدرێت‪ .‬بۆیە‬ ‫زۆربەی كات س���ەرنجدەدرێت لەكاتی پێشبڕكێ‬ ‫ب���ۆ وەرگرتن���ی پرۆژەكان���ی كاردا كۆمپانی���ا‬ ‫توركیی���ەكان بەس���ەر كۆمپانی���ا خۆماڵ���ی و‬ ‫هەندێج���ار بیانییەكانی���ش تەفزیڵ دەكرێن‪ ،‬كە‬ ‫هەندێ لەپس���پۆرانی ئابووری ئ���ەو هەنگاوەی‬ ‫حكومەتی هەرێم بە موجامەلەیەكی سیاسیی و‬ ‫ئابووری هەرێمی كوردستانی لەبەرامبەر توركیا‬ ‫دادەنێن‪ .‬لەبەرئەوە زۆرجار بینراوە كە كۆمپانیا‬ ‫خۆماڵیی���ەكان بەنرخێكی كەمتر و كوالێتییەكی‬ ‫باش���تر لەكۆمپانیا توركیی���ەكان كارەكان رایی‬ ‫دەكەن‪ ،‬كەچی كۆمپانیاكانی توركیا بەدەگمەن‬ ‫بێبەش دەكرێن لەوەرگرتنی پرۆژە جیاجیاكان‪.‬‬ ‫تەنان���ەت هەندێجار لەدادگا س���كااڵ تۆماركراوە‬ ‫لەس���ەر ئەوەی كە هەن���دێ كۆمپانیای توركی‬ ‫ب���ە نات���ەواوی پرۆژەكانیان بەجێهێش���تووە و‬ ‫سلفەكەیان لەگەڵ خۆیان بردووە!!‬ ‫هەرێمی كوردس���تان س���ااڵنە نزیكەی ‪ 25‬ملیار‬ ‫دۆالر جوڵ���ەی ئاب���ووری تێدای���ە و كەم واڵت‬ ‫هەیە بەم توانا ئابوورییە دەرگای بخاتە س���ەر‬ ‫پش���ت بۆ هاتنە ناوەوەی كۆمپانیا بیانییەكان‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە لەزۆربەی واڵتان���دا هەتاكو كۆمپانیا‬ ‫خۆماڵییەكان وەستابن ئەوا مومكین نییە رایی‬ ‫كردنی پرۆژەكان رادەستی كۆمپانیا بیانییەكان‬ ‫بكرێ���ت‪ .‬هەر بۆیە چاودێ���ران وای دەبینن‪ ،‬كە‬ ‫هەرێمی كوردستان لەڕووی ئابوورییەوە لەالیەن‬ ‫كۆمپانیا دەرەكییەكانەوە داگیركراوە‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫حكومەت���ی هەرێم هەر لەدەوران���ی كابینەكەی‬ ‫نێچیرڤان بارزانی‪-‬ییەوە هەوڵی تەش���ویقكردن‬ ‫و بوژاندن���ەوەی كەرتی تایب���ەت (‪Private‬‬ ‫‪)Sector‬ی ناوخۆی���ی داوە‪ ،‬ت���ا لەڕێگ���ەی‬ ‫گەڕاندن���ەوەی ئ���ەو قازانجانەوە ب���ۆ كۆمپانیا‬ ‫ناوخۆییەكان ئابووری هەرێم و داهاتی تاكەكەس‬ ‫لەكوردستان بەهێزتر بكات‪.‬‬

‫ئـــــــابــــــــــووری‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫«كردنەوەی كۆنسوڵخانە و ئۆفیسی بانكە‬ ‫گەورەكانی توركیا لەهەرێم پێوەندییەكان‬ ‫دەباتە قۆناخێكی گرنگتر»‬

‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ رەئوف تورك‬ ‫سەرۆكی یەكێتی بازرگانی و پیشەسازی دیاربەكر (‪)DISIAD‬‬

‫‪61‬‬

‫ئـــــــابــــــــــووری‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫رەئوف تورك‬ ‫یەكێكە لەكارساز و‬ ‫بیزنسمانە دیارەكانی‬ ‫باكوور و توركیا‪.‬‬ ‫ئێستا سەرۆكی‬ ‫یەكێتی بازرگانی‬ ‫و پیشەسازی‬ ‫دیاربەكرە‪ ،‬كە‬ ‫لەژمارەیەك بازرگان‬ ‫و كارسازی ئەو‬ ‫شارە پێكهاتووە‪.‬‬ ‫پێوەندیشیان لەگەڵ‬ ‫زۆربەی ژوورە‬ ‫بازرگانییەكانی توركیا‬ ‫و كوردستانی عێراقدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫لەكاتی سەردانەكەی‬ ‫ئەحمەد داود ئۆغڵۆ‬ ‫وەزیری دەرەوەی‬ ‫توركیا و زافەر‬ ‫چاگالیان وەزیری‬ ‫دەوڵەت بۆ كاروباری‬ ‫دەرەوە ئەو یەكێك‬ ‫بووە لەئەندامانی‬ ‫شاندی سیاسی و‬ ‫بازرگانی حكومەتی‬ ‫توركیا‪ .‬ئێمە‬ ‫لەگۆڤاری توركیاناسی‬ ‫ئەو دیدارەمان‬ ‫لەگەڵ بەڕێز رەئوف‬ ‫تورك لەبارەگای‬ ‫یەكێتییەكەیان‬ ‫لەشاری دیاربەكر‬ ‫لەگەڵیدا سازكرد‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫‪ ‬وەك����و دەزانرێ����ت پەیوەن����دی بازرگان����ی و ئابووری‬ ‫نێوان هەرێمی كوردس����تان و توركیا گەیشتۆتە قۆناخێكی‬ ‫گرن����گ‪ ،‬بەگوێرەی داتا و زانیاریی����ەكان قەبارەی بازرگانی‬ ‫نێوان ه����ەردووال لەچەند راب����ردوودا گەیش����تۆتە ‪ 6‬ملیار‬ ‫دۆالر لەس����اڵێكدا‪ ،‬ئ����ەم رێژەی����ەش دوو هێن����دەی رێژەی‬ ‫جوڵەی بازرگانی س����ااڵنەی توركیای����ە لەگەڵ واڵتی یۆنان‪،‬‬ ‫لەم س����ۆنگەیەوە‪ ،‬ئێمە دەخوازین بپرسین ئێوە كاریگەری‬ ‫رەهەن����دە ئابوورییەكان لەس����ەر ئەو پێڤاژۆ سیاس����ییەی‬ ‫ئێستادا چۆن هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ لەڕاس����تیدا پەیوەندییە ئاب����ووری و بارزگانییەكان لەگەڵ‬‫خۆیاندا پەیوەندییە سیاسیەكانیش بەهێزدەكەن‪ .‬هەروەك‬ ‫بینیمان لەم����اوەی رابردوو بەرپرس����ی بازرگانی دەرەوەی‬ ‫توركی����ا زافەر چاگالی����ان و وەزی����ری دەرەوە داود ئوغلو‬ ‫س����ەردانی هەرێمی كوردستان و ش����اری بەسرا و موسڵیان‬ ‫ك����رد‪ ،‬منیش لەنێو ئ����ەم گرووپەدا بووم‪ .‬من س����ەرنجمدا‬ ‫لەدوای ساڵی ‪1992‬ەوە كە بۆ یەكەمجار سەردانی هەرێمی‬ ‫كوردس����تانم ك����رد‪ ،‬جیاوازییەكی زۆر گ����ەورە بەدیدەكرێ‪،‬‬ ‫ه����اوكات لەگ����ەڵ ش����اندەكەی داود ئۆغل����ۆ جارێكی دیكە‬ ‫سەردانی هەرێمی كوردستانم كردەوە‪ ،‬بەگشتی جیاوازی و‬ ‫گۆڕانكارییەكی زۆرم بەدیكرد‪ ،‬لەكاتێكدا لەسااڵنی رابردوودا‬ ‫كارس����ازە توركەكان لەهەرێمی كوردستاندا زۆر كەم بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمجارە هەستم بەقەرباڵغی و جموجۆڵێكی زۆر كرد‪.‬‬ ‫سەیری فڕۆكەخانە‪ ،‬میوانخانە و هۆتێل و بینایەی وەزارەتی‬ ‫كاروباری كۆمەاڵیەتیم كرد‪ ،‬بەشی زۆری پرۆژەكان لەالیەن‬ ‫كۆمپانی����ا توركیی����ەكان ئەنجام����دراون‪ .‬حكومەتی توركیا‬ ‫بەچاوی خۆی ئەم پێش����كەوتنەی بین����ی‪ ،‬بۆیە ناچار بوو‬ ‫چاو بەسیاس����ەتی خ����ۆی لەبەرامبەر هەرێمی كوردس����تان‬ ‫بخشێنێتەوە‪ .‬لەس����ەردانەكەی شاندی داود ئۆغڵودا سینان‬ ‫چەلەبی وەزیری بازرگانی بەزمانی توركی قس����ەی دەكرد‪،‬‬ ‫هەروەه����ا گەرموگوڕییەك����ی زۆر لەش����اندەكەی ئێم����ەش‬ ‫بەدیدەك����را‪ .‬دەوڵ����ەت دوای ئەوەی ئ����ەم گەرموگوڕییەی‬ ‫بینی‪ ،‬بەچاوێكی دیكەوە سەیری عێراق بەگشتی و هەرێمی‬ ‫كوردس����تان بەتایبەتی دەكات‪ .‬لەدوای ئ����ەم نزیكایەتییە‬ ‫گەرمە هیوام بەدواڕۆژی بەرەوپێش����چوونی ئەم پەیوەندیانە‬ ‫زیاتربووە‪ .‬من خۆم ك����ە كاری وەبەرهێنان دەكەم‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫كارس����ازان هەس����تدەكەین گەرموگوڕیی����ەك لەپەیوەندیی‬ ‫ئابووری و بازرگانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەدیدەكرێت‪.‬‬ ‫هاوكات پێڤاژۆی كرانەوەی كوردیش كاریگەری بەسەر ئەم‬ ‫بەرەوپێش����چوونانە هەیە‪ .‬ئاڵوگۆڕی بەردەوامی ئابووری و‬ ‫نزیكایەتی سیاس����ی لەبەرامبەر هەرێمی كوردستاندا لەیەك‬ ‫نزیككردنەوەی كولتووری����ش لەگەڵ خۆیدا دەهێنێ‪ ،‬كە بۆ‬ ‫پێوەندییەكانی هەردووال لەپاش����ەڕۆژدا كارێكی زۆر گرنگە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە داود ئۆغڵو و زافەر چاگالیان لەكاتی سەردانەكەیان‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان گوتیان دەرگای ئەندامێتی توركیا بۆ‬

‫یەكێتی ئەوروپا بەئیس����تانبوڵ تێپەڕدەبێت‪ ،‬بەاڵم دەرگای‬ ‫كەنداو و گەیش����تنی توركیا بۆ ئۆقیانووسەكان بەهەولێردا‬ ‫تێدەپەڕێت‪.‬‬ ‫‪ ‬لەرابردوو توركیا گرێیەكی دەروونی لەبەرامبەر هەرێمی‬ ‫كوردستان هەبوو‪ ،‬هەمیشە لەچوارچێوەی پرسی تیرۆریزمدا‬ ‫تەماشای هەرێمی كوردستانی دەكرد‪ ،‬ئایا ئێستا دەتوانین‬ ‫بڵێین توركیا چارەسەری ئەم گرێ دەروونییەی لەبەرامبەر‬ ‫هەرێم كردووە؟‬ ‫ توركی����ا لەدوای ئەوەی دەس����تی بەپێڤ����اژۆی كرانەوەی‬‫كورد كردووە‪ ،‬دەخوازێت خۆی لەمومارەس����ە سیاسیەكانی‬ ‫رابردووی بەدووربگرێت‪ ،‬پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەكان‬ ‫لەگەڵ هەرێمی كوردستان بایەخێكی زیاتریان پێبدرێت‪.‬‬ ‫‪ ‬هەولێر جگە لەبایەخە سیاس����ییەكەی‪ ،‬ئێس����تا بۆتە‬ ‫ناوەندێك����ی ئاب����ووری و بازرگان����ی و س����ەرمایەگوزاریش‬ ‫لەناوچەك����ە‪ ،‬ه����ەروەك وەزی����ری دەرەوەی توركیا لەكاتی‬ ‫س����ەردانەكەیدا بۆ هەرێمی كوردستان رایگەیاند كە هەولێر‬ ‫لەداهاتوودا دەتوانێ رۆڵی پرد ببینێ بۆ بەستنەوەی توركیا‬ ‫و كەنداوەی عەرەبی‪ ،‬ئایا بەڕای بەڕێزتان هەولێر لەداهاتوودا‬ ‫دەتوانێ چ رۆڵێك بگێڕێ لەپێوەندییەكانی نێوان توركیا و‬ ‫هەرێمی كوردستاندا؟‬ ‫ ئەگەر ئاشتی و س����ەقامگیری لەنێوان توركیا و هەرێمی‬‫كوردس����تان بەرقەراربێ����ت‪ ،‬ئەوا لەگەڵ خۆیدا ئاش����تی بۆ‬ ‫بەش����ەكانی دیك����ەی عێراقیش دەهێنێت‪ .‬لەس����اڵی ‪2003‬‬ ‫ب����ەدواوە لەعێراق ش����ەڕ و ئاڵۆزی هەیە‪ ،‬ب����ەاڵم هەرێمی‬ ‫كوردس����تان ناوچەیەك����ی زۆر ئ����ارام و سەرنجڕاكێش����ە‪،‬‬ ‫ئەم����ەش وایك����ردووە عەرەب و تورك هەوڵب����دەن بناخەی‬ ‫پەیوەندییەكانیان لەرێگای هەولێ����رەوە دابنێن‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫پەیوەندییە بازرگانیی����ەكان‪ .‬هەندێك لەعەرەبەكانی عێراق‬ ‫بەمەبەس����تی وەبەرهێنان لەهەرێمی كوردستان ئۆفیسیان‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬هاوكات سەرمایەدارە توركەكانیش لەنێو هەمان‬ ‫هەوڵدان و دەیانەوێ ئۆفیس����ی خۆیان لەهەولێر بكەنەوە‪.‬‬ ‫ه����ەروەك لەبواری بانكداریش����ەوە توركی����ا هەوڵدەدا دوو‬ ‫بانك����ی تایبەت تایبەتی و دوو بانك����ی دەوڵەتی لەهەرێمی‬ ‫كوردس����تاندا خەریك����ی چاالكییەكانی خۆیان����ن بۆ ئەوەی‬ ‫ئۆفێس����ی خۆیان لەهەولێر بكەنەوە‪ .‬ئەو بانكانەش تایبەتن‬ ‫بەبانكی كشتوكاڵ‪ ،‬كار‪ ،‬خانووبەرە و‪...‬تد‪ .‬هاوكات ئێستا‬ ‫لەهەولێر چاالكی كردنەوەی كۆنسولخانەش لەئارادایە‪ .‬هەموو‬ ‫ئ����ەم هەواڵنە دەتوان����ن پێوەندییەكانی هەردووال زۆر بەرەو‬ ‫پێش����ەوەببەن‪ .‬بۆیە دەتوانین بڵێین‪ ،‬هەولێر وێستگەیەكی‬ ‫گرنگ و مێژوویی دەبێت لەپێوەندییەكانی داهاتوودا‪.‬‬ ‫‪ ‬پێتوای����ە لەئاییندەیەك����ی نزیك����دا حكومەتی توركیا‬ ‫لەبەرامبەر هەرێمی كوردس����تاندا ڤیزا هەڵبگرێت‪ ،‬هەروەك‬ ‫چۆن لەبەرامبەر سوریا ئەنجامیدا؟‬ ‫‪ -‬هەڵگرتن����ی ڤی����زا لەگ����ەڵ هەرێم����ی كوردس����تان دوور‬

‫ئـــــــابــــــــــووری‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫نابینم‪ ،‬لەگ����ەڵ تەواوی عێراقیش بەهەمانش����ێوە‪ ،‬پێموایە‬ ‫هەڵگرتنی ڤی����زا لەگەڵ عێ����راق پەیوەن����دی بەبارودۆخی‬ ‫ش����ەڕ و ناسەقامگیریی هەیە‪ .‬ئێس����تاش دەوڵەت لەهەوڵی‬ ‫كردنەوەی دوو دەروازەی دیكەی سنوورییە لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لەبەرئەوە بۆ پێشخستنی پەیوەندییە ئابووری‬ ‫و بازرگانییەكان بەپێویس����ت جگە ل����ەدەروازەی ئیبراهیم‬ ‫خەلیل دەروازەی سنووری تازە بكرێتەوە‪ ،‬هەروەك شاندی‬ ‫دیپلۆماسی حكومەتی توركیاش لەهەولێر ئاماژەیان پێدا‪.‬‬ ‫‪ ‬بەڕای ئێوە كردنەوەی كۆنسوڵخانەی توركیا لەهەولێر‬ ‫چ كاریگەری دەبێت لەس����ەر ئاسۆی پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫هەرێمی كوردس����تان و توركیا‪ ،‬بەتایبەتی لەرووی ئابووری‬ ‫و بازرگانییەوە؟‬ ‫ ت����ا دوێنێ ئەوكاتەی ناوی كوردس����تان یان ش����وێنێكی‬‫كوردس����تان دەهات‪ ،‬دەزگاكانی چاپەمەنی ئەو مەسەلەیان‬ ‫گ����ەورە دەك����رد و كەش����ێكی ئاڵۆزی����ان دەخوڵقاند‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەس����ەاڵتدارانی توركیا خۆیان بەدوور دەگرت لەم ناوچەیە‬ ‫(هەرێمی كوردس����تان)‪ ،‬بەاڵم ئێستا دوای ئەوەی دەوڵەت‬ ‫هەڵوێس����تی خۆی دەگۆڕێ����ت‪ ،‬میدیاش بەهەمان ش����ێوە‬ ‫سیاس����ەتێكی ت����ازەی گرتۆتەبەر‪ ،‬لەگ����ەڵ هێڵی دەوڵەت‬ ‫كاردەكات‪ ،‬ئەمەش لەخۆیدا لێكنزیكبوونەوەیەكی سیاس����ی‬ ‫دەهێنێتەئ����اراوە و پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكانیش‬ ‫زیندوو و چاالكتر دەكات‪ .‬بەتایبەتی كە ئێستا ئێمە لەسەر‬ ‫رێگای ئەوەین پەیوەندیمان لەگەڵ دراوسێكان رێكبخەنەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬لەگەڵ یۆنان پەیوەندییەكان باشن‪ .‬لەچوارچێوەی‬ ‫بەندەكانی یەكێتی ئەوروپا هەڵگرتنی س����نوورەكان هەیە‪،‬‬ ‫ه����اوكات لەگەڵ بولگاریا پەیوەندییەكان ئاس����ایین‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫واڵتی ئەرمەنستان كار و چاالكیان دەست پێكردووە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫سوریا ڤیزا هەڵگیراون‪ ،‬لەكاتێكدا تا دوێنێ سوریا و توركیا‬ ‫وەكو دوو دوژمن سەیری یەكتریان دەكرد‪.‬‬ ‫بۆیە ئێس����تا لەش����وێنی دوژمنایەتی رابردوو دۆس����تایەتی‬ ‫ئایین����دە بەڕێوەیە‪ ،‬لەبەرئەوە لێرە بەدواوە هەرێم و توركیا‬ ‫بەچاوی دۆس����ت سەیری یەكتریدەكەن‪ ،‬بێگومان كردنەوەی‬ ‫كونسوڵخانەی گشتیش لەهەولێر رۆڵێكی كاریگەر دەبینێت‬ ‫لەناردن����ی پ����ارە و ئاس����انكردنی پ����رۆژە ئابوورییەكان و‬ ‫ئیجرائات����ە بیروكراتییەكان‪ ،‬لەبەرئەوەی ئێس����تا لەهاتن و‬ ‫چوونی هاواڵتییانی توركیا بۆ هەرێمی كوردس����تان كێشەی‬ ‫ڤیزە و چۆنییەتی وەرگرتنی ڤیزە هەیە‪ ،‬هاوكات هەندێ لەو‬ ‫سەرمایەگوزارانەی كاری وەبەرهێنان لەهەرێمی كوردستان‬ ‫ئەنجامدەدەن هێشتا بەترس و دڵەراوكێی نزیكدەبن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەكردنەوەی كونس����وڵخانە دەتوانرێت ئ����ەم پەیوەندییانە‬ ‫بچنە قۆناخێكی دیكە‪ .‬بۆیە بوونی كونس����ولخانەی توركیا‬ ‫لەهەرێم����ی كوردس����تان و كردنەوەی لق����ی هەندێ لەبانكە‬ ‫گەورەكانی توركیا ئاس����تی ئاڵوگۆڕەكان زیاتردەكات‪ ،‬جگە‬ ‫لەوەی پەیوەندی كوردان لەگەڵ جیهانی دەرەوەش بەهێزتر‬

‫دەبێت‪.‬‬ ‫‪ ‬الیەنێك����ی دیكەی گرنگ لەپێوەندیی����ە ئابوورییەكان‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬تائێستا گەشتی وشكانی و ئاسمانی نێوان توركیا‬ ‫و هەرێمی كوردستان لەئاس����تی فەرمی و دەوڵەتیدا نییە‪،‬‬ ‫بەتێڕوانینی ئێوە گەشتی وشكانی و ئاسمانی فەرمی نێوان‬ ‫هەردووال كەی دەست پێدەكات؟‬ ‫ وەزیری بازرگانی دەوڵ����ەت زافەر چاگالیان رایگەیاندووە‬‫هەوڵێ����ك لەئارادای����ە ب����ۆ ئ����ەوەی هێڵی ش����ەمەندەفەر‬ ‫لەش����اری (عەنتاب)ەوە س����ازبكرێت‪ .‬بۆیە چاوەڕێ دەكرێ‬ ‫لەئاییندەیەك����ی نزیك����دا هێڵی ئاس����نی عەنت����اب– كلس‬ ‫(دیل����وك)‪ -‬هەولێ����ر بەگەڕبخرێت‪ .‬ئێم����ەش هەوڵدەدەین‬ ‫لەرێگ����ەی دیاربەكر‪ -‬نوس����ەیبین هێڵێك لەگ����ەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستان سازبكەین‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی سااڵنێكی زۆرە داوامان‬ ‫ك����ردووە و هەوڵمانداوە بەاڵم تائێس����تا بەرهەمی نەبووە‪،‬‬ ‫هیوادارم لە داهاتوو بەرهەمی هەبێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێس����تا كوردس����تان بووەتە وەرش����ەیەكی گەورە بۆ‬ ‫كۆمپانیا توركییەكان‪ ،‬بەڕای ئێوە مەسەلەی وزە (نەوت و‬ ‫گاز) چ كاریگ����ەری دەبێت بۆئەوەی لەداهاتوو توركیا پەرە‬ ‫بەپێوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردس����تان بدات لەسەر‬ ‫بنەم����ای بەرژەوەن����دی هاوبەش و پێوەندی دراوس����ێیەتی‬ ‫باش؟‬ ‫ ئەمە خاڵێكی زۆر گرنگە‪ ،‬كە پێموایە كاریگەری گەورەی‬‫لەس����ەر پێوەندییەكان����ی ه����ەردووال دەبێ����ت لەداهاتوودا‪.‬‬ ‫بەتایبەت����ی كە بڕیارە هێڵی نابوك����ۆ بەنێو خاكی توركیادا‬ ‫تێپەڕببێ����ت‪ .‬ئەم پرۆژەی����ەش گرنگییەكی زۆری بۆ توركیا‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكە بەهۆی ئەم هێڵەوە توركیا داواكاری رۆژانەی‬ ‫خۆی لەغازی سروش����تی بەبێ بەرامبەر دەس����تدەكەوێت‪.‬‬ ‫هەروەه����ا توركیا ل����ەم پرۆژەیەدا رۆڵ����ی پردێك دەبینێت‬ ‫لەنێوان ئەوروپا و هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬بەمەش دەتوانێ ئەو‬ ‫كارتە ئابوورییە لەبەرامبەر ئەوروپا بەكاربهێنێ لەبەرامبەر‬ ‫قەبووڵكردنی لەیانەی ئەوروپیدا‪.‬‬ ‫بەدیدی من‪ ،‬هەروەك چۆن پرۆژەی كەناڵی وش����ك (هێڵی‬ ‫ش����ەمەندەفەر) كوردس����تان و توركی����ا بەیەك����ەوە بەدنیا‬ ‫گرێدەدا‪ ،‬بەهەمانش����ێوە پ����رۆژەی بۆڕییەكانی نابوكۆ‪-‬ش‬ ‫كوردس����تان لەگەڵ توركی����ا بەدنیای گڵۆب����اڵ گرێدەدات‪.‬‬ ‫ئەمەش ب����ۆ بەرژەوەندی هەردووال كارێكی س����وودبەخش‬ ‫دەبێ����ت‪ .‬بەو پێی����ەی ئەم پرۆژەیە بەنێ����و توركیادا تێپەڕ‬ ‫دەبێ����ت‪ .‬توركیا بەه����ۆی ئەوەی بەنێو خاك����ی واڵتەكەیدا‬ ‫تێپەڕ دەبێت و كوردس����تانیش بەهۆی ئەوەی دەیفرۆشێت‪،‬‬ ‫ئەمەش بۆ ه����ەردووال قازانج و دەس����كەوتی زۆری دەبێت‬ ‫و پێوەندییەكانم����ان دەبات����ە قۆناخێكی س����تراتیژی‪ .‬بۆیە‬ ‫ئ����ەم پرۆژە رەهەن����دی ئابووری و سیاس����ی گەورەی هەیە‬ ‫و لەداهات����وودا س����وودێكی زۆر بەپێوەندییەكانی هەولێر‪-‬‬ ‫ئەنقەرە دەگەیەنێت‪.‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫هەڵگرتنی ڤیزا‬ ‫لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستان دوور‬ ‫نابینم‬

‫>>>‬

‫چاوەڕێ دەكرێ‬ ‫لەئاییندەیەكی‬ ‫نزیكدا هێڵی‬ ‫ئاسنی عەنتاب–‬ ‫كلس‪ -‬هەولێر‬ ‫بەگەڕبخرێت‪.‬‬ ‫ئێمەش‬ ‫هەوڵدەدەین‬ ‫لەرێگەی‬ ‫دیاربەكر‪-‬‬ ‫نوسەیبین هێڵێك‬ ‫لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردستان‬ ‫سازبكەین‬

‫‪63‬‬

‫ئـــــــابــــــــــووری‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫یڵماز حەلواجی ئۆغڵو‪ ،‬ئەندامی پەرلەمانی توركیا لە خولی ‪ 23‬یەمینی‪ ،‬لە ‪ 28‬ئاداری ‪ 1949‬لەناوەندی شاری سێرت لەدایكبووە‪ .‬خوێندنی بااڵی‬ ‫لە زانكۆی ئیستانبوڵ تەواو كردووەو دەرچووی كۆلێژی ئەندازیاری بەشی بیناسازیە‪ .‬دوای ئەوەی لەسااڵنی ‪ 1973‬تا ‪ 1977‬وەكو كارمەندێكی‬ ‫دەوڵەت دەستبەكار دەبێت‪ .‬لەساڵی ‪ 1978‬كۆمپانیانیەكی بیناسازی لەئەنقەرە دادەمەزرێنێت‪ ،‬لەكەرتی تایبەت رۆڵێكی بەرچاو دەگێڕێت‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ 1995‬وەقفی هاوكاری ئەنقەرەو سێرت دادەمەزرێنێ و لەساڵی ‪ 1996‬تا ئێستاوە بەرپرسیاریەتی ئەو وەقفەی لەئەستۆگرتووە‪ .‬لەهەمان‬ ‫كات ئەندامی بەرەوپێشبردنی وەقفی زانكۆی سێرتە‪ .‬تا ئاستێكی باش بەزمانی عەرەبی و ئینگلیزی ئاشنایە‪ .‬لە ساڵی ‪ 2007‬وەكو ئەندام‬ ‫پەرلەمانی توركیا لەخولی ‪23‬یەمینی لەسەر لیستی ‪ AKP‬دەستبەكاربووەو یەكێكە لەو ئەندام پەرلەمانە كوردانەی دوای راگەیاندنی پرۆسەی‬ ‫كرانەوەی دیموكراتی‪ ،‬چەندین لێدوانی داوە لەمەڕ پێویستی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی هەرێمی كوردستان و توركیا‪.‬‬

‫یڵماز حەلواجی ئۆغڵو‪ ،‬سەرۆكی وەقفی هاوكاری ئەنقەرە بۆ توركیاناسی‪:‬‬

‫لەالیەنی دەروونیەوە هەلومەرج بۆ‬ ‫پەیوەندی ئابووری هاوبەش لەبارە‬

‫‪64‬‬

‫‪ ‬بنەماكان���ی دانوس���تانی هەرێم و توركی���ا چین‪ ،‬رەهەن���دە مێژوویەكانی ئەو‬ ‫دانوستانە چیە؟‬ ‫ رەهەندە مێژوویەكان بۆ دەستنیشانكردنی ئاراستەی پەیوەندیەكان لەم سەردەمەدا‬‫رۆڵێك���ی گرنگیان هەیە‪ ،‬چونكە لەمێژوودا پەیوەندیەكان لەس���ەر بنەمای برایەتی و‬ ‫بەرژەوەندی هاوبەش بونیادنراون‪ .‬كاتێك لەم رۆژگارەش���دا هەوڵ دەدەین پەیوەندی‬ ‫دۆستانە بونیاد بنێین‪ ،‬ناتوانین راس���تیە مێژوویەكان لەبەرچاو نەگرین‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫پەیوەندیانە بۆ رۆژگاری ئەمڕۆ رێنمایی هەرە راستن‪ .‬من پێموایە پەیوەندی هەرێمی‬ ‫باكووری عێراق و توركیاش پش���ت بەهەمان بنەما دەبەستن‪ .‬كاتێك ئەمڕۆ هەردووال‬ ‫بڕی���اری دانوس���تان دەدەن‪ ،‬هەوڵ دەدەن دانوس���تان ببێتە دەروازەی نەهێش���تنی‬ ‫لێكتێگەیش���تن‪ ،‬ئەوا ئەنجام لە ئەزموونی بەیەكەوە ژیانی چەندین س���اڵ دەبەستن‪.‬‬ ‫واتە بۆ وەاڵمی پرسیارەكەتان دەتوانم بڵێم ئەم پەیوەندیانە پشت بەبنەمای برایەتی‬ ‫دەبەس���تن‪ .‬چونكە هاواڵتیانی باكووری عێراق خزم و كەس���ی هاواڵتیانی باشووری‬

‫رۆژهەاڵت���ی توركیان���ە كە ئەوانی���ش هاواڵتی كۆماری‬ ‫توركیانە‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا بەس���ەردانی ئەحمەد داود ئۆغڵو بۆ هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬هێڵە سوورەكانی دەوڵەتی توركیا بەرامبەر‬ ‫بە هەرێم بەرەو كاڵبوونەوە دەچن‪ ،‬ئەی هێڵە نوێیەكانی‬ ‫ئەم پەیوەندیانە چییە؟‬ ‫ لەتوركیا دەس���توورێك لە ئارادایە‪ ،‬هەموو هاواڵتیانی‬‫توركیا پابەندن بەو دەس���توورە‪ ،‬بۆ ئەمەش تا ئێستا‬ ‫هێڵە سوورەكانی توركیا درێژەیان هەیە‪.‬‬ ‫‪ ‬ئەو هێڵە سوورانە چین؟‬ ‫ هەبوونی ه���ەر پڕۆژەیەك لەالی���ەن باكووری عێراق‬‫پەیوەس���ت بێت بەهاواڵتیانی باش���ووری رۆژهەالچتی‬

‫ئـــــــابــــــــــووری‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫توركی���ا‪ ،‬ئەوا ب���ۆ ئێمە هێڵی س���وورە‪ .‬ب���ەاڵم هەر‬ ‫دەستپێش���خەریەك ل���ە چوارچێ���وەی برایەتی دابێت‬ ‫و ئامان���ج تیایدا پتەوكردنی دانوس���تان و بەهێزكردنی‬ ‫پەیوەندیە بازرگان���ی و ئابووریەكان دابێت‪ ،‬ئەوا هێڵی‬ ‫سوور نیەو پڕۆژەی پتەوكردنی برایەتیە‪.‬‬ ‫‪ ‬ئای���ا هەبوونی دانوس���تان و پەیوەندی لەنێوان‬ ‫بەڕێوەبەرایەت���ی هەرێم و توركی���ا چ كاریگەریەكی بۆ‬ ‫تەواوی هەرێمەكە دەبێت؟‬ ‫ بێگومان‪ ،‬لەس���ەدەی رابردوو بەه���ۆی پەیڕەوكردنی‬‫سیاس���ەتێكی دوور لە راس���تی هەرێمەكە‪ ،‬پەیوەندیە‬ ‫كۆمەاڵیەت���ی و سیاس���یەكانی ئ���ەو هەرێمە تووش���ی‬ ‫رووچونێكی پڕ لەمەترس���ی هات���ن‪ .‬ئەمڕۆ حكوومەتی‬ ‫توركیا هەوڵ دەدات دەستپێش���خەری بگرێتە دەس���ت‬ ‫ب���ۆ ئەوەی ئەو پەیوەندیانە س���ەرە راس���ت بكاتەوە‪،‬‬ ‫بێگومان ئەم���ەش كارێكی زۆر دەخوازێت بەاڵم ئەوەی‬ ‫گرنگ���ە ‪ AKP‬و حكوومەتەكەی لەوالیەنەوە بەبڕیارن‬ ‫و لەم���اوەی چەند مانگی رابردووش بۆ گەیش���تن بەم‬ ‫ئامانجە رێگایەكی س���ەختیان بڕیووە‪ .‬بنەمای س���ەر‬ ‫راس���تكردنەوەی پەیوەندیەكانیش پشت بە دانوستان‬ ‫و گفتوگۆی برایانە دەبەس���تێت‪ .‬سەبارەت بەباكووری‬ ‫عێراق‪ ،‬ئێمە پەنجەرەی هەناس���ەدانی ئەو هەرێمەینە‪،‬‬ ‫ئێم���ە لەهەم���وو بوارەكان���دا هاوكاری���ان دەكەی���ن‪.‬‬ ‫لەبوارەكانی تەندروس���تی و پەروەردەو بازرگانی تەنیا‬ ‫توركیایە یارمەتی ئ���ەو هەرێمە دەدات‪ .‬ئێمە وەكو برا‬ ‫سەیری ئەو هەرێمە دەكەین‪ .‬لەسەردەمی شەڕی كەنداو‬ ‫زوڵم و زۆرداری س���ەدام حوس���ێن‪ ،‬ئێمە دەرگاكانمان‬ ‫كردەوە‪ ،‬یارمەتی ئەو خەڵكانەماندا كە لەترسان هانایان‬ ‫ب���ۆ ئێمە هێنابوو‪ .‬من ئەو كات وەكو كارس���ازێك ئەو‬ ‫هاوكاریەی شارەوانی چانقایا بۆ كوردەكانی پێشكەش‬ ‫كردبوو گەیاندمە ئەو هەرێمە كە كوردەكان هانایان بۆ‬ ‫هێناب���وو‪ .‬بۆیە بەدڵنیایی دەڵێ���م خەڵكی ئەو هەرێمە‬ ‫برای ئێمەنە‪ ،‬بەچاوێكی جیاواز سەیریان ناكەین‪ ،‬بۆیە‬ ‫سوورین لەسەر درێژەدان بەپەیوەندی برایەتیمان‪.‬‬ ‫‪ ‬پێتوایە ئەم هەڵوێستەی بەڕێز نێچیروان بارزانی‬ ‫گوزارە لەهەڵوێستێكی نوێی حكوومەت و سەركردایەتی‬ ‫كورد دەكات بەرامبەر بەكێشەكانی توركیا؟‬ ‫ ئێم���ە ئەو هەڵوێس���تە وەك���و هەڵوێس���تێكی نوێ‬‫هەڵدەسەنگێنین‪ ،‬بەر لەچەندین ساڵ چاوەڕێی ئەم جۆرە‬ ‫هەڵوێستەمان دەكرد‪ .‬بەاڵم دواخستنی ئەو هەڵوێستە‬ ‫بۆ ئەم سەردەمە لە گرنگیەكەی كەمناكاتەوە‪.‬‬ ‫‪ ‬دوای پتەوبوونی پەیوەندیەكانی هەردووال پێتوایە‬ ‫ئابووریەكی هاوبەشی كورد‪ -‬تورك بێتە ئاراوە‪ ،‬ئەلف و‬ ‫بێی ئەو ئابووریە چیە؟‬ ‫ بۆ ئەوەی پەیوەندیە ئابووریەكان پتەوترببن و بگەنە‬‫ئاستی ئابووری هاوبەش‪ ،‬پێویستە لەسەرەتا دانوستانی‬ ‫هەردووال بگاتە لوتكە و هەموو ئەو بەربەستە دەروونی و‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫تەكنیكیانەی لە ئارادانە نەمێنن‪ .‬مەرجی هاتنە كایەی بازرگانی و ئابووری هاوبەشیش‬ ‫بەندە بەدامەزراندنی كۆمپانیا و دەزگای بەرهەمهێنانی هاوبەش‪ .‬من پێموایە لەالیەنی‬ ‫دەروونیەوە هەلومەرج بۆ ئەمە پێگەیشتووە‪ ،‬چونكە لەنێوان سەرمایەدارو كارسازانی‬ ‫هەردووال جۆرێك لەمتمانەو بەیەكتر ئاشنابوون هاتۆتە ئاراوە‪ .‬ئەوەی ماوە ئاستەنگە‬ ‫تەكنیكیەكان���ە‪ ،‬پێموایە لەداهاتوویەكی نزیكی���ش بەكۆبوونەوەو گفتوگۆی هەردووال‬ ‫ئەو ئاس���تەنگانەش نامێنن‪ .‬بەاڵم پێویستە ئەم هەنگاوە تەنیا پەیوەست نەبێت بە‬ ‫سەرمایەدارانی توركیا‪ ،‬لەهەمان كات پێویستە سەرمایەدارانی كوردیش بێنە توركیاو‬ ‫سەرمایەكەیان لەوەبەرهێنان لەناو توركیا بخەنەگەڕ‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا پەیوەندی ئابووری هەردووال تەنیا پشت بەبازرگانی دەبەستێت‪ ،‬یان شێواز‬ ‫و رەهەندی تریشی هەیە؟‬ ‫ بێگوم���ان‪ ،‬تایبەتمەندییەكی س���ەرەكی ئابووری بەبازرگانیەوە پەیوەس���تە‪ .‬بەاڵم‬‫پەیوەندیە ئابووریەكانی توركیاو باكووری عێراق تا ئێستا لەچوارچێوەی تەندروستی‬ ‫و پەروەردەو پێداویس���تیەكانی ژیانی رۆژانەب���ووە‪ .‬بەاڵم بۆ ئەوەی ئەو پەیوەندیانە‬ ‫زیاتر گەش���ە بكەن‪ ،‬پێویس���تە هەموو بوارەكانی ئابووری و بازرگانی لەخۆ بگرێت‬ ‫و بگاتە ئاس���تی پەیوەندی ئابووری س���تراتیژی‪ .‬لەم بوارەش���دا هەس���ت بەبەرەو‬ ‫پێش���چوونێك دەكرێت‪ ،‬بەتایبەتی تا ئێستا سەرمایەدارانی رۆژئاوای توركیاوگرووپە‬ ‫پیشەس���ازی و بانكیەكانی ناو توركیا خۆیان لەقەرەی وەبەرهێنان لەباكووری عێراق‬ ‫نەدەدا‪ ،‬پێموایە لەم ماوەیەی دوای ئەوانیش بیر لە بەشداریكردن لەچاالكی ئابووری‬ ‫و بازرگانی لەباكووری عێراق دەكەنەوە‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا لەگەڵ بەدەس���تهێنانی پەیوەندی ئابووری و بازرگانی هاوبەش‪ ،‬باشوورو‬ ‫باشووری رۆژهەاڵتی توركیا تا ئاستێك رۆڵی دەبێت لەپێشكەوتنی ئەو پەیوەندیانە‪،‬‬ ‫لەهەمان كات رەنگدانەوەی ئەو پەیوەندیانە لەسەر ئەو هەرێمە چی دەبێت؟‬ ‫ بێگومان بەهۆی ئەو شەڕەی چەندین ساڵە لەباشوورو باشووری رۆژهەاڵتی توركیا‬‫لە ئارادایە‪ ،‬رادەی بێكاری لەو هەرێمە لەئاستێكی بەرزدایەو بەپێچەوانەشەوە رادەی‬ ‫وەبەرهێنان زۆر الوازە‪ ،‬بەكاریگ���ەری تایبەتمەندی جوگرافی‪ ،‬پتەوكردنی پەیوەندی‬ ‫ئابووری و بازرگانی و زیادبوونی رادەی وەبەرهێنانی سەرمایەدارانی تورك لە باكووری‬ ‫عێراق كاریگەری بۆ س���ەر رەوشی كەمكردنەوەی رادەی بێكاری لەباشوورو باشووری‬ ‫رۆژهەاڵتی توركیا دەبێت‪ .‬جگە لەمەش هاندانی س���ەرمایەدارانی باكووری عێراق بۆ‬ ‫وەبەرهێنان لەباش���ووری رۆژهەاڵت دەبێتە مای���ەی بونیادنانی ژێرخانی ئابووری لەو‬ ‫هەرێمە‪.‬‬ ‫‪ ‬س���ەرەڕای هەبوون���ی گارزی سروش���تی لەهەرێمی كوردس���تان‪ ،‬ئامادەبوونی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتی هەرێم بۆ فرۆش���تنی ئ���ەو گازە بەتوركیا بەنرخێكی زۆر هەرزانیش‪،‬‬ ‫توركی���ا ئامادەنیە ئەو گازە لەهەرێ���م بكڕێت‪ ،‬بەنرخێكی زۆر گرانتر لە واڵتەكانی تر‬ ‫بەدەستیدێنێت‪ .‬هۆكاری ئەمە چیە؟‬ ‫ ئەگ���ەر هەلومەرج���ەكان لەبارب���ن‪ ،‬ئەوا بێگوم���ان توركیا ئام���ادە دەبێت‪ ،‬گازی‬‫سروشتی لە باكووری عێراق بكڕێت‪ .‬بەاڵم ئەمە هەندێكیان پەیوەستە بەهەلومەرجی‬ ‫سیاسیەوە‪ ،‬ئەگەر نا ئەوا كۆمپانیا توركیەكان بۆ كڕینی گازی سروشتی كەرستەكانی‬ ‫تر ئامادەنە‪ .‬بەاڵم ئەم نەریتە بازرگانیانە هەندێكیان پەیوەس���تن بەم رێكەوتنانەی‬ ‫ئەنجام دەدرێن‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێس���تا ب���اس لەدامەزراندن���ی هەرێمێكی بازرگانی ئازاد لەنێ���وان هەردووالدا‬ ‫دەكرێت‪ ،‬تۆ پێتوایە تا چەند دامەزراندنی ئەو هەرێمە لە راستیەوە نزیكە؟‬ ‫ بێگوم���ان دامەزراندنی هەرێم���ی بازرگانی ئازاد بۆ هەردووال س���وودێكی گەورەی‬‫لێدەكەوێتەوە‪ .‬س���ەرمایەداری توركیاش لەو الیەن���ەوە زۆر هانی حكوومەت دەدەن‪.‬‬ ‫واتە ئارەزووی دامەزراندنی لە لوتكە دایە‪ .‬بەاڵم وەكو پێشتر ئاماژەم پێكرد‪ ،‬دەبێت‬ ‫زەمینەی دامەزراندنی ئەو هەرێمە بێتە ئاراوەو ئەمەش پەیوەس���تە بەپێگەیش���تنی‬ ‫هەلومەرجی سیاسی‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫راثـــــــــــــــــــــــــؤرت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫«ئۆجه‌الن‬ ‫بەئاخاوتنێك‬ ‫ئەندامانی‬ ‫‪DTP‬ەی‬ ‫گەڕاندەوە‬ ‫ناو پەرلەمان‬ ‫ی‬ ‫بەمەش سەلماند ‌‬ ‫كە موخاتبی‬ ‫راستەقینە هەر‬ ‫خۆیەتی»‬ ‫تۆقات و داخستنی‬ ‫‪ ،DTP‬پڕۆسەی‬ ‫كـرانەوەی دیموكراتیان‬ ‫شێلوو كرد‬ ‫‪66‬‬

‫راثـــــــــــــــــــــــــؤرت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪67‬‬

‫راثـــــــــــــــــــــــــؤرت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫لەدوای بڕیاری داخستنی ‪ DTP‬و هێڕشە چەكداریەكەی ‪PKK‬‬

‫‪68‬‬

‫بۆ سەر یەكەیەكی جەندرمە‪ ،‬لەشارۆچكەی رەشادییەی سەر‬ ‫بەناوچەی تۆقات‪-‬ی نزیك دێرس���یم‪ ،‬چارەنووسی پڕۆسەی‬ ‫كرانەوەی كورد‪ ،‬كە بەر لەش���ەش مانگ لەالیەن حكوومەتی‬ ‫‪ AKP‬دەس���تپێكرابوو‪ ،‬لەژێر مەترسیدایە‪ .‬الیەنە شەڕخوازو‬ ‫س���تاتۆپارێزەكانی توركی���ا زەنگی كۆتاییهات���ن بەكرانەوە‬ ‫لێدەدەن و حكوومەتیش دەڵێ كرانەوە بەهەموو گوڕوتینێكی‬ ‫بەردەوامەو پاشگەزبوونەوە لێی بەمەحاڵ دەزانێت‪.‬‬ ‫بەر لەچەند مانگ كاتێك پڕۆس���ەی كرانەوە دەستی پێكرد‪،‬‬ ‫هەم���وو چی���ن و توێژەكانی ك���ورد لەباكووری كوردس���تان‬ ‫س���ەرەڕای ئەوەی هەندێك بەگومان سەیری ئەو پڕۆسەیان‬ ‫دەك���رد‪ ،‬بەاڵم لەهەمان كاتدا بەخ���ڕۆش و هیوایەكی گەش‬ ‫بۆ دواڕۆژ باس���ی ئەو پڕۆژەیان دەكرد‪ .‬بۆ ئەمەش زیاتر لە‬ ‫‪%70‬ی ئەم هەرێمە پش���تیوانی لەم پڕۆس���ەیە دەكرد‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەهێرش���ی ئەم دوایەی ‪ PKK‬لەتۆق���ات‪ ،‬هیواكان بەرەو وە‬ ‫دەچن و جارێكی تر تاریكی لەش���وێنی رووناكی باڵ بەسەر‬ ‫خەیاڵەكانیان دادەكێش���ێ‪ .‬ئەمە بۆچوونی چاالكوانێكە كە‬ ‫لەیەكێك لەرێكخراوە و دەزگا مەدەنیەكانی ئامەد كاردەكات‪،‬‬ ‫لەلێدوانێك���ی بۆ توركیاناس���ی بەهۆی رەوش���ی ئەمنیەوە‬ ‫نەیویست ناوی ئاشكرا ببێت‪.‬‬ ‫ماوەیەكە لەش���ارو ش���ارۆچكەكانی باكووری كوردس���تان‪،‬‬ ‫بەبیانووی جۆراوجۆر شەپۆڵێكی تری ناڕەزایی و خۆپیشاندان‬ ‫و توندوتیژی لەئارادایە‪ ،‬ئەم ش���ەپۆڵەش هیچی لەش���ەپۆڵە‬ ‫توندوتیژیەك���ەی س���اڵی ‪ 2007‬كەمت���ر نیە ك���ە بەبیانوی‬ ‫ژەهردەرخواركردن���ی عەبدوڵ�ڵ�ا ئۆجاالن���ی رێب���ەری ‪PKK‬‬ ‫دەس���تیپێكرابوو‪ .‬شەپۆڵی ئەمجارە بەگەڕانەوەی ‪ 34‬كادیرو‬ ‫ئەندام���ی ‪ PKK‬لە ‪ 2009/10/1‬لەقەندیل و مەخمور لەس���ەر‬ ‫پێش���نیاری رێبەری ‪ PKK‬بۆ توركیا دەستیپێكرد‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫‪ 27‬تش���رینی دووەم كە رۆژی دامەزراندنی ‪PKK‬یە‪ ،‬رادەی‬ ‫ئەم توندوتیژیە بەرفراوانتربوو‪ ،‬چەندین ش���ارو شارۆچكەی‬ ‫باكووری كوردستان و رۆژئاوای توركیای گرتەوە‪ ،‬بەاڵم دوای‬ ‫گواستنەوەی عەبدوڵاڵ ئۆجاالن بۆ زیندانە نوێیەكەو بەبیانووی‬ ‫بچووكردن���ەوەی ژووری زیندانەكەی رادەی ئەو توندوتیژی و‬ ‫خۆپیشاندانانە ئاس���تێكی تری بەرفراوانی بەخۆبینی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو توندوتیژیە لەگەڵ لێدوانەكەی ئەمینە ئاینا هاوسەرۆكی‬ ‫‪ DTP‬كاتێ���ك گوتی (كرانەوە كۆتایی پێهاتووە) و هێرش���ە‬ ‫س���ەربازیەكەی ‪ PKK‬لەتۆقات لەب���ەرواری ‪ 2009/12/7‬كە‬ ‫بووە هۆی كوش���تنی ‪ 7‬س���ەربازی تورك‪ ،‬گەیشتە لوتكە و‬ ‫لەهەندێ���ك ش���ارەكانی رۆژئاواش نەتەوەپەرس���تانی تورك‬ ‫هێ���رش دەكەنە س���ەر هاواڵتیان���ی كورد‪ .‬كەم���ال بۆرقای‬ ‫سیاس���ەتمەداری ك���ورد كە م���اوەی چەندین س���اڵ بەهۆی‬ ‫هەڵوێس���تە سیاس���ییەكانی لەتاراوگە ژیان بەسەر دەبات‪،‬‬ ‫پێیوایە هیچ بیانوویەك رەوایەتی نابەخش���ێتە پەیڕەوكردنی‬ ‫توندوتی���ژی بەتایبەت���ی لەقۆناخێكی هەس���تیاری ئەمڕۆی‬

‫>>>‬

‫ئەگەر ئەو‬ ‫كرانەوەیە‬ ‫لەباربچێت ئەوا‬ ‫چارەسەری‬ ‫كێشەی كورد‬ ‫بەالنی كەم بۆ‬ ‫نیو سەدەی تر‬ ‫دوادەكەوێت‬

‫باكووری كوردس���تان‪ .‬ئەو لەلێدوانێكی بۆ (توركیاناس���ی)‬ ‫دەڵێ‪« :‬تا بڵێی ئەو توندوتیژیەی بەهۆی رەوشی زیندانی و‬ ‫تەندروستی ئۆجەالن هاتۆتە ئاراوە هەڵەیە‪ .‬ئەو جۆرە هێرش‬ ‫و چاالكیانە هیچ سوودێكی بۆ قۆناخی كرانەوەو داوا رەواكەی‬ ‫گەلی كورد نابێت‪ .‬بەپێچەوانەوە دەبێتە هۆی ش���ێلوكردنی‬ ‫پڕۆس���ەی كرانەوەو دەكەوێتە خزمەتی ئەو هێزانەی لەدژی‬ ‫چارەس���ەرین‪ .‬ئەو هێرش���ەی ئەم دوایەی راشیدیە كە ‪PKK‬‬ ‫بەرپرس���یاریەتەكەی گرتە ئەس���تۆ‪ ،‬تا ئ���ەو رادەیەی ئەقڵ‬ ‫نایبڕێت زیان بەم قۆناخە دەگەینێ و من پێموایە ئەو هێرشە‬ ‫هێرش���ی ئەرگەنەكۆنە‪ .‬ئەم هێرشە وەكو هێرشەكەی ساڵی‬ ‫‪1993‬یە كە ‪ 33‬س���ەباز گیانیان لەدەس���تدا‪ .‬ل���ەم رووداوە‬ ‫دیارنییە دەستی كێ لەگیرفانی كێ دایە‪ ،‬رۆژێك دێت راستیە‬ ‫شاراوەكان دەردەكەون»‪.‬‬ ‫هێرشەكەی ئەم دوایەی تۆقات‪ ،‬گومانێكی گەورەی دروستكرد‪،‬‬ ‫نەوەكو تەنی���ا لەالیەن چاودێران و سیاس���ەتمەدارانی دوور‬ ‫ل���ە ‪ ،PKK‬بەڵكو دۆس���ت و الیەنگران���ی ‪PKK‬ش بەگومان‬ ‫سەیری ئەو هێرشە دەكەن‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی فەرمانداریەتی‬ ‫‪ HPG‬ش ئەنجامدانی ئەو هێرش���ەی خستۆتە ئەستۆی یەكە‬ ‫گەریالیەكانی ‪ PKK‬لەهەرێمی دێرس���یم‪ ،‬بەاڵم بەهۆی كات‬ ‫و ش���وێنی چاالكیەكە گومان دەكەن كە دەستێكی شاراوە‪،‬‬ ‫لەپشت ئەو چاالكیە هەبێت‪ .‬بۆنموونە فوڕات ئانڵی سەرۆكی‬ ‫لقی ئام���ادەی ‪DTP‬ی قەدەخەكراو‪ ،‬كە لەهەمانكات یەكێكە‬ ‫لەو كەس���انەی كاندیدە بۆ ئەوەی سەرۆكایەتی ‪ BDP‬بگرێتە‬ ‫ئەستۆ‪ ،‬لەلێدوانێكی بۆ رۆژنامەی ‪STAR‬ی توركی‪ ،‬پێیوایە‬ ‫كات و ش���وێنی هێرش���ەكە‪ ،‬دەیس���ەلمێنێ كە ئەو هێرشە‬ ‫خوێناویە هێرشی ‪ PKK‬نییە‪« :‬شوێنی چاالكیەكە شوێنێكە‬ ‫كە رێكخراوە چەكدارەكانی چەپی توركیا بەكاریدەهێنن‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەو هێرشە بەچەكی ‪PKK‬ش ئەنجامدرابێت‪ ،‬ئەوا لەهاندان و‬ ‫پالنكردنی ئەو چاالكیە هێزو الیەنی تر راوەستاون»‪.‬‬ ‫هێرش���ی تۆق���ات لەن���او هاواڵتیانی ك���ورد لەداخس���تنی‬ ‫‪ ،DTP‬زیاترب���ووە مای���ەی خەمگین���ی‪ .‬بەش���ێكی فراوان‬ ‫لەسیاس���ەتمەدارانی كورد لەباكووری كوردس���تان پێیانوایە‬ ‫هێرش���ی تۆقات لێدانێكی كوش���ندەیە لەجەستەی كرانەوەو‬ ‫س���ەرەڕای ئەمەش پێگەی سیاسی كورد الواز دەكات‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەندێك لەسیاس���ەتمەداران جەخت ل���ەوە دەكەنەوە كە ئەو‬ ‫هێرش���ە چەندین پرس���یاری لەمێش���كی كۆمەڵگای كوردی‬ ‫دەوروژێنێ و دەبێتە مایەی هۆش���یاربوونەو دەركەوتنی ئەو‬ ‫راستیانە چەندین ساڵە لەالیەن كۆمەڵگاكەمان بزرە‪ .‬مەسعود‬ ‫یەگەن مامۆس���تا لەزانكۆی تەكنیكی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت‬ ‫‪ ODTÜ‬لەوبارەیەوە لەلێدوانێكی بۆ توركیاناس���ی‪ ،‬پێیوایە‬ ‫هیرشی تۆقات كاریگەری زۆر جیاوازی لێدەكەوێتەوە‪ »:‬ئەو‬ ‫هێرشە لەناو رای گش���تی كورددا قۆناغێكی بەدواداچوون و‬ ‫گەڕان بەدوای راس���تیەكان لەگەڵ خۆی دەهێنێت»‪ .‬چەندین‬ ‫ش���ارەزاو پس���پۆری تر دەربارەی كێش���ەی كورد‪ ،‬جەخت‬

‫راثـــــــــــــــــــــــــؤرت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫لەبۆچوونەكانی مەس���عود یەگەن دەكەنەوە‪ ،‬پێیانوایە ئەگەر‬ ‫دەوڵەت لەو قۆناخە دەس���تبەرداری فش���ارەكانی سەر كورد‬ ‫ببێ���ت‪ ،‬ئەوا هەموو ش���تەكان بەپێچەوان���ە رەنگدەدەنەوە‪.‬‬ ‫ناجی كوتاڵی نووس���ەری پەرتووكی «كوردەكان» پس���پۆر‬ ‫لەبارەی بزوتنەوەی سیاسی كورد پێیوایە‪« :‬هێرشی تۆقات‬ ‫زیانێك���ی زۆر ب���ە ‪ DTP‬و ‪ PKK‬دەگەینێ»‪ .‬رۆش���ەنبیرو‬ ‫سیاسەتمەداری كورد تاریق زیا ئیكنجی كە بە رەخنەگرێكی‬ ‫سەرس���ەختی توندوتی���ژی و بەكارهێنانی چەك ناس���راوە‬ ‫لەوبارەیەوە دەڵێت‪»:‬پێویس���تە دەوڵەت ‪ PKK‬و كێش���ەی‬ ‫كورد لێكجیابكاتەوەو بۆ ئەمەش هەنگاوی پێویس���ت بنێ»‪.‬‬ ‫بەگوێرەی ئەم لێدوانانە بەش���ێك لەكورد ملمالنێی چەكداری‬ ‫‪ PKK‬لەس���ەر ژیان و دواڕۆژی خۆی بەمەترس���ی دەبینێت‪.‬‬ ‫‪ ،DTP‬كە لە ‪ 12‬ئەم مانگە بڕیاری داخستن و قەدەخەكردنی‬ ‫لەالی���ەن دادگای ب���ااڵی دەس���تووری درا‪ ،‬بەه���ۆی ئەوەی‬ ‫سیاسەتێكی سەربەخۆی پەیڕەو نەدەكردو هیچ جیاوازیەكی‬ ‫لەگ���ەڵ ‪ PKK‬نەب���وو‪ ،‬لەالیەن زۆرێك لەتوێژو كەس���ایەتیە‬ ‫رۆش���ەنبیرەكانی كورد رەخنەی ئاراستە دەكرا‪ .‬پڕۆفیسۆر‪.‬‬ ‫ئیحسان باڵ‪ ،‬س���ەرۆكی مەڵبەندی لێكۆڵینەوەی ئەتنیك و‬ ‫تیرۆریستی نێونەتەوەیی ‪ USAK‬لەلێدوانێكی بۆ توركیاناسی‬ ‫پێیوایە‪ DTP »:‬لەش���وێنی ئەوەی پەیڕەوی كاری سیاسی‬ ‫بكات‪ ،‬بووە ئامرازی رەواكردنی تیرۆر»‪.‬‬ ‫دوای داخس���تنی ‪ DTP‬و هێرش���ە ناوەختەكەی ‪ ،PKK‬كە‬ ‫كوژرانی حەوت س���ەربازی س���وپای توركی���ای لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی توێژ و كەسایەتیە دیموكراتیەكانی كورد لەتوركیا‪،‬‬ ‫لەدڵەڕاوكێ و ترس���ی لەبارچوونی كرانەوەی دیموكراتی و ‪،‬‬ ‫گەڕانەوەی س���ەردەمیێكی تاریكی وەكو سااڵنی نەوەدەكانی‬ ‫س���ەدەی رابردوو دان‪ .‬ئ���ەوان وابیردەكەنەوە كە ئەگەر ئەو‬ ‫كرانەوەیە لەباربچێت ئەوا چارەس���ەری كێشەی كورد بەالنی‬ ‫كەم بۆ نیو سەدەی تر دوادەكەوێت‪ .‬كەمال بۆرقای لەدرێژەی‬ ‫لێدوانەكانی���دا پێیوای���ە ئەو هێرش���انە كران���ەوەی دەخەنە‬ ‫قۆناخێكی زەحمەتەوە‪ »:‬دیارە كاری حكوومەت رووبەڕووی‬ ‫دژواری دەبێتەوە‪ ،‬بەاڵم سەرەڕای ئەم زەحمەتیانە پێویستە‬ ‫ك���ۆڵ ن���ەدات و درێژە بە قۆناخی چارەس���ەری ئاش���تیانە‬ ‫بدات‪ .‬بەمەزەندەی م���ن رێگایەكی جیاوازتر لەئارادا نییە»‪.‬‬ ‫س���ەرەڕای ئەوەی ئەو سیاس���ەتمەدارە كوردە جەخت لەوە‬ ‫دەكات���ەوە كە پڕۆس���ەی كران���ەوە رووب���ەڕووی زەحمەتی‬ ‫دەبێتەوە بەاڵم هێش���تا گەشبینە بەوەی كە پڕۆسەكە تەواو‬ ‫لەباردانەچ���ووەو داوا لەحكووم���ەت دەكات هەنگاو بۆ دواوە‬ ‫نەنێ���ت و لەبەجێگەیاندنی ئەو پڕۆس���ەیە ك���ۆڵ نەدات‪»:‬‬ ‫من پێموایە ئەو قۆناخەی پێی گەیش���تووین‪ ،‬چارەس���ەری‬ ‫كێشەی كورد خۆی دەسەپێنێت‪ .‬بۆ توركیا چارەسەری ئەو‬ ‫كێشەیە بەشێوازی ئاش���تی و دادوەریانە بۆتە مەسەلەیەكی‬ ‫دەستلێبەرنەدراو‪ ،‬لەو باوەڕەدامە توركیا جگە لەچارەسەری‬ ‫هیچ رێگایەكی تری لەبەردەمدا نەماوە‪ .‬بەاڵم ئەمە نایەتە ئەو‬

‫واتایەی كە چارەس���ەری لە كاتێكی كورتدا دێتەئاراوە‪ .‬ئەمە‬ ‫كاری قۆناخێكی دوورو درێژە‪ ،‬بەاڵم لەهەمانكات ئەو قۆناخە‬ ‫بەش���ی تێپەڕاندنی مەینەتەكانی راب���ردوو ناكات»‪ .‬گەنجای‬ ‫گوڕسۆی‪ ،‬س���ەرۆكی یەكێتی پزیش���كانی توركیا ‪ ،TTB‬كە‬ ‫یەكێكە لەو كەس���انەی بەر لەداخستنی بەشداری لەهەڵمەتی‬ ‫دانەخستنی ‪ DTP‬كردووەو بۆ ئەم مەبەستە واژۆی كردووە‪.‬‬ ‫لەلێدوانێكی بۆ توركیاناس���ی‪ ،‬داوا لەحكوومەت دەكات بەبێ‬ ‫هیچ پشوودانێك درێژە بەپڕۆسەی كرانەوە بدات‪« :‬قۆناخی‬ ‫بەدیموكراتیب���وون پێداویس���تییەكی ت���ەواوی توركیایە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەمەش پێویس���تە ه���ەر كەس بەژیران���ە مامەڵە لەگەڵ ئەو‬ ‫پڕۆسەیە بكات‪ .‬توركیایەكی بێ توندوتیژی تەنیا بەهەنگاوە‬ ‫دیموكراتیەكان مەیسەر دەبێت»‪.‬‬ ‫دەوڵەت���ی توركی���ا بەهەم���وو تواناكانی خۆی س���ااڵنێكی‬ ‫دوورودرێ���ژە هەوڵ���دەدات‪ ،‬ئاڵتەرناتیڤێك ب���ۆ بزووتنەوەی‬ ‫سیاس���ی لەباك���ووری كوردس���تان ك���ە ل���ە ‪ DTP‬و پارتە‬ ‫قەدەخەكراوەكانی بەر ئەو بەرجەس���تە دەبێت دروستبكات‪.‬‬ ‫بەاڵم لەهەم���وو هەوڵەكانی شكس���تیخواردوە‪ .‬هۆكاری ئەم‬ ‫شكستخواردنەش دەگەڕێتەوە بۆ پشتگیریكردنی هاواڵتیانی‬ ‫ك���ورد بەهەموو ش���ێوەیەكی م���اددی و مەعن���ەوی بۆ ئەو‬ ‫بزووتنەوەیە‪ .‬ئەم���ڕۆ جگە لە ‪DTP‬ی قەدەخەكراو‪ ،‬چەندین‬ ‫پارتی سیاسی تر لەتوركیاو باكووری كوردستان كاری سیاسی‬ ‫دەك���ەن و بارەگاو دەزگای تایبەت بەخۆیان هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫پارتە سیاس���یانە نە دەتوانن رۆژەڤی سیاس���ی دەستنیشان‬ ‫بكەن‪ ،‬نەدەتوانن خەڵك لەخۆی���ان كۆبكەنەوە‪ ،‬نە دەتوانن‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانیش ببنە ناونیش���انێك بۆ هاواڵتیانی كورد‪.‬‬ ‫هەر الیەنێكیش خوێندنەوەیەكی جیاوازی بۆ پەیوەستبوونی‬ ‫ك���ورد بە ‪DTP‬ەوە هەی���ە‪ DTP .‬پەیوەس���تبوونی میللەت‬ ‫بەخ���ۆی بۆ ئەوە دەگەڕێنتەوە كە ئەوان بەگوێرەی ویس���ت‬ ‫و داخوازیی گەل سیاس���ەت پەی���ڕەو دەكەن‪ .‬بەاڵم نەیارانی‬ ‫‪ ،DTP‬جەخت لەوە دەكەنەوە كە هۆكاری پابەندبوونی گەل‬ ‫بەو پارتە‪ ،‬بە پەیوەس���تبوونی ‪ DTP‬بە ‪ PKK‬دەبەستنەوە‪.‬‬ ‫ئیمام تاش���چی‪ ،‬سیاس���ەتمەدارێكی كوردەو وەكو رەخنەگر‬ ‫و ناڕازیی لەسیاس���ەتەكانی ‪ PKK‬ناسراوە‪ .‬لەلێدوانێكی بۆ‬ ‫توركیاناس���ی‪ ،‬پێیوایە پێویستە هەموو كورد ئیدانەی تیرۆر‬ ‫بكات‪ .‬ئەو دەڵێت س���ەرەڕای ژم���ارەی زۆری ئەو كوردانەی‬ ‫لەدژی ‪ PKK‬دەوەس���تن‪ ،‬بەاڵم وەكو پێویست دەنگیان بەرز‬ ‫نابێتەوە‪ »:‬چەك لەدەس���تی ‪ PKK‬دایە‪ .‬لەهەرێمەكە ترس‬ ‫بەسەر دانیش���توان زاڵە‪ .‬دەركەوتنی رەنگ و دەنگی جیاواز‬ ‫بەبێ دەنگكردنی چەكەكانەوە پەیوەستە»‪.‬‬ ‫‪ DTP‬ب���ۆ ئەوەی ببێتە پارتی تەواوی توركیا س���ەركەوتوو‬ ‫نەبوو‪ ،‬رێنمایی لەئیمڕالی وەردەگرت و بە ئاراس���تەی ‪PKK‬‬ ‫سیاسەتی پەیڕەو دەكرد «كادیری بەتواناو خاوەن ئیرادەی‬ ‫نەبوو‪ .‬بەگوێرەی ئەو رێنوێی و فەرمانانەی لەئیمڕالی دەهاتن‬ ‫سیاسەتی دەكرد‪ .‬سەرەڕای هەموو ئەمانە لەهەرێمەكە ئەوان‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫بۆ ئەوەی‬ ‫مێژوو خۆی‬ ‫دووبارە نەكاتەوە‬ ‫پێویستە بەپەلەو‬ ‫بێ دواكەوتن‬ ‫هەنگاوی پێویست‬ ‫بنرێن‬

‫‪69‬‬

‫راثـــــــــــــــــــــــــؤرت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪70‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫بەكاریگەرن‪ .‬چونكە هێز لەپشت ئەوانە»‪.‬‬ ‫ئەو ش����لەژاویەی لە ئارادایە ‪PKK‬و ‪ DTP‬پشتی وەستاون‪ .‬بەگوێرەی تاشچی‪ PKK »:‬زۆر‬ ‫بەباش����ی دەزانێت بكوژێ و بگرێ‪ .‬كەس و كاری ئەو كەسانەی كوژراون و دەستگیركراون‪،‬‬ ‫بەردەوام سەردانی ئەو دووپارتە دەكەن‪ .‬بۆ ئەمەش رۆژ لەدوای رۆژ جەماوەری ئەوان زیاتر‬ ‫دەبێت‪ .‬هەر كاتێك بخوازن هاوكاری دارایی كۆدەكەنەوە‪ .‬بەئاس����انی بەدەس����تیدەهێنن‪ .‬بۆ‬ ‫ئەمەش تا دێت جەماوەریان زیاتردەبێت‪ .‬تاشچی لەدرێژەی لێدوانەكەیدا سەرەنجدەداتە سەر‬ ‫خاڵێكی تر ئەویش دەركەوتنی رەنگ و دەنگی سیاسی جیاوازە‪ .‬بەگوێرەی ئەو ‪ »:‬پێویستە‬ ‫دەوڵەت لەجیاتی ئەوەی بە توندوتیژی وەاڵمی ‪ PKK‬بداتەوە‪ ،‬گوێ بۆ داوا و بۆچوونی كورد‬ ‫شل بكات‪ .‬هەرچەندە رووداوی تۆقات كاریگەری نەرێنی بۆ سەر كرانەوە هەبێتیش‪ ،‬پێویستە‬ ‫حكوومەت درێژە بەكرانەوە بدات و هەنگاو بۆ دواوە نەنێت»‪ .‬تاشچی جەخت لەوە دەكاتەوە‬ ‫كە زۆرینەی كورد بە چاالكیەكەی تۆقات ناڕەحتن‪ .‬ئەوانە داوا دەكەن لەبواری دیموكراسیدا‬ ‫حكوومەت هیچ س����ازش نەكات‪ .‬لەكۆتایی ئەم كارەدا یان ئەوەتا دیموكراتی سەردەكەوێت‪،‬‬ ‫یان ئەوەتا كودەتایەكی تر دێتە ئاراوە باڵ بەس����ەر هەموو ش����تەكان دەكێش����ێت»‪ .‬بەاڵم‬ ‫كەمال بۆرقای بەپێچەوانەی تاشچی پێیوایە ماوەیەكی درێژە ئەڵتەرناتیڤ لەناو بزوتنەوەی‬ ‫سیاس����ی ك����ورد هاتۆتە ئاراوە و ‪ ،‬لەهەمانكاتدا جەخت ل����ەوە دەكاتەوە كە لەداهاتوویەكی‬ ‫نزیك ئەلتەرناتیفی تریش دێتە ئاراوە‪ .‬ئەو سیاسەتمەدار كوردە‪ ،‬پێیوایە پارتی رەنجی گەل‬ ‫‪ HEP‬ی قەدەخەكراو موڵكی هەموو بزوتنەوەی سیاس����ی باكووری كوردستان بوو‪HEP »:‬‬ ‫لەس����اڵی ‪ 1990‬دامەزرا‪ .‬من و هاوڕێكانم بەش����داریەكی چاالكانەمان لەدامەزراندنیدا هەبوو‪.‬‬ ‫لەسەرەتادا الیەنگرانی ‪ PKK‬لەناو ‪ HEP‬جێگایان نەدەگرت‪ ،‬لەمەش زیاتر ‪ PKK‬لەسەرەتا‬ ‫ئ����ەو پارتەی وەكو دژبەرێك����ی خۆی ناوزەند كرد‪ .‬بەاڵم دواتر الیەنگرانی ‪ PKK‬دەس����تیان‬ ‫بەس����ەر ئەو پارتە داگرت‪ .‬ئێس����تاش چەندین پارتی تری یاس����ایی جگە لە ‪ DTP‬هەیە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە ‪ HAKPAR‬ئەگەر چی وەكو ‪ DTP‬بەهێز نییە‪ .‬بەاڵم پێموایە سیاس����ەتێكی ژیرانەو‬ ‫تەندروستانە دەگرێتەبەر‪ .‬ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە لەداهاتوو بزوتنەوەی سیاسی جیاواز‬ ‫دێنە ئاراوە»‪.‬‬ ‫دوای ئەو هەموو رووداوانە‪ ،‬نیگاكان لەتوركیا لەسەر دوو تەوەرە قەتیس كراون‪ .‬یەكەمینیان‪:‬‬ ‫ئایا هەڵوێس����تی ‪ ،DTP‬لەدوای داخس����تنی چی دەبێت‪ .‬ئایا دەگەڕێن����ەوە ناو پەرلەمان و‬ ‫درێژە بەكاری پەرلەمانیان دەدەن‪ ،‬یان بەپێچەوانەوە بڕیاری هەڵواس����ینی ئەندام‬ ‫پەرلەمانی����ان‪ ،‬درێژە پێدەدەن و دەستلەكاركێش����انەوەیەكی گش����تی‬ ‫رادەگەین����ن‪ .‬كە ئەم����ەش زەمینەی چوون����ە هەڵبژاردنی‬ ‫پێشوەخت خۆش دەكات و لەهەمانكات‪ ،‬دەبێتە‬ ‫ه����ۆی دۆڕاندن����ی ‪ AKP‬و هەروەه����ا‬ ‫ش����یمانەی هاتن����ە س����ەركاری‬ ‫حكوومەتێك����ی الواز كە دەبێتە‬ ‫مای����ەی گەڕانەوەی بااڵدەس����تی‬ ‫سوپا بۆ س����ەر حكوومەت‪ .‬چونكە‬ ‫دەزگاو كۆمپانیاكانی راپرس����ی ئەوە‬ ‫دەس����ەلمێنن كە ئەگ����ەر هەڵبژاردن‬ ‫بكرێت ئەوا جارێك����ی ‪ AKP‬ناتوانێت‬ ‫زۆرین����ەی دەنگەكان مس����ۆگەر بكات‪،‬‬ ‫ناچارە حكوومەتێكی كوالسیۆن لەگەڵ‬ ‫پارتە نەژادپەرس����تەكانی وەكو ‪ CHP‬و‬ ‫‪ MHP‬دروس����ت بكات‪ ،‬كە ئەم دووپارتیەش‬ ‫ب����ە راش����كاوانە كار بۆ لەباربردن����ی كرانەوەی‬ ‫دیموكراتی دەكەن‪ .‬تەوەرەی دووەمیش كە زۆربەی‬

‫راثـــــــــــــــــــــــــؤرت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫نیگاكانی رای گشتی توركیای لەسەر قەتیس بووە‪ ،‬ئایا دوای‬ ‫داخستنی ‪ ،DTP‬كرانەوەی دیموكراتی درێژەی پێدەدرێت و‬ ‫یان ئەویش وەك����و هەوڵەكانی تورگوت ئۆزاڵ دەكەوێتە ناو‬ ‫الپەڕەكانی مێژوو دەبێتە پارچەیەكی لەمێژووی توركیا‪.‬‬ ‫تاری����ق زیا ئیكنجی‪ ،‬جەخت لەوە دەكات����ەوە كە كرانەوەی‬ ‫دیموكرات����ی پڕۆژەی حكوومەت نییەو پڕۆژەی دەوڵەتە‪»: ،‬‬ ‫گەورەتری����ن كەم و كوڕی ئەو پڕۆژەیە پش����ت بەبنەمایەكی‬ ‫یاسایی و سیاسی نابەستێت»‪ .‬لەدرێژەی قسەكانیدا ئیكنجی‬ ‫پێیوایە بەهۆی نەبوونی ئەم بنەمایانەش رای گشتی توركیا‬ ‫ئامادەنییە پێشوازی لەم پڕۆسەیە بكات‪ .‬هەر لەبەر ئەمەش‬ ‫ركابەری نێوان الیەنەكان زیاتر پەرەدەس����ێنێت و بۆچوونی‬ ‫جی����اواز لەمبارەیەوە دێنەئاراوە‪ .‬ئەو پڕۆس����ەیە گۆڕانكاری‬ ‫لۆژیك����ی كۆمەڵ����گای توركیا بەگرن����گ نەزانی‪»:‬حكوومەت‬ ‫جەخت لەوە دەكاتەوە ك����ە ئەم پڕۆژەیە پڕۆژەی دەوڵەتە‪.‬‬ ‫بەاڵم سەرەڕای ئەمە دەزگا مەدەنیەكان پشتگیری لێناكەن‪.‬‬ ‫دیار نییە دەزگاكانی وەكو ‪TOBB، TÜSİAD، MÜSİAD‬‬ ‫دەزگا بازرگانی و مەدەنیەكان پش����تگیریان لەو پڕۆس����ەیە‬ ‫كردبێت‪ .‬پێویس����تە كێش����ەی كورد لەتیرۆر جیابكرێتەوە‪.‬‬ ‫هەمواركردنی یاساكانیش بۆ ئەم مەبەستە جێبەجێبكرێت»‪.‬‬ ‫نەزیر كاراباش پەرلەمانتاری بەتلیس‪ ،‬لەس����ەر لیستی ‪DTP‬‬ ‫پێیوایە ئەگەر لەقۆناخی ئەمڕۆ چەكەكان بێدەنگ نەكرێن و‬ ‫س����ازش نەكرێت‪ ،‬ئەوا دەبێتە مایەی ئازارێكی زۆر گەورەتر‬ ‫لەمەینەتەكان����ی پێش����وو‪ .‬بۆ ئەوەی مێ����ژوو خۆی دووبارە‬ ‫نەكاتەوە پێویستە بەپەلەو بێ دواكەوتن هەنگاوی پێویست‬ ‫بنرێن‪ .‬ئەمەش بەتاكە هەنگاو مەیسەر دەبێت‪ .‬ئەویش زەمینە‬ ‫خۆشكردنە بۆ كاری یاسایی و مەدەنیانە‪ .‬ئەو پەرلەمانتارە‬ ‫ك����وردە ئەوە رەتدەكاتەوە كە باڵ����ی كۆتر و هەڵۆكان لەناو‬ ‫هەبێت‪« :‬من پەرلەمانتاری ش����اری بەتلیسم تا ئێستا كەس‬ ‫بەمنی نەگوتووە‪ ،‬چ كارتان لەپەرلەمان هەیە رووبكەنە سەر‬ ‫شاخەكان»‪ .‬لەدرێژەی قسەكانیدا نەزیر كاراباش دەڵێت‪»:‬‬ ‫ئەگەر حكوومەت راستگۆیە پێویستە دەستبەرداری كرانەوە‬ ‫نەبێ����ت و هەوڵبدات ئەو كێش����ەیە بەش����ێوازی ئاش����تیانە‬ ‫چارەس����ەربكات»‪ .‬بەاڵم نوری یەم����ان‪ ،‬ئەندامی پەرلەمانی‬ ‫توركیا لەس����ەر لیستی ‪ DTP‬نوێنەری ش����اری مووش‪ ،‬كە‬ ‫پێش����تر نزیكەی ‪ 40‬ساڵ لەدەزگا جۆراوجۆرەكانی دەوڵەتی‬ ‫توركیا ئەركی وەكو قایمق����ام‪ ،‬جێگری پارێزگار و هەروەها‬ ‫بەرپرس����ی دەزگای پش����كنین لەوەزارەتی ناوخۆی توركیا‬ ‫بووە‪ .‬لەهەڵبژاردنەكانی س����اڵی ‪ 2007‬وەكو پەرلەمانتارێكی‬ ‫س����ەربەخۆ هەڵبژێردراو‪ ،‬ئێس����تا لەریزەكان����ی ‪ DTP‬وەكو‬ ‫كەس����ایەتیەكی میانڕەو جێدەگرێت‪ ،‬لەلێدوانێكی تایبەت بە‬ ‫توركیاناس����ی جەخت لەوەدەكاتەوە كە پڕۆس����ەی كرانەوە‬ ‫پڕۆس����ەیەكی تۆكمە نەبوو‪« :‬ك����ەم و كوڕی هەرە گەورەی‬ ‫كرانەوەی دیموكراتی‪ ،‬لەوە رەنگدەداتەوە كە ئەو هەنگاوانەی‬ ‫نران‪ ،‬نەخرانە بواری هەمواركردنی دەس����توور‪ ،‬شەش مانگ‬

‫ئەو پڕۆس����ەیە بووە مایەی هیوا‪ ،‬بەاڵم تاكە هەنگاوێكیشی‬ ‫لەبواری هەمواركردنی یاس����ا نەنا»‪ .‬لەدرێژەی لێدوانەكەیدا‬ ‫یەم����ان جەخت ل����ەوە دەكاتەوە‪ »:‬لەبەر ئ����ەم هۆیانە ئەم‬ ‫كرانەوەیە كۆتایی پێهاتووە»‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬تورک ئەنی����س بەربەرئۆغلۆ له‌رۆژنامه‌ی‬ ‫حورییه‌تی تورکی����دا بابه‌تێکی ده‌رباره‌ی ‪ BDP‬باڵوکردوه‌ و‬ ‫له‌بابه‌ته‌که‌دا نوس����یویه‌تی‌‪« :‬پارتە نوێیەكەی كوردان واتا‬ ‫پارتی دیموكراس����ی و ئاش����تی (‪ )BDP‬ل����ەرۆژی یەكەمدا‬ ‫توشی بەاڵیەكی گەورەبوو‪ ،‬چونكە ئەحمەد تورك لەلێدوانی‬ ‫خۆیدا ئاماژەی بەوە كرد لەسەر فەرمانی عەبدوڵاڵ ئۆجه‌الن‬ ‫پەرلەمانتارانی ‪ DTP‬چوونەتە ناو ‪ BDP‬و لەژێر چەتری ئەو‬ ‫پارتە دەگەڕێنەوە پەرلەمان»‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌شی‌ نوس����یوه‌‪« :‬من مرۆڤێكی یاساناس نیم و لەگەڵ‬ ‫داواكاری گش����تی كۆم����اری توركیاش دانەنیش����توم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەش ب����اش دەزانم كە كاری یەكەمی داواكاری گش����تی‬ ‫كۆماری ئەوە دەبێت قس����ەكانی ئەحم����ەد تورك بخاتە ناو‬ ‫فایلێك و دواتر لەس����ەر ئەو قسانە سكااڵیەك بۆ داخستنی‬ ‫‪ BDP‬تۆمارب����كات‪ ،‬چونكە بەگوێرەی یاس����اكان ئۆجاالن‬ ‫س����ەركردەی رێكخراوێكی تیرۆریستییەو ئەوانەی بەگوێرەی‬ ‫فەرمانەكان����ی ئۆج����االن كاردەكەن دەبن����ەوە ئەندامی ئەو‬ ‫رێكخ����راوە و پارتێك لەئەندامانی ئ����ەو رێكخراوە پێكبێت‬ ‫دادەخرێت»‪.‬‬ ‫له‌الیه‌ك����ی‌ ت����ره‌وه‌ رۆژنامەنوس����ی تورک محەم����ەد عەلی‬ ‫بیراند له‌رۆژنامه‌ی میللییه‌تی تورکیدا بابه‌تێک س����ه‌باره‌ت‬ ‫به‌گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌ندامانی ده‌ته‌په‌ بۆ ناو په‌رله‌مان باڵوکردوه‌‬ ‫و له‌بابه‌ته‌که‌دا هاتووه‌‪« :‬ئەوە شتێكی دیاربوو كە ئۆجه‌الن‬ ‫كەسایەتییەكی بەهێزە‪ ،‬بەاڵم نەماندەزانی كە تا ئەو ئاستە‬ ‫كاریگ����ەرە‪ ،‬ئۆجه‌الن نەیهێش����ت ئەندامانی ‪ DTP‬دەس����ت‬ ‫لەكاربكێش����نەوە‪ ،‬هەروەه����ا گروپێكی لەچی����ای قەندیل و‬ ‫كەمپی مەخمور هێنایەوە توركیا‪ ،‬بەو ش����ێوەیەش ئەوەی‬ ‫سەلماند كە تاكە بڕیارده‌ر هەر خۆیەتی»‪.‬‬ ‫بیراند ئه‌وه‌ش����ی‌ نوسیووه‌‪« :‬دوای ئەوەی گروپی قەندیل و‬ ‫مەخمور گەڕانەوە بۆ توركی����ا‪ ،‬ئەنقەرە بێدەنگ ماوەتەوە‪،‬‬ ‫ئۆج����ه‌الن كاتێك بینی ئەنقەرە بێدەنگە‪ ،‬پەكەكە لە تۆقات‬ ‫هێرش����ێكی ئەنجام����دا و دوات����ر ئەندامانی ‪ DTP‬دەس����ت‬ ‫لەكاركێشانەوەی خۆیانیان راگەیاند»‪.‬‬ ‫ئاماژه‌ی‌ به‌وه‌شكردوه‌‪« :‬ئۆجه‌الن بەیەك قسە وای كرد كە‬ ‫ئەندامانی ‪ DTP‬بگەڕێنەوە ناو پەرلەمان‪ ،‬ئۆجەالن ئەوەی‬ ‫سەلماند كە چەند بەهێز و كاریگەرە و موخاتبی راستەقینە‬ ‫ه����ەر خۆیەتی و ‪ DTP‬تەنیا وتەبێ����ژی ئۆجه‌النە‪ ،‬هەروەها‬ ‫گلۆپی سەوزیش����ی بۆ پرۆس����ەی كران����ەوەی دیموكراتیك‬ ‫داگیرساند‪ ،‬ئۆجه‌الن بەو شێوەیە توانی هاوسەنگی سیاسی‬ ‫بگۆڕێت‪ ،‬ئێس����تا رووبەڕووی رەوش����ێكی نوێیەو با بزانین‬ ‫لەمەودوا ئەردۆگان چ دەكات»‪.‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪71‬‬

‫دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫«بەئەردۆگانم گوت ئەگەر بـاڵێكی سـیاسی‬ ‫بووینایە ئەوكات كاریگەریمان زیاتردەبوو»‬

‫‪72‬‬

‫وتـــوێـــژی توركیانـاسی لــــەگەڵ ئەحمەد تورك‬

‫دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪PKK‬‬

‫ئەحمەد تورك لەگەڵ ئەوەی یەكێكە لەكەسایەتییە‬ ‫سیاس���یی و كاریزمییەكانی توركیا و كوردستان‬ ‫و بۆ ماوەی چەند س���اڵێك هاوس���ەرۆكی پارتی‬ ‫كۆمەڵ���گای (‪ )DTP‬دیموكراتی بووە‪ ،‬هەروەها‬ ‫خاوەن ئەزموونێكی درێ���ژی كاری پەرلەمانیش‬ ‫ب���ووە‪ .‬ه���ەر لەس���اڵی حەفتاكانەوە تائێس���تا‬ ‫بەشێوەی پچڕ پچڕ لەپەرلەماندا حزوری هەبووە‪.‬‬ ‫هەروەك خۆی دەگێڕێتەوە ئەوكاتەی شۆڕش���ی‬ ‫كورد لەباشوور شكستیهێنا و كورد سەرگەردان‬ ‫بوون‪ ،‬ئەو هاوڕێ لەگەڵ ش���ەڕەفەددین ئەڵچی‬ ‫لەب���ەردەم ب���ارەگای نەت���ەوە یەكگرت���ووەكان‬ ‫دەس���تیان بەچاالكی مانگرتن كردووە و هەروەك‬ ‫خۆی دەڵێ «دەرۆزەمان بۆ كوردەكانی باشوور‬ ‫كردووە تا كۆم���ەك و هاوكاری بكرێن»‪ .‬گلەیی‬ ‫خۆش���ی ئاراستەی دەس���ەاڵتدارانی باشوور كرد‬ ‫كە لەكاتی بڕیارە گرنگ و چارەنووسس���ازەكانی‬ ‫پەیوەس���ت بەگەلی كورد راوێژی���ان پێناكەن و‬ ‫كاتێك دێنە توركیا سەردانیان ناكەن‪ .‬بۆیە گوتی‬ ‫من ل���ەالی خۆمەوە بڕیارمداوە چیتر س���ەردانی‬ ‫باشووری كوردستان نەكەم‪ .‬هەروەها هۆشداری‬ ‫دایە دەسەاڵتدارانی باشوور كە لەكاتی سازكردنی‬ ‫پێوەندی و نزیكایەتیان لەگەڵ توركیادا بەالڕێدا‬ ‫نەچ���ن و ئەزموونی هەرێمی كوردس���تان وەك‬ ‫بیلبیلەی چاوەكانیان بپارێزن‪ .‬تورك راشیگەیاند‬ ‫كە پێش���تر نامەی بۆ عەبدوڵاڵ ئۆجەالن ناردووە‬ ‫بۆ ئەوەی داوا لەسەركردەكانی پەكەكە لەقەندیل‬ ‫بكات ئاگربەس���ت ڕابگەیەنن و كۆتایی بەشەڕی‬ ‫چەكداری بێنن بۆئەوەی دەوڵەت وەك موخاتەبی‬ ‫كوردی لەتوركیا قەبووڵیان بكات‪.‬‬ ‫بەر لەداخستنی ‪ DTP‬بەهەفتەیەك‪،‬‬ ‫ئێم���ە ئەو دیدارەم���ان لەگەڵ بەڕێز‬ ‫ئەحم���ەد تورك لەبارەگای س���ەرەكی‬ ‫پارتەك���ە لەناوچ���ەی باڵ���گات‪ -‬ئەنقەرە‬ ‫س���ازكرد‪ ،‬ك���ە ئەوكاتی���ش نیگەرانییەكی‬ ‫راس���تەقینەی پێوە دیار بوو لەمەڕ مەترسی‬ ‫داخس���تنی پارتەكەیان لەالیەن دادگای بااڵی‬ ‫دەستوورییەوە‪.‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪ ‬لەرابردوودا توركیا هەوڵیدەدا بەشێوەی سەربازی‬ ‫پرسی كورد چارسەربكات‪ ،‬بەاڵم ئێستا دەبینین پتر‬ ‫بەلۆژیكی سیاسی نزیكی ئەم كێشەیە دەبێتەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫چی وایكرد تا توركیا بگاتە ئەو بڕوایەی كە لەمەودوا‬ ‫ئەنقەرە بەمیتۆدێكی سیاسی پرسی كورد بڕوانێت؟‬ ‫ پرسی كورد پرسێكی مێژووییە‪ ،‬بۆ چارەسەركردنی‬‫ئەم پرس����ە لەرۆژهەاڵت����ی ناوین‪ ،‬كە بەس����ەر چوار‬ ‫دەوڵەت دابەش����كراون‪ ،‬پێویس����تدەكات سیس����تمی‬ ‫نكۆڵیكردن نەمێنێت‪ ،‬لەبەرئەوە پرس����ی كورد تەنیا‬ ‫پرس����ی دەوڵەتێك نییە‪ ،‬بەڵكو پرسی چوار دەوڵەتە‬ ‫كە ئەمڕۆ كوردیان تێیدا دەژی‪ ،‬هاوكات سیاس����ەتی‬ ‫ئەم چ����وار دەوڵەتە سیاس����ەتێكی دیموكراتی نییە‪،‬‬ ‫سیستەمی دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوین لەسەر بناخەی‬ ‫دیموكراس����ی دانەم����ەزراوە‪ ،‬بەڵكو لەس����ەر بناخەی‬ ‫دەوڵەتی نەتەوەیی دامەزراوە‪ ،‬بۆیە ئەگەر سیستمی‬ ‫ئەم دەوڵەتانە كە لەسەر بناخەی دەوڵەتی نەتەوەیی‬ ‫دامەزراون‪ ،‬گۆڕانی تێدا نەكرێت‪ ،‬ئەوا چارەسەركردنی‬ ‫پرس����ی كورد زۆر زەحمەت دەبێت‪ .‬بەگش����تی ئێستا‬ ‫گفتوگۆیەك هەیە لەبارەی سیستەمی ئەم دەوڵەتانە‪،‬‬ ‫ئەگ����ەر لەم گفتوگۆیان����ەدا تێڕوانینی كوردان بەهەند‬ ‫وەرنەگیرێت‪ ،‬ئەوا گۆڕانی سیس����تمەكە بەگش����تی و‬ ‫هەریەك لەم دەوڵەتانە كارێكی زەحمەت دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم����ڕۆ لەواڵتی توركیاش گفتوگۆی����ەك لەبارەی ئەم‬ ‫مەسەلەیە هەیە‪ ،‬ئەم سیستمەی كە ‪ 86‬ساڵ لەمەوبەر‬ ‫دام����ەزراوە‪ ،‬ئەم����ڕۆ رەخنەی لێدەگیرێ����ت‪ ،‬لەالیەن‬ ‫رۆشنبیران‪ ،‬لەالیەن كوردان‪ ،‬مافی نەتەوەكانی دیكە‬ ‫گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت‪ .‬ئەم گفتوگۆیانە ئاماژەن‬ ‫بۆ ئەوەی كە ئایدیۆلۆژیای دەوڵەتی تورك شڵەژاوە و‬ ‫ئیدی ئەم پرسە بەشەڕ و لۆژیكی سەربازی چارەسەر‬ ‫ناكرێ����ت‪ ،‬ئەمڕۆ رۆژی كۆمەڵك����وژی نییە‪ ،‬ناتوانرێت‬ ‫نەتەوەیەك بس����ڕیتەوە‪ ،‬ئەم سەردەمە بەسەرچووە‪.‬‬ ‫بۆیە ئێس����تا ئ����ەوەی بتوانێت خ����ۆی بگۆڕێت‪ ،‬ئەو‬ ‫دەتوانێت بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫‪ ‬پرس����ی كورد لەساڵرۆژی كۆچكردنی ئەتاتوركدا‬ ‫لەپەرلەمان تاوتوێكرا‪ ،‬پێتوایە وروژاندنی ئەو پرس����ە‬ ‫لەوەه����ا رۆژێك����دا لەپەرلەم����ان هەڵگ����ری چ مانا و‬ ‫دەاللەتێكە؟ ئایا دەتوانین بڵێین‪ ،‬ئیدی ئایدیۆلۆژیای‬ ‫كەمالیزم تووشی هەژانێك هاتووە؟‬ ‫ بەڵێ راس����تە‪ ،‬ئ����ەم گفتوگۆیانەی ك����ە بەمداوییە‬‫لەبارەی پرس����ی كوردەوە لەپەرلەمان س����ازكران‪ ،‬بۆ‬ ‫ئێم����ە پێڤاژۆیەكی زۆر گرنگە‪ ،‬ه����ەروەك بۆ هەموو‬ ‫الیەك زۆر گرنگە‪ ،‬لەبەرئەوەی دەزانین چەندین ساڵ‬ ‫لەمەوبەر هەبوونی كوردان نكۆڵی لێدەكرا‪ ،‬كاتێكیش‬ ‫ئەمڕۆ پرسەكە لەپەرلەمان گفتوگۆ دەكرێت‪ ،‬ئەمەش‬

‫‪73‬‬

‫دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫>>>‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫تا ئێستا ئەو‬ ‫هزرەی پرسی‬ ‫كورد بەشێوەیەكی‬ ‫دیموكراتیانە‬ ‫چارەسەربكات‬ ‫نەگەیشتۆتە‬ ‫پەرلەمانی توركیا‬

‫‪74‬‬

‫هەنگاوێكی زۆر مەزن����ە‪ ،‬قۆناخێكی زۆر مەزنە‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەرك ب����ەو هەقیقەتە دەكەین‪ .‬بەاڵم من دەڵێم ئەمڕۆ‬ ‫هەندێك ش����ت گفتوگۆی����ان لەب����ارەوە دەكرێت‪ .‬ئەو‬ ‫هزرەی كە پرسی كورد بەش����ێوەیەكی دیموكراتیانە‬ ‫چارەس����ەربكات‪ ،‬تا ئێستا نەگەیش����تۆتە پەرلەمانی‬ ‫توركیا‪ ،‬راستە گفتوگۆ دەكرێت‪ ،‬بەاڵم ئایا بەگوێرەی‬ ‫داخوازییەكانی گەلی كورد چۆن چارەس����ەردەكرێت؟‬ ‫تائێستا چۆنییەتی چارەسەركردنی پرسی كورد دیار‬ ‫نییە‪ ،‬هەندێك وەكو مافی كەس����ایەتی باسی پرسی‬ ‫كورد دەك����ەن‪ ،‬لەكاتێكدا پرس����ی كورد پرس����ێكی‬ ‫سیاس����یی نێونەتەوەی����ی گرنگە نەوەك پرس����ێكی‬ ‫شەخس����ی‪ .‬لەبەرئ����ەوەی ك����ورد لەرۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫یەكێكە لەدێرینترین گەالنی ناوچەكە‪ ،‬بەتایبەتی پێش‬ ‫ئەوەی تورك بێن‪ ،‬كورد لەسەر ئەم خاكە ژیاون‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەداخەوە بەهزرێكی لەم چەشنە سەیری گەلی كورد‬ ‫ناكرێت‪ ،‬ئەوكاتەی باس لەچارەس����ەركردنی پرس����ی‬ ‫كورد دەكەن‪ ،‬بەگش����تی كورد و مافە نەتەوەییەكانی‬ ‫ناناسن‪ ،‬پرۆژەیەكی رژد و جیددی لەئارادانییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگ����ەڵ رۆژگاردا دەتوانرێت هەندێك ش����تی بۆ زیاد‬ ‫بكرێت و ناوەرۆكەكەی دەوڵەمەندتر بكرێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێس����تا پارتی داد و گەشەپێدان (‪ )AKP‬ئێستا‬ ‫سەركێش����ی ئەو پێڤاژۆیە دەكات و بانگەشەی ئەوە‬ ‫دەكات ك����ە پێڤاژۆیەكە دوور و درێژە‪ ،‬بەقۆناخێك نا‬ ‫بەڵكو بەسێ قۆناخ «سەرەتا‪ ،‬ناوەڕات‪ ،‬دوورمەودا»‬ ‫پرس����ی كورد چارەسەردەكەن‪ ،‬ئایا ئێوە ئەم پرۆسە‬ ‫قۆناخبەندییە بۆ چارەس����ەركردنی پرسی كورد چۆن‬ ‫هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ راستە ئێس����تاش ئێمە دەڵێین‪ ،‬بەدەرخستنی دوو‬‫ماددە و پرۆژەیەك ئەم پێڤاژۆیە تا س����ەر بڕ ناكات‪،‬‬ ‫لەبەرئەمەش دەڵێین ئەم كارە پێویستی بەقۆناخێكی‬ ‫درێژ هەیە‪ ،‬لەقۆناخی س����ەرەتا و ناوەڕاس����ت و دوور‬ ‫و درێژدا پرس����ی گرنگ هەیە‪ ،‬پێویستە هەنگاوی بۆ‬ ‫بهاوێشترێت‪.‬‬ ‫ئێم����ە دەخوازین ئ����ەم راس����تییە روونبكەینەوە‪ ،‬كە‬ ‫چارەس����ەركردنی پرسی كورد پێویستی بەتێڕوانین و‬ ‫ه����زر هەیە‪ ،‬گەلی كورد مافەكانی لەدڵ و هزری دایە‪،‬‬ ‫ئایا تا چ رادەیەك دەتوانن داخوازییەكانی گەلی كورد‬ ‫جێبەجێ بكەن؟ بەداخەوە‪ ،‬ئەو هزرەی كە هەنگاو بۆ‬ ‫وەها چارەسەرییەك هەڵێنێت‪ ،‬تائێستا دەرنەكەوتووە‪.‬‬ ‫هەروەك دید و تێڕوانینی رابردووش لەبەرامبەر گەلی‬ ‫كورد نەگۆڕاوە‪ ،‬بەڕای من گۆڕینی هزری سەیركردنی‬ ‫پێڤاژۆیەكە و چۆنییەتی چارەس����ەركردنی‪ ،‬ئاستێكی‬ ‫بەرزی پێڤاژۆكە نیش����اندەدات‪ .‬ئەگ����ەر بڵێین گەلی‬ ‫ك����ورد گەلێكی دێرینە ماف����ی نەتەوەیەكە ئەگەر بەم‬

‫هزرە مامەڵە لەگەڵ پرس����ی كورد بكرێت‪ ،‬بەراس����تی‬ ‫هی����چ دژوار نییە‪ ،‬لەبەرئەوەی گەل����ی تورك و كورد‬ ‫هەزاران ساڵە بەیەكەوە دەژین‪.‬‬ ‫‪ ‬پێتوای����ە نیازپاك����ی لەسیاس����ەتی دەوڵ����ەت و‬ ‫زهنییەتی رای گشتی توركیا بۆ چارەسەركردنی ئەم‬ ‫پرسە تاچەند ئامادەیە؟‬ ‫ رای گش����تی تائێس����تا بۆ چارەسەركرنی ئەو پرسە‬‫ئامادە نییە‪ ،‬ب����ەاڵم بۆچی ئامادە نییە؟ لەبەرئەوەی‬ ‫رای گشتی بەهەزاران ساڵ كوردیان وەكو مەترسییەك‬ ‫بینی����وە‪ ،‬هەموو كات وا س����ەیری ك����ورد كراوە‪ ،‬كە‬ ‫پۆتانسیەڵ و تواناسازییەكی بەهێزە بۆ دابەشكردنی‬ ‫دەوڵەتی توركیا‪ .‬سیس����تەمی سیاس����ی بەمشێوەیە‬ ‫خەڵكی پەرورەدە كردووە‪ .‬لەبنەڕەتەوە باس لەپرسی‬ ‫كورد نەكراوە‪ .‬ئەگەر بەدیدێكی راس����تگۆیانە سەیری‬ ‫مێژووی كۆمەڵكوژی و ئازارەكانی گەلی كورد لەتوركیا‬ ‫بكرابووایە‪ ،‬ئەوا بەمشێوەیە گەلی تورك دوژمنایەتی‬ ‫گەلی كوردی����ان نەدەكرد‪ ،‬بەم ئەندازەیە فاشیس����ت‬ ‫و توندرەو نەدەبوون‪ ،‬سیس����تەم لەتوركیا بەدەستی‬ ‫خۆی رای گشتی ئەمڕۆی دروستكردووە‪ ،‬ئەمڕۆكەش‬ ‫ناتوانن بەئاسانی لەدژی ئەم سیستەمە بوەستن‪.‬‬ ‫بەراس����تی ئەوكات����ەی ئەم����ڕۆ س����ەیری رووداوە‬ ‫كارەس����اتئامێزەكانی دەرس����یم و مێژووی سەید رەزا‬ ‫و ئەوان����ی دیكە دەكەین‪ ،‬ئەگ����ەر گەلی توركیا رووی‬ ‫راستەقینەی دیوی شاراوەی ئەم رووداو و كارەساتانە‬ ‫بزانێت‪ ،‬ئەوا هەرگی����ز گەلی تورك ئامادە نابێت بەم‬ ‫ئەندازەی����ە دژایەت����ی گەلی كورد ب����كات‪ ،‬بۆیە ئێمە‬ ‫بەپێوس����یتی دەزانین س����ەرلەنوێ مێ����ژووی گەالن‬ ‫بنووس����رێتەوە‪ ،‬رووداوەكان دی����وی راس����تەقینەیان‬ ‫ئاشكرا بكرێت‪ .‬لەبەرئەوەی ئەگەر مێژوو‪ ،‬هەقیقەتی‬ ‫مێژوو بەدیار نەخەین ئەوا ناتوانین گەلی تورك لەمەڕ‬ ‫پرسی كورد ئاگادار بكەین‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێ����وە ب����ەردەوام لەالی����ەن ‪ AKP‬رەخنەت����ان‬ ‫لێدەگیرێت‪ ،‬بەوەی بەردەوام لەگوتاری سیاسی ‪DTP‬‬ ‫بانگەش����ەی ئ����ەوە دەكرێت ك����ە «موخاتەبەی ئێوە‬ ‫ئیمرالی و قەندیلە»‪ ،‬لێرەدا پێویس����تدەكات بپرسین‬ ‫ئەگ����ەر موخاتەبی ئێوە قەندیل و ئیمراڵی بێت‪ ،‬ئەی‬ ‫كەواتە رۆڵی ئێوە لەپەرلەمانی توركیا چی دەبێت؟‬ ‫ لەڕاس����تیدا‪ ،‬ئەم����ڕۆ ئێمە بەئی����رادەی گەلی كورد‬‫گەیشتووینەتە ئەم ئاستە‪ ،‬هەروەها ئێمە بڕوامان بە‬ ‫ئیرادەی گەلی خۆمان هەیە‪ ،‬هەمان سیاسەتیش بەڕێوە‬ ‫دەبەین‪ ،‬لەبەرئەوەی ئێمە تاكێكی ئەم گەلەین‪ .‬ئێمە‬ ‫دەزانین داخوازییەكانی گەلی كورد چییە‪ ،‬س����ااڵنێكە‬ ‫لەنێو ئەم سیاس����ەتەداین‪ ،‬دەشزانین ئەم پرسە چۆن‬ ‫چارەس����ەردەكرێت‪ ،‬میتۆدەكانی چارەس����ەریی چین‪،‬‬

‫دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫پێویستە بە چ ئاراستەیەكدا بڕوات‪.‬‬ ‫ئێمە دەڵێین بۆ ئەوەی پرسی كورد چارەسەر بكرێت‪،‬‬ ‫ئەوا بۆ هەنگاوی دیموكراسی و ئاشتی ‪ DTP‬ئامادەیە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە ئێمە دەزانین گەلەكەمان چی دەخوازێت و‬ ‫ئیرادەی ئەوەمان هەیە داخوازییەكان بەجێبهێنین‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم مەس����ەلەكە دوو الیەنەیە‪ ،‬بۆ الیەنی ئاش����تی‬ ‫و دیموكراس����ی ‪ DTP‬هەیە‪ ،‬هەروەه����ا ئەگەر دەڵێن‬ ‫پێویس����تە ‪ PKK‬دەس����تبەرداری چەك بێت‪ ،‬ئەوكات‬ ‫پێویستدەكات لەگەڵ ‪ PKK‬دەست بە وتوێژ بكرێت‪،‬‬ ‫ئێمە رێگای راس����ت نیش����انی هەموو الیەك دەدەین‪،‬‬ ‫ئەم پرۆس����ەیەش لەس����ەر س����ێ پایگای س����ەرەكی‬ ‫وەس����تاوە‪ ،‬یەكێكیان رێگای سیاس����ییە‪ ،‬دووەمیان‬ ‫خەبات����ی چەكدارییە‪ ،‬ئەویتریان رەوش����ی ئۆجەالنە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەر هەر س����ێ الیەنەكە «خەباتی سیاسی و‬ ‫چەكداری و رەوش����ی ئۆجەالن» نادیدە بگیرێت ئەوا‬ ‫هەس����ت بەخەوش و ناتەواوی دەكرێ����ت و پرۆژەكە‬ ‫سەرناكەوێت‪.‬‬ ‫ئێمە بانگەشەی ئەوە ناكەین‪ ،‬كە ئێمە خاوەن بەڵێن‬ ‫و قسەی خۆمان نین‪ ،‬یاخود هیچ كاریگەرییمان لەسەر‬ ‫پێڤاژۆكە نییە‪ .‬بەراس����تی كاریگ����ەری ئێمە لەهەموو‬ ‫الیەك زیاترە‪ ،‬ئەگەر ئێمە خەباتی چەكداری و رەوشی‬ ‫ئۆج����ەالن رەچاو نەكەین ئەوا ناتوانین س����ەركەوتوو‬ ‫بین‪ ،‬بۆیە بەدەوڵەت دەڵێین‪ ،‬هەروەها من بەسەرۆك‬ ‫وەزیرانم گوتووە ئەگەر ئێوە هەر سێ الیەنی كێشەكە‬ ‫نەبینن‪ ،‬ئەم كێشەیە چارەسەرنابێت‪ .‬پێویستە ئێمە‬ ‫بەدڵێكی راست و نیازێكی پاكەوە هەوڵبدەین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئێوە ‪ PKK‬و تێكۆشانە چەكدارییەكەی نەبینن ئەگەر‬ ‫نیازی چارەسەركردنی پرسی كوردتان هەبێت‪ ،‬دیسان‬ ‫كێشەكە چارەسەرنابێت‪.‬‬ ‫لەدوای س����ااڵنی ‪ 1990‬ەوە لەتوركیا سیاس����ەتێكی‬ ‫دیموكراس����یانە دەستیپێكردووە‪ ،‬بەاڵم مێژووی ‪PKK‬‬ ‫و تێكۆش����انەكەی ب����ۆ س����اڵی ‪ 1978‬دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫وات����ە پێش ئەوەی تەڤگەرێگی سیاس����ی دیموكراتی‬ ‫لەتوركیا دەس����ت پێب����كات‪ PKK ،‬هەبووە‪ .‬بۆیەش‬ ‫من بەس����ەرۆك وەزیرانی توركیام گوت خۆزگە ئێمە‬ ‫باڵێكی سیاسی ‪ PKK‬بووینایە‪ ،‬ئەوكات كاریگەریمان‬ ‫زیات����ر دەبوو‪ ،‬بەاڵم ئێمە باڵی سیاس����ی ‪ PKK‬نین‪.‬‬ ‫لەباشووری ئەفریقیا پارتێك دامەزراوە‪ ،‬دواتر شەڕی‬ ‫چەكداری دەس����تی پێكردووە‪ ،‬هەروەها لەباش����ووری‬ ‫كوردس����تان دوای ئ����ەوەی (پ‪.‬د‪.‬ك) و (ی‪.‬ن‪.‬ك)‬ ‫دامەزراون‪ ،‬ئینجا هێزی پێش����مەرگە دامەزراوە‪ ،‬واتە‬ ‫پێش����مەرگەكان ه����ی پارتەكانن‪ ،‬س����ەیری ئێرلەندا‬ ‫بكەن «یەرا» باڵێكی سیاس����ییە‪ ،‬لەئیسپانیا (ئیتا)‬ ‫باڵێكی سیاس����ییە‪ ،‬بەاڵم تێكۆشانی سیاسی كوردان‬

‫لەدوای تێكۆش����انی چەكداری سەریهەڵداوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫بۆ ئ����ەوەی پەیوەندییەك هەبێت بۆ وەس����تانی ئەم‬ ‫سیاسەتەی باڵی سەربازی‪ ،‬پێویستە باڵی سەربازی‬ ‫و سیاسی لەیەك نزیكبن‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەگەر رەوشی‬ ‫ئۆجەالن لەزیندان گۆڕانی بەسەردانەیەت‪ ،‬چۆن ‪PKK‬‬ ‫دەستبەرداری چەك دەبێت‪ ،‬بێگومان ناتوانن دەست‬ ‫لەچەك بەردەن‪.‬‬ ‫‪ ‬خاتوو ئامینە ئاین����ا‪-‬ی هاوتاكەتان لەپەرلەمان‬ ‫گوتبووی ئۆجەالن بۆ ئێمە سەید رەزا‪-‬یەكی نوێیە؟!‬ ‫ ئێمە لەس����ەر ئەمە راناوەس����تین‪ ،‬بەاڵم پێویس����تە‬‫دەوڵەت راس����تییەكان ببینێت و ل����ەم چوارچێوەیەدا‬ ‫سیاس����ەت ب����كات‪ .‬ئەگەر م����رۆڤ ئەو راس����تییانە‬ ‫نەبینێ����ت‪ ،‬ئ����ەوا ناتوانێت پرۆژەكەی س����ەربخات و‬ ‫پرۆژەك����ە لەناوەرۆكەكەی بەتاڵ دەكرێت‪ .‬بەڕای من‪،‬‬ ‫ئەمڕۆ پرسی كورد‪ ،‬پرسێكی سیاسییە‪ ،‬چارەسەرێكی‬ ‫سیاسیانەی پێویستە‪ .‬لۆژیكی چەكداری لەسەردەمی‬ ‫ئەم����ڕۆدا پرس����ەكە چارەس����ەرناكات‪ .‬ب����ەاڵم ئەگەر‬ ‫ئ����ەو هەقیقەتە نەبینرێت‪ ،‬ئ����ەوا زوو بەزوویی چەك‬ ‫داناندرێت‪.‬‬ ‫‪ ‬لەنێو هەندێ لەكوردەكانی باش����وور و تەنانەت‬ ‫باكووریشدا ئەو تێڕوانینە لەئارادایە‪ ،‬كە ‪ DTP‬ناتوانێت‬ ‫سەركێش����ی ئ����ەم پێڤاژۆیە بكات‪ ،‬بۆی����ە ‪ AKP‬ئەو‬ ‫هەلەی بۆ خۆی قۆستەوە و سەركێشی ئیدارەكردنی‬ ‫ئەم پێڤاژۆیە دەكات‪ ،‬بەاڵم دیس����انەوە لەبەرامبەردا‬ ‫دەبینی����ن لەتوركی����ا چەندان هێزی نەژادپەرس����ت و‬ ‫كەمالیست دەخوازن ئاس����تەنگ دروستبكەن‪ .‬بەڕای‬ ‫ئێوە پێوس����یت ناكات ‪ DTP‬و ‪ AKP‬وەكو دوو هێزی‬ ‫هاوئاهەنگ بۆ سەرخس����تنی ئەم پرۆسەیە كاربكەن‪.‬‬ ‫چونك����ە ئەگەر پێڤاژۆیە تەنیا بۆ ‪ AKP‬بمێنێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫رەنگە بەباش����ی ئەركەكانی رایی ن����ەكات و بەمەش‬ ‫سەركەتوو نابێت‪ ،‬لەم سۆنگەیەوە دەپرسم‪ ،‬ئێوە تا‬ ‫چ ئاستێك پشتیوانی لەسیاسەتی ‪ AKP‬دەكەن؟‬ ‫ ئ����ەوەی راس����تی بێ����ت‪ ،‬ئێمە سیاس����ەتی توركیا‬‫بەشێوەیەكی باش تاقیب دەكەین‪ ،‬دەزانین كاریگەری‬ ‫سیستمی س����ەربازی و كاریگەری سیستمی دەوڵەتی‬ ‫ش����اراوە لەس����ەر سیاس����ەتی توركیا چەند گرنگە‪،‬‬ ‫دیموكراسی لەهەموو كاتێكدا لەژێر كاریگەری سەرباز‬ ‫و سوپادا ماوە‪ ،‬ئێستاش بەهەمانشێوەیە‪ .‬بەاڵم ئەمڕۆ‬ ‫گفتوگۆكان یەك ئاراس����تەیان گرت����ووە و دەڵێن ئەم‬ ‫سیستمە بەڕێوەناچێت‪ ،‬پێویستیمان بەسیستەمێكی‬ ‫دیكە هەیە‪ .‬كەچی تائێس����تا شتێكی روون و شەفاف‬ ‫و مەلم����وس لەئارادانییە‪ ،‬تەنیا گفتوگۆ هەیە‪ .‬لێرەدا‬ ‫دەم����ەوێ ئەوە بڵێ����م‪ AKP ،‬لەس����ەرەتادا دەیگوت‬ ‫كە بەم سیس����تمە كارناكرێت و پێویس����تی بەگۆڕان‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫ئەگەر رەوشی‬ ‫ئۆجەالن‬ ‫لەزیندان گۆڕانی‬ ‫بەسەردانەیەت‪،‬‬ ‫چۆن ‪PKK‬‬ ‫دەستبەرداری‬ ‫چەك دەبێت‪،‬‬ ‫بێگومان ناتوانن‬ ‫دەست لەچەك‬ ‫بەردەن‬

‫‪75‬‬

‫دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫هەیە‪ .‬واتە ئەوانیش دەزانن سیستم و میكانیزمەكان‬ ‫هەڵەن‪ ،‬بەاڵم لەش����وێنی ئەو سیستمە‪ ،‬سیستمێكی‬ ‫چۆن دادەمەزرێنن؟ لەمبارەیەوە هزری ‪ AKP‬روون و‬ ‫شەفاف نییە‪ ،‬كێشەكە لێرەدایە‪ ،‬واتە ئەوكاتەی كورد‬ ‫هزری ‪ AKP‬بەش����ەفافی ببینن‪ ،‬داخۆ ئەوان بڕوایان‬ ‫ب����ە چ مافێكی ك����وردان هەیە‪ ،‬چ مافێ����ك بەكوردان‬ ‫رەوا دەبین����ن‪ ،‬ئەگەر رۆژێك بەراس����ت و دروس����تی‬ ‫هزری خۆی����ان تەرح بكەن ئەوا‬ ‫ئێمە تا كۆتایی پشتگیریان‬ ‫لێدەكەی����ن‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئامانج����ی ئێمەش ئەوەیە‬ ‫پرسی كورد بەشێوازێكی‬ ‫ئاشتیانە چارەسەربكرێت‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم بەداخ����ەوە ئەم‬ ‫ه����زرەی ‪ AKP‬تەڵخ و‬ ‫نا د ی����ا ر ە ‪.‬‬

‫‪76‬‬

‫نازانی����ن ‪ AKP‬تا چ رادەی����ەك دیموكراتە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫پرس����ی كورد چارەس����ەربكات‪ .‬چونكە تائێستا هیچ‬ ‫متمانەیەك����ی بەكوردان نەبەخش����یوە‪ ،‬ب����ەاڵم تەنها‬ ‫هەن����دێ لەكوردەكانی باش����وورن‪ ،‬ك����ە ‪ AKP‬وەكو‬ ‫پارتێك����ی زۆر دیموكرات و لیب����راڵ و كراوە دەبینن‪،‬‬ ‫كەچی لەناوەڕۆكدا راستییەكەی وەها نییە‪.‬‬ ‫‪ ‬مەبەس����تت ئەوەیە سەركردایەتی باشوور داوای‬ ‫ئەوەتان لێدەكەن سیاس����ەتی خۆت����ان لەگەڵ ‪AKP‬‬ ‫هاڕمۆنی بكەن و پشتیوانیان لێبكەن؟‬ ‫ لەڕاس����تیدا‪ ،‬ئەوكاتەی لەگەڵ كوردەكانی باش����وور‬‫دی����دار ئەنجامدەدەی����ن‪ ،‬پێماندەڵێ����ن ئێ����وە بۆچی‬ ‫یارمەتی و ه����اوكاری ‪ AKP‬ناكەن؟ بەاڵم ئەوكاتەی‬ ‫پش����تگیریان دەكەین‪ ،‬دەڵێن زمانی دەوڵەتی تورك‬ ‫توركییە‪ ،‬زمانەكانی دیك����ە تەنیا دەتوانن لەناوخۆدا‬ ‫لەپەیمان����گاكان بەكاربهێندرێ����ت‪ ،‬ب����ۆ نموونە مافی‬ ‫ئ����ەوە نادەن كە پ����ەروەردە بەزمانی ك����وردی بێت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا هەتاكو ئ����ەو رۆژەی زمانی كوردی نەبێتە‬ ‫زمانی پ����ەرورەدە و لەژێر كاریگەری ئاسمیالس����یۆن‬ ‫(تواندن����ەوە) رزگاری نابێ����ت و پێ����ش ناكەوێت‪ ،‬تا‬ ‫ئەوكاتەی ئ����ەو زمانە نەبێتە خاوەن����ی كولتوور و‬ ‫ئەدەبیات‪ ،‬نەبێتە زمانێكی سیاسی‪ ،‬ئەو زمانە‬ ‫خۆڕاناگرێت‪ ،‬هەروەها خەڵكیش بۆ ئەو زمانە‬ ‫هیچ كارێك ناكات‪ .‬ئەگەر تۆ نەتوانی بەم زمانە‬ ‫سیاس����ەت‪ ،‬پارێزەری‪ ،‬پزیش����كی و لەهەموو‬ ‫بوارەكانی دیكەی ژیان خزمەت بكەیت‪ ،‬چۆن‬ ‫دەتوانیت ئەم زمانە ئازاد بكەیت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێ����وە جارێكی����ان لەدیدارێكدا‬ ‫داوات����ان كردبوو مۆدێل����ی ئیتالیا‬ ‫لەباكووری كوردستان دووبارە‬ ‫بكرێت����ەوە‪ ،‬ئای����ا ئێوە بۆ‬ ‫چارەس����ەری پێشنیاری‬ ‫چی دەكەن؟‬ ‫ لەجیهان����دا ه����ەر‬‫ب����ۆ‬ ‫دەوڵەتێ����ك‬ ‫چا ر ە س����ە ر كر د نی‬ ‫پرسی خۆی مۆدێلێكی‬ ‫ئافران����دووە‪ ،‬ئێم����ە‬ ‫پێداگیری لەس����ەر هیچ‬ ‫مۆدێلێ����ك ناكەی����ن‪ .‬هەر‬ ‫دەوڵەتێ����ك و هەرێمێ����ك‬ ‫تایبەتمەن����دی خ����ۆی هەیە‪،‬‬ ‫پێویس����تە ب����ە گوێ����رەی ئەم‬ ‫مۆدێلێ����ك‬ ‫تایبەتمەندییان����ە‬ ‫بدۆزرێتەوە‪.‬‬

‫دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫داخوازی كوردان چییە؟ كورد دەخوازن ناس����نامەیان‬ ‫قەب����ووڵ بكرێ����ت‪ ،‬زمانی����ان قەب����ووڵ بكرێ����ت‪،‬‬ ‫لەهەرێمەك����ەی خۆیاندا خەباتی سیاس����ی‪ ،‬ئابووری‬ ‫و ه����ەر خەباتێكی دیك����ە لەرێ����گای ئەنجوومەنێكی‬ ‫س����ەربەخۆوە بڕیاری لەس����ەر بدرێت‪ ،‬بۆ نموونە بۆ‬ ‫الیەن����ی تەندروس����تی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬پ����ەروەردە هەرچی‬ ‫پێویس����تدەكات ئەوا ئەم ئەنجوومەنە بڕیاری لەسەر‬ ‫ب����دات‪ .‬ئەگەر بڕی����اردرا پ����ەروەردە بەزمانی كوردی‬ ‫بێت‪ ،‬پێویستە پێداویستییەكانی جێبەجێكردنی ئەم‬ ‫بڕیارە دابینكرێت‪ ،‬ئەم داخوازیانەی كوردان لەهەموو‬ ‫ش����وێنێك وەكو ئەوروپا و ئەمەریكا رەوا دەبینرێت‪،‬‬ ‫هەروەها ماف����ی كەمە نەتەوەكان دەدرێت‪ ،‬وەرگرتنی‬ ‫ئ����ەم مافانە لەالی����ەن كوردانەوە نابێ����ت ببێتە جێی‬ ‫مەترسی بۆ س����ەر یەكپارچەیی خاكی توركیا‪ .‬ئەوان‬ ‫دەڵێ����ن كورد بەش����ێكە لەنەتەوەی ت����ورك‪ ،‬ئێمەش‬ ‫دەڵێی����ن ئێمە دوو نەتەوەین‪ ،‬دوو نەتەوەیی جیایین‪،‬‬ ‫جیاوازین‪ .‬ئێمە دەخوازین لەچوارچێوەی دەستووردا‬ ‫وەك����و دوو نەت����ەوەی جیا‪ ،‬جی����اوازی خۆمان بەدی‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫‪ ‬لەنێ����و ئ����ەم پێڤاژۆی����ەی ئێس����تا لەتوركی����ا‬ ‫بەڕێوەدەچێ����ت هەندێك هێ����زی نێونەتەوەیی وەكو‬ ‫یەكێت����ی ئەوروپا‪ ،‬ئەمەریكا رۆڵیان هەیە‪ ،‬ئێوە رۆڵی‬ ‫ئەم هێزانە لەم پێڤاژۆیە چۆن شرۆڤە دەكەن؟‬ ‫ ئێم����ە دەخوازین ئەم كێش����ەیە لەنێ����وان تورك و‬‫كوردان چارەس����ەربكەین‪ ،‬بەاڵم لەرەوش����ی ئەمڕۆدا‬ ‫جیهان بچووك بۆتەوە‪ ،‬كێشەی هەر هەرێمێك دەبێتە‬ ‫كێش����ەی نێونەتەوەیی‪ ،‬هەموو جیهان لەس����ەر ئەم‬ ‫پرس����ە و چۆنییەتی چارەسەركردنی گفتوگۆ دەكەن‪،‬‬ ‫ئێمە دەخوازین واڵتانی دیكە تەنیا بۆ چارەسەركردن‬ ‫یارمەتیدەر بن‪ ،‬بۆ ئەوەی رێگای دیموكراسی فراوانتر‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێوە پێشتر بۆ ماوەی ‪ 10‬خولەك لەگەڵ سەرۆك‬ ‫ئۆباما دیدارتان ئەنجامدا‪ ،‬ئایا چ رادەیەك توانیوتانە‬ ‫لەبارەی چۆنییەتی چارەس����ەركردنی پرس����ی كورد‪،‬‬ ‫ئەمەریكا ئاگاداربكەنەوە؟‬ ‫ ئۆبام����ا پەیامێكیدا بەدەوڵەتی توركیا‪ ،‬كە پرس����ی‬‫كورد هەیە‪ .‬هەروەها ویستی بڵێین ئێمە ئەو كەسانە‬ ‫دەناس����ین كە لەسەر ناوی كوردان سیاسەت دەكەن‪،‬‬ ‫ئۆباما لەدیدارەكەدا گوتی بەڕاس����تی من س����ەرۆكی‬ ‫كوردەكانی باشوور دەناس����م‪ ،‬ئەوە یەكەمجارە دێمە‬ ‫توركیا‪ ،‬لەگەڵ سەرۆكێكی كوردان دیدار ئەنجامدەدەم‪،‬‬ ‫من دۆس����تی كوردانم‪ ،‬بەمش����ێوەیە نزیكبۆوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫هەر داخوازییەكتان هەبێت لەرێگەی نوێنەری ئێمەوە‬ ‫بیگەیەننە دەس����تمان‪ ،‬ئەوكات رووی لەنوێنەرەكەیان‬

‫ك����رد و گوتی ئەگ����ەر هەر داخوازییەكی����ان هەبێت‪،‬‬ ‫بیگەیەنن����ە ئێمە‪ ،‬بەراس����تی ئەم����ە پەیامێك بوو‪،‬‬ ‫دوات����ر ئێم����ە لێكۆڵینەوەمان كرد بۆم����ان دەركەوت‬ ‫ئۆباما بۆ ئەوەی دیدار لەگەڵ ئێمە س����از بكات‪ ،‬وەك‬ ‫موجامەلەی����ەك لەگ����ەڵ ‪ CHP‬و ‪ MHP‬ش دیداری‬ ‫ئەنجام����داوە‪ ،‬ئەمە نوێنەری ئەمەریكا بۆی ئاش����كرا‬ ‫كردم‪.‬‬ ‫‪ ‬ئەی دوای ئ����ەوە لەدیدارەكەتان لەگەڵ رەجەب‬ ‫تەی����ب ئەردۆگان س����ەرۆك وەزیرانی توركیا باس����ی‬ ‫چیتان كرد؟‬ ‫ ئ����ەم پرۆس����ەیە چ����ۆن بەڕێوەدەچێ����ت‪ ،‬چ����ۆن‬‫بەڕێوەبچێت‪ ،‬باس����ی زۆر ش����تی نەكرد‪ ،‬بەاڵم گوتی‬ ‫ئێمە دەخوازین ئەم خوێنڕش����تنە رابوەستێت‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەخوازی����ن ئ����ەم پرس����ە چارەس����ەربكەین‪ ،‬ئێمەش‬ ‫گوتمان دوو ش����ت هەیە‪ ،‬دەبێت تۆ بڕیارێك بدەیت‪،‬‬ ‫لەبڕیارەكەی خۆت پاشگەز نەبیتەوە‪ ،‬ئەوەی دیكەیان‬ ‫بەش����ێوەیەكی بوێرانە هەنگاو بنێت‪ ،‬ئەگەر بەم دوو‬ ‫ئاراستەیە كار نەكرێت‪ ،‬ئەوا حزبە توندڕەوەكان تۆش‬ ‫لەناودەبەن و ئێم����ەش لەناودەبەن‪ .‬دواتر گوتی ئەم‬ ‫كێش����ەیە‪ ،‬كێشەیەكی زۆر گەورە و بنكەفراوانە تەنیا‬ ‫بە ‪ DTP‬چارەس����ەرناكرێت‪ ،‬پێویستە لەگەڵ یەكتری‬ ‫كاربكەین‪ ،‬هەروەها گوتیشی چەند كارێك هەیە ئێوە‬ ‫ئەنجام����ی بدەن‪ ،‬چەند كارێكی����ش هەیە كە دەوڵەت‬ ‫ئەنجامیبدات‪ ،‬دیدارەكە بەمشێوەیە بەڕێوەچوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەگش����تی تائێس����تا دیدارێكی باش و ئەنجامگیر بۆ‬ ‫چارەسەركردنی پرسی كورد ئەنجامنەدراوە‪.‬‬ ‫‪ ‬پارت����ە بەرهەڵس����تكارەكان (‪ CHP‬و ‪)MHP‬‬ ‫بەردەوام دەخوازن ئاس����تەنگ لەبەردەم ئەم پێڤاژۆیە‬ ‫دروستبكەن‪ ،‬ئێوە چۆن لەهەڵوێستی ئەم دوو پارتە‬ ‫دەڕوانن؟‬ ‫ ئەوان بەردەام بەمش����ێوەیە كاریانكردوە‪ ،‬هەمیشە‬‫دەیانەوێ كەسانی توندڕەو و فاشیست لەدەوروبەری‬ ‫خۆیان كۆبكەنەوە‪ .‬بۆیەش ئەمڕۆ لەڕووی سیاسییەوە‬ ‫ئیفالسیان كردووە‪.‬‬ ‫‪ ‬ناڕەزاییەكان����ی ئەوان تا چ ئاس����تێك كاریگەری‬ ‫هەیە و دەتوانێ پرۆسەكە پەكبخات؟‬ ‫ بەراستی كاریگەریان لەسەر گەلی تورك هەیە‪ ،‬بەاڵم‬‫رۆژ بەرۆژ ڕووخساری راستەقینەیان بۆ خەڵك ئاشكرا‬ ‫دەبێت‪ .‬جگە لەڕای گش����تی‪ ،‬نووسەر‪ ،‬رۆژنامەنووس‬ ‫و هەندێ����ك كەس لەنێو دەوڵەت كاریگەری لەس����ەر‬ ‫سیاس����ەتی ئ����ەو دوو هێ����زە دادەنێن‪ .‬ه����اوكات بۆ‬ ‫چارەسەركردنی پرسی كورد چەندین رۆژنامەنووس و‬ ‫نووسەر كەوتوونەتە نێو هەوڵدان و خەباتی ئەرێنی‪،‬‬ ‫هەموو كاردەكەن بۆ ئەوەی پرسی كورد بەشێوەیەكی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫ئۆباما سەردانی‬ ‫‪ DTP‬دەكات بەاڵم‬ ‫وەزیرە كوردەكان‬ ‫دێنە توركیا‬ ‫سەردانی ‪DTP‬‬ ‫ناكەن‬

‫‪77‬‬

‫دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫>>>‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ئێمە بڕیارێكمان‬ ‫وەرگرتووە ئیتر‬ ‫سەردانی باشوور‬ ‫ناكەین و لێرە‬ ‫بەدواوەش‬ ‫هاتنیان بۆ توركیا‬ ‫بەشێوەیەكی‬ ‫گوماناوی‬ ‫سەیردەكەین‬

‫‪78‬‬

‫ئاش����تیانە چارەس����ەر بكرێت‪ .‬لەڕاس����تیدا ئەوانیش‬ ‫كاریگەری و رۆڵیان هەیە‪ ،‬بیس����ت ساڵ لەمەوبەر نە‬ ‫كورد‪ ،‬نە رۆش����نبیر و نووسەرانی تورك نەیاندەتوانی‬ ‫تێڕوانینەكانیان بەئاشكرایی بخەنەڕوو‪.‬‬ ‫‪« ‬كرانەوەی كورد» نەوەك تەنیا لەس���ەر ئاستی‬ ‫توركیا‪ ،‬بەڵكو لەس���ەر ئاس���تی دەرەوەش كاریگەری‬ ‫لەسەر رەنگدانەوەی لەسەر كوردەكانی عێراق هەبوو‪،‬‬ ‫بۆ نموونە ئەحمەد داود ئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا‬ ‫س���ەردانی هەولێری كرد و پەیامێك���ی بەكوردەكانی‬ ‫عێراقدا‪ ،‬ئێوە ئەم نزیكایەتییەی توركیا لەهەرێم چۆن‬ ‫دەنرخێنن؟ ئایا هەرێمی كوردستانی عێراق دەتوانێ چ‬ ‫كاریگەریەكی لەس���ەر سیاسەتی كرانەوەی دیموكراتی‬ ‫لەتوركیا هەبێت؟‬ ‫ بۆ ئەوەی كێشەكانی رۆژهەاڵتی ناوین چارەسەربكرێن‬‫پێویس���تە لەنێ���وان گەالن���دا وتوێژ س���ازبكرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫كردنەوەی رێگای دیموكراسیانە پێویستمان بەدیالۆگ‬ ‫هەیە‪ ،‬ئێمە لەدژی ئەوەنین لەنێوان هەرێمی كوردستان‬ ‫و توركی���ا پەیوەندی سیاس���ی‪ ،‬ئابووریی و بازرگانی‬ ‫هەبێ���ت‪ ،‬بەاڵم پێویس���تە ناوەرۆكی ئ���ەم دیدارانەدا‬ ‫لەسەر بنەمای ناسینی پرسی كورد بێت‪ ،‬باشە چۆن‬ ‫دەشێ ئەمڕۆ ‪ 20‬ملیۆن كوردی باكوور نەزانن دەوڵەت‬ ‫و برایەكانیان لەباش���وور لەسەر چ بنەمایەك دیدار و‬ ‫گفتوگۆ س���ازدەكەن و ئاگاداریان نەكەنەوە‪ .‬بەڕاستی‬ ‫لێتان ناش���ارمەوە لەنێو كوردان بە پەرتەوازەبوون و‬ ‫تێڕوانینی گوماناوی سەیری ئەم پەیوەندیانە دەكرێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬سااڵنە دوو سێ جار من سەردانی باشووری‬ ‫كوردس���تان دەكەم‪ ،‬بەڕێزان مام ج���ەالل تاڵەبانی و‬ ‫كاك مەس���عود بارزانی دەبین���م‪ ،‬ئێمە داخوازییەكانی‬ ‫خۆمانیان پێڕادەگەینین و بۆچوونەكانیان وەردەگرین‪،‬‬ ‫دەڵێین ئەم كێش���ەیە چۆن چارەسەردەكرێت؟ بەاڵم‬ ‫بەڕاس���تی ئ���ەوان لەگ���ەڵ دەوڵەتی توركیا باس���ی‬ ‫چارەس���ەركردنی ئەم پرس���ە دەكەن یاخود نا‪ ،‬ئێمە‬ ‫نازانین‪ .‬ئێمەش هەقی خۆمانە بزانین ئەوان لەس���ەر‬ ‫چ بنەمایەك و لەس���ەرچی رێككەوتوون‪ ،‬ئێمەش برای‬ ‫ئەوانین‪ ،‬ئێمەش لێرە سیاس���ەت دەكەین‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫ئێمە نازانین سیاس���ەتی ئەم برایانەمان چۆنە؟ ئێمە‬ ‫ئاگادارناكەن���ەوە‪ .‬ب���ۆ نموونە پێن���ج وەزیریان دێنە‬ ‫ئیس���تانبوڵ‪ ،‬لەكاتێكدا ئێمە س���ەردانیان دەكەین و‬ ‫بەڕاس���تی زۆر دڵخۆش دەبین‪ ،‬بەاڵم ئەوكاتەی ئەوان‬ ‫س���ەردانی توركیا دەكەن تەلەفۆنیش���مان بۆ ناكەن‪،‬‬ ‫بەڕاستی كورد لەمشێوە پەیوەندی و كاركردنە توڕەن‪.‬‬ ‫ب���ۆ نموونە‪ ،‬مانگی راب���ردوو پێنج وەزیر س���ەردانی‬ ‫توركیایان كرد‪ ،‬بەاڵم سەردانی ئێمەیان نەكرد‪ ،‬ئۆباما‬ ‫س���ەردانی ‪ DTP‬دەكات بەاڵم وەزیرە كوردەكان دێنە‬

‫توركیا سەردانی ‪ DTP‬ناكەن‪ .‬یاخود تەلەفۆن ناكەن‬ ‫بڵێین ئێمە هاتووین و دەمانەوێ دیدارێكمان هەبێت‪.‬‬ ‫خۆ ئێمەش دەتوانین پێشوازیان لێبكەین‪ ،‬میوانداریان‬ ‫بكەی���ن‪ .‬ئێمە دەچین دەبینە میوانیان و س���ەردانیان‬ ‫دەكەین‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هەواڵمان نەپرس���ن سەردانمان‬ ‫نەكەن‪ ،‬ئەوكات س���ەردانی ئێمەش هی���چ بایەخێكی‬ ‫نامێنێت‪ .‬هەر بۆیە لەم س���ۆنگەیەوە ئێمە بڕیارێكمان‬ ‫وەرگرت���ووە ئیتر س���ەردانی باش���وور ناكەین و لێرە‬ ‫بەدواوەش هاتنیان بۆ توركیا بەشێوەیەكی تەمومژ و‬ ‫گوماناوی سەیردەكەین‪.‬‬ ‫‪ ‬وات���ە پێتوای���ە هەرێم���ی كوردس���تان رۆڵێكی‬ ‫تەمومژاوی دەگێڕێت؟!‬ ‫ بەراستی بەڕووی ئێمەدا كراوەنین‪ ،‬بۆیە ئێمە نازانین‬‫رۆڵێكی چۆن دەگێڕن‪ ،‬ئێمە دەڵێین داواكارییەكانمان‬ ‫ئەم���ڕۆ زیان بەگەلی ت���ورك ناگەیەنن‪ ،‬هەروەها زیان‬ ‫بەیەكێتی كوردان ناگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ب���ەڕای ئێوە ئامانجی توركەكان چییە ئەوكاتەی‬ ‫سەردانی هەرێمی كوردستان دەكەن؟‬ ‫ ئامانجی دەوڵەتی توركیا ئەوەیە پرسی لەم نێوەندەدا‬‫نەهێڵێت‪ ،‬ئ���ەوان چارەس���ەری بنەڕەتی���ان ناوێت‪،‬‬ ‫دەیانەوێ لەرەوش���ێكی نیومردوودا پرسەكە قەتیس‬ ‫بمێنێتەوە‪ .‬بۆ نموونە شەڕی چەكداری – ئەنجامدانی‬ ‫ئۆپەراس���یۆنەكان‪ -‬ئێستا كەمبۆتەوە و نەماوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەشوێنی ئەوەدا ئەلتەرناتیڤێكی دیكەیان دانەناوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی لەنێوان گەالن كێشە روونەدات‪.‬‬ ‫‪ ‬بەاڵم سەركردایەتی سیاسی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫بەردەوام جەخت لەس���ەر ئەوە دەكاتەوە‪ ،‬كە پرسی‬ ‫‪ PKK‬تەنه���ا بەچەكداماڵین چارەس���ەرناكرێت‪ .‬بۆیە‬ ‫پێویستە دەوڵەتی توركیا رێگاچارەیەك بدۆزێتەوە و‬ ‫وەاڵمی ئاگربەس���تی ‪ PKK‬بداتەوە و بەشداری ژیانی‬ ‫سیاس���ی و كۆمەاڵیەتی بكات‪ ،‬ئێ���وە دەربارەی ئەمە‬ ‫چی دەڵێن؟‬ ‫ بەڵێ‪ ،‬لەڕاس���تیدا ئێمە دەزانین كە گەلی باشوور بۆ‬‫بەدەستخستنی مافەكانی جەنگێكی درێژخایەنی لەدژی‬ ‫حكومەت ئەنجامداوە‪ ،‬ئێستاش لەنێو قۆناخێكی تازەیە‪،‬‬ ‫ئەگەر لەمس���ۆگەركردنی مافەكاندا س���ەركەوتووبێت‬ ‫دەتوانین بە ‪ PKK‬رابگەین ئیدی س���ەردەمی شەڕی‬ ‫چەك���داری كۆتاییهات���ووە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەوكات���ەی ئێمە‬ ‫ئ���ەو داواكارییەمان هەبێت ئای���ا لەحكومەتی توركیا‬ ‫دەخوازرێت چی بكات‪ ،‬پێویستە لەواری فەرمیدا بەڵگە‬ ‫و هەنگاو هەبن‪ .‬راس���تە س���ەردەمی شەڕی چەكداری‬ ‫نەماوە‪ ،‬بەاڵم ئەو كەس���انەی دەگەڕێنەوە نێو ژیانی‬ ‫سیاسی و كۆمەاڵیەیتی چ مافێكیان هەیە‪ ،‬گەلی كورد‬ ‫چ مافێكی هەیە‪ ،‬پێویس���تە هەنگاوی بەرچاو هەبێت‪،‬‬

‫دميـانـــةى تـــــــــــايبـــــــــــةت‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫سەیركەن لەسەرجەم جیهاندا پرسەكان بەبێ دیدار‬ ‫و بەبێ بەڵگە پێویس���تیمان بەهەنگاوی سەرەتایی‬ ‫و كاری جی���ددی و بوێرانە هەیە‪ ،‬یاخود لەهەندێك‬ ‫واڵتاندا دەڵێن ئێمە دیدار ساز ناكەین‪ ،‬لەشوێنیدا‬ ‫كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پرۆژەیەك ئامادە بكات‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئێمە دەخوازین رژێمەكانی رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫بگۆڕدرێت‪ ،‬لەبەرئ���ەوەی بەه���زری دواكەوتووانە‬ ‫بنیادن���راون‪ ،‬ئەگ���ەر خەباتێك ب���ۆ گۆڕینی ئەم‬ ‫سیستەمە س���ەرهەڵنەدات ئەوا كوردەكانی باشوور‬ ‫دەبنە بەشێك لەم سیستمە‪ ،‬ئەگەر هەوڵدان نەبێت‬ ‫ب���ۆ گۆڕینی سیس���تمی كۆن‪ ،‬ئەوا سیس���تمەكەی‬ ‫تۆش دەخاتە ژێر كاریگەری خۆی‪ .‬بۆیە پێویستە‬ ‫سەركردەكانی باشوور ئەم راستییە باش بزانن‪.‬‬ ‫‪ ‬ئێمە دەخوازین بەش���ێوەیەكی رۆشنتر باسی‬ ‫مەترسی و هەڕەشەكانی داهاتوو بۆ سەر سیستمی‬ ‫سیاسیی لەباشووری كوردستان بكەن؟‬ ‫ لەڕاس���تیدا‪ ،‬ئێمە دەڵێین ئەگەر سیستمەكەیان‬‫لەس���ەر بنەماگ���ەی دیموكراس���ی دانەمەزرێن���ن‪،‬‬ ‫لەرێگەی دیموكراس���یدا س���نوور دانەنێن و خۆیان‬ ‫نەگەیەننە قۆناخێكی باش‪ ،‬ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە‬ ‫سیستمی رۆژهەاڵتی ناوین ئەوانیش وەكو خۆی لێ‬ ‫بكات‪ ،‬لەبەرئەوەی كار بەنیازپاكی ناكرێت‪،‬‬ ‫هەرچەن���دە ئەگ���ەر نیازی���ان پاكیش‬ ‫بێت‪ ،‬سیاس���ەتكردن بەنیازپاكی‬ ‫بەڕێ���وە ناچێ���ت‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ئێمە ناڵێین نایازیان خراپە‪،‬‬ ‫نەخێر نیازیان زۆرباش���ە‬ ‫بۆ دیموكراس���ی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پەیوەندی نێودەوڵەتی‬ ‫و پەیوەندی لـــەگەڵ‬ ‫واڵتـــانی رۆژهــەاڵت‬ ‫سیستــــــمە كە یــــا ن‬ ‫دەگۆڕێ���ت‪ ،‬ئەمرۆ من‬ ‫ئەم مەترسییە دەبینم‪،‬‬ ‫س���ەركردایەتی باشوور‬ ‫رۆژ ل���ەدوای رۆژ خ���ۆی‬ ‫نزیكی ئەو دەوڵەتانە‪ ،‬واتە‬ ‫خۆی نزیكی ئەم سیس���تمانە‬ ‫دەكـــ���ات‪ ،‬ئەمەش كۆس���پ‬ ‫دەخاتە نێ���و بــــــەڕێوەچوونی‬ ‫كارەكان���ی‪ ،‬بەداخەوە ئێس���تا‬ ‫باش���وور لەنێ���و قۆناخێك���ی‬ ‫بەمشێوەیەدایە‪.‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪79‬‬

‫بةدواداضــــــــــــــــــوون‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫رێگای بەسیاسیكردنی قەندیل لە هەولێــ‬ ‫‪80‬‬

‫هەوڵەكانی حكومەتی توركیا بۆ چەكداماڵینی پەكەكە بێ ئەنجامبوو‬

‫بةدواداضــــــــــــــــــوون‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ــرەوە تێپەڕدەبێت‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫هەولێر دەبێتە پردی بەیاساییكردنی قەندیل‬ ‫هەوڵەكان���ی حكومەت���ی توركیا بەهاتن���ی وەزیری‬ ‫ناوخۆی توركیا و ئەفس���ەرە پایەبەرزەكان بۆ هەرێم‬ ‫بەئامانجی بەگەڕخس���تنی میكانیزم���ی چوار قۆڵی‬ ‫(ئەنق���ەرە‪ ،‬واش���نتۆن‪ ،‬بەغدا و هەولێ���ر) لەپێناو‬ ‫چەكداماڵین���ی پەكەكە و گەڕان���ەوەی گەریالكان و‬ ‫پەنابەران���ی كامپی مەخم���وور ئەنجامێكی ئەوتۆی‬ ‫بەدەستنەخس���ت و‪ ،‬هەرێمی كوردس���تانیش وێڕای‬ ‫ئ���ەوەی توركیای دڵنیا كردەوە ك���ە ناهێڵن هەرێم‬ ‫ببێتە پێگەیەك بۆ دەس���تدرێژیكردنە سەر واڵتانی‬ ‫دراوس���ێ‪ ،‬لەهەمانكاتدا راش���یگەیاند كە «پرس���ی‬ ‫پەكەكە پرس���ێكی ناوخۆیی توركیایە‪ ،‬بۆیە هەرێمی‬ ‫كوردس���تان هەرگیز ئامادە نابێت ل���ەدژی پەكەكە‬ ‫شەڕی چەكداری بكا»‪.‬‬ ‫دوایین هەوڵەكانی حكومەتی ئەردۆگان بەڕەوانەكردنی‬ ‫وەزیری ناوخۆی توركیا و ش���اندێكی پەرلەمانتارانی‬ ‫كورد ئاش���كرا ب���وو‪ .‬س���ەرەتا وەزی���ری ناوخۆی‬ ‫توركیا بەش���یر ئاتااڵی بەسەرۆكایەتی شاندێك‪ ،‬كە‬ ‫پێكهاتبوو لەهەریەك لە تومژەنڕاڵ ئەردال ئۆزتورك‬ ‫و بەڕێوەبەری گشتی ئاسایش ئۆگوز كاگان كوكساڵ‪،‬‬ ‫بەڕێوەب���ەری دەزگای هەواڵگری (می���ت) و ئایدن‬ ‫س���ەزگین بەڕێوەبەری گشتی ئاس���ایش لەوەزارەتی‬ ‫دەرەوە ه���اوڕێ لەگەڵ ش���ێروان ئەلوائیلی وەزیری‬ ‫دەوڵەت بۆ كاروباری ئاسایش���ی نیشتمانی عێراق‪،‬‬ ‫لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان‬ ‫و د‪ .‬بەرهەم س���اڵح سەرۆكوەزیرانی هەرێم دیداریان‬ ‫ئەنجام���دا‪ ،‬بێئەوەی هیچ لێدوانێكی رۆژنامەوانی بدا‬ ‫گەڕایەوە توركیا‪ .‬لەمبارەی���ەوە هەندێ لەچاودێران‬ ‫پێیانوای���ە لەبەرئ���ەوەی ئاتااڵی هی���چ ئەنجامێكی‬ ‫لەكۆبوون���ەوەكان بەدەستنەخس���تووە‪ ،‬بۆی���ە هیچ‬ ‫لێدوانێك���ی چاپەمەنی ن���ەدا و «بەدەس���تبەتاڵی‬ ‫گەڕایەوە بۆ توركیا»‪.‬‬ ‫بەش���یر ئات���ااڵی بەئامانج���ی چۆڵكردن���ی كەمپی‬ ‫پەنابەرانی مەخموور و بەگەڕخستنی میكانیزمی سێ‬ ‫قۆڵی بۆ چەكداماڵینی پەكەكە س���ەرەتا س���ەردانی‬ ‫بەغدای كرد و دوای كۆبوونەوەیەكی س���ێ الیەنەی‬ ‫(توركیا‪ ،‬عێراق و ئەمریكا )لەبەغدا‪ ،‬شاندەكە رووی‬ ‫لەپایتەختی هەرێمی كوردستان كرد‪ .‬شاندی توركیا‬ ‫بەگەیش���تنیان بۆ هەولێر‪ ،‬لەالیەن كەریم س���نجاری‬ ‫وەزیری ناوخۆی هەرێم پێشوازیكران و پاشان بەجیا‬ ‫لەگەڵ س���ەرۆكی هەرێم و سەرۆكوەزیران كۆبوونەوە‬ ‫و س�ڵ�اوی رەجەب تەی���ب ئەردۆگان���ی پێگەیاندن‬ ‫و هیوای خواس���ت ئ���ەم س���ەردانە تەكانێكی دیكە‬ ‫بێت بۆ پێشخس���تنی پەیوەندیی���ەكان‪ ،‬بەتایبەتی‬

‫‪81‬‬

‫بةدواداضــــــــــــــــــوون‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪82‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫كە لەدوای س���ەردانەكەی ئەحمەد داود ئۆغڵ���و وەزیری دەرەوە قۆناخێكی نوێ‬ ‫لەپێوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و هەولێر دەستی پێكردووە‪.‬‬ ‫شاندەكەی حكومەتی توركیا بۆ ماوەی پتر لە ‪ 2‬كاتژمێر دوور لەچاوی میدیاكان‬ ‫دیدارەكانی خۆی لەگەڵ كاربەدەس���تانی هەرێمی كوردستان ئەنجامدا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بووە مایەی دروس���تكردنی گومان لەالیەن میدیاكانەوە‪ ،‬بۆیە چاودێرانی سیاسی‬ ‫وای دەبینن كە «رانەگەیاندنی هیچ لێدوانێك لەالیەن بەشیر ئاتاالی دەاللەت لەوە‬ ‫دەكات كە شاندەكەی حكومەتی توركیا هیچ ئاكامێكی مەلموسی لەو كۆبوونەوانە‬ ‫چنگ نەكەوتووە و بەدەس���تبەتاڵی گەڕاونەتەوە‪ ،‬چونكە كاربەدەس���تانی هەرێم‬ ‫لەبارەی پرس���ی چەكداماڵینی پەكەكە و چۆڵكردنی كەمپی مەخموور بەئیجابی‬ ‫نزیك داواكاری شاندی توركیا نەبۆتەوە»‪.‬‬ ‫ئەگەرچی لەكاتی گەڕانەوەی ش���اندی توركیا‪ ،‬بەش���یر ئاتااڵی لەلێدوانێكدا بۆ‬ ‫ڕای گش���تی رایگەیاندووە كە ئەوان نەخشەڕێگایەكیان ئامادەكردووە و لەالیەن‬ ‫هەر س���ێ واڵتەوە (توركیا‪ ،‬ئەمریكا و عێراق) ئەو هەنگاوانەی بۆ پاكتاوكردنی‬ ‫پەكەكە دانراون بەئیجابی پێش���وازیكراوە‪ .‬گوتی‪« :‬ئێمە بڕیارمانداوە موخاتەبی‬ ‫خۆم���ان بۆ بنكۆڵكردنی تیرۆر و ئاڵۆزییەكان بەجەس���ارەتەوە درێژە پێبدەین‪،‬‬ ‫ئی���دی ئ���ەو تیرۆرەی لەنێ���و خاكی عێ���راق و لەباكووری عێراق���ەوە دێت ئەوا‬ ‫رووب���ەڕووی لەناوچوون دەبێتەوە‪ ،‬بۆ ئەمەش هەر س���ێ الیەنی ئەو میكانیزمە‬ ‫خ���اوەن بڕی���ارن» هەروەها ئات���ااڵی لەدرێژەی قس���ەكانیدا گوت���ی‪« :‬ئەوان‬ ‫لەداهاتوودا بۆ درێ���ژەدان بەكۆبوونەوەكانی نێوانیان جارێكی دیكە س���ەردانی‬ ‫هەولێر دەكەنەوە‪ ،‬كۆبوونەوەكانی هەولێریش بۆ بەردەوامیدانە بەكۆبوونەوەكانی‬ ‫بەغدا‪ ،‬بۆی���ە لەداهاتوودا ئۆفیس���ی هەولێر بۆ چەكداماڵی���ن كاراتر دەكەین و‬ ‫درێژە بەدانوس���تانەكانمان لەگەڵ دەس���ەاڵتدارانی هەرێ���م دەدەین»‪ .‬لەالیەكی‬ ‫دیكەوە‪ ،‬بەش���یر ئاتااڵی پێش بەڕێكەوتنی بۆ عێ���راق‪ ،‬لەفڕۆكەخانەی ئەنقەرە‬ ‫رایگەیاندب���وو‪ ،‬ئەنقەرە دەیەوێ عێ���راق و ئەمری���كا لەجێبەجێكردنی پرۆژەی‬ ‫ریفۆرم���ی دیموكراتیدا یارمەتی حكومەتی توركی���ا بدەن و هەنگاوی بەرچاو بۆ‬ ‫لەناوبردنی چەكدارانی پەكەكە بنێن‪ ،‬هەروەك باس���ی لەوەشكردبوو كە ئەنقەرە‬ ‫بەئاش���كرا داوای دەستگیركردنی س���ەركردەكانی پەكەكە و رادەستكردنەوەیان‬ ‫بەتوركی���ا و لەناوبردنی هەڕەش���ەی تیرۆریزم لەناو خاكی عێراقدا دەكات‪ .‬بەاڵم‬ ‫س���ەرچاوەیەكی ئاگادار لەكۆبوونەوەكانی شاندی توركیا و هەرێم رایگەیاند‪ ،‬كە‬ ‫لەدانیشتنەكانی نێوان هەردووالدا پتر جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە‪ ،‬كە هەرێمی‬ ‫كوردس���تان نابێتە پێگەیەك بۆ دەستدرێژیكردنە سەر واڵتانی دراوسێی توركیا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی توركیا‪ ،‬هەروەك تەئكیدیش كرایەوە كە هەڵوێستی تاكالیەنە خزمەتی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی هەردووال ناكات بەپێچەوانەوە دەبێ هەردووال لەسەر هەنگاوی‬ ‫پراكتیكی رێكبكەون‪« ،‬تۆپبارانی ناوچە س���نوورییەكان بەبیانووی راوەدوونانی‬ ‫چەكدارانی پەكەكە رەنگە هیچ سوودێكی نەبێت بەپێچەوانەوە لەڕێگەی دیالۆگ‬ ‫و دانوستان ئەو كێشەیە چارەسەر دەبێت»‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەش���ەوە‪ ،‬د‪ .‬هادی مەحمود گوتەبێ���ژی فەرمی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردس���تان لەوەاڵمی پرسیاری رۆژنامەنووس���اندا ئەوەی ئاشكراكرد كە ئەوان‬ ‫ب���ەردەوام بەتوركیایان گوت���ووە كە هەرێمی كوردس���تان هەرگیز ئامادە نابێت‬ ‫لەبەرامب���ەر پەكەكەدا چەك بەكاربهێنێت‪ .‬گوتی‪« :‬ئێم���ە لەدژی بەكارهێنانی‬ ‫چەكین‪ ،‬بۆیە ب���ەردەوام بەتوركیامان راگەیاندووە كە بۆئەوەی كێش���ەی كورد‬ ‫لەتوركیا بەڕێبازی ئاش���تیانە چارەس���ەر بكرێت ئەوا هەرچی لەدەس���تمان بێت‬ ‫دەیكەین»‪.‬‬ ‫لەكۆبوونەوەك���ەی نێوان س���ەرۆكی هەرێم و وەزیری ناوخ���ۆی توركیا‪ ،‬بارزانی‬

‫بەش���اندی توركیای راگەیاندووە ك���ە توركیا لەڕێی‬ ‫ش���ەڕ و هێرش���ی س���ەربازییەوە هی���چ ئەنجامێكی‬ ‫دەستناكەوێت «بۆیە هەرگیز شەڕ چارەسەر نەبووە‬ ‫ب���ۆ كێش���ەكان‪ ،‬بەپێچەوانەوە توركی���ا و هەرێمی‬ ‫كوردستان دەتوانن رۆڵێكی بەرچاو بگێڕن بۆ ئاشتی‬ ‫و س���ەقامگیری لەناوچەك���ە»‪ .‬هەروەها بەگوێرەی‬ ‫هەواڵێكی رۆژنامەی سەباح‪-‬ی توركی بارزانی ئەوەی‬ ‫بۆ شاندەكەی توركیا پێشنیاركردووە‪ ،‬كە لەجێگای‬ ‫ئۆپەراسیۆنی س���ەربازی پێویس���تە توركیا ڕێگای‬ ‫قەناعەتپێهێنان تاقیبكات���ەوە‪ ،‬لەمبارەیەوە بارزانی‬ ‫گوتوویەتی‪« :‬ئەگەر بڕیارێكی لەمش���ێوەیە بدرێت‬ ‫ئەوا هەرێمی كوردس���تان دەتوان���ێ بەئیجابی نزیك‬ ‫ببێت���ەوە و لەنزیكەوە تاقیبی چاالكییەكانی پەكەكە‬ ‫بكەن»‪ .‬هەروەها بارزانی داوای لەحكومەتی توركیاش‬ ‫كردووە بۆ سیاس���ەتی «كرانەوەی دیموكراس���ی»‬ ‫بەڕووی كورددا پێویستە لەمەودوا هەنگاوی گەورەتر‬ ‫هەڵبگیرێ���ت»‪ .‬هەروەه���ا س���ەرچاوەیەكی نزی���ك‬ ‫لەسەرۆكایەتی هەرێم بەرۆژنامەكەی راگەیاندووە‪ ،‬كە‬ ‫لەو مەسەلەیەدا تەنها قەندیل موخاتەبی سەرەكییە‪.‬‬ ‫ب���ۆ چۆڵكردنی كامپ���ی پەنابەران���ی مەخمووریش‬ ‫حكومەتی هەرێ���م مەرجی داناوە و رایگەیاندووە كە‬ ‫پێویستە بۆ گەڕانەوەی هاواڵتیانی مەخمور حكومەتی‬ ‫توركیا هەندێ ئاسانكاری بكات و مەرجەكانی ژیان‬ ‫بۆ پەنابەرە گەڕاوەكان دابین بكات‪.‬‬ ‫پێش���تر حكومەت���ی توركی���ا رایگەیاندب���وو كە بۆ‬ ‫ئەوەی وارگەی پەنابەران���ی كورد لەمەخموور چۆڵ‬ ‫بكرێ���ت لەگەڵ حكومەتی هەرێم و ئەمریكا و نەتەوە‬ ‫یەكگرت���ووەكان كاری دیپلۆماس���ی هاوبەش���یان‬ ‫ئەنجامداوە»‪.‬‬ ‫هەر لەو سەروبەندەدا شاندێكی پەرلەمانتارانی كورد‬ ‫لەتوركیا‪ ،‬كە پێكهاتبوون لە (سەڤاهیر بایندر‪ ،‬ئۆزداڵ‬ ‫ئوچ���ار‪ ،‬ئیبراهیم بێنجی و خەتیجە چۆبان ئەندامی‬ ‫‪ MYK‬و رەمەزان ئویساڵ سەرۆكی شارەوانی شرناخ‬ ‫و ش���وكران سنجار سەرۆكی ش���ارەوانی قیالئان بۆ‬ ‫لێكۆڵینەوە لەڕەوشی پەنابەرانی مەخمور سەردانی‬ ‫كەمپی ناوبراویان ك���رد‪ .‬پەنابەرانی مەخموریش بۆ‬ ‫گەڕانەوەیان چەند داواكارییەكیان پێشكەشكردووە و‬ ‫هەندێكیشیان هەر لەئێستاوە ناوی خۆیان بەمەبەستی‬ ‫گەڕان���ەوە تۆمارك���ردووە‪ .‬لەنێ���و داواكارییەكانی‬ ‫پەنابەران���ی مەخمووردا‪ ،‬بەپل���ەی یەكەم دەخوازن‬ ‫گۆشەگیری لەس���ەر عەبدوڵاڵ ئۆجەالن هەڵبگیرێت‬ ‫و ئۆپەراس���یۆنە سەربازییەكانیش رابگیرێن و زمانی‬ ‫كوردی لەتوركیا سەربەست بكرێ و پەكەكەش وەك‬ ‫موخاتەبی كورد لەتوركیا قەبووڵ بكرێت‪.‬‬

‫بةدواداضــــــــــــــــــوون‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫لەكاردانەوەیەكی دیكەدا‪ ،‬ئەنجومەنی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫‪ KCK‬س���ەردانەكەی بەش���یر ئاتااڵی ب���ۆ هەولێر‬ ‫هەڵسەنگاند و رایگەیاند كە میكانیزمی كۆبوونەوەی‬ ‫سێ قۆڵی كە بەشیر ئاتااڵی و ئەفسەرە پایەبەرزەكان‬ ‫بەش���داریان تێداك���ردووە‪ ،‬هیچ ئاكامێك���ی نابێت‪.‬‬ ‫«دەس���ەاڵتدارانی پارتی پارتی داد و گەش���ەپێدان‬ ‫(‪ )AKP‬نایانەوێ گەلی كورد لەباكووری كوردستان‬ ‫بناس���ن و لەهەولێر و واشنتۆندا بەدوای پشتیوانیدا‬ ‫دەگەڕێ���ن‪ .‬بەمش���ێوەیەش دەیانەوێ ئ���ەو هێزانە‬ ‫لەدەوری خۆیدا كۆبكاتەوە و پالنی پاكتاوكردن بخاتە‬ ‫واری عەمەلیی���ەوە‪ ،‬بەاڵم بەب���ێ هیچ گومانێك ئەو‬ ‫هەواڵنە مایەپووچ دەبن»‪ .‬هەروەها ‪ KCK‬لەدرێژەی‬ ‫راگەیەندراوەكەیدا ئام���اژە بەوە دەكات كە ئامانجی‬ ‫دەسەاڵتدارانی ‪ AKP‬ئەوەیە كورد بەدەستی كوردان‬ ‫بەش���ەڕبهێنن و «هەوڵ���دەدەن بەچۆڵكردنی كامپی‬ ‫مەخموور هەنگاوێكی دیكەی پاكتاوكردن هەڵبگرن‪،‬‬ ‫بەاڵم خەڵكی مەخمووریش هێڵی سووریان هەیە»‪.‬‬ ‫لەكۆتایی راگەیاندنەكەش���دا ‪ KCK‬داوا لەسەرجەم‬ ‫پارتە سیاس���ییەكانی باش���ووری كوردستان دەكات‬ ‫لەبەرامبەر گەمەكانی ‪ AKP‬هۆش���یاربن و هەروەك‬ ‫لەڕاگەیاندنەك���ەدا هاتووە‪« :‬پێویس���تە تەنها یەك‬ ‫حزبی سیاسیی كوردیش پش���تیوانی لەم هەواڵنەی‬ ‫‪ AKP‬نەكات‪ .‬چونكە دەس���ەاڵتی ‪ AKP‬كۆنسێپتی‬ ‫س���ڕینەوە و پاكتاوكردن���ی حەرەك���ەی ك���وردی‬ ‫دەستپێكردووە»‪.‬‬ ‫«گەڕانەوە بۆ ماڵەوە»‬ ‫هەوڵێكی هەمەالیەنە بۆ چەكداماڵینی پەكەكە‬ ‫هەرچەن���دە ماوەیەك���ی درێ���ژە عەبدوڵ�ڵ�ا گوی���ل‬ ‫س���ەركۆمار و ڕەجەب تەیب ئەردۆگان‪-‬ی س���ەرۆك‬ ‫وەزیرانی توركیا پڕۆپاگەندە بۆ سیاسەتی كرانەوەی‬ ‫دیموكراتی و چارەس���ەری كێش���ەی كورد دەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم هاوشان لەگەڵ ئەو هەواڵنەیدا حكوومەتی ئاك‬ ‫پارتی پالنێكیش���ی بۆ چەكداماڵینی پەكەكە دەست‬ ‫پێك���ردووە‪ ،‬پالنەكەش لەژێر ن���اوی «گەڕانەوە بۆ‬ ‫ماڵەوە»یە‪ .‬ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپاش پشتیوانی‬ ‫لەو پالنەی حكوومەتی ئەردۆگان دەكەن و هاوكاری‬ ‫دەكەن بۆ سەرخستنی‪ .‬پالنەكە دوای ئەوە دەخرێتە‬ ‫واری جێبەجێكردن���ەوە‪ ،‬كاتێك بەدەستپێش���خەری‬ ‫دەس���ەاڵتدارانی هەرێمی كوردستان و ‪ PKK‬لەسەر‬ ‫فۆرمیلەیەكی هاوبەش ڕێكدەكەون‪.‬‬ ‫ئامانج���ی دی���دار و كۆبوونەوەكانی نێ���وان هەردوو‬ ‫الیەن ئەوەی���ە‪ ،‬كە پەكەكە ڕازی بك���ەن بۆئەوەی‬ ‫چەك دابنێ���ت و لەچیاكان بێتە خوارەوە و تێكەڵی‬ ‫نێو ژیانی سیاس���یی و كۆمەاڵیەت���ی توركیا ببێت‪.‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫لەمبارەی���ەوە توركیاش هەوڵەكانی خۆی چڕتر كردۆتەوە بۆئەوەی بەرپرس���انی‬ ‫پەكەكە بەو پالن���ە ڕازی ببن‪ ،‬بۆ ئەم ئامانجەش حكوومەتی ئەردۆگان لەالیەك‬ ‫بەهاوكاری سوپا درێژە بەئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی دەدات بۆ گوشار خستنە‬ ‫سەر پەكەكە‪ .‬لەالیەكی دیكەوە وردە وردە دەیەوێ زهنییەتی ڕای گشتی توركیا‬ ‫ئامادە بكات بۆئەوەی لێبووردنێكی گش���تی بۆ شەڕڤانانی پەكەكە دەربكەن‪ .‬بۆ‬ ‫ئەم مەبەس���تەش ماوەیەكە كاربەدەستانی دەوڵەت خەریكی گەاڵڵەنامەیەكن بۆ‬ ‫دەركردنی «لێبووردنێكی قسمی و قۆناخبەدنیانە» كە لەڕێی چەند هەنگاوێكەوە‬ ‫و بەشێوەی قۆناخ بەقۆناخ جێبەجێ دەكرێت‪.‬‬ ‫لەو نێوانەدا ئاس���تەنگ و ناكۆكییەكانی نێوان بەغدا و هەولێریش بەبەش���ێكی‬ ‫پالنەكە لێكدراوەتەوە‪ .‬لەم چوارچێوەیەش���دا ئامادەس���ازی بۆ «كۆنفراس���ێكی‬ ‫نێودەوڵەتی» لەئارادایە‪ ،‬بۆئەوەی لەس���ەر ئاستی هەموو پارچەكانی كوردستان‬ ‫بەش���داری تێدا بكەن و لەواڵتانی ئەوروپا و ئەمریكاشدا هەندێ كەس و الیەنی‬ ‫غەیرە كوردیش چاودێری كۆنفرانسەكە بكەن‪ .‬ئامانج لەگرێدانی كۆنفرانسەكەش‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە «مانیفێس���تۆیەكی كوردی بۆ چەكداماڵینی پەكەكە» گەاڵڵە بكرێت‬ ‫و داوا لەپەكەكە بكرێت بۆئەوەی ماڵئاوایی لەچەك بكات‪ .‬هەرچەندە‪ ،‬تائێس���تا‬ ‫هەوڵەكان بۆ سەرخستنی وەها كۆنفرانسێك سەركەوتوو نەبووە‪ ،‬چونكە پەكەكە‬ ‫بەگومانەوە لەو هەواڵنە دەڕوانێت بۆیە ئامادەیی نیش���اننەداوە بەش���داری تێدا‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫سوپاش پاڵپشتی پالنەكە دەكات‬ ‫ڕاپۆرتێكی هەواڵگری ناوخۆیی هێزەكانی سوپای توركیا لەرێكەوتی ‪2009/1/20‬‬ ‫باس لەپێش���ڤەچوونەكانی مەسەلەی ڕەزامەندی نیش���اندانی پەكەكە بەو پالنە‬ ‫دەكات‪ .‬تەنانەت گرێدانی كۆنفرانسێكی نێودەوڵەتی كوردیش یەكێكە لەخاڵەكانی‬ ‫ڕاپۆرتەكە‪ .‬ڕاپۆرتەكەش ئەو خاڵەش پەسند دەكات كە ئامانجی ئەو كۆنفرانسە‬ ‫ئەوە دەبێت تا ڕەزامەندی پەكەكە وەدەستبهێنرێت بۆ پرسی چەكدانان‪.‬‬ ‫بەگوێرەی ڕاپۆرتەكەی ئیس���تخباراتی سوپای توركیا ئامانجی وتوێژەكانی نێوان‬ ‫س���ەركردایەتی هەرێم و پەكەكە بۆ ئەوەیە توركی���ا ڕازی بكرێت تا لێبوردێنك‬ ‫دەربخات‪ .‬هەروەك پێشتریش مام جەالل س���ەركۆماری عێراق ئەو داواكارییەی‬ ‫پێشكەشی عەبدوڵاڵ گویل‪-‬ی س���ەركۆماری توركیا كردبوو‪ .‬بۆئەوەی مەسەلەی‬ ‫لێبوردنی���ش كاردانەوەی توندی لێ نەكەوێت���ەوە ئەوا هەوڵدەدرێ ئەو لێبوردنە‬ ‫بەش���ێوەیەكی قۆناخبەندیانە جێبەجێ بكرێت‪ .‬هەروەها الیەنێكی دیكە وتوێژی‬ ‫نێوانیان پرس���ی قەناع���ەت پێهێنانی واڵتان���ی ئەوروپایە بۆئ���ەوەی ڕازی ببن‬ ‫بەرپرسانی پەكەكە وەكو پەنابەری سیاسیی قەبووڵ بكرێن‪.‬‬ ‫ڕاپۆرتەكە ئاش���كرای كردووە كە تائێستا بەرپرس���انی هەرێم و پەكەكە لەسەر‬ ‫زۆربەی خاڵ و پێش���نیارەكاندا هاوكۆك بوونە‪ .‬هەروەها ڕاپۆرتەكە باسی ڕۆڵی‬ ‫س���وپای توركیاش دەكات لەم مەس���ەلەیە‪ ،‬كە پێیوایە دەبێ س���وپا چاودێری‬ ‫بارودۆخەكە بكات و ئەگەر پش���تیوانی لەهەنگاوەكانیش نەكات ئەوا نەبێتە ڕێگر‬ ‫لەبەردەم پێش���ڤەچوونەكان‪ .‬لەالیەكی دیك���ەوە‪ ،‬حكوومەتی مەدەنی و دەزگای‬ ‫هەواڵگ���ری مەدەن���ی (‪)MIT‬ی توركیا بەردەوام هانی دەس���ەاڵتدارانی هەرێمی‬ ‫كوردستان دەدەن بۆئەوەی بەرپرس���انی پەكەكە بە پالنەكە رازی بكەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی مایەی تێڕامانە تائێس���تا بەرپرس���انی حكوومەتی ئەردۆگان لەترس���ی‬ ‫كاردانەوەی هێزە توندڕۆ و دەمارگیرەكانی تورك ناوێرن پرس���ی دەرخس���تنی‬ ‫لێبوردنێكی گشتی بخەنە نێو ڕۆژەڤی سیاسیی توركیاوە‪ .‬بۆیە ئێستا هەڵوێستی‬ ‫حكومەت لەم بوارەدا تەمومژاوییە‪ .‬بەاڵم بەرپرسانی حكوومەتی ئەردۆگان ڕازی‬ ‫بوونە ئەو ئەندامانەی پەكەكە‪ ،‬كە تائێستا بەشداریان لەچاالكییە سەربازییەكان‬

‫‪83‬‬

‫بةدواداضــــــــــــــــــوون‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪84‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫نەكردووە ڕاستەوخۆ و بەبێ لێپرسینەوە بگەڕێنەوە ماڵی خۆیان‪.‬‬ ‫وەزارەت���ی دەرەوەی توركی���ا ڕایدەگەیەنێ���ت كە ئ���ەو پالن���ە لەچوارچێوەی‬ ‫پێوەندییەك���ی هەمەالیەنەی نێودەوڵەتی بەڕێوەدەچێ‪ .‬وەزارەتی ناوبراو دەڵێت‬ ‫لەس���ەر ئاس���تی ناوخۆی توركیادا لەنێوان دامودەزگاكانی دەوڵەتیشدا هێشتا‬ ‫گفتوگ���ۆكان درێژەیان هەیە بۆئەوەی كۆدەنگی و یاداش���تێكی لێكتێگەیش���تن‬ ‫گەاڵڵە ببێت‪ .‬لەبەرئەوەی بەرپرسانی سیاسیی و سەربازی هێشتا لەسەر هەموو‬ ‫خاڵەكان هاوڕا نین‪.‬‬ ‫پێشتر وەزارەتی دەرەوەی توركیا ڕایگەیاندبوو‪ ،‬كە پێوەندییەكانی خۆی لەگەڵ‬ ‫هەری���ەك لەئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و عێ���راق درێژە پێدەدات و‪ ،‬یەكێك لەو‬ ‫هەنگاوە نێودەوڵەتیشانەش كاراكردنی ناوەندی فەرماندەیی هەواڵگری هاوبەشە‬ ‫لەهەولێ���ر‪ ،‬ك���ە بەگوێرەی ڕێككەوتنێك���ی نێوان ئەمریكا‪ ،‬توركی���ا و عێراق و‬ ‫بەهاوكاری حكوومەتی هەرێمی كوردس���تان لەهەولێر ئەركەكانی ڕایی دەكات بۆ‬ ‫بەدەس���تهێنانی زانیاری و ئاڵوگۆڕی هەواڵگری لەس���ەر جموجۆڵەكانی پەكەكە‬ ‫لەباكووری عێراق‪ .‬كردنەوەی ئەو ناوەندەش لەس���ەردانەكەی هۆش���یار زێباری‬ ‫وەزی���ری دەرەوەی عێراق بۆ ئەنقەرە لەكاتی كۆبوونەوەی لەگەڵ عەلی باباجانی‬ ‫وەزیری دەرەوەی پێشووی توركیا بڕیاری لێدرابوو‪.‬‬ ‫هاوكاری سێ قۆڵی نێوان هەر سێ واڵت میكانیزمێكی داناوە‪ ،‬كە لەلیژنەی بااڵ‬ ‫و چەند لیژنەیەكی فەرعی پێكدێت‪ .‬كارەكانی لیژنەی بااڵ بەبەش���داری هەریەك‬ ‫لەوەزیران���ی كاروباری ناوخۆی هەرس���ێ واڵت بەڕێوە دەچێ‪ ،‬ك���ە لەنێوانیاندا‬ ‫وەزیری كاروباری ناوخۆی حكوومەتی هەرێمی كوردس���تانیش لەكۆبوونەوەكان‬ ‫بەشدار دەبێت‪ .‬ئۆفیس���ی فەرماندەیی هەولێریش هەر بەو لیژنەیەوە گرێدراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی جێی س���ەرنجە تائێستا نە توركیا هەنگاوی پێویستی لەمەسەلەی‬ ‫دەرخس���تنی لێبووردنێكی گشتی دەرخس���تووە‪ ،‬نە پەكەكەش ڕازی بووە چەك‬

‫دابنێت‪ .‬بەرپرس���انی هەرێمی كوردستانیش تەواوی‬ ‫ئەو پرس���انەیان لەگ���ەڵ توركیا تاوت���وێ كردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم تائێس���تا توركیا بەڵێنێكی جی���ددی نەداوە‪.‬‬ ‫تەنان���ەت پەكەك���ە خۆیش���ی قەب���ووڵ دەكات كە‬ ‫توركیا هێش���تا ئامادە نییە بۆئ���ەوەی لێبووردنێكی‬ ‫گش���تی دەربخات‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی یەكێتی ئەوروپا و‬ ‫ئەمریكا و حكوومەتی عێراقیش ئێس���تا پش���تیوانی‬ ‫لەچارەس���ەرێكی ئاش���تیانە و دیالۆگی بونیاتنەرانە‬ ‫دەكەن بۆئەوەی پەكەكە چەك دابنێت و بەش���داری‬ ‫لەژیانی سیاسیی و كۆمەاڵیەتی توركیادا بكات‪.‬‬ ‫لەهەرێمی كوردستان‬ ‫سوپای توركیا ‪ 8‬ئۆفیسی هەیە‬ ‫بەگوێ���رەی زانیارییەكان‪ ،‬تائێس���تا زەمینەس���ازی‬ ‫باش كراوە بۆ جێبەجێكردن���ی پالنی چەكداماڵینی‬ ‫پەكەكە‪ ،‬بەتایبەتی دوای ئەوەی جۆرە كرانەوەیەك‬ ‫لە پێوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان‬ ‫دروس���ت بووە‪ .‬لەمبارەیەوە بەرپرس���ە كوردەكان‬ ‫لەسیاس���ەتی ئێس���تای توركیا تا ڕادەیەك ڕازین و‬ ‫بەتایبەتی���ش گرنگییەكی زۆر گەورە بە ڕۆڵی ئەمرە‬ ‫تانەر س���ەرۆكی دەزگای هەواڵگری مەدەنی (‪)MIT‬‬ ‫ی توركیا دەدەن‪ .‬هەروەك مەس���ەلەی پاشەكشێی‬ ‫هێزە س���ەربازییەكانی توركیاش لەدەڤەری ئامێدی‬ ‫بۆتە جێی دڵخۆشی بەرپرسانی كورد‪.‬‬

‫بةدواداضــــــــــــــــــوون‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫بەگوێرەی س���ەرچاوەكانی زانیاری تورك سوریاش‬ ‫ڕۆڵی خۆی لەم مەس���ەلەیەدا دەگێڕێ‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫نزیكەی هەزار گەریالی پەكەكە لەچیاكانی كوردستان‬ ‫كوردی سوریان‪ .‬بەاڵم هێشتا یەكال نەبۆتەوە كە ئەو‬ ‫گەریالیانە دەگەڕێندرێنەوە بۆ سوریا یان لەهەرێمی‬ ‫كوردستان لەژێر گرێنتی نێودەوڵەتیدا دەپارێزرێن‪.‬‬ ‫بەاڵم بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا لەچوارچێوەی‬ ‫سیاسەتی ئێس���تایدا بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی‬ ‫ك���ورد لەواڵتەك���ە‪ ،‬پێدەچ���ێ ڕەزامەندی لەس���ەر‬ ‫گەڕانەوەی ئەو كوردانە بدات‪.‬‬ ‫جێی باس���ە‪ ،‬لەهەرێمی كوردس���تان ‪ 8‬ئۆفیس���ی‬ ‫س���وپای توركیا هەیە‪ .‬توركیا پێش���تر فەرماندەیی‬ ‫ئەو یەكانەی بۆ پلەی (بینباشی) دابەزاندبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێس���تا پلەكانیان بۆ (ئالبای���ی) بەرزكراوەتەوە و‬ ‫هەندێ گۆڕانكاریشی لەنێو ئەو ئۆفیسانەدا كردووە‪.‬‬ ‫پێشتر لەئۆفیسی دەزگای هەواڵگری مەدەنی (‪)MIT‬‬ ‫دا تەنها ‪ 3‬كارمەند هەبوون‪ ،‬بەاڵم ئێس���تا ژمارەیان‬ ‫گەیشتۆتە ‪ 96‬كەس‪ 14 .‬لەو كارمەندانە لەناوەندی‬ ‫فەرماندەی���ی هەواڵگری هاوبەش ب���ۆ چەكداماڵینی‬ ‫پەكەكە لەهەولێر كاردەكەن‪ .‬بەاڵم تائێس���تا كاری‬ ‫‪ 82‬كارمەندەكەی دیكەی (‪ )MIT‬ئاشكرا نەكراون‪.‬‬ ‫س���ەرچاوەكان ئاماژە بەوەش دەكەن‪ ،‬كە لەڕۆژانی‬ ‫ڕابردوودا بەرپرسانی پژاك لەگەڵ كۆماری ئیسالمی‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫ئێ���ران پرس���ی چەكداماڵینیان تاوتوێ ك���ردووە‪ .‬هەفتەی ڕاب���ردووش وەزیری‬ ‫كاروب���اری دەرەوەی توركیا عەلی باباجان ڕایگەیاند ك���ە توركیا و كوردەكانی‬ ‫عێراق پێكەوە هەوڵدەدەن چەكدار و بنكە و بارەگاكانی پەكەكە لەس���ەر سنوور‬ ‫نەهێڵن‪ .‬ئەوەشی ڕوونكردەوە كە هاوكارییەكانی نێوانیان لەچوارچێوەی زانیاری‬ ‫گواستنەوە و ئەنجامدانی كاری سەربازی پێكهاتووە‪.‬‬ ‫‪ PKK‬داوا لەهەرێمی كوردستان دەكات پێوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا‬ ‫لەسەر حیسابی پاكتاوكردنی ئەوان نەبێت‬ ‫بەرپرس���انی ‪ PKK‬لەو جموجۆاڵن���ەی ئەم دوایەی نێوان بەرپرس���انی هەرێمی‬ ‫كوردستان و توركیا و ئەو ترافیكە دیپلۆماسییە نهێنییەی نێوانیان تا ڕادەیەكی‬ ‫زۆر دڵگران���ن و لەمبارەی���ەوە ئەنجومەن���ی بەڕێوەبەرایەت���ی كۆم���ا كۆمەلەێن‬ ‫كوردس���تانێ (‪ )KCK‬لەلێدوانێكدا ڕایانگەیاندبوو‪ ،‬كە پێویس���تە بەرپرس���انی‬ ‫حكوومەت���ی هەرێم ناوەرۆكی كارەكانیان لەكردنەوەی ئەو ناوەندە هەواڵگرییەدا‬ ‫ئاشكرا بكەن و لەدژی پەكەكە كارنەكەن‪ .‬هەروەها ‪ KCK‬لەدرێژەی لێدوانەكەیدا‬ ‫ڕوونیكردۆت���ەوە‪ ،‬كە كاراكردنی ئۆفیس���ی هەولێر ب���ۆ پاكتاوكردنی پەكەكە و‬ ‫نەهێش���تنی بزووتنەوەی ئازادیخوازی كوردە لەباكووری كوردس���تان‪ .‬هەروەك‬ ‫نیگەرانی خۆش���یان خستۆتەڕوو لە كردنەوەی ئەو بنكەیە لە هەولێر و پێیانوایە‬ ‫حكومەتی ئاك پارتی لەهەنگاوەكانی ڕاستگۆ نییە و دەیەوێ لەڕێی ئەم هەنگاوە‬ ‫ش���ەڕی كوردی باشوور بەكوردی باكوور بكات و ئینجا خۆی هەرێمی كوردستان‬ ‫بۆ خۆی داگیربكات‪.‬‬ ‫حكوومەتی هەرێمی كوردس���تان لەكاتی سەردانەكەی موراد ئۆزچەلیك نوێنەری‬ ‫تایبەتی وەزارەتی دەرەوەی توركیا بۆ هەولێر پرس���ی گرێدانی كۆنفرانس���ێكی‬ ‫نەتەوەیی بەهەموو شێوەیەك لەگەڵ شاندی توركیا تاوتوێ كردووە و توركیاش‬ ‫لەالی خۆیەوە پشتگیری لەو بیرۆكەیە دەكات‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫راپۆرتی توركیاناسی لەبارەی هەوڵەكانی ئۆزاڵ بۆ چارەسەری كێشەی كورد‬ ‫تورگوت ئۆزاڵ‪ ،‬كە لەس����اڵی ‪ 1987‬تا ‪ 1991‬سەرۆكوەزیرانی توركیا بوو و لەساڵی ‪1991‬‬ ‫پۆس����تی هەشتەمین سەرۆك كۆماری توركیای وەرگرت‪ ،‬لەالیەك بەحوكمی ئەو ئەزموونەی‬ ‫لەبواری مامەڵەكردن لەگەڵ دۆس����یەی ك����ورد لەواڵتەكەی هەیبوو‪ ،‬لەالیەكی دیكەش����ەوە‬ ‫بەرەچاوكردنی ئەو گۆڕانكارییانەی لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بەسەر جیهاندا‬ ‫هات و بووە مایەی هەڵوەش����انەوەی بلۆكی رۆژهەاڵت‪ ،‬گەیش����تبووە ئەو بڕوایەی كە ناكرێ‬ ‫وەكو ‪ 70‬ساڵەی رابردوو لەتوركیا درێژە بەسیاسەتی نكۆڵیكردنی گەلی كورد بدرێ‪ ،‬بۆیە‬ ‫وەكو سیاسیەكی لیبراڵی نزیك ئەمریكا لەئاست پرسی كورد هەنگاوێكی مێژوویی هاوێشت‬ ‫و دەرگای لەسەر ئەو پرسە كردەوە‪.‬‬ ‫ئ����ۆزاڵ لەدوای ‪ 1991‬بەش����ێوەیەكی بابەتییان����ە مامەڵەی لەگەڵ واقیع����ی نوێی هەرێمی‬ ‫كوردستان كرد‪ ،‬لەجیاتی رەتكردنەوە و هەڕەشە و چاو لێسووركردنەوە‪ ،‬كرانەوەی بەڕووی‬ ‫سەكردەكانی هەرێمی كوردستان و پەرەپێدانی پەیوەندی لەگەڵ هەرێم هەڵبژارد‪.‬‬ ‫لەباكووری كوردس����تانیش وێڕای هەڵگرتنی قەدەخە لەس����ەر قس����ەكردن بەزمانی كوردی‪،‬‬ ‫لەچەندی����ن كەناڵەوە پەیامی بۆ عەبدوڵاڵ ئۆجەالنی س����ەرۆكی پەكەكە دەنارد كە ئامادەیە‬ ‫پرسی كورد لەتوركیا بەش����ێوەیەكی سیاسی و دوور لەشەڕ چارەسەربكات‪ ،‬وەكو عەبوڵاڵ‬ ‫ئۆجەالنیش لەچەندین بۆنەدا ئاماژەی پێكردووە‪ ،‬ئۆزاڵ لەپەیامەكانیدا پێیگوتووە «ئامادەیە‬ ‫گفتوگۆ لەسەر چارەسەری فیدراڵیشدا بكات»‪ .‬لێرەوە بەدیار دەكەوێت كە سەرۆك كۆماری‬ ‫ئەوكاتەی توركیا ئامادەبووە مافی فیدراڵی بەباكووری كوردستان بدات و كۆتایی بەشەڕ و‬ ‫سیاسەتی ‪ 70‬ساڵەی دەوڵەتی توركیا بهێنێت‪.‬‬ ‫ئۆزال هەستی بەوە كردبوو تا كێشەی كورد چارەسەرنەكرێت‪ ،‬مەحاڵە توركیا ببێتە واڵتێكی‬ ‫بەهێز و بگاتە پێگەی شیاوی خۆی لەناوچەكە‪ ،‬بێگومان ئەو كرانەوەی ئۆزال (ئەگەر لەناو‬ ‫نەبرا) گەلی كوردیش����ی دەبردە س����ەردەمێكی نوێ‪ ،‬لەجیاتی ئەوەی شەڕی كوردو توركیا‬ ‫لەسااڵنی ‪ 1993‬تا ‪ 2009‬سەدان ملیار دۆالر گیانی هەزاران سەربازی تورك و گەریالی كورد‬ ‫لووش بدت‪ ،‬قۆناخی برایەتی و ئاش����تی باڵی بەسەر ناوچەكە دەكێشا‪ ،‬وەكو بزووتنەوەی‬ ‫كورد و دەوڵەتی توركیا پێویستیان بەوە نەدەبوو هانا بۆ واڵتانی زلهێز ببەن و بەكوتەكی‬ ‫دەرەوە كێش����ەیەكی ناوخۆ چارەس����ەربكرێ‪ ،‬ئێستاش دوای ‪16‬ساڵ تازە عەبدوڵاڵ گویل و‬ ‫ئەردۆگان دەیانەوێت وەكو ئۆزال سیاسەتی كرانەوە بەڕووی كورد پەیرەوبكەن‪ ،‬هێشتا دیار‬ ‫نییە ئەمجارە پڕۆس����ەی كرانەوە بەرووی كورد وەكو سەردەمی ئۆزال لەناودەچێت‪ ،‬گویل و‬ ‫ئەردۆگانیش بەهەمان دەردی ئۆزال دەچن یاخود نا؟‬ ‫«بەئۆزاڵم گوت ئاگاداری كەسانی دەوروبەرت بە»‬ ‫كۆرك����وت ئۆزاڵ برای تورگۆت ئۆزاڵ‪ ،‬كە لەس����ەردەمی حكومەت����ی ئەربەكان وەزیر بووە‪،‬‬ ‫ئێس����تا راوێژكاری ناڕەس����می ئەردۆگانە‪ ،‬سیاتمەدارێكی ژێر و ناس����راوە لەتوركیا‪ .‬دەڵێ‬ ‫لەمێژووی توركیادا عەدنان مەندەرەس و توگوت ئۆزاڵ و ئەردۆگان س����ێ س����ەركردەی زۆر‬ ‫جەم����اوەری و چاالك بوون‪ .‬كۆركوت پێیوایە قۆناخی ئێس����تای ئ����ەردۆگان بەرهەمی ئەو‬ ‫رۆژانەیە كە خوالێخۆش����بوو تورگۆت ئۆزاڵ بەشێوەی ش����ێلگێڕانە و سەرسەختانە هەوڵی‬ ‫بۆ چارەس����ەركردنی كێش����ەی كورد لەتوركیا دەدا‪ .‬دەڵێت‪« :‬من شتێكم بەئۆزاڵ گوتبوو‪،‬‬ ‫ئێستاش هەمان ش����ت بەئەردۆگان دەڵێم‪ ،‬من بەئۆزاڵم گوت ئاگاداری كەسانی دەوروبەرت‬ ‫ب����ە‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەوكاتەی مرۆڤ دەس����ەاڵت وەردەگرێت كەس����انی بەرژەوەندیخواز ڕووی‬ ‫تێدەكەن‪ .‬من لەساڵی ‪ 1989‬سەردانی كاكم كرد‪ ،‬پێمگوت تۆ شتی خراپ دەكەیت و رۆژێك‬ ‫دادێ پەرێش����ان دەبیت‪ ،‬بەاڵم كاكم ئۆزاڵ لەمن توڕە بوو و گوتی كەس بەمن ناڵێت كاری‬ ‫خراپ دەكەیت تەنها تۆ نەبیت‪ ،‬من ئەوكاتە هەستمكرد كە ئەو دۆستی راستەقینەی نەبووە‬

‫‪86‬‬

‫جگە لەمن‪ ،‬كە بەداخەوە زوو ماڵئاوایی لێكردین»‪.‬‬ ‫«خۆزگە ئێمە راپۆرتی پزیشكی دادمان بكردایە»‬ ‫زەینەب ئۆزاڵ‪ ،‬كچی س����ەركۆماری پێشووی توركیا لەسەر‬ ‫گومانەكانی كوش����تنی باوك����ی رایگەیاند‪ ،‬كە خۆزگە ئەوان‬ ‫ئەوكات راپۆرتی پش����كنینی پزیشكی دادی (ئۆتۆپسی)یان‬ ‫سازبكردایە‪ .‬زەینەب ‪ 16‬ساڵ پاش مردنی توگۆت ئۆزاڵ‪-‬ی‬ ‫باوكی پەش����یمانی بنەماڵەكەیانی نیشاندا‪ ،‬كە نەچوونەتە‬ ‫الی پزیش����كی دادی‪ .‬لەمبارەیەوە خانم����ی ئۆزاڵ دەڵێت‪:‬‬ ‫«باوكم كەسێكی زۆر زیرەك و لێهاتوو بوو‪ ،‬لەدوای مردنی‬ ‫لەبەرئەوەی ئێمە وەكو بنەماڵەكەی س����ەردانی پزیش����كی‬ ‫دادیمان نەكرد‪ ،‬ئێمە پەش����یمانین‪ ،‬خۆزگ����ە ئەو كارەمان‬ ‫بكردای����ە‪ .‬بۆیە ت����ا ماوین ئەو ش����تە وەك برینێك لەدڵ و‬ ‫دەروونمان پەن����گ دەخواتەوە‪ .‬دوای ئ����ەوەی باوكم مرد‪،‬‬ ‫ئێمە دایك����ی خۆمان لەژێر داوودەرمان داڕزاندەوە‪ ،‬ئەوكات‬ ‫راپۆرتی پزیش����كی دادمان لەب����ارەی مردنەكەی نەكرد‪ ،‬كە‬ ‫دەبووای����ە لەڕووی قانوونییەوە ئامادەكرابووایە‪ ،‬كە مافێكی‬ ‫زۆر سروش����تی ب����وو‪ .‬بەاڵم ئێس����تاش نازان����م بۆچی ئەو‬ ‫راپۆرتەمان ئامادە نەكرد‪ .‬ئەگەر مردنی ئەو وەك كوش����تن‬ ‫دەركەوتبای����ە‪ ،‬ئەوكات دەبووە ش����ەرمەزارییەكی گەورە بۆ‬ ‫توركیا»‪.‬‬ ‫« تورگوت ئۆزاڵ بەپالنێك كوژرا»‬ ‫بەاڵم س����ەمرا ئۆزاڵ هاوس����ەری س����ەركۆماری هەشتەمی‬ ‫توركیا‪ ،‬بەپێچەوانەی كچەكەی لەلێدوانێكی سەرنجڕاكێشدا‬ ‫بۆ جاری یەكەم بەش����ێوەیەكی راش����كاوانە رایگەیاند‪ ،‬كە‬ ‫تورگۆت ئۆزاڵ بەپالنێك كوژراوە‪ .‬سەمرا ئۆزاڵ بەتەلەفۆن‬ ‫بەش����داری لەبەرنامەی (ئۆاڵی هەبەر)ی كەناڵی ‪ T‬كرد و‬ ‫گوتی‪« :‬س����ەر لەبەیانییەك ئێمە خەریك����ی ئامادەكردنی‬ ‫نانی بەیانی بووین‪ ،‬توگوت لەپڕێكدا كەوتە س����ەر ئەرزەوە‪.‬‬ ‫بەگوێ����رەی لێكدانەوەی م����ن‪ ،‬ئێوارەی پێش����تووتر پێش‬ ‫ئەوەی گیان لەدەس����تبدات‪ ،‬بەشێوەك لەشێوەكان ژەهریان‬ ‫خس����تبووە نێو خواردن و خواردنەوەك����ەی ئەو‪ ،‬بۆیە هیچ‬ ‫گومانێكم����ان نییە لەوەی كە ئ����ەو بەپالنێك كوژراوە‪ .‬من‬ ‫هەندێ زانیاری و دۆكیومێنتم لەژێر دەستدا هەیە‪ .‬هەروەها‬ ‫لەبارەی گومانبارەكانیش����ەوە هەندێ شت دەزانم‪ ،‬بەاڵم من‬ ‫ئەو شتانە لەكاتی خۆیدا ئاشكرا دەكەم»‪.‬‬ ‫س����ەمرا ئ����ۆزاڵ لەبەرنامەكەدا ئەوەش����ی روونكردەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئ����ەو جارێكیان چووبووە دیاربەك����ر‪ ،‬خەڵكی ئەو ناوچەیە‬ ‫زۆر بەگەرم����ی پێش����وازیان لێكردب����وو و پێیانگوتبوو كە‬ ‫ئ����ەوان دەیان����ەوێ پەیكەرێكی بۆ دروس����تبكەن‪ .‬هەروەها‬ ‫لەبەرنامەك����ەدا كارمەندێكی ماردینی و دۆس����تی بنەماڵەی‬

‫دوای ‪16‬ساڵ گویل و ئەردۆگان درێژە بەسیاسەتی ئــ‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫و گیان لەدەستدانی‬ ‫ئ����ۆزاڵ بەناوی د‪ .‬زەین����ەل عابدین ئ����ەردەم رایگەیاند كە‬ ‫لەكاتی رووداوەكە بۆ پش����كنین خوێنیان لەئۆزاڵ وەرگرت‬ ‫بۆئ����ەوەی بزانن چۆن مردووە‪ ،‬بەاڵم كاتێك داوای ئەنجامی‬ ‫پش����كنینەكەیان كردووە‪ ،‬پێیان ڕاگەیاندوون كە خوێنەكە‬ ‫لەشووش����ەیەكدا بووە و كەوتۆتە س����ەر ئەرز و ش����كاوە‪.‬‬ ‫لەمبارەیەوە ئ����ەردەم گوتی‪« :‬لەم رووداوەدا دەركەوت كە‬ ‫هەندێ كەس موداخەلەیان كردبوو»‪.‬‬ ‫«دەزانم كێ ئۆزاڵی كوشتووە»‬ ‫س����ەرۆكی پێش����ووی دەزگا هەواڵگری بەرگ����ری توركیا‬ ‫بولەن����ت ئۆراكۆغڵ����و دوای ئ����ەوەی لەبارەی‬ ‫رێكخستنە شاراوەكانی دەوڵەتی توركیا بۆ‬ ‫دژایەتیكردنی گەلی كورد و دیموكراسی‬ ‫زنجی����رە لێدوانێكی سەرنجڕاكێش����ی‬ ‫باڵوك����ردەوە‪ ،‬بەڕۆژنام����ەی (یەنی‬ ‫ش����ەفەق)ی توركی راگەیاندووە‪ ،‬كە‬ ‫ئ����ەو دەزگای����ەی تیرۆركردنی ئۆزاڵی‬ ‫ئەنجام����داوە كەس����ێكی پایەب����ەرزی‬ ‫دەوڵەتی لەپشتدابووە‪.‬‬ ‫بولەنت ئۆراكۆغڵو دەڵێت ئەوەی ئەو كارەی‬ ‫رێكخست پایەبەرزێكی دەوڵەت بوو‪ ،‬ناوەكەشی‬ ‫دەزانم‪ .‬دوای ئەوەی هەریەك لە (عابدی ئیپەكچی‪،‬‬ ‫مونجو و ئۆزاڵ) دۆسێیەكی نهێنیان‬ ‫لەب����ارەی پەكەك����ە‬ ‫خوێندەوە كوژران‪.‬‬ ‫ئۆراكۆغڵو پێداگری‬ ‫لەسەر ئەوە دەكات‬ ‫كە خوالێخۆشبوو‬ ‫تورگ���وت ئۆزاڵ‬ ‫بە پی�ل�ا ن‬ ‫كوژراوە‪ ،‬ئەو‬ ‫كە سە ی‬ ‫ئە و‬

‫كارەش���ی رێكخستووە كەسێكی زۆر پایەبەرزە لەنێو دەوڵەتدا‪ .‬گوتی‪( :‬عابدی ئیپەكچی‪،‬‬ ‫ئەشرەف بەدلیسی و تورگوت ئۆزاڵ) دۆسیەكی نهێنی و دزراویان لەبارەی پێوەندی دەوڵەت‬ ‫و پەكەك���ە خوێندەوە‪ ،‬دواتر كوژران‪ .‬لەس���ەرەتادا عابدی ئیپەكچ���ی كوژرا‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫سەرەتا دۆسێكە گەیشتە دەس���تی ئەو‪ ،‬لەوەرگرتنی دۆسیەكەدا رێكخستنەكانی دەوڵەت‬ ‫هەواڵیان بەدەستگەیش���ت‪ .‬دوای ئەوەی دۆس���یەكەی پێ���دەگات نوێنەرایەتی هەواڵگری‬ ‫ئەمریكا لەئەنقەرە پرس���یاری ئەم دۆس���یەیەی رێكخس���تنی دەوڵەتیان لێكردوون‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوەی عابدی ئیپەكچی زانیارییەكانی نێو دۆس���ییەكەی ئاش���كراكردووە‪ ،‬لەماوەیەكی زۆر‬ ‫كورتدا دەكوژرێت‪ .‬بولەنت ئۆراكۆغڵو روونیشیكردەوە‪ ،‬كە پێش كوشتنی مونجو بە ‪ 3‬رۆژ‬ ‫دۆسێیەكی لەمشێوەیەی بەدەستگەیش���تبوو‪ .‬مونجو بەدوای ئۆزاڵدا گەڕابوو‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئەوكاتە پێین���اگات‪ ،‬بۆیە «ئۆزاڵ تەلەفۆن بۆ ژەنڕاڵ ئەش���رەف‬ ‫بەدلیس���ی دەكات و زانی���اری لەبارەی ئەم دۆس���ێیە پێڕادەگەیەنێت‪.‬‬ ‫ئۆراكۆغڵو لەو بڕوایەدایە دوای سێ رۆژ قسەكردن لەنێوان ئەشرەف‬ ‫بەدلیسی و مونجو‪ ،‬لەهێرشێكی نارجۆكیدا مونجو دەكوژرێت‪ .‬دوای‬ ‫ماوەیەكی كەمیش لەكوش���تنی مونجو فڕۆكەكەی ژەنڕاڵ ئەشرەف‬ ‫بەدلیس���ی تەقیی���ەوە و ئەوی���ش غافڵكوژكرا‪ .‬هەروەك باس���ی‬ ‫لەوەش���كرد‪ ،‬كە مانێگ دوای رووداوی كوشتنی ژەنڕاڵ ئەشرەف‬ ‫بەدلیسی‪ ،‬ئۆزاڵ لەكۆشكی چانقایا (جەڵتەی دڵ) لێیداوە و دواتر‬ ‫ژیانی لەدەستداوە‪.‬‬ ‫ئۆراكۆغڵو بانگەش���ەی ئەوە دەكات كە ئ���ۆزاڵ لەالیەن كۆنتر‬ ‫گەریالوە ك���وژراوە‪ ،‬ئەوەی ئەم كارەش���ی رێكخس���تووە‬ ‫بەرپرس���یارێتییەكی گ���ەورەی لەئەس���تۆدایە‪.‬‬ ‫هەرچەن���دە زۆر داوای���ان‬ ‫لێك���ردووە ن���اوی ئەو‬ ‫كەسە ئاشكرا بكات‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم دەڵێ���ت‪:‬‬ ‫«لەگەڵ ئەوەی‬ ‫م���ن ناوەك���ە‬ ‫دەزانم بەاڵم‬ ‫نا تو ا ن���م‬ ‫بیڵێم»‪.‬‬

‫ـــۆزاڵ دەدەن بۆ كرانەوەی توركیا بەڕووی كورد‬

‫‪87‬‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫عەالئەدین فورات‪ ،‬كۆنە پەرلەمانتار و سیاسەتوان‪ ،‬كوردێكی هەرێمی سەرحەدی باكووری كوردستانە‪،‬‬ ‫وەك دەڵێ ئێمە لەئەنجامی سیاس���ەتی ‪ 80‬ساڵەی رابردوو زۆر ش���تیان لەو هەرێمە لەدەستداوە‪،‬‬ ‫بەهۆی سیاسەتی توركیا لەڕابردوودا قسەكردنی بەزمانی كوردی قەدەخەبووە تا سەردەمی تۆرگۆت‬ ‫ئۆزال‪ .‬لەس���ەردەمی كودەتای س���ەربازیدا كەنعان ئەڤرەن یاسایەكی دەرچوو‪ ،‬ئەگەر هەر كەسێك‬ ‫بەزمانێكی بیانی جگە لەزمانی توركی قس���ەی بكردایە‪ ،‬ئەوا س���زا دەدرا‪ ،‬سزاكەش لە ‪ 6‬مانگ تا‬ ‫ساڵێك زیندانی لەگەڵدابوو‪ .‬لەمبارەیەوە عەالئەدەین فورات رووداوێكمان بۆ دەگێڕێتەوە‪ ،‬پیرەژنێكی‬ ‫تەمەن ‪ 75‬ساڵی دەچێتە دادگای دیاربەكر‪ ،‬لەبەرئەوەی «تاوانی ئەنجامداوە» و لەدژی یاسایەكی‬ ‫دەوڵەت وەس���تاوە‪ ،‬لەكاتی وەرگرتنی ئیفادەی ژنەكە لەبەرئەوەی توركی نازانێت بۆئەوەی بەرگری‬ ‫لەخۆی بكات بەناچاری داوا دەكات بەكوردی قس���ەبكات‪ ،‬داواكاری گش���تی قسەكردنی ئەم ژنەی‬ ‫بەزمان���ی كوردی بەتاوان ئەژماركرد‪ .‬ئەوكات تورگوت ئۆزال س���ەرۆكوەزیرانی توركیا بوو‪ ،‬نزیكەی‬ ‫(‪ )70-60‬پەرلەمانتاری كورد لەتوركیا هەبوون‪ ،‬كە بەس���ەر تەواوی پارتە سیاس���ییەكاندا دابەش‬ ‫بب���وون‪ ،‬ئەوكات ئۆزال بەدوای ئەم مەس���ەلەیەداچوو‪ ،‬لەئەنجامدا بڕیاریدا قەدەخە لەس���ەر زمانی‬ ‫كوردی هەڵبگرێت‪ .‬ئۆزاڵ گوتی بۆ واڵتێكی وەك توركیا ش���ەرمێكی گەورەیە یاسایەكی لەمجۆرەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بۆیە بڕیاری هەڵوەش���اندنەوەی یاساكەیدا‪ .‬ئەم هەنگاوی خوالێخۆشبوو ئۆزاڵ بووە مایەی‬ ‫خۆش���حاڵی گەلی كورد و بەمەش ئاس���ۆیەكی روون���اك لەتوركیا بەدیارك���ەوت‪ ،‬دوای ئەوە ئۆزال‬ ‫بڕیاریدا گۆرانی و قس���ەكردن بەزمانی كوردی ئازاد بكرێ‪ .‬عەالئەدین دەڵێت ئەوكاتە ئێمە لەئۆزال‬ ‫تێگەیشتین كە سەركردەیەكی چەندە بوێر و دیموكراتخوازە‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەی عەالئەددین فورات س���ااڵنێكی زۆر دۆس���ت و هاوڕێی تایبەتی ئۆزاڵ بووە و لەدەورانی‬ ‫ئەویشدا پەرلەمانتار بووە‪ ،‬بۆیە بەهاوكاری بنەماڵەی ئۆزاڵ و ژمارەیەك لەدۆست و هاوڕێكانی ئۆزاڵ‬ ‫بڕیاری دامەزراندنی فۆنداس���یۆنێك بەناوی (وەقفی ئۆزاڵ) لەئەنقەرە دەدەن‪ ،‬بۆئەوەی پەیامەكانی‬ ‫ئ���ۆزاڵ لەنێو هاوواڵتیانی توركیادا بەزیندوویی رابگرن‪ ،‬بڕیاریش���ە لەس���اڵی داهاتوودا زانكۆیەكی‬ ‫تایبەت بەناوی ئۆزاڵ لەئەنقەرە بكەنەوە‪ .‬ئێمە لەدەرفەتێكدا لەئەنقەرە س���ەردانی بارەگانی وەقفی‬ ‫ناوبراومان كرد و چەند پرسێكی تایبەتمان لەبارەی ژیانی ئۆزاڵ و چیرۆكەكانی مردنی و كاریگەری‬ ‫قۆناخی ئۆزال بەسەر قۆناخی ئەردۆگان لەگەڵ تاوتوێكرد‪.‬‬

‫>>>‬

‫ئۆزاڵ هاوسۆزی‬ ‫لەگەڵ كورد‬ ‫زۆر بەهێز بوو‪،‬‬ ‫دەیگوت داپیرم‬ ‫كوردە‪ ،‬واتە نیوەم‬ ‫كورد و نیوەكەی‬ ‫ترم توركە‬

‫‪88‬‬

‫‪ ‬سەرەتا دەمانەوێ بگەڕێینەوە دەورانی توگوت‬ ‫ئۆزاڵ‪ ،‬دەكرێ باس����ی گرنگترین گۆڕانكارییەكانی‬ ‫س����ەردەمی خوالێخۆش����بوو س����ەرۆك ئ����ۆزاڵ بۆ‬ ‫خوێنەرانی كورد لەباشووری كوردستان بكەیت؟‬ ‫عەلمانییەت����ی توركیا لەعەلمانییەتی س����ەردەمی‬ ‫بێزەنتییەكان دەچێت‪ ،‬واتە ئایین ناتوانێت دەست‬ ‫لەكاروب����اری دەوڵ����ەت وەربدات‪ ،‬ب����ەاڵم لەتوركیا‬ ‫دەوڵەت بەهەموو ش����ێوەیەك دەس����ت لەكاروباری‬ ‫ئایی����ن وەربدات‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬نابێت كچ س����ەرپۆش‬ ‫بەكاربهێنن بەتایبەتی لە قۆناخی زانكۆدا‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫لەس����ەردەمی دەس����ەاڵتدارێتی ‪ AKP‬دا هەندێ‬ ‫گۆڕان����كاری ك����راون‪ ،‬هەروەك س����ەرۆك ئۆزاڵیش‬ ‫هەوڵی����دا هەندێ گۆڕانكاری بكات‪ ،‬بەاڵم یاس����ا و‬ ‫دەستوور رێگایان پێنەدا‪ ،‬بەتایبەت باڵی سەربازی‬ ‫ملیان بۆ ئەمجۆرە گۆڕانكاریانە نەدەدا‪ .‬ئێس����تاش‬

‫موسڵمانان لەتوركیا بۆ ئەوەی بەدڵ و دەروونێكی‬ ‫پاكەوە پەیڕەوی ئایینەكەی����ان بكەن‪ ،‬رووبەڕووی‬ ‫تەنگوچەڵەمە دەبنەوە‪ ،‬واتە لەم رووەوە سەربەخۆ‬ ‫نی����ن و ژێردەس����تن‪ .‬لەكاتێك����دا عەلمانییەت هیچ‬ ‫پەیوەندی بەكارهێنانی سەرپۆشەوە نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫گەوهەری عەلمانییەت دەڵێ پێویستە ئایین لەڕێی‬ ‫خۆی و سیاسەتیش لەڕێی خۆی‪ ،‬واتە عەلمانییەت‬ ‫چەترێكە بۆ پاراس����تنی هەموو ئایین و كولتوور و‬ ‫ئایدیۆلۆژیا و بی����روڕا جیاوازەكان‪ .‬لێرەدا دەمەوێ‬ ‫بڵێ����م‪ ،‬قەدەخ����ەكاری توركیا تەنی����ا كوردەكانی‬ ‫نەگرتۆت����ەوە‪ ،‬وات����ە تەنیا رووبەڕووی یاس����اكانی‬ ‫توركی����ا نەبوونەت����ەوە‪ ،‬بەڵكو یاس����اكانی توركیا‬ ‫لەبوارەكانی ئایینی و موس����ڵمانێتی و چەپەكانی‬ ‫توركیاش����ی گرتەوە‪ ،‬بەتایبەت یاسای ‪ 141‬لەدژی‬ ‫چەپەكان دەرچوو‪ ،‬سزاكەشی ‪ 3‬ساڵ زیندانی بوو‪.‬‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫سەرەتای ئەم كرانەوەیە‬ ‫لەسەردەمی ئۆزال‬ ‫دەستی پێكرد‬

‫وتوێژی توركیاناسی لەگەڵ عەالئەدین فورات سەرۆكی وەقفی ئۆزاڵ لەئەنقەرە‬

‫‪89‬‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫>>>‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫لەسەردەمی ئۆزال‬ ‫بۆ یەكەمجار‬ ‫قەدەخە لەسەر‬ ‫بەكارهێنانی‬ ‫زمانی كوردی‬ ‫هەڵگیرا‬

‫‪90‬‬

‫هەروەها یاس����ای ‪ 163‬لەدژی س����وود بوو‪ ،‬ئەوەی‬ ‫بەدەنگێكی بەرزی بیگوتایە س����وود حەرامە‪ ،‬وەكو‬ ‫ئەوەی دژی یاسا وەس����تابێت‪ ،‬سزا دەدرا‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەم یاسایانە لەسەردەمی ئۆزاڵ هەڵگیران‪.‬‬ ‫دوای ئ����ەوەی ئ����ۆزال ئ����ەم گۆڕانكارییانەی كرد‪،‬‬ ‫ئەمج����ارە لەرووی ئابوورییەوە سیس����تمی لیبراڵی‬ ‫پەیڕەوكرد‪ ،‬رۆڵی دەوڵەت����ی هەندێ كەمكردەوە‪،‬‬ ‫ئۆزال لەبواری ئازادی تاكەكەس و مافەكانی مرۆڤدا‬ ‫هەنگاوی باش����ی هەڵگرت‪ ،‬ل����ەڕووی ئابوورییەوە‬ ‫ئ����ۆزال لەگ����ەڵ ریالیزەكردنی سیس����تمی لیبراڵی‬ ‫لەچەندین بواردا پێش����كەوتنی بەرچاوی خوڵقاند‪.‬‬ ‫خاڵێكی دیكە‪ ،‬ك����ە زۆر جێی بایەخی ئۆزال بوو‪،‬‬ ‫بەرەو پێشبردنی پەیوەندییەكان بوو لەگەڵ واڵتانی‬ ‫دراوسێ و واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوین و موسڵمانان‪.‬‬ ‫ه����ەروەك دەزانین پێش����تر پەیوەندییەكانی نێوان‬ ‫توركیا و س����وریا ئاڵۆز بوو‪ ،‬لەگەڵ عێراق و ئێران‬ ‫پەیوەندیی����ەكان زۆر گەرم نەب����وون‪ .‬توركیا خۆی‬ ‫دیوارێكی دەروونی دروستكردبوو‪ ،‬بەردەوام خۆی‬ ‫لەجیهانی موسڵمانان دووردەخستەوە‪ ،‬زیاتر حەزی‬ ‫دەكرد روو لەئەوروپا و رۆژئاوا بكات‪ ،‬ئامادە نەبوو‬ ‫لەگ����ەڵ واڵتانی ئیس��ل�امی پەیوەندی س����ازبكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوكاتەی ئ����ۆزال هات‪ ،‬گوتی‪ :‬نەخێر‪ ،‬ئێمە‬ ‫پەیوەندیمان لەگەڵ واڵتانی دەرودراوس����ێ ئاسایی‬ ‫دەكەینەوە‪ ،‬هیچ نەبێ كێش����ە لەنێ����وان توركیا و‬ ‫واڵتانی ئیسالمی دروس����تناكەین‪ .‬لەبەرئەوە ئۆزال‬ ‫بایەخێكی زۆری بەم مەسەلەیەدا‪ ،‬هەروەك ئەمڕۆ‬ ‫دەبینین ‪ AKP‬درێژە بەهەمان سیاسەت دەدات‪،‬‬ ‫لەئەنجامیش����دا ئەمڕۆ پێوەندییەكان لەگەڵ یۆنان‪،‬‬ ‫ئەرمینی����ا‪ ،‬بولگاری����ا و واڵتانی ئاس����یای ناوین و‬ ‫دەریای رەش ئاسایی بوونەتەوە‪ ،‬هەروەها لەنێوان‬ ‫توركیاو سوریا ڤیزا نەماوە‪ ،‬چاوەڕێ دەكرێت لەگەڵ‬ ‫عێراقیش����دا لەئایندەیەكی نزیكدا ڤیزا هەڵبگیرێت‪.‬‬ ‫هەروەك چاوەڕێدەك����رێ لەچەند مانگی داهاتوودا‬ ‫پێوەندیی����ە دیپلۆماس����ییەكان لەگ����ەڵ حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردس����تان بچێت����ە قۆناخێكی گرنگتر و‬ ‫كۆنس����وڵخانەیەكی گش����تی لەهەولێ����ر بكرێتەوە‪.‬‬ ‫دەتوانم بڵێم‪ ،‬ئەو هەنگاوانەی ئێس����تا لەسەردەمی‬ ‫ئۆزاڵ����ەوە بناخەی بۆ دانرا و هەوڵی بۆ خرایەگەڕ‪.‬‬ ‫بۆیە س����ەرەتای ئەم كرانەوەیە لەسەردەمی ئۆزال‬ ‫دەستی پێكرد‪.‬‬ ‫ئۆزاڵ دەیگوت تا دەگەینە ئاشتییەكی هەمیشەیی‬ ‫و بنبڕكردنی توندوتیژی و ئازادی رادەربڕین ملكەچ‬ ‫نابی����ن‪ ،‬بەاڵم دواتر مەرگ رێگ����ەی نەدا كارەكانی‬ ‫تەواوبكات‪ ،‬ئێستاش دەسەاڵتدارانی ‪ AKP‬درێژە‬

‫بەم پەیامەی ئۆزاڵ دەدەن و ئەو دەس����كەوتانەیان‬ ‫بەرەو پێشبردووە‪.‬‬ ‫‪ ‬واتە ئێوە لەو بڕوایەدان‪ ،‬ئەم رەوشەی ئێستا‬ ‫بەرهەمی سەردەمی سەرۆك ئۆزالە؟‬ ‫ بەڵێ‪ ،‬ئەم هەنگاوانە لەسەردەمی ئۆزال دەستی‬‫پێك����رد‪ ،‬ب����ەاڵم لەبەرئەوەی كۆچ����ی دوایی كرد‪،‬‬ ‫پرۆژەكەی ت����ەواو نەبوو‪ .‬ئەو كاریگەری لەس����ەر‬ ‫پێڤاژۆی ئێستا گەلێ زۆرە‪ ،‬لەبەرئەوەی لەسەردەمی‬ ‫ئۆزال بۆ یەكەمجار قەدەخە لەس����ەر بەكارهێنانی‬ ‫زمانی كوردی هەڵگیرا و لەگەڵ ئەوەدابوو رۆژنامە‬ ‫و تەلەڤزیۆن بەزمانی كوردی بكرێنەوە‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫لەس����ەردەمی ئۆزال تەلەڤزیۆن����ی گاپ دامەزراوە‪،‬‬ ‫چەندینجار لەپەرلەم����ان لەبەرامبەر پەرلەمانتاران‬ ‫دەیگوت لەداهاتوو پێوسیتە تەلەڤزیۆنی كوردیش‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم لەدوای مردنی ئەم تەلەڤزیۆنە بەزمانی‬ ‫كوردی پەخشی دەس����ت پێنەكرد‪ ،‬بەڵكو بەزمانی‬ ‫توركی‪-‬عوسمانییەكان‪ -‬دەستی بەپەخشكرد‪.‬‬ ‫‪ ‬س����ەرۆك ئۆزاڵ نوێنەرایەتی پارتی نیشتمانی‬ ‫دایك (‪)ANAP‬ی دەكرد‪ ،‬ئایا لەنێو ‪ANAP‬‬ ‫و سوپادا كەسانی نەژادپەرست و ستاتۆپارێز چۆن‬ ‫دژایەتی پرۆژەكەی ئۆزالیان دەكرد؟‬ ‫ هەروەك چۆن ئێستا نەژاپەرست و فاشیستەكان‬‫ل����ەدژی ئەردۆغ����ان دەوەس����تن‪ ،‬ئەوكاتی����ش‬ ‫بەهەمانش����ێوە بوو‪ ،‬لەدژی ئ����ۆزال كاریان دەكرد‪،‬‬ ‫هەروەها دەیانگوت ئۆزال كەسێكی خائینە‪ ،‬زەرەر‬ ‫بەتوركیا دەگەیەنێت‪ .‬بۆیە لەدژی ئۆزال هەڵمەتێكی‬ ‫پروپاگەندەی فراوانیان دەس����تپێكردبوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەیانگ����وت قەڵەمەكەی چانقای����ا دژی هەژاران و‬ ‫كرێكاران����ە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدا ئۆزال كەس����ێكی زۆر‬ ‫س����ادەبوو و رێبازەك����ەی لەپێن����اوی بەرژەوەندی‬ ‫گشتیدا بوو‪.‬‬ ‫‪ ‬ل����ەدوای ش����ەڕی یەكەمی كەن����داو‪ ،‬كاتێك‬ ‫سەددام وەكو تۆڵەسەندنەوە هێرشێكی بەرفراوانی‬ ‫كردە سەر هەرێمی كوردس����تان و ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لەكوردەكان ئاوارەی س����ەر س����نوورەكانی توركیا‬ ‫بوون‪ ،‬كە بەك����ۆڕەوە ملیۆنییەكەی كوردی عێراق‬ ‫ناودەب����رێ‪ ،‬نزیك����ەی ‪ 500‬ه����ەزار ك����ورد روویان‬ ‫لەسنووری توركیا كرد‪ ،‬ئایا ئۆزاڵ چ رۆڵێكی بینی‬ ‫لەپەڕینەوەی ئاوارە كوردەكان بۆ نێو توركیا؟‬ ‫ ئەوس����ا س����ەرۆك وەزیران و س����ەرۆك ئەركانی‬‫س����وپای توركیا دۆغ����ان گورەی����ش رێگایان نەدا‬ ‫ئ����اوارەكان بپەڕن����ەوە نێو خاك����ی توركیا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەكات����ی گەڕان����ەوەی ئ����ۆزال ل����ەدەرەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سەرۆكوەزیر و سەرۆك ئەركان كۆبۆوە‪ ،‬گوتی ئێوە‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫دەتانەوێ ئەمانە بك����وژن‪ ،‬بەاڵم دەبێ چاك بزانن‬ ‫لەس����ەردەمی حوكمڕانی ئێمەدا نابێت هیچ كارێكی‬ ‫دژی مرۆڤایەت����ی بكرێت‪ ،‬بەم����ەش رێگای ئاویان‬ ‫كردەوە‪ ،‬هەروەها ئۆزال گوتی من لەگەڵ ئەمەریكا‬ ‫و ئەوروپا هەوڵ����دەدەم بۆ ئەوەی رێگاچارەیەكیان‬ ‫بۆ بدۆزینەوە‪ .‬دوای ئاسایبوونەوەی بارودۆخەكە‪،‬‬ ‫بەراس����پاردەی ئ����ۆزال كۆمەڵ����ەی ماف����ی مرۆڤ‬ ‫لەتوركی����ا لەگ����ەڵ دەستنیش����انكردنی وەزیرێكی‬ ‫دەوڵەت س����ەردانی چادرگ����ەی ئاوارەكانیان كرد‬ ‫ب����ۆ ئەوەی پالنێ����ك دابڕێژن بۆ چارەس����ەركردنی‬ ‫رەوش����ی پەناخ����وازە ك����وردەكان‪ ،‬دوای ئ����ەوەی‬ ‫س����ەرجەم رێگاكان كرانەوە‪ ،‬بەه����اوكاری هەموو‬ ‫الیەك‪ ،‬لەوانە هاوكاری ش����ارەوانییەكان و خەڵكی‬ ‫باكوور پێداویس����تی گرنگیان بۆ كۆكردنەوە‪ ،‬دواتر‬ ‫لەشارەكانی موش‪ ،‬ماردین و دیاربەكر كامپیان بۆ‬ ‫دروستكردن‪ .‬لێرەوە دەمەوێ بڵێم‪ ،‬ئۆزال یارمەتی‬ ‫و كۆمەك����ی زۆری كوردەكانی باش����ووری كردووە‪،‬‬ ‫هەروەها دواتر لەگەڵ س����ەرۆك مەسعود بارزانی و‬ ‫مام جەالل تاڵەبانی بەتەلەفۆن دیداری راستەوخۆی‬ ‫ئەنجامدا‪ ،‬پاش����ان ئۆزال لەگەڵ سەرۆكی ئەمەریكا‬ ‫بوش‪-‬ی باوك قس����ەی كرد و رۆڵێكی گرنگی گێڕا‬ ‫لەدەرخس����تنی بڕیاری دامەزراندنی نەوای ئارام و‬ ‫دیاریكردنی هێڵی ‪ 36‬بۆ كوردەكانی باشوور لەدژی‬ ‫فڕۆكە جەنگییەكانی سوپای عێراق هێڵی‪.‬‬ ‫‪ ‬ئ����ۆزاڵ پرۆژەیەك����ی تایبەت����ی ب����ۆ هەرێمی‬ ‫كوردستانی عێراق هەبوو؟‬ ‫ ئ����ۆزال لەگ����ەڵ ئەوەدابوو‪ ،‬پەیوەن����دی لەگەڵ‬‫ئۆپۆزس����یۆنی عێراق باش����بێت‪ ،‬هەروەها داوای‬ ‫فیدراڵی بۆ كورد و توركەكان دەكرد‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئ����ەوكات مام جەالل‬ ‫زۆرجار س����ەردانی‬ ‫ئۆزاڵی كرد‪ ،‬ئۆزاڵ‬ ‫دەیگوت ئێوە‬ ‫داوای‬ ‫فید ر ا ڵی‬

‫لەعەرەب����ەكان دەكەن‪ ،‬ئاس����اییە ئەگ����ەر لەگەڵ‬ ‫توركی����اش لەچوارچێوەی فیدراڵ����دا پەیوەندیتان‬ ‫هەبێت‪ .‬ئەو دەیویس����ت لەچوارچێ����وەی توركیادا‬ ‫دەوڵەتێكی فیدراڵی لەگەڵ باش����ووری كرودستان‬ ‫و هەرێمی نەخش����ەوان (ئازەربایجان) و باكووری‬ ‫قوبرس دروستبكەین‪ ،‬ئەم هەرێمانە لەنێو خۆیاندا‬ ‫س����ەربەخۆ بن‪ ،‬بەاڵم لەدەرەوە هەموو لەسیاسەی‬ ‫سیستمێكی فیدراڵیدا لەگەڵ یەكتری بژین‪ ،‬لەمێشكی‬ ‫ئۆزالدا مافی فیدراڵیزم بۆ هەموو كوردەكان هەبوو‪.‬‬ ‫هەروەها ئ����ۆزاڵ خوازیاری ئەوەب����وو فیدراڵی بۆ‬ ‫كوردەكانی باكوور لەچوارچێوەی دابەشكردنیان بۆ‬ ‫سەر سێ هەرێمی سەربەخۆ رێكبخات‪ .‬لەبەرامبەردا‬ ‫دژایەتی ئۆزال لە لوتكەدابوو‪ ،‬دەیانگوت كەمالیزم‬ ‫وا ناڵێ����ت‪ ،‬ئ����ەم پرۆژەیە توركیا دابەش����دەكات‪،‬‬ ‫دەس����تووری توركیا بەمشێوەیە نییە‪ ،‬ئەمە لەدژی‬ ‫دەس����توورە‪ ،‬بۆیە ئۆزال نەیتوانی وەك پێویس����ت‬ ‫بەرەو پێش����بچێت‪ ،‬ناچار بوو بۆ دواوە گەڕایەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دوای ئەوەی هەستیكرد لە توانایدا نییە‬ ‫دژایەتی ئەم هەموو هێزانە بكات‪.‬‬ ‫ئۆزال لەبواری ئابووریش����دا‪ ،‬كاریدەكرد بۆ ئەوەی‬ ‫لەنێوان عێراق و توركیا جگە لەدەروازەی سنووری‬ ‫خابوورو دوو دەروازەی دیكە بكرێتەوە بەمەبەستی‬ ‫فراوانكردن����ی ئاس����تی پەیوەندیی����ە ئاب����ووری و‬ ‫بازرگانییەكان‪ ،‬هەروەها ئ����ۆزاڵ لەگەڵ ئەوەدابوو‬ ‫رێگاكانی هاتوچۆی هێڵی ش����ەمەندەفەر و گەشتی‬ ‫فڕۆك����ە رێكبخرێ����ت و زیاتر بكرێن‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی لەئەنجامی بازرگانی‬ ‫و هاتوچۆی زیادە بەرژەوەندی‬ ‫هاوب����ەش و ئاش����تی لەنێوان‬ ‫هەردووال بەرەو پێشدەچێت‪.‬‬ ‫هەروەه����ا ئۆزال دەیویس����ت‬ ‫لەباش����وور زانك����ۆ‬ ‫و قوتابخان����ەی‬ ‫پێش����كە و تو و‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫ئۆزال لەگەڵ‬ ‫سەرۆكی ئەمەریكا‬ ‫بوش‪-‬ی باوك‬ ‫قسەی كرد و‬ ‫رۆڵێكی گرنگی‬ ‫گێڕا لەدەرخستنی‬ ‫بڕیاری‬ ‫دامەزراندنی‬ ‫نەوای ئارام و‬ ‫دیاریكردنی‬ ‫هێڵی ‪ 36‬بۆ‬ ‫كوردەكانی باشوور‬ ‫لەدژی فڕۆكە‬ ‫جەنگییەكانی‬ ‫سوپای عێراق‬

‫‪91‬‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪92‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫بكرێتەوە و كەس لەمافی خوێندن بێبەش نەبێت‪.‬‬ ‫سوود لەئەزموونی یەكتری وەربگرین‪ .‬جگە لەوەی‬ ‫ئ����ۆزال لەگ����ەڵ ئەوەدابوو ئاڵوگ����ۆڕی بازرگانی و‬ ‫س����ەرمایەگوزاری لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەرەو‬ ‫پێشببات‪ ،‬هەروەها ئەو بڕە كارەبایەی كە بۆ شاری‬ ‫دهۆك دەچێت لەس����ەردەمی ئ����ۆزال دابینكراوە‪.‬‬ ‫هەر بۆی����ە داخوازییەكانی ئۆزال ئەمڕۆ وردە وردە‬ ‫دێنەدی‪.‬‬ ‫‪ ‬ئ����ەوكات لەنێ����وان ئۆزاڵ و س����ەركردەكانی‬ ‫كوردستانی عێراق ترافیكێكی دیپلۆماسی بەردەوام‬ ‫لەئاراداب����وو‪ ،‬لێ����رەدا دەمەوێ بپرس����م‪ ،‬ئۆزال چ‬ ‫پرۆژەیەكی هەبوو بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی‬ ‫توركیا لەگ����ەڵ هەرێمی كوردس����تان لەبوارەكانی‬ ‫سیاسی و كولتووریدا؟‬ ‫ پێش ئەوەی ئۆزال ببێتە سەرۆك كۆمار بەگشتی‬‫لەتوركیا لەرووی نەتەوەییەوە بەچاوێكی دوژمنكارانە‬ ‫س����ەیری بارزانی دەكرا‪ ،‬بەاڵم دوای ئەوەی ئۆزال‬ ‫بووە س����ەرۆك كۆمار ئەو ه����زر و تێڕوانینە باوەی‬ ‫نەهێش����ت‪ ،‬گوتی وانییە‪ .‬ئەوانە تیرۆریس����ت نین‪،‬‬ ‫بەڵك����و داوای مافە بنچینەییەكان����ی گەلی خۆیان‬ ‫دەك����ەن‪ ،‬لەبەرئەمەش ئۆزال بانگهێش����تی بارزانی‬ ‫كرد‪ ،‬سەرەتا ئۆزاڵ هەندێ رۆژنامەنووسی رەوانەی‬ ‫هەرێمی كوردس����تان كرد‪ ،‬دواتر لەرێگەی كەسانی‬ ‫وەك����و جەنگیز چان����دار و ش����ەرەفەددین ئەلچی‬ ‫كەناڵێك����ی پەیوەندی لەگەڵ كوردس����تانی عێراق‬ ‫دۆزییەوە‪ ،‬دواتر ئەش����رەف بەدلیسی و ژمارەیەك‬ ‫پلەداری س����ەربازی كە ئاشتیخواز بوون‪ ،‬سەردانی‬ ‫مام جەالل و سەرۆك بارزانیان كرد‪ .‬دوای ژمارەیەك‬ ‫دیدار‪ ،‬بەڕێزان تاڵەبانی و بارزانی سەردانی ئۆزاڵ‪-‬‬ ‫یان كرد‪ ،‬ئامانجی ئۆزال ئەوە بوو كێش����ەی كورد‬ ‫چارەس����ەربكرێت‪ ،‬هەروەها ئۆزال بەڵێنیدا كێشەی‬ ‫كوردەكانی باكوور س����ەرەتا لەڕووی كولتوورییەوە‬ ‫چارەس����ەربكات‪( .‬لەوان����ە ئازادكردن����ی زم����ان‪،‬‬ ‫تەلەڤزیۆن و خوێندنی كوردی) بەاڵم ئەو فشارێكی‬ ‫زۆری لەسەر بوو‪ ،‬بەسەركردە كوردەكانی باشووری‬ ‫گ����وت بۆ ئەوەی دەرفەتی كاركردنم زیاتر بێت داوا‬ ‫لە (‪ )PKK‬بكەن ش����ەڕ رابگرێت و ئاگربەس����ت‬ ‫رابگەیەنێ����ت‪ ،‬مام جەالل توانی ‪ PKK‬بگەیەنێتە‬ ‫ئ����ەو بڕوایەی كە ئاگربەس����تێك رابگەیەنێت‪ ،‬ئەم‬ ‫ئاگربەستە لە توركیا كەشێكی ئیجابی دروستكرد‪.‬‬ ‫ئ����ۆزال ئەوكات باس����ی ئەو دەرفەتان����ەی دەكرد‪،‬‬ ‫ل����ەڕووی ئابوورییەوە ئەگەر ش����ەڕ نەبێت‪ ،‬پارەی‬ ‫دەوڵەت بۆ چەك كڕین و وێرانكاری ناڕوات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بۆ ئاوەدانكردنەوەی واڵت خەرجدەكرێت‪ .‬بەتایبەتی‬

‫لەباكووری كوردس����تان لەدژی ئۆزال و پرۆژەكەی‬ ‫كەسانی نەیار زۆر بوون‪ ،‬بەتایبەتیش لەنێو هێزی‬ ‫شاراوەیی نێو دەوڵەت‪ .‬لەدوای مردنی ئۆزال هەموو‬ ‫ئ����ەم پرۆژانە دواكەوتن‪ ،‬جارێكی دیكە ش����ەڕێكی‬ ‫فراوان لەدژی ‪ PKK‬دەس����تی پێكرد‪ ،‬ئامارەكان‬ ‫ئاماژە ب����ەوە دەكەن كە لە ‪ 25‬س����اڵی رابردوودا‬ ‫‪ 300‬ملی����ار دۆالر لەم ش����ەڕە خەرجك����راوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئۆزال هەم����وو كات دەیگوت ئەگەر بۆ ماوەیەكیش‬ ‫بێت س����وپا لەبەرامبەر ‪ PKK‬سەربكەوێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫هەرگیز ناتوانێ لەناوی ببات‪ .‬هەروەها لەم شەڕەدا‬ ‫‪ 40‬ه����ەزار كەس ك����وژراون‪%70 ،‬ی ئەم كوژراوانە‬ ‫كوردبوون‪ ،‬ئاش����كرایە ئەگەر ئەم ‪ 300‬ملیار دۆالرە‬ ‫ب����ۆ خزمەتكردن����ی هەرێمەك����ە خەرجكرابووایە‪،‬‬ ‫بێگومان هەرێمەكە نەدەناسرایەوە‪ .‬ئێستاش توركیا‬ ‫گەیشتۆتە ئەو بڕوایەی كە ئەم سیاسەتەی رابردووی‬ ‫چەند هەڵەبووە‪ ،‬خاڵی دڵخۆش����كەر ئەوەیە ئەمڕۆ‬ ‫بەڕێزان تاڵەبانی و بارزانی هاكاری س����ەرەكین بۆ‬ ‫چارەسەركردنی پرسی كورد‪ ،‬گومانیش لەوەدانییە‬ ‫چارەسەركردنی پرسی كورد لەباكوور و ئەندامێتی‬ ‫توركی����ا لەیەكێت����ی ئەوروپا س����وودێكی زۆری بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستانی عێراق دەبێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئەی خوالێخۆش����بوو تورگوت ئۆزال لەبارەی‬ ‫كەركووك چۆن بیری دەكردەوە؟‬ ‫ ئۆزال كەس����ێكی باوەڕمەند بوو‪ ،‬ئۆزال بەئاشكرا‬‫نوێژی دەكرد‪ ،‬پێشووتر نەزانراوە كە هیچ سەرۆك‬ ‫كۆمارێكی توركیا نوێژی كردووە‪ ،‬یاخود لەبەرئەوەی‬ ‫نوێژكردن لێكدانەوەی دژی عەلمانییەتی بۆ دەكرا‪،‬‬ ‫ئۆزال رۆژان����ی هەینی لەگەڵ خەڵكی دیكە دەهاتە‬ ‫نوێژی جومعە‪ .‬هاوكات بەئاش����كرا دەیگوت داپیرم‬ ‫كوردە‪ .‬ئۆزال لەدژی جەنگەكانی سەدام بوو‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئێران و كوەی����ت‪ ،‬ئەگەر بەه����ۆی جەنگی كەنداو‬ ‫نەبووایە ئەگەری ئەوە هەبوو هەرێمی كوردستانی‬ ‫عێراق داوای فیدراڵی لەگەڵ توركیا بكات‪ ،‬بەهۆیەوە‬ ‫ش����ەڕ لەنێوان س����ەدام و توركیا رووبدات‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ����ۆزال دەیگوت لەموس����ڵ و كەرك����ووك نەوتێكی‬ ‫زۆر هەی����ە‪ ،‬ئەگەر لەدەس����تی ئێم����ە دابێت وەكو‬ ‫واڵتانی یەكێتی ئەوروپا‪ ،‬یەكێتی واڵتانی موسڵمان‬ ‫رێكخراوێكم����ان تایب����ەت بەهەناردەكردن����ی نەوت‬ ‫دادەمەزراند‪ ،‬لەماوەیەكی كورتدا گەشەسەندنێكی‬ ‫ئاب����ووری زۆرم����ان بەخۆوەدەبین����ی لەس����ەرجەم‬ ‫بوارەكاندا‪ .‬ئۆزال دەیویست لەرێگەی دانوستاندن‬ ‫و بەرژەوەن����دی هاوبەش ئەم كارانە بكات‪ ،‬نەوەكو‬ ‫خاكی واڵتانی دیك����ە زەوت بكات‪ .‬بیرۆكەی ئۆزال‬ ‫ئەوەب����وو‪ ،‬دوو دەوڵەت و ی����ەك میللەت هەبێت‪،‬‬

‫>>>‬

‫ئۆزاڵ دەیگوت‬ ‫ئێوە داوای‬ ‫فیدراڵی‬ ‫لەعەرەبەكان‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئاساییە‬ ‫ئەگەر لەگەڵ‬ ‫توركیاش‬ ‫لەچوارچێوەی‬ ‫فیدراڵدا‬ ‫پەیوەندیتان‬ ‫هەبێت‪ .‬ئەو‬ ‫دەیویست‬ ‫لەچوارچێوەی‬ ‫توركیادا‬ ‫دەوڵەتێكی‬ ‫فیدراڵی لەگەڵ‬ ‫باشووری‬ ‫كرودستان‬ ‫و هەرێمی‬ ‫نەخشەوان‬ ‫(ئازەربایجان) و‬ ‫باكووری قوبرس‬ ‫دروستبكەین‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬ ‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫سەرۆك ئۆزال لە پێشوازی سەرۆك بارزانی و شاندی یاوەری ــ ‪1993‬‬

‫>>>‬

‫ئۆزال مام جەالل رەوانەی الی ئۆجەالن لە شام دەكات‬

‫>>>‬

‫سەرۆك بارزانی پێشوازی لە هاوسەری سەمرا ئۆزاڵ دەكات ـ پیرمام‬

‫‪93‬‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫عەالئەدبن قورات و رەجەب تەیب ئەردۆگان‬

‫>>>‬

‫ئۆزاڵ خوازیاری‬ ‫ئەوەبوو فیدراڵی‬ ‫بۆ كوردەكانی‬ ‫باكوور‬ ‫لەچوارچێوەی‬ ‫دابەشكردنیان‬ ‫بۆ سێ هەرێمی‬ ‫سەربەخۆ رێكبخات‬

‫‪94‬‬

‫واتە ئەو باوەڕی بەیەكێتی دوڵەتان هەبوو لەس����ەر‬ ‫بنەمای ئیس��ل�امێتی بەش����ێوەیەك سنوور لەنێوان‬ ‫دەوڵەتان نەمێنێت‪.‬‬ ‫‪ ‬ئەوكاتەی ئۆزال س����ەیری نەخش����ەی دەكرد‪،‬‬ ‫چۆن بەپەنجە ئاماژەی بەكوردستان دەكرد؟!‬ ‫ ئۆزال ئەوكاتەی س����ەیری نەخش����ەی رۆژهەاڵتی‬‫ناوەڕاس����تی دەكرد زۆر خەمی دەخوارد‪ ،‬دەیگوت‬ ‫واڵتانی رۆژئاوا هات����وون بەپێی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫خۆیان ئەم واڵتانەیان دابەشكردووە‪ ،‬كوڕ كەوتۆتە‬ ‫الی����ەك و باوك لەالیەكی دیكە‪ ،‬لەم نەخش����ەیەی‬ ‫ئێس����تا نە تەنیا كورد و ع����ەرەب و تورك و‪...‬تد‬ ‫لەیەكتری جیاكردۆتەوە‪ ،‬بەڵكو بنەماڵەكانیش����ان‬ ‫لەیەكت����ری دوورخس����تۆتەوە‪ .‬ب����ۆ نموونە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫سەیری س����نووری نێوان نووس����ەیبین و قامیشلۆ‬ ‫بكەین دەبینین تەلبەندیان بۆ داناوە (پێی دەڵێن‬ ‫كوردەكانی سەرخەت و ژێرخەت)‪ ،‬باوك لەمدیوەیە‪،‬‬ ‫كوڕ كەوتۆتە دیوەكەی دیكە‪ .‬ئۆزال پێیوابوو سنوور‬ ‫بەمشێوەیە دروس����تناكرێت‪ ،‬بەڵكو واڵتانی رۆژئاوا‬ ‫لەگۆر بەرژەوەندی خۆیان دروستیانكردووە‪.‬‬ ‫‪ ‬زۆرج����ار لەب����ارەی مەرگ����ی ئ����ۆزاڵ گوێمان‬ ‫لەچیرۆك����ی جیاجیا دەبێ‪ ،‬هەن����دێ كەس دەڵێن‬ ‫تورگوت ئۆزاڵ بەپالنێك لەالیەن دەوڵەتی شاراوە‬ ‫كوژراوە‪ ،‬هاوس����ەرەكەی و براك����ەی دەڵێن ئۆزاڵ‬ ‫ژەهرخوارد كراوە‪ ،‬ئایا ئێوە لەبارەی مردنی ئۆزاڵ‬ ‫چی دەڵێن؟‬ ‫‪ -‬ئ����ۆزاڵ هەفتەیەك پێش ئ����ەوەی كۆچی دوایی‬

‫بكات‪ ،‬بەس����ەردانێك ژمارەیەك دەوڵەتی ئاسیای‬ ‫بەس����ەركردەوە‪ ،‬ئەوكاتەی گەڕای����ەوە توركیا من‬ ‫یەكێك بووم لەوانەی لەفڕۆكەخانە پێشوازیم لێكرد‪،‬‬ ‫تەندروستی زۆر باش بوو‪ ،‬بەاڵم دواتر بەشێوەیەكی‬ ‫كتوپڕ م����رد‪ .‬مردنی ئۆزاڵ لێكدان����ەوەی زۆری بۆ‬ ‫ك����را‪ ،‬بەاڵم كەس����ە نزیكەكانی نێ����و بنەماڵەكەی‬ ‫زیاتر پێداگیری لەس����ەر ئەوە دەكەن‪ ،‬كە ژەهریان‬ ‫دەخوارد داوە‪.‬‬ ‫چەند رۆژێك پێش مەرگی ئوزاڵ‪ ،‬لێپرسراوی هێزی‬ ‫ژەندرمەی توركیا ئەشرەف بەدلیس پاشا‪ ،‬كەسێكی‬ ‫باش����بوو‪ ،‬بۆمبایان خستە نێو هەلیكۆپتەرەكەی و‬ ‫كوشتیان‪ ،‬دواتر عەدنان قەهوەچیان كوشت‪ ،‬گوتیان‬ ‫لەرووداوێكی هاتوچۆدا گیانی لەدەستداوە‪ ،‬عەدنان‬ ‫قەهوەچی یەكێك لەوانەی زۆر باسی برایەتی نێوان‬ ‫كورد و توركی دەكرد‪ ،‬دواتر رەحمەتی ئۆزال كۆچی‬ ‫دوایی كرد‪ ،‬سیاس����ەتی دەوڵەتی توركیا جارێكی‬ ‫دیك����ە كەوتە دەس����تی ش����ەڕخوازەكان تا وادەی‬ ‫وەرگرتنی دەس����ەاڵت لەالیەن ‪ ،AKP‬سیاسەتی‬ ‫‪ AKP‬درێژە پێدەدری سیاسەتی ئۆزال بوو‪.‬‬ ‫من پێموایە‪ ،‬تائێس����تاش لەتوركی����ا هزری ئۆزال‬ ‫بااڵدەس����تە‪ ،‬گەلی توركیا ش����ایەدی ئەوە دەدەن‬ ‫كە هەمووی����ان ئۆزاڵیان خۆشویس����تووە‪ ،‬لەدوای‬ ‫ئەتاتورك����ەوە‪ ،‬ئ����ەوەی زۆر خزمەت����ی ك����ورد و‬ ‫توركی كردووە ئۆزاڵە‪ ،‬ب����ۆ ئەوەی لەیاد نەكرێت‬ ‫ئێمە وەقفێكم����ان لەتوركیا بەناوی ئەو دامەزراند‪.‬‬ ‫سیاس����ەتمەدارانی هاوڕێ����ی ئ����ۆزال‪ ،‬ئەوان����ەی‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫>>>‬

‫عەالئەدبن قورات و تورگوت ئۆزاڵ‬

‫لەس����ەردەمی ئ����ەودا بوونەتە بازرگان����ی گەورە‪،‬‬ ‫بەگش����تی ئەوان����ەی لەگەڵی ژیاون چ����اك دەزانن‬ ‫توركی����ا لەس����ەردەمی ئ����ەودا چەن����د گۆڕانكاری‬ ‫بەخۆیەوە بینیوە‪ .‬ئێم����ەش هەر بۆ یادكردنەوەی‬ ‫ئۆزال و كارەكانی‪ ،‬ئەم كۆمەڵەیەمان دروستكرد‪.‬‬ ‫لەس����اڵیادی كۆچی دوایی ئۆزالدا ئێمە دەستمان‬ ‫بەخوێندنەوەی مەولود كرد‪ ،‬هاوكات لەكەناڵەكانی‬ ‫راگەیاندن مێزگ����ەرد لەبارەی كەس����ایەتی ئۆزال‬ ‫و كار و پرۆژەكان����ی س����ازكرا‪ ،‬هەروەه����ا لەزانكۆ‬ ‫و پەیمان����گاكان كۆڕ و س����یمینارمان س����ازكرد‪.‬‬ ‫ئێمە لەرێگەی رۆژنامەوە بانگەوازمان ئاراس����تەی‬ ‫خەڵك كرد ب����ۆ خوێندنەوەی مەول����ود‪ ،‬لەیەكەم‬ ‫مەولود خوێندنەوەدا ‪ 100‬هەزار كەس ئامادە بوو‪،‬‬ ‫س����اڵی دواتر بوو بە ‪ 150‬هەزار كەس‪ ،‬ساڵی پار‬ ‫لەئیس����تانبوڵ مەولودومان خوێندەوە ‪ 250‬هەزار‬ ‫كەس لەمزگەوتی سوڵتان ئەحمەد ئامادەبوون‪ ،‬كە‬ ‫لەهەموو الیەكی توركیاوە هاتبوون‪ ،‬ئەمە لەالیەك‬ ‫رێزگرتن����ە لەمەولود خوێندن����ەوە‪ ،‬لەالیەكی دیكە‬ ‫دووپاتكردنەوەی رێز و خۆشەویس����تییە بۆ ئۆزال‪.‬‬ ‫ئەمەش پەیامێك بوو بۆ س����ەرۆكوەزیر ئەردۆگان‬ ‫و حكومەتەكەی كە میلل����ەت داوای ئیرادەی خێر‬ ‫و ئاش����تی دەكات‪ .‬لەدوای دیتنی ئەم كۆبوونەوە‬ ‫جەماوەریانە حكومەت بەش����ێوەیەكی راستەقینە‬ ‫رۆڵ و بایەخ����ی ئۆزالی بۆ روونب����ۆوە‪ .‬لەدرێژەی‬ ‫ئەم هەوااڵنە كردنەوەی زانكۆیەكمان بەناوی ئۆزال‬ ‫لەبەرنامەدایە‪ ،‬كە بوارەكانی پزیش����كی‪ ،‬یاس����ایی‬

‫و ئابووری لەخۆگرتووە‪ .‬ئ����ەم زانكۆیە لەئەنقەرە‬ ‫زەوییەكی زۆری بۆ تەرخانكراوە‪ ،‬س����اڵی داهاتوو‬ ‫خوێندكاران وەردەگرێت‪ .‬چەن����د بەڕێزێكی وەكو‬ ‫ئیحسان دۆغرمچی بەشداری تێدا دەكەن‪ ،‬هەروەها‬ ‫س����ەرۆك مەس����عود بارزانی بەڵێینداوە لەهەموو‬ ‫بوارەكان هاوكاریمان بكات‪ .‬خوالێخۆش����بوو ئۆزال‬ ‫دەیگوت دایكی دایكم كوردە‪ ،‬واتەی نیوە كوردم‪،‬‬ ‫نیوە توركم‪ ،‬ئۆزال كوردی زۆر خۆشدەویست‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا راستە توگوت ئۆزاڵ بەرەچەڵەك خەڵكی‬ ‫شاری مەالتیا بووە؟‬ ‫ بەڵ����ێ‪ ،‬ئ����ۆزاڵ بەرەچەڵ����ەك خەڵكی ش����اری‬‫(مەالتی����ا) بوو‪ ،‬وەكو دەزانرێ����ت خەڵكی مەالتیا‬ ‫زۆربەیان كوردن‪ ،‬پێدەچێ����ت باوكی فەرمانبەری‬ ‫حكومەت بووبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی زۆر گەڕاوە و راكە‬ ‫راكەی كردووە بۆیە زمان����ی كوردی لەیادكردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم دایكی دایكی كوردبووە و بەكوردی قس����ەی‬ ‫كردووە‪ ،‬ئ����ۆزال كەمێك زمانی ك����وردی دەزانی‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ئەو برایەی ئێس����تا لەژیان����دا ماوە كوردی‬ ‫زیات����ر دەزانێ����ت‪ ،‬ه����اوكات برایەكیش����ی بەناوی‬ ‫یوس����ف مردووە‪ .‬من لەو بڕوای����ەدام ئەگەر ئۆزال‬ ‫تەمەنی درێژتربووایە‪ ،‬یان كاربەدەس����تانی واڵتانی‬ ‫رۆژهەاڵت س����وودیان لەئەزموونی ئەو وەربگرتایە‬ ‫ئ����ەوا قۆناخێك����ی پڕش����نگدار و ئاش����تەواییەكی‬ ‫سەرتاس����ەری روویدەكردە ناوچەكەمان و ئابووری‬ ‫واڵتانی موسڵمان زۆر گەشەی دەكرد‪ ،‬ئەو هەموو‬ ‫شەڕ و جەنگ و كۆمەڵكوژییەش روویان نەدەدا‪.‬‬

‫>>>‬

‫ئەو بڕە كارەبایەی‬ ‫كە بۆ شاری‬ ‫دهۆك دەچێت‬ ‫لەسەردەمی ئۆزال‬ ‫دابینكراوە‬

‫‪95‬‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫‪96‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫دیمانە‪ :‬ئاسڵی ئایدنتاشباش‬ ‫***‬ ‫كامران قەرەداخی س���ەردەمی ئاگربەسی ساڵی ‪1993‬ی‬ ‫لەدەورانی سەرۆك تورگۆت ئۆزاڵ هەڵدەسەنگاند‪ ،‬هەر دوو‬ ‫قۆناخەكەیشی پێكەوە شرۆڤە كرد و گوتی «قۆناخەكەی‬ ‫ئێستا گرنگترە‪ ،‬سوپاش چاوپۆشی لەو قۆناخەی ئێستا‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم لەقۆناخی ساڵی ‪1993‬دا تەنیا تاڵەبانی و‬ ‫ئۆزاڵ هەوڵی چارەسەركردنیان دەدا‪ ،‬حكومەت هیچ كات‬ ‫ئەوەندە خاوەن دەستپێشخەری نەبووە»‬ ‫كام���ران قەرەداخی‪ ،‬لەیەكەمین س���ەیركردندا مرۆڤێكی‬ ‫خۆشتەویس���تی خۆرهەاڵتی ناوەڕاس���تە‪ .‬ب���ەاڵم كاتێك‬ ‫كە دەس���ت بەقس���ەكردن دەكات ئەوكاتە تێدەگەین كە‬ ‫لەبەرامبەرتان���دا تەنیا ڕۆژنامەنووس���ێكی خانەنش���ین‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو یەكێكە لەس���ندوقە ڕەشەكانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستیش‪.‬‬ ‫چەند س���اڵ لەمەوبەر كاتێك لەندەن كامران قەرەداخیم‬ ‫ناس���ی‪ ،‬ئەوكاتە بۆ یەكێك لەڕۆژنامە بەناوودەنگەكانی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوین بەناوی «ئەلحەیات» بابەتی دەنووسی‪.‬‬ ‫ئ���ەو كوردێكی باكووری عێراقە‪ .‬ه���ۆكاری ناودەركردنی‬ ‫لەتوركیا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە‪ ،‬كاتێك لەس���اڵی ‪1993‬دا‬ ‫لەگەڵ جەالل تاڵەبانی لەس���ەر داواكاری تۆرگۆت ئۆزاڵ‬ ‫پێكەوە س���ەردانی ش���امیان ك���رد تا بتوان���ن عەبدۆڵال‬ ‫ئۆجەالن ب���ۆ راگەیاندنی ئاگربەس���ت رازی بكەن‪ .‬بۆیە‬ ‫ناوبراو چەندین دوستی لەئەنقەرەدا هەیە‪.‬‬ ‫دوات���ر ڕۆژێك لەنیویۆرك لەنێو كۆنفراس���ێكدا یەكترمان‬ ‫بین���ی‪ .‬بانگ���ی منی كرد و گوتی «ئاس���ڵی ش���تێكی‬ ‫گرنگ���ت پێ دەڵێم بەاڵم تا بەیانی وەكو هەواڵ نەیدەیتە‬ ‫ڕۆژنامەكەت‪ ،..‬ش���ەمددین س���اكێك گیراوە» دوای سێ‬ ‫ڕۆژ لەگیرانی زەكی پەرماخسێز (بێ پەنجە) راگەیندرا‪.‬‬ ‫هاوكات قەرەداخی راوێژكاری س���ەرۆك كۆماری عێراقە و‬ ‫نیوەی مێشكی تاڵەبانی پێكدێنێت‪ .‬ئەو ڕۆژنامەنووسە تا‬ ‫ماوەیەك لەوەوبەر وەكو نووسەری تایبەتی سەرۆككۆماری‬ ‫عێ���راق كاری دەك���رد‪ ،‬هەفتەی ڕابردوو لەئیس���تانبوڵدا‬ ‫وەاڵمی پرسیارەكانی ڕۆژنامەی میللیەتی دایەوە‪.‬‬ ‫***‬ ‫ئاگربەستەكەی ‪ 1993‬لەنێوان ئۆجەالن و ئۆزاڵ‬ ‫‪ ‬قۆناخی پش���ت پەردەی ئاگربەس���تەكەی ‪1993‬ی‬ ‫پەكەكە چۆن پێش���كەوت‪ ،‬بە مەبەستی چاوپێكەوتنتان‬ ‫لەگەڵ ئۆجەالن ڕۆیشتین بۆ شام؟‬ ‫لەڕاستیدا ئەمە هەوڵدانی جەالل تاڵەبانی بوو‪ .‬تۆرگووت‬ ‫ئ���ۆزاڵ تاڵەبانی دەعوەتی ئیس���تانبوڵ كردبوو‪ .‬پێكەوە‬ ‫س���ەردانی ش���اممان كردوو لەگەڵ ئۆجەالندا دانیشتین‪.‬‬ ‫ئاپۆ ڕازی بوو‪ .‬منیش لەس���ەر ناوی رۆژنامەی ئەلحەیات‬ ‫دیمانەیەكم لەگەڵ ئۆجەالندا س���ازكرد‪ .‬دوای س���ێ ڕۆژ‬ ‫لەلوبنان پرێس كۆنفرانس���ێكمان سازكرد و ئۆجەالنیش‬ ‫‪ 21‬ڕۆژ ئاگربەس���تی راگەیاند‪ .‬كاتێك لەئەنقەرەدا لەگەڵ‬

‫كــامران قەرەداخی‪ ،‬دەورانی ئۆزال و قـــــــ‬

‫«تراژیدیای كوشتنی ‪ 33‬سـەربـــ‬ ‫ئۆزاڵدا دانیشتین‪ ،‬ئۆزاڵ پێكەنی و گوتی «بۆ ئەم كابرایە ‪ 21‬ڕۆژ ئاگربەستی راگەیاند؟‬ ‫نەدەك���را بیكات���ە ‪ 20‬ڕۆژ یا ‪ 30‬ڕۆژ؟ تاڵەبانیش گوتی «كێ دەزانێ‪ ».‬ئۆزاڵیش گوتی‬ ‫«شێتە ئەم كابرایە‪ ».‬من لەو قۆناخەدا سێ جار لەگەڵ ئۆجەالندا دانیشتم‪.‬‬ ‫‪ ‬ئەو كاتە ڕاستەوخۆ ئۆزاڵ ئێوەی بەڕێ كرد؟!‬ ‫بە گشتی نا‪ .‬بەاڵم بەزمانێكی دیپلۆماسی گوتی «ئەگەر ئاگربەستێكی بەمجۆرە بكرێت‬ ‫زۆرباش دەبێت‪ .‬بابەتێكی ناسك و هەستیار بوو‪ .‬بەر لەنەورۆز بوو و جاری یەكەمیش‬ ‫بوو كە پەكەكە ئاگربەس���تی رابگەیەنێت‪ .‬لەسەر داواكاری تاڵەبانی ئەو ئاگربەستە بۆ‬ ‫ماوەی ‪ 21‬ڕۆژی دیكە درێژكرایەوە‪ .‬بەاڵم دواتر تراژیدیای كوش���تنی ‪ 33‬سەرباز روویدا‬ ‫و كۆتایی بەو قۆناخە هات‪.‬‬ ‫كوشتنی ‪ 33‬سەرباز‬ ‫‪ ‬هێش���تای گفتووگو لەس���ەر مەسەلەی كوش���تنی ئەو ‪ 33‬سەربازە دەكرێت‪ ،‬كێ‬ ‫بڕیاری كوشتنی ئەو ‪ 33‬سەربازەی داوە‪ .‬شەمددین ساكیك‪ ،‬كە ئێستا لەگرتووخانەدایە‬ ‫لەگەڵ ئۆجەالن یەكتری تاوانباردەكەن؟‬ ‫نازان���م‪ .‬لەكاتی روودانی ئەو رووداوەدا لە لەندەن لەب���ارەگای ڕۆژنامەدا بووم‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئەو زانیارییانە كە گەیش���تبوونە دەس���تمان ئۆجەالنیش گوتبووی ئاگام لێ نییە‪ .‬من‬ ‫تەلەفونم بۆ ش���ام كرد و لەگەڵ جەمیل بایەك (جومعە)دا قسەم كرد و گوتم «ناكرێ‬ ‫ئەو مەسەلەیە بەگوتنی ئەمە رووداوێكی نالەبارە روون بكەینەوە»‪.‬‬ ‫هەڵوێستی ئێستای سەركردە بەند كراوەكەی پەكەكە‪...‬‬ ‫لەو س���ەردەمەدا س���ێ جار لەگەڵ ئۆجەالن دانیش���تم‪ ،‬زۆر خاوەن تەكەبور و شەیدای‬ ‫خۆی بوو‪ .‬لەدوای س���ێ ڕۆژ لەس���ەردانەكەمان لەگەڵ تاڵەبانیدا بەمەبەستی سازدانی‬

‫دؤسيةى مــــــــــانــــــــــــــــط‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫ــــۆناخی كـرانەوەی دیموكراتیی هەڵسەنگاند‬

‫ـــاز قۆناخەكەی ئۆزالی وەستاند»‬ ‫دیمانەی���ەك جارێكی دیكە چوومە الی ئاپۆ‪ .‬هەر هەموو ڕۆژنامەكانی توركیا لەس���ەر‬ ‫مێزەكەیدا بوون‪ .‬زۆر خۆش���حاڵ بوو چونكە لەنێو مانش���ێتی هەر هەموو ڕۆژنامەكاندا‬ ‫بوو‪ .‬هەموو مانشێتەكان نووسیبوویان (ئۆجەالنی قاتل) بەاڵم با بنووسن‪ .‬بۆ ئۆجەالن‬ ‫ئەمە ش���تێكی باش بوو‪ ،‬كە لەڕۆژنامەكاندا باسیان دەكرد‪ .‬دواتر لەقەرەداخی پرسیوە‬ ‫«بۆ پرێس كۆنفرانس���ەكەی سێ ڕۆژی دیكە چ جۆرە جلێك بكاتە بەر خۆی‪ ،‬لەئاكامدا‬ ‫لەبەركردن���ی ق���ات و بۆینباخ���ی هەڵبژاردنەوە و گوتویەتی» ق���ات و بۆینباخ لەجلی‬ ‫پێشمەرگە باشتر و ڕەسمیترە‪ ».‬جەمیل بایەك و چەند كەسێكی دیكە لەالی بوون‪.‬‬ ‫ئۆجەالن بە زمانی توركی باش���تر قس���ەی دەكرد‪ .‬دیمانەكەمان بەزمانی توركی سازدا‬ ‫و زۆرجار باس���ی رووداوەكانی رووس���یای دەكرد‪ .‬هێش���تا بڕوای نەدەكرد كە یەكیەتی‬ ‫س���ۆڤییەت هەڵوەشاوەتەوە و بەمجۆرە دەیویس���ت ئەم مەسەلەیە پشتڕاست بكاتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە منیش خۆم ڕانەگرت و پرس���یم لەش���ام چۆن لەبارودۆخی دنیا ئاگادار دەبیتەوە؟‬ ‫گوتی» هەر شەو بەر لەنووستن ڕادیۆی ‪TRT‬ی توركی دەكەمەوە و بەمجۆرە ئاگاداری‬ ‫بارودۆخی دونیا دەبم»‪.‬‬ ‫تاڵەبانی زۆر هەوڵیداوە‬ ‫‪ ‬جی���اوازی نێ���وان قۆناخەك���ەی ئ���ەو كات���ە و قۆناخەك���ەی ئێس���تا چ���ۆن‬ ‫هەڵدەسەنگێنن؟‬ ‫ئەوكاتە حكوومەتی توركیا بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد خاوەن دەستپێشخەری نەبوو‪.‬‬ ‫هیچ كەسیش بیری نەدەكردەوە لەگەڵ پەكەكە قسەبكات‪ .‬بەاڵم ئێستا لەسەرەوەی هەر‬ ‫شت پرۆژەی چارەس���ەركردن بەبێ پەكەكە لەئارادایە‪ .‬سیاسەتی حكومەتێكی جیاواز‬ ‫لەئارادایە‪ .‬بێجگە لەوانەیش‪ ،‬وا بزانم س���وپاش پاڵپشتی ئەم قۆناخەی ئێستا دەكات‪.‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫لەم قۆناخەیشدا تاڵەبانی زۆر هەوڵیداوە‪.‬‬ ‫‪ ‬ئایا بەمەبەس���تی چەكداماڵینی پەكەكە تاڵەبانی‬ ‫لەنێوان توركیا و پەكەكەدا رۆلی پردی هەیە؟‬ ‫هاوكاری دەكات‪ .‬كاتێك كە من لەبەغدادا كاتبی ئەو بووم‬ ‫هەمیشە دەیگوت «پێویستە شتێك بكرێت لەم روویەوە‬ ‫زۆر هەوڵیدەدا‪ ».‬پەیوەن���دی تایبەتی لەگەڵ پەكەكەدا‬ ‫هەیە‪ .‬تا ئەو شوێنەی كە ئاگام لێیە لەگەڵ سەركردەكانی‬ ‫پەكەك���ە لەس���ەر چاخەكان���ەوە ڕاس���تەوخۆ قس���ەی‬ ‫نەكردووە‪ .‬بەاڵم نامەی بۆ ناردوونە و ئەوانیش لەرێگای‬ ‫پەیوەندییەكان���ی خۆیان���ەوە وەاڵمیان ب���ۆ ناردوەتەوە‪.‬‬ ‫تاڵەبانی بەئەوانی گوتوە‪ ،‬كە چیدیكە باوی تێكۆش���انی‬ ‫چەكداری نەماوە بۆیە پێویس���تە لەرێگای سیاس���ییەوە‬ ‫تێكۆشانی خۆیان بەردەوام بكەن و بەشێوەیەكی نەرمتر‬ ‫لەگەڵ توركیادا هەڵسوكەوت بكەن‪.‬‬ ‫پەكەكە خاوەن سێ باڵە‬ ‫‪ ‬ئایا تاڵەبانی ئەوانی ڕازی كرد؟‬ ‫بەدڵنیاییەوە‪ ،‬دەزان���م رۆلێكی ئیجابی و گرنگی گێڕاوە‪.‬‬ ‫ئەم كارە هێش���تا بڕێك ئەس���تەمە‪ .‬پەكەك���ە پارتێكی‬ ‫سەرس���ۆڕهێنەرە‪ .‬لەئەمری واقیعدا تەنیا یەك س���ەرۆك‬ ‫نیی���ە‪ .‬قەندی���ل‪ ،‬ئەوروپ���ا و ئۆجەالن س���ێ پێكهاتەی‬ ‫پەكەك���ەن‪ .‬لەنێوان ه���ەر هەمووی ئەوانەیش���دا تەنیا‬ ‫ئۆجەالن زۆر بەهێزە‪.‬‬ ‫ئۆجەالن هەرچەندە لەسەر مێزیش نەبێت بەاڵم مامەڵەی‬ ‫خ����ۆی دەكات‪ .‬هێش����تاش س����ەرەداوەكانی پەكەك����ە‬ ‫لەدەس����تی ئاپۆدان‪ .‬دانیشتن و مامەڵەكردن یا نەكردن‬ ‫لەگەڵ ئۆجەالندا بڕیاری دەوڵەتی توركیایە‪ .‬ئێستایش‬ ‫لەكەناڵە ڕەس����مییەكاندا دەبیسین كە دەڵێن «لەگەڵ‬ ‫كەسدا دانانیشین»‪ ،‬بەاڵم پێویستە توركیا بڕیار بدات‬ ‫ك����ە ئایا دادەنیش����ێت یا نا‪ .‬ئەگەر بێتو دادەنیش����ێت‬ ‫ئەوكاتە لەگەڵ كێدا دادەنیشێت‪ .‬ئەم پرسیارانە هێشتا‬ ‫روون نەكراونەتەوە‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم دەڵێ����ن لەكاتی پێویس����تدا لەنێ����وان هەندێك‬ ‫لەدامودەزگاكان����ی حكوم����ەت و پەكەك����ەدا لەڕێگای‬ ‫كەناڵە تایبەتییەكانەوە پەیوەندی س����از دەكرێت‪ .‬من‬ ‫لەو باوەرەدام ئەگەر حكوومەت لەدەستپێشخەرییەكەی‬ ‫خ����ۆی بۆ كورددا هەن����گاوی باش بهاوێژێ����ت ئەوكاتە‬ ‫مەسەلەی پەكەكەیش وردە وردە نامێنێ‪ .‬ئایا ئەمەیش‬ ‫بەسە؟‬ ‫پەكەكە بۆ كوردەكانی عێراقیش كێشەیە‬ ‫كوردەكانی باك����ووری عێراقیش بۆ ئەوەی كە پەكەكە‬ ‫لەش����اخەكانەوە بهێنن����ە خ����وارەوە بوونە ه����اوكار و‬ ‫هاوپەیمان����ی توركیا‪ .‬ك����وردەكان چی دیكە ش����ەڕی‬ ‫پەكەك����ە ناكەن بەاڵم گوش����ارێكی زۆر دەخەنە س����ەر‬ ‫پەكەكە‪ .‬بەب����ڕوای كوردەكانی عێراق‪ ،‬هاوپەیمانییەتی‬ ‫لەگەڵ توركیادا لەپەكەكە باشترە‪ .‬بۆیە دەبنە الیەنێك‬ ‫لەچارەسەر كردنی كێشەی پەكەكەدا‪.‬‬

‫‪97‬‬

‫بيــــــــــــــــــر و راى ئــــــــــــــــازاد‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫كێشەی نێوان ڕۆشنبیر و‬ ‫رێكخراوە كوردییەكان لەتوركیا‬ ‫فەتاح كاراگۆز‪ -‬ئەنقەرە‬

‫‪98‬‬

‫ماوەیەكە گفتوگۆیەك لەژێر ناوی كرانەوەی دیمۆكراتیك‬ ‫دەستی پێكردووە‪ .‬بەاڵم تا ئێستا زۆربەی ئەو ڕۆشنبیرە‬ ‫كوردان����ەی كە بەش����داری ل����ە پرۆگرام����ی تەلەفزیۆنە‬ ‫توركییەكانی����ان كردووە‪ ،‬هیچ كەس����ێكیان نەیانتوانیوە‬ ‫پێناسەی كورد وەكو نەتەوە بكەن و بۆ چارەسەركردنی‬ ‫پرسی كوردیش نەیانگوتووە‪ ،‬كە پێویستە ئەوە بزانرێت‬ ‫كوردیش نەتەوەیە و بۆیە پێویستە بەپێ پێوانە و مەرجی‬ ‫نەتەوەیی پرسەكەیشی چارەسەر بكرێت‪ .‬بۆیە ئەگەر بێت‬ ‫و ئێمە ڕابردووی خۆمان نەزانین ئەوكاتە ئەگەر بمانەوی‬ ‫بۆ داهاتوو ژێرخانێك دابمەزرێنین بێگومان ئەمە دەبێتە‬ ‫هۆكاری تراژدیای زۆر لەداهاتوودا‪ .‬ئارمانجی دەوڵەت و‬ ‫پیاوەكانی دەوڵەت ئەوەیە كە مافە نەتەوەییەكانی كورد‬ ‫لەچوارچێوەی مافی تاكەكەس����یدا بەرتەس����ك بكەنەوە‬ ‫و بەمجۆرەیش پرس����ی ك����ورد لەچوارچێوەیەكی تەنگدا‬ ‫بهێڵن����ەوە تا بەمجۆرەیش مۆدێلێكی نۆێی ژێردەس����تی‬ ‫لەسەر كوردەكاندا بسەپێنن‪.‬‬ ‫هەڵویستی هەندیك لەڕۆشنبیر و سیاسەتمەدارانی كورد‬ ‫كە ئاس����انكاری بۆ دەوڵەتی توركی����ا دەكەن دەزانرێت‪.‬‬ ‫ئەمانە وەكو پاس����ەوانە فیداكارەكانی دەوڵەت لەجیاتی‬ ‫ئەوەی كە لەڕابردووی خۆیان ئەزموون وەربگرن‪ ،‬هەوڵی‬ ‫ئ����ەوە دەدەن كە ئەو تاوانانەی كە لەڕابردوو تا ئێس����تا‬ ‫بەردەوامن‪ ،‬وەك����و وێرانكردنی گوندەكان و كوش����تنی‬ ‫كردارە بكەر نادی����ارەكان لەبیرببەنەوە‪ .‬ئەوانە لەجیاتی‬ ‫ئەوەی هەوڵی ئەوە بدەن كە هەر ڕۆژ لەسەر وێرانكردنی‬ ‫گون����دەكان‪ ،‬ئاوارە و س����ەرگەردانكردنی ك����وردەكان و‬ ‫كوشتنی كردەوە بكەر نادیارەكان گفتوگۆ بكەن هەوڵی‬ ‫ئەوە دەدەن كە لەژێر ناوی كۆبوونەوەی كوردیدا وشەی‬ ‫نوێ بۆ زمانی توركی بدۆزنەوە و لەكەناڵە نەتەوەییەكانی‬ ‫توركیایش����دا س����ەرقاڵی پڕۆپاگەندە كردنن بۆ بیروڕای‬ ‫ئاغاكانی خۆیان و لە س����ەر كران����ەوەی دیمۆكراتیك بە‬ ‫رووی كورددا خۆیان نمایش دەكەن‪( .‬مەبەست گفتوگۆ‬ ‫كردنە)‪ .‬بە تایبەتی كاتێك كە س����ەیری ئەوانە دەكەین‬ ‫كە بەش����داری لەپڕۆگرامەكانی كەناڵە تەلەفزیۆنییەكان‬

‫دەكەن تێدەگەین كە چۆن مەسەلەی كورد كە گەورەترین‬ ‫نەتەوەی ب����ێ دەوڵەتی خۆرهەاڵتی ناوڕاس����تە بچووك‬ ‫دەكەن����ەوە و رووداوەكان����ی ڕابردووی����ش بەپێچەوانەوە‬ ‫شرۆڤە دەكەن‪ .‬كاتیك كە سەبارەت بە مەسەلەی كورد‬ ‫گفتوگ����ۆ دەك����ەن وا بیر دەكەنەوە كە ئەو مەس����ەلەیە‬ ‫مەسەلەیەكی نەتەوەیی نییە‪ .‬بەشێوەیەك هەڵسوكەوت‬ ‫دەكەن كە ئینس����ان دەڵێ مەس����ەلەی خوێنداری نێوان‬ ‫دوو هۆزیان بەش����ێوەیەكی دادوەرانە چارەسەركردووە‪.‬‬ ‫هەندێك جاریش بەگاڵتەجارییەكی سەرد وەكو» ئەگەر‬ ‫زمان����ی خۆیانیش بزانن چ دەبێت» (مەبەس����ت لەوەیە‬ ‫كە ك����وردەكان زمانی كوردی نازانن) ی����ا بەهێنانەوەی‬ ‫گوتەكانی ئەردۆغان ئەوە ئیس����بات دەكەن كە لەرووی‬ ‫ڕۆحییەوە لەژێر كاریگەری بندەستیدان‪ .‬بەشێوەیەكی بێ‬ ‫چارە و بەبێ زانیاری لەرووی سیاسی و كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫بەمەبەس����تی ئەوەی كە ڕۆش����نبیرە توركەكان لەخۆیان‬ ‫ت����ووڕە نەكەن هەوڵی ئ����ەوە دەدەن كە بی����روڕای ئەو‬ ‫ڕۆشنبیرانەیش پەس����ند بكەن‪ .‬ئەم هەڵویستەی ئەوان‬ ‫ئەوەمان ب����ۆ رووندەكاتەوە‪ ،‬كە ئەم چەند ڕۆش����نبیرە‬ ‫چۆن پرس����ی كورد بچووك و بێ بایەخ دەكەن‪ .‬بەبڕوای‬ ‫من هەڵوێس����تی پەكەكە و دەتەپە س����ەبارەت بەپرسی‬ ‫كورد هەڵوێس����تێكی نەگۆڕ و ئاشكرایە‪ .‬سەركردەكانی‬ ‫ئ����ەو دوو پارتە هەوڵی ئ����ەوە دەدەن ك����ە بیروڕاكانی‬ ‫ئۆج����ەالن بخەنە پراكتیك����ەوە و ریالیزەی بكەن‪ .‬ئەوان‬ ‫دژایەتی كەمالیزم و دەوڵەتی ناوەندی ناكەن و نایانەوێ‬ ‫لەرووی نەتەوەییەوە پرس����ی كورد چارەس����ەر بكەن و‬ ‫چەندین جاریش ئاشكرایانكردووە كە ئەوان دەوڵەتێكی‬ ‫س����ەربەخۆی كوردییان نایەوێ و پشتگیری ئیدارەیەكی‬ ‫فیدراڵی كوردیش ناكەن‪ .‬بۆیە من دەڵێم لەجیاتی ئەوەی‬ ‫كە ئەو پارتانەش لەس����ەر ناوی كوردان داواكارییەكانی‬ ‫خۆیان ئاش����كرا بكەن با ئەوە بڵێن لەس����ەر ناوی كورد‬ ‫چیی����ان ناوێ‪ .‬ئێمە لەم روویەوە هەڵوێس����تی ئەوانیش‬ ‫دەزانین چونكە داوای ئازادكردنی ئۆجەالن و بڕێك مافی‬ ‫سەرەتایی لەئاستی تاكەكەسیدا دەكەن‪.‬‬

‫بيــــــــــــــــــر و راى ئــــــــــــــــازاد‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كێش����ە ئەوەیە كە بێجگە لەدەتەپ����ە و پەكەكە پارتییە‬ ‫سیاس����ییەكانی دیكەی كوردی چیی����ان دەوێ و چییان‬ ‫ن����اوێ‪ .‬من نە ل����ەدژی گفتوگۆكردنی چارەس����ەركردنی‬ ‫پرسی كوردم‪ ،‬بەڵكو پێموایە گفتوگۆكردنی ئەم بابەتە‬ ‫لەتوركی����ا كە سیس����تەمێكی دیكتاتۆری كەمالیس����تی‬ ‫دەسەاڵتدارە بۆ خۆی دەستكەوتێكە‪ .‬مەسەلە ئەوەیە كە‬ ‫لەم كات و س����اتانەدا مافی خۆبەرێوەبردنی گەلی كورد‬ ‫لەالیەن ڕۆش����نبیرەكانییەوە گفتوگۆی لەس����ەر دەكرێت‬ ‫یا نا‪ .‬وەكو مامۆس����تای خۆشتەوس����تم بێشكچی گوتی‬ ‫«كوردەكان ناچارن سیاسەتی سەركراوە پەیڕەوبكەن»‪.‬‬ ‫پ����ڕۆژەی دەوڵەت ئەوەی����ە كە لەژێر ن����اوی كرانەوەی‬ ‫دیمۆكراتیكدا بەشێوەیەكی هەرزان كۆتایی بەمەسەلەی‬ ‫كورد و كوردس����تان بهێنێت‪ .‬دەوڵەت دەیەوێ مەسەلەی‬ ‫ك����ورد كە كۆنتری����ن گەلی خۆرهەاڵتی ناوەڕاس����تە و تا‬ ‫ئێس����تا رووبەڕووی چەندین تراژیدی����ا و نەهامەتی بووە‬ ‫و چەندی����ن جار بەمەبەس����تی پاكتاوكردنی هێرش����یان‬ ‫بردووەتە سەر‪ ،‬بەشێوەیەكی زۆر بەبێ بایەخ و بەوشە و‬ ‫قسەی گاڵتەجاری چارەسەر بكات و هەڵویستی هەندێك‬ ‫لەڕۆش����نبیر و سیاس����ەتمەدارانی كوردیش كە پاڵپشتی‬ ‫ئەم مەسەلەیە دەكەن هەڵوێستێكی خەجاڵەتبارە‪ .‬ئەم‬ ‫ئەقڵییەت����ە سیاس����ییە لەم ‪ 30‬س����اڵەی دواییدا هەوڵی‬ ‫ئەوەی داوە كە ژێرخانی سیاس����ی تێكۆشانی كورد بێ‬ ‫بایەخ بكات هەر ئەوەندەی����ش هەوڵی ئەوەیان داوە كە‬ ‫ل����ەڕووی كۆمەاڵیەتییەوە دەس����ت بەجموجوڵێك بكەن‪.‬‬ ‫مەبەستیان ئەوەیە كە چارەس����ەرییەكانی پرسی كورد‬ ‫بەش����ێوەیەكی ئەنقەس����ت ئاس����تەنگ بكەن‪ .‬بۆیە ئەو‬ ‫ڕۆشنبیرە كوردانە كە ناتوانن لەراستی رابردوو تێبگەن‬ ‫و س����ەریان لێ تێكچووە بەش����ێوەیەكی بەبێ زانیاری و‬ ‫عەفەویانە دەكەونە نێو ئەو بۆس����ەیەوە و پاڵپشتی لەو‬ ‫جۆرە سیاسەتانەش دەكەن‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی لەجیاتی ئەوەی كە سیاسەتمەدار‬ ‫و ڕۆش����نبیرە ك����وردەكان دەس����ت بەپەیڕەوكردن����ی‬ ‫سیاس����ەتێكی كراوە بكەن خۆیان بەچەند وردە ش����تی‬ ‫ب����ێ بایەخ دەخەڵەتێن����ن و بەمجۆرەیش دەبنە هۆكاری‬ ‫دووبارەبوونەوەی مێژوو‪ .‬ئەدمۆندس كە لەساڵی ‪1925‬دا‬ ‫بیركاری سیاسی ئینگلیز لەعێراق بووە لەكتێبەكەی خۆیدا‬ ‫بەناوی (تورك‪ ،‬كورد و عەرەب) باسی پەیمانی ئەنگلۆ‬ ‫و عێراق ( ‪ )10.06.1925‬دەكات و دەڵێت «كوردەكان‬ ‫هەر بەو جۆرە كە عێراقیان ڕزگاركرد‪ ،‬ئەو هەڵویس����تە‬ ‫باشەی كە لەڕۆژی دواتر لەسلێمانیەدا نیشانیاندا بوونە‬ ‫ه����ۆكاری ئەوەی كە عێ����راق لەپارچەبوونێكی خوێناوی‬ ‫رزگاری بێت»‪ .‬ئەو ش����تەی روون و ئاش����كرایە ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە سیاس����ەتمەدارانی كورد تا ڕۆژی ئەمڕۆ نەیانتوانیوە‬ ‫فاكتەرە سیاس����ییە نێودەوڵەتییەكان بەباشی ئەنالیزە‬

‫بك����ەن‪ .‬بارودۆخ����ی ئەم����ڕۆی كوردس����تانی عێراقیش‬ ‫هەر بەمش����ێوەیەیە‪ .‬تا ئێس����تا پارتە بەرهەڵەستكارە‬ ‫كوردەكانیش نەیانتوانیوە لەنێوان خۆیاندا ببنە خاوەن‬ ‫هێز و هاوپەیمانیەتییەك كە بەپێی ئەو هاوپەیمانەتییە‬ ‫نەخش����ە ڕیگایەكی هاوبەش بۆ چارەسەركردنی پرسی‬ ‫ك����ورد ئامادە بكەن‪ .‬هەمیش����ە هەندێك لەڕۆش����نبیر و‬ ‫سیاس����ەتمەدارانی كورد بەمەبەس����تی ئەوەی كە ببنە‬ ‫بەرپرس����ێك یا بگەنە بە پلە و پایەی����ەك بەرەژوەندی‬ ‫نەتەوەییان كردووە قوربانی بەرەژوەندی تاكەكەس����ی‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لەس����ەردەمی هەڵبژاردنەكان����ی ئەم دواییەدا‬ ‫‪ DTP‬زۆرج����ار بانگەوازی ئ����ەوەی دەكرد كە كوردەكان‬ ‫دەنگ����ی خۆیان بە ‪ DTP‬ب����دەن ب����ەاڵم بەرەژوەندییە‬ ‫تاكەكەسییەكان وایان كرد كە رێژەی دەنگەكانی ‪DTP‬‬ ‫زۆر كەم ببنەوە‪ .‬بەاڵم دواتر ئەو كەس����انەی كە دەنگی‬ ‫خۆیان نەدا ب����ە ‪ DTP‬گوتیان «دەتەپە وەاڵمی ئێمەی‬ ‫نەداوەتەوە»‪ .‬هەر ئەو كەسانە وەكو منداڵ كە ممكەی‬ ‫بە دەمەوە بێت ڕەخنەیان ئاراستەی ‪ DTP‬دەكرد‪.‬‬ ‫بارودۆخی ئێس����تای نێوان ڕۆش����نبیر و سیاسەتمەدار و‬ ‫رێكخراوە كوردیی����ەكان ئەو زەنجیرەیە دەخاتە بیرم كە‬ ‫چەند س����اڵ لەمەوبەر تەماش����ام ك����ردووە‪ .‬چونكە ئەم‬ ‫بارودۆخە وەكو بارودۆخی ئەس����پەكانی قەفقاس����یایە‪.‬‬ ‫خەڵكی قەفقاس����یا لەسێ وەرزی بەهار‪ ،‬هاوین و پاییزدا‬ ‫ه����ەر هەموو ئ����ەرك و كارەكانی خۆیان بەئەس����پەكان‬ ‫جێبەج����ێ دەكەن بەاڵم لەكاتی هاتنی وەرزی زس����تاندا‬ ‫دەڵێن ئێمە ناتوانین ئەس����پەكان بەخێو بكەین چونكە‬ ‫س����ەرباری ئێمەن بۆیە ئەو ئەسپانە لە چۆڵ و چیاكاندا‬ ‫لەو سەرماو سۆڵەدا بەرەڵاڵ دەكەن‪.‬‬ ‫بارودۆخ����ی ئێس����تای نێ����وان ڕۆش����نبیر و رێكخ����راوە‬ ‫كوردییەكانی����ش ه����ەر بەمجۆرەی����ە‪ .‬ه����ەر چەندە كە‬ ‫ئەقڵییەتی حاكم بەسااڵنە بەمشێوەیە سوود لەڕۆشنبیر‬ ‫و سیاس����ەتمەدارە كوردەكان وەردەگرێت بەاڵم تا ئێستا‬ ‫ڕۆش����نبیر و سیاس����ەتمەدارانی كورد لەم واقعیەتە تێ‬ ‫نەگەیش����توونە‪ .‬بۆیە پێویس����تە ئەو الیەنە سیاسییانە‬ ‫كە لەدەرەوەی پەكەكەن بەرەژوەندییە تاكەكەسییەكان‬ ‫وەالوە بنێ����ن و وەكو دۆزێكی نەتەوەیی پرس����ی كورد‬ ‫هەڵبسەنگێنن و جارێكی دیكە لەمەیدانی سیاسیدا خۆیان‬ ‫نیش����انبدەنەوە‪ .‬پرسی كورد و كوردستان پرسێك نییە‬ ‫كە مرۆڤ بتوانێت بیكاتە قوربانی ناكۆكییە ئایدیۆلۆژیی‬ ‫و ئاینیی����ەكان‪ .‬نابێ هیچ یەك لەئێم����ە ئەوەمان لەبیر‬ ‫بچێتەوە كە لەبەرامبەر مێژوودا بەرپرس����یاریمان هەیە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەگەر دەمانەوەی بۆ داهاتوو ژیانێكی باش و گەش‬ ‫بەجێبهێڵی����ن ئەوكاتە پێویس����تە بەش����ێوەیەكی جددی‬ ‫جارێكی دیكە دەس����ت بەتێكۆش����انی سیاس����ی خۆمان‬ ‫بكەین‪.‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫‪99‬‬

‫بيــــــــــــــــــر و راى ئــــــــــــــــازاد‬

‫ساڵی یەكەم ژمارە (‪)1‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪2009‬‬

‫بۆئەوەی كورد و تورك لەتوركیا‬ ‫ببنە شەریكی یەكتری‬

‫فورات جەوەری‬

‫‪100‬‬

‫*‬

‫حكومەت���ی ‪ AKP‬بەڕاگەیاندن���ی سیاس���ەتی‬ ‫كرانەوە ب���ەڕووی كورد‪ ،‬دەی���ەوێ هەنگاوێكی‬ ‫مەدەنی و هاوچەرخ هەڵبگرێت‪ ،‬بەم هەنگاوەش‬ ‫كۆتایی بەسیاس���ەتی ئینكار بهێن���ێ و توركیا‬ ‫لەگۆش���ەگیری نێودەوڵەتی رزگاربكات و بەرەو‬ ‫جیهانێكی مۆدێرن رایبكێشێت‪ .‬من ئەو تێڕوانینە‬ ‫ریفۆرمخوازانەی ‪ AKP‬بە تێزی «گالستنۆست‬ ‫و پرێس���ترۆكا»ی گۆرباچۆڤ دەشوبهێنم‪ .‬بەاڵم‬ ‫هێش���تا دیار نیی���ە حكومەت ل���ەو ریفۆرمەیدا‬ ‫سەركەوتوو دەبێت یان نا‪ .‬لەكاتێكدا نزیكەی ‪4‬‬ ‫ن���ەوە بەئایدۆلۆژیای ئینكار و كولتووری گومان‬ ‫لێكدیكردن پەروەردەكراون و هەتاكو بینەقاقایان‬ ‫لەنێو ناس���یۆنالیزمێكی پەڕگیردا ماوەتەوە‪ .‬ئەو‬ ‫هێزە لەدژی وەه���ا پرۆژەیەكە و ئەگەر ئەمریكا‬ ‫پەنجەی لەدەس���تپێكردنی ئەو پرۆسەیە هەبێت‬ ‫ئ���ەوا ئ���ەو تیرەی ك���ە لەكەوانەك���ە دەرچووە‬ ‫ئامانجەكەی خ���ۆی دەپێكێ‪ ،‬ب���ەاڵم ئەگەر وا‬ ‫نەبێت ئ���ەوا تیرەكە ب���ەرەو ڕووی خاوەنەكەی‬ ‫دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر بەمشێوەیە بێت‪ ،‬ئەوا پێویستە حكومەت‬ ‫یان دەوڵەتی توركیا لەئاخاوتن و هەنگاوەكانیدا‬ ‫دروس���ت بێت‪ ،‬دەس���ت لەمن���اوەرە و گەمەی‬ ‫هەڵخەڵەتێنەران���ە ب���ەردەن و بەئیرادەیەك���ی‬ ‫بەهێ���زەوە هەوڵ بۆ چارەس���ەركردنی پرس���ی‬ ‫ك���ورد و دیموكراتیزەكردن���ی توركی���ا ب���دەن‪.‬‬ ‫وەك هەنگاوی یەكەم پێویس���تە ئۆپەراس���یۆنە‬ ‫س���ەربازییەكان بوەس���تن و چەكەكان بێدەنگ‬ ‫بكرێن و لێبووردنێكی گشتی رابگەیەندرێت‪ ،‬رێگا‬

‫لەبەردەم سیاس���ەتی لی���گاڵ بكەنەوە و لەگەڵ‬ ‫هەموو پەرلەمانتار و س���ەرۆك ش���ارەوانییەكان‬ ‫و نووس���ەر و سیاس���ەتمەدارانی كورد دابنیشن‬ ‫و كەشێكی دیموكراس���ی و برایەتی راستەقینە‬ ‫بخوڵقێنن‪ .‬ئەوان دەتوانن ئەو كەشە دیموكراسی‬ ‫و تەبایی���ە لەڕێی دەزگاكان���ی چاپەمەنی وەك‬ ‫كامپەینێك���ی گش���تگیر و هەمەالیەن���ە درێژە‬ ‫پێبدەن و‪ ،‬ئیم���اژی خراپی كوردان‪ ،‬كە خۆیان‬ ‫خوڵقاندوویان���ە لەماوەیەكی كورتدا بڕەوێننەوە‪.‬‬ ‫ئەوكاتەی بارودۆخەكە ئاسایی بووەوە‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫تۆلێرانس و گەش���بینیش زیاتر دەبێ و دەبێتە‬ ‫مای���ەی بونیاتنان���ی بناخەیەكی دیموكراس���ی‪.‬‬ ‫هەروەك دەبێ ئەو بنەماگە دیموكراسیە بە قانوون‬ ‫بپارێزرێ���ت و ئەو قانوون���ەش هەموو مافەكانی‬ ‫ك���ورد بخاتە ژێر گرەنتیی���ەوە‪ .‬لەقەبووڵكردنی‬ ‫ناس���نامەی كوردی‪ ،‬چاپ و پەخش���ی كوردی‪،‬‬ ‫گەڕانەوەی ناوە كوردییە رەسەنەكانەوە بگرە تا‬ ‫دەگاتە پەروەردەی زمانی كوردی هەر لەباخچەی‬ ‫ساوایانەوە بگرە تا دەگاتە زانكۆ و خوێندنی بااڵ‪،‬‬ ‫بەمەش توركیا وردە وردە دەكەوێتە راس���تەڕێی‬ ‫دەوڵەتێك���ی فرە زمان و ف���رە رەنگ و دەنگی‬ ‫جیاواز‪.‬‬ ‫ب���ە لەبەرچاوگرتنی ت���ەواوی ئ���ەو تێڕوانیانە‪،‬‬ ‫ئینجا ئەگەر كورد لەوەها سیس���تمێكدا خۆیان‬ ‫وەك هاوواڵتی دەستووری و یەكسان و هاوبەش‬ ‫ببینن‪ ،‬ت���ا بتوانن بڵێن ئێمەش ش���ەریكی ئەو‬ ‫واڵتەین‪.‬‬ ‫*نووسەر و رۆمانووس‪ -‬ستۆكهۆڵم‬