Mierzwa M., Niewęgłowski K., Patoleta P., Społeczne działanie prawa, ISBN 978-83-938785-6-7 Lublin 2

1

Uniw ersytet Marii Curie -Skłodow skiej w Lublinie

Koło Naukowe Socjologii Prawa UMCS Wydział Prawa i Administracji; pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin knsp.umcs@gmail.com fb.com/knspumcs

MONOGRAFIA SPOŁECZNE DZIAŁANIE PRAWA

Koło Naukowe Socjologii Prawa UMCS Wydział Prawa i Administracji; pl.Recenzent: Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin knsp.umcs@gmail.com dr Sławomir fb.com/knspumcs Pilipiec

Redakcja naukowa: Marek Mierzwa Krzysztof Niewęgłowski Patryk Patoleta

Redakcja techniczna: Kamila Michalska Dawid Mąkosa Jędrzej Wyczółkowski

Wydawca: Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS

ISBN 978-83-938785-6-7 Użycie niekomercyjne - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe (CC BY-NC-ND 4.0). Wolno kopiować i rozpowszechniać utwór w dowolnym medium i formacie. Należy odpowiednio oznaczyć autorstwo utworu, podać odnośnik do licencji i wskazać zmiany, jeśli takie zostały dokonane. Można tego dokonać w dowolny rozsądny sposób, o ile nie sugeruje się udzielenia przez licencjodawcę aprobaty dla siebie lub swojego sposobu wykorzystania licencjonowanego utworu. Nie należy wykorzystywać utworu do celów komercyjnych.

Remiksując, przetwarzając lub tworząc na podstawie utworu, nie wolno rozpowszechniać zmodyfikowanych treści. Nie wolno korzystać ze środków prawnych lub technologicznych, które ograniczają innych w korzystaniu z utworu na warunkach określonych w licencji. Więcej informacji na: http://creativecommons.org/licenses/by-ncnd/ 4.0/deed.pl Odpowiedzialność za treść artykułów ponoszą autorzy.

Lublin, wrzesień 2018

2

Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................................4 Dawid Mąkosa – Istota aktów prawnych w kontekście społecznego działania prawa ...........................5 Katarzyna Osiak – Krynicka – Ochrona małoletniego pokrzywdzonego przed negatywnymi konsekwencjami wielokrotnego przesłuchania w trybie art. 185a Kodeksu Postępowania Karnego.

Aspekty prawne i społeczne ...................................................................................................................15 Patryk Patoleta – Aborcja w Polsce w kontekście prawnym i społecznym .........................................28 Adrian Mokrzycki – Reforma sądownictwa w Polsce jako czynnik oddziałujący na społeczeństwo i dokonujący zmiany w świadomości prawnej obywateli ......................................................................39 Anna Niziołek – Rola mediów w kształtowaniu opinii społecznej na temat polskiego systemu podatkowego ..........................................................................................................................................51 Joanna Szumańska – Regulacja wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie (klauzula rebus sic stantibus) jako przykład społecznego działania prawa...........................................................................65 Kamil Bradliński – Ustawy przeciw zbytkom a stosunki społeczne między szlachtą a mieszczanami na ziemiach polskich w średniowieczu i nowożytności .........................................................................79 Klaudia Anna Celińska – Socjologia serwisu Instagram, a prawna ochrona wizerunku .....................91 Krzysztof Niewęgłowski – Realizacja zasady jawności gospodarowania środkami publicznymi jako element kształtowania świadomości prawnej wśród obywateli ...........................................................101 Marek Mierzwa – Inicjatywa lokalna jako forma aktywności obywateli na rzecz społeczności lokalnej, na przykładzie miasta Lublin .................................................................................................112 Kamila Michalska - Społeczne aspekty działalności Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce…...127 Justyna Solarz - Mazur – Prawne aspekty pojęcia „dobra dziecka” .................................................138

3

Wstęp

Niniejsza publikacja powstała dzięki współpracy Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS oraz Koła Naukowego Socjologii Prawa UMCS. Stanowi zbiór artykułów poświęconych szeroko rozumianemu społecznemu działaniu prawa, przez które rozumie się faktyczny wpływ prawa na zachowanie jednostek. Omawianą problematyką zajmuje się przede wszystkim socjologia prawa. W zakresie społecznego działania prawa znajduje się nie tylko działanie konkretnych aktów prawnych, ale również kwestie świadomości prawnej, kultury prawnej czy polityki prawnej.

Społeczne działanie prawa dotyczy więc każdej gałęzi prawa, co pokazuje szeroki wachlarz zagadnień przedstawianych przez autorów artykułów. Część z nich odnosi się do tematu przewodniego w sposób ogólny, zajmując się np. istotą aktów prawnych w kontekście społecznego działania prawa, czy reformą sądownictwa w Polsce w kontekście oddziaływania na społeczeństwo i determinowaniu zmian społecznych. Inne odnoszą się do szczegółowych zagadnień z zakresu prawa cywilnego, prawa karnego, prawa podatkowego, prawa samorządu terytorialnego w kontekście socjologicznym. Autorzy poruszają problemy które obecnie są przedmiotem burzliwej dyskusji publicznej, jak chociażby aborcja, ochrona praw człowieka, social media. Nie brakuje również odwołań do historii, czego przykładem jest artykuł dotyczący ustawy przeciwko zbytkom w odniesieniu do stosunków społecznych między szlachtą a mieszczanami na ziemiach polskich w średniowieczu i nowożytności.

Autorami artykułów są studenci oraz pracownicy naukowi z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

w

Lublinie,

Uniwersytetu

Jagiellońskiego

oraz

Uniwersytetu

Rzeszowskiego. Rola redakcji polegała na ujednoliceniu artykułów pod względem technicznym i wizualnym, bez integrowania w ich treść, z czym wiąże się ich zróżnicowany poziom merytoryczny. Niemniej jednak założeniem inicjatorów monografii było przede wszystkim zwrócenie uwagi na zagadnienie społecznego działania prawa, zaangażowanie studentów w proces powstawania monografii oraz umieszczenie w jej treści interesujących i zróżnicowanych zagadnień, co zdaniem Redakcji zostało osiągnięte.

Redakcja

4

Dawid Mąkosa Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej dawidmakosa95@gmail.com

Istota aktów prawnych w kontekście społecznego działania prawa

Streszczenie: Celem artykułu jest omówienie problematyki związanej z oddziaływaniem przepisów prawnych na zachowanie jednostek w społeczeństwie. W szczególności analizie poddana została hipoteza trójstopniowego działania prawa według Adama Podgóreckiego.

Podstawowe pytanie, jakie przyświeca podjętym tu rozważaniom, odnosi się do skuteczności prawa: czy zależy ona od ustawodawcy, czy od adresatów norm prawnych, a może też od swoistej współpracy pomiędzy tymi dwoma podmiotami? Przestudiowanie tematu w poszukiwaniu odpowiedzi na zadane pytania pozwoliło na stwierdzenie, że obecnie społeczne działanie prawa nie wywiązuje się w pełni ze swojej roli, z jednej strony przez oderwanie przepisów prawnych od rzeczywistości społecznej, z drugiej zaś przez antyprawne postawy jednostek wobec prawa. Efektem tego są wnioski postulujące wzajemną poprawę jakości: w przypadku państwa - jakości tworzonego prawa, a w przypadku jednostek - jakości posiadanej świadomości oraz kultury prawnej.

Słowa kluczowe: społeczne działanie prawa, hipoteza trójstopniowego działania prawa, socjologia prawa, skuteczność prawa, przestrzeganie prawa.

1. Wstęp Na wstępie niniejszej pracy warto zaznaczyć, iż nauką prawną zajmującą się genezą, funkcjami oraz przede wszystkim społecznym działaniem prawa jest socjologia prawa.

Dyscyplina ta jest stosunkowo młoda, gdyż zaczęła się wyodrębniać z głównego nurtu socjologii dopiero na początku XX wieku. Jej powstanie można wiązać z takimi osobistościami jak chociażby Max Weber, Emil Durkheim czy Leon Petrażycki pochodzący z Polski. Głównym przedmiotem dociekań socjologów prawa jest „prawo w działaniu”, natomiast samo pojęcie prawa jest przez nich definiowane jako integralna część

5

społeczeństwa, której nie można badać bez uwzględnienia społecznego kontekstu 1.

Reasumując, prawo tworzone przez państwo i zawarte w oficjalnych aktach normatywnych na przykład ustawie, nie jest jedynym prawem, co stoi w swoistej opozycji do nurtu filozofii prawa, jakim jest pozytywizm prawniczy. Nie bez powodu, najbardziej ożywione prace prowadzone przez socjologów prawnych dotyczyły zatem społecznego działania prawa, a więc zagadnienia podejmującego problem faktycznego wpływu prawa na zachowanie jednostek, społeczeństwa. Dlatego też, dalsza część pracy zostanie poświęcona analizie aktów prawnych oraz ich zarówno pośredniego, jak i bezpośredniego wpływu na polską rzeczywistość społeczną.

2. Ogólna problematyka dotycząca społecznego działania prawa.

Jak już wcześniej wspomniano, istotą społecznego działania prawa jest badanie rzeczywistego oddziaływania prawa w sferze społecznej, a więc jego wpływu na faktyczną postawę adresatów, do których są kierowane normy prawne. Aby móc w pełni odpowiedzieć na to pytanie należy jednak przestudiować liczne akty prawne pod względem ich działania, a także podjąć rzeszę innych specyficznych problemów takich jak kwestia świadomości czy kultury prawnej. Jest to niezbędne, ponieważ posiadanie lub ewentualny brak powyższych aspektów ma późniejsze przełożenie na zachowania związane z prawem, a co za tym idzie na skuteczność prawa.

Według M. Boruckiej-Arctowej przez skuteczność prawa sensu largo rozumie się zgodność społecznych rezultatów działania danej normy prawnej z zamierzeniami prawodawcy, natomiast skutecznością sensu stricte jest dla niej zgodność postępowania adresata normy prawnej z wzorem zachowania zawartym w normie. Mogą wszak mieć miejsce sytuacje, gdy mimo stosowania się adresatów normy do wzorów postępowania w niej zawartych prawodawca nie osiągnął celów, dla realizacji których wydana została określona norma2. I właśnie wtedy nasuwa się pytanie czy zostały zrealizowane podstawowe funkcje prawa, np. stabilizująca lub organizacyjna. Z kolei, zachowania ludzi związane z wydawaniem norm prawnych, czyli tworzeniem prawa, ale też z jego stosowaniem przez organy państwa, a ponadto z przestrzeganiem prawa wiążą się z wspomnianą już kwestią świadomości prawnej, czyli znajomości norm i instytucji oraz ich oceny. Ze świadomością prawną związane są jednak również postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku. Można więc powiedzieć, że świadomość prawna to zbiór tych 1 2

https://pl.wikipedia.org/wiki/Socjologia_prawa, (dostęp: 31.07.2018r.).

M. Borucka-Arctowa, O społecznym działaniu prawa, Warszawa 1967, s. 11.

6

wszystkich norm, które zdaniem społeczeństwa powinny tworzyć prawo. Zaś im większa jest różnica między prawem, które w rzeczywistości istnieje, a takim, które zdaniem społeczeństwa powinno istnieć, tym większa rozbieżność między prawem i świadomością prawną. Efektem tego jest fakt, iż prawo i świadomość prawna wywierają na siebie wzajemny wpływ3. Ponadto, bardzo istotną rolę dla społecznego działania prawa odgrywa kultura prawna rozumiana jako ogół nawyków i wartości związanych z akceptacją, oceną, krytyką i realizacją obowiązującego prawa. W każdym społeczeństwie istnieje jakiś stopień posłuchu dla prawa, jego prestiżu. Istnieją oceny, postawy moralne, obyczajowe, społeczne, które mogą bądź wspierać, bądź osłabiać działanie całego systemu prawnego4. Natomiast badania nad nią polegają zwykle na wykrywaniu i analizowaniu różnić w działaniu prawa między różnymi społecznościami,

szczególnie

jeśli

idzie

o

postawy

wobec

prawa,

czy

sposób

wykorzystywania prawa w życiu społecznym.

Badając oddziaływanie prawa na ludzi, nie da się pominąć wiedzy o zachowaniu pod wpływem norm postępowania społecznego. Każda taka norma pełni określoną funkcję informacyjną, motywacyjną i kontrolną. Funkcja informacyjna normy prawnej związana jest z różnymi kwestiami charakterystycznymi tylko dla tego rodzaju norm. Jedną z nich jest chociażby to, że informacja o normie prawnej dokonywana jest przy pomocy dzienników publikacyjnych. Co więcej, swoiście kształtuje się również problem rozpowszechniania wiedzy o prawie z uwagi na to, iż ignorantia iuris nocet, a więc nieznajomość prawa pociąga za sobą konsekwencje prawne oraz społeczne, odmienne niż nieznajomość jakichś innych norm5.

3. Akty prawne a realizacja zawartych w nich norm przez jednostkę.

Obecnie, powszechnym problemem związanym z kwestią społecznego działania prawa jest zupełne lub częściowe oderwanie przepisów prawnych od rzeczywistości społecznej, do której owe przepisy powinny się odnosić.

Zdaniem A. Podgóreckiego

ustawodawca z jednej strony wkłada wiele trudu w przygotowanie aktu normatywnego, ale z drugiej nie interesuje się jego skutecznością. Bowiem, nauka prawa zajmuje się głównie genezą prawa, jego źródłami i interpretacją, a nie rolą, jaką to prawo pełni w społeczeństwie.

Zgodnie z rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, na przykład podjęcie decyzji o przygotowaniu projektu http://demerara.pl/swiadomosc-prawna/, (dostęp: 31.07.2018r.).

A. Podgórecki, Hipoteza trójstopniowego działania prawa [w:] A. Kojder, E. Łojko, W. Staśkiewicz, A. Turska (red.) Elementy socjologii prawa, Warszawa 1990, s. 21.

5 M. Borucka-Arctowa, op. cit., s. 254–255.

3

4

7

ustawy poprzedzane jest między innymi wyznaczeniem i opisaniem stanu stosunków społecznych w dziedzinie wymagającej interwencji organów władzy publicznej oraz wskazaniem pożądanych kierunków ich zmiany czy określeniem przewidywanych skutków społecznych,

gospodarczych,

organizacyjnych,

prawnych

i

finansowych

każdego

z rozważanych rozwiązań6. Jednakże obecnie jakość polskiego prawa jest przedmiotem powszechnej krytyki, a jedną z przyczyn takiego stanu, należących do błędów techniki legislacyjnej, jest brak solidnych ocen skutków, jakie przyniesie wprowadzenie nowego prawa bądź zmiana prawa istniejącego. Do głównych przyczyn takiego stanu rzeczy zalicza się przede wszystkim słabe przygotowanie rządowych ekspertów do pracy nad analizą tychże skutków, jak również brak fachowej, ale i społecznej refleksji nad nowymi projektami ustaw oraz brak konsultacji z zainteresowanymi środowiskami. Wszystko to powoduje, że w pewnych warunkach autorytet prawa jest akceptowany przez społeczeństwo, a w innych warunkach akceptowany nie jest. Niektóre sytuacje wpływają na to, że prawo jest szanowane w większym stopniu, inne z kolei zdecydowanie osłabiają to społeczne poszanowanie.

Poszczególne jednostki

czy też

grupy społeczne identyfikują

swoje

zachowanie

z zachowaniem wynikającym z ról społecznych, których się od nich oczekuje. Inne jednostki należące do tej samej grupy społecznej czują się nieswojo z narzuconymi im wzorami zachowania7. Zauważalna zatem tutaj jest ambiwalentna postawa społeczna odnosząca się do realizacji norm zawartych w aktach prawnych. Oczywiście, sytuacja taka spowodowana jest wieloma czynnikami, które występują na obszarze działania konkretnych aktów prawnych.

Stworzona przez A. Podgóreckiego w drugiej połowie lat sześćdziesiątych hipoteza trójstopniowego działania prawa zakładała, iż prawidłowo wydany przez ustawodawcę abstrakcyjny przepis prawny oddziałuje na zachowanie społeczne poprzez trzy zasadnicze zmienne niezależne. Pierwszą taką zmienną jest typ stosunków społeczno-gospodarczych w ramach których ów przepis jest elementem obowiązującego systemu prawnego. Drugą zmienną niezależną jest typ podkultury, który działa w ramach danego ustroju społecznogospodarczego,

jako

łącznik

pomiędzy

poleceniami

normodawcy

a społecznymi

zachowaniami odbiorcy przepisów prawnych. Zaś trzecią zmienną niezależną stanowi typ osobowości, który jest ostatecznym realizatorem zaleceń danego przepisu.

Wydaje się, że podział dokonany przez Podgóreckiego jak najbardziej znajduje odzwierciedlenie w dzisiejszej rzeczywistości. Pierwsza zmienna niezależna wiąże się Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” z dnia 20 czerwca 2002 r.

(Dz. U. nr 100, poz. 908).

7 A. Podgórecki, Socjologia prawa, Warszawa 1962 , s. 28.

6

8

z problematyką wykładni prawa. Jej celem jest ustalenie , jakie normy prawne są zawarte w obowiązujących przepisach prawnych i co one znaczą. Jest to o tyle istotne, gdyż trudność związana z właściwą interpretacją przepisów prawnych stanowi wyjściowy problem większości adresatów do których kierowane są akty prawne. Często zbyt skomplikowane zabiegi prawodawcy w momencie tworzenia prawa powodują, iż jednostka ma nie tylko problem z należytym odkodowaniem norm prawnych, ale i z odkryciem sensu, celu ich zastosowania. Sytuacja ta ma ścisły związek z istnieniem dwóch antagonistycznych teorii wykładni prawa. Mianowicie, teorii statycznej oraz dynamicznej. Pierwsza z nich postuluje niezmienność znaczenia przepisów prawnych. Ustawodawca wraz z ustanowieniem przepisu nadaje mu określone znaczenie, które jest traktowane jako jego wola, a wszelkie odejście od „litery prawa” jest naruszeniem prawa8. Jak długo przepis formalnie obowiązuje, tak długo obowiązuje jego znaczenie. Natomiast zupełnie innemu odczytywaniu znaczenia przepisów prawnych, w zależności od ustroju społeczno-gospodarczego, sprzyja teoria dynamiczna.

Bowiem, teoria ta hołduje osiąganiu tych celów, które współcześnie są najbardziej istotne dla obszaru życia społecznego regulowanego danymi przepisami. W teorii wykładni dynamicznej norma prawna po jej ustaleniu odrywa się od swojego historycznego ustawodawcy i żyje własnym życiem, obiektywizuje się i dostosowuje do aktualnych potrzeb. Dlatego wydaje się, a niemal jest pewnym, iż właśnie to wykładnia w duchu dynamizmu sprzyja kooperacji na linii prawodawca-jednostka. Idealnym przykładem potwierdzającym te słowa jest niedawno zapowiedziana nowelizacja przepisów podatkowych mająca na celu uproszczenie w rozliczeniu rocznym PIT czy chociażby obniżenie podatku CIT dla tzw. małych podatników9. Działanie to ze strony rządzących ma oczywiście na celu poprawę jakości aktualnie obowiązujących przepisów prawnych, ale przede wszystkim podniesienie poziomu zadowolenia, w tym konkretnym wypadku, podatników. A co za tym idzie, ma to pomóc w zmniejszeniu liczby konfliktów pomiędzy fiskusem, a podatnikiem oraz poprawić efektywność systemu podatkowego.

Drugą zmienną niezależną - według hipotezy trójstopniowego działania prawa mającą wpływ na działanie przepisu prawnego jest typ podkultury prawnej. Pod tym pojęciem kryje się wiele elementów. Po pierwsze, mianem podkultury określa się istniejące w obrębie danego społeczeństwa specyficzne grupy, zbiorowości, które wyraźnie wyodrębniają się od całości. Mogą być one wyodrębniane na podstawie kryteriów rasowych (np. Murzyni J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, s. 150. https://tvn24bis.pl/dlafirm,107/czerwinska-w-2019-roku-dalsze-stopniowe-upraszczaniepodatkow,844529.html, (dostęp: 31.07.2018r.).

8 9

9

amerykańscy), moralnych (np. homoseksualiści), etnicznych (np. Cyganie czescy), religijnych (np. sekty religijne), zawodowych (np. robotnicy, inteligencja) bądź prawnych (np. grupy przestępcze)10. Podkultura jest więc zawsze w mniejszym lub większym stopniu pozytywną lub negatywną wersją kultury. Porównując na przykład podkulturę harcerzy z podkulturą chuliganów, widać, że jakkolwiek pierwsza opiera się na określonych, szerszych wzorach i modelach, a druga – na przeciwstawianiu się tym modelom i wzorom, to w obu zachodzi wspólność symbolicznej komunikacji. Jakkolwiek, o podkulturach mówi się również jako o zespole norm i związanych z tymi normami wartości uznanych i przyswojonych przez daną grupę wchodzącą w skład danego społeczeństwa, często jednak to określenie dotyczy dowolnie wydzielonych kręgów społecznych. Jednakże zawsze punktem odniesienia dla tych norm będą określone normy kulturowe danego społeczeństwa11. Przyglądając się bliżej podkulturze kibiców można zauważyć, że ich zachowanie oraz postawa nie pokrywają się z tymi powszechnie uznawanymi przez społeczeństwo jako typowe. W tym wypadku pojęcie podkultury prawnej zazwyczaj kojarzone jest z naruszaniem prawa, inaczej niż pojęcie kultury prawnej, kojarzonej z przestrzeganiem prawa. Niemalże nieodłącznym elementem podczas meczów są odpalone race. Pomimo, przepisów ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych, a konkretniej jej art. 8, który wprost zabrania wnoszenia na imprezę masową między innymi wyrobów pirotechnicznych, liczba kibiców używających środków pirotechnicznych nie maleje. Jest to o tyle zaskakujące, że generalnie polskie sądy są mało pobłażliwe w stosunku do osób używających wyrobów pirotechnicznych. Przykładowo na początku 2015 roku ośmiu kibiców zostało skazanych na trzy miesiące kary więzienia w zawieszeniu oraz otrzymało dwuletni zakaz stadionowy i 1800 złotych kary. Grupka fanów musiała odpokutować za odpalenie rac podczas zawodów skoków narciarskich odbywających się na skoczni narciarskiej „Wielkiej Krokwi” w Zakopanem12. Jednakże ten przykład obrazuje w sposób dość jednoznaczny, że przy występowaniu takiego typu podkultury, która nie akceptuje ogólnie przyjętych zasad współżycia społecznego, ciężko o dostosowanie prawa i przewidzenie jego skutków. Dzieję się tak, ponieważ osoby należące do takiej grupy tworzą własny światopogląd, własną świadomość prawną, ocenę prawa, która polega na negatywnym wartościowaniu systemu prawnego.

10

http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Studia_Iuridica_Lublinensia/Studia_Iuridica_Lublinensia-r2011t16/ Studia_Iuridica_Lublinensia-r2011-t16-s253-278/Studia_Iuridica_Lublinensia-r2011-t16-s253-278.pdf, (dostęp:31.07.2018r.).

11 Cz. Czapów, Spór o przydatność pojęcia podkultury w precyzowaniu problematyki badań socjologicznych, „Studia Socjologiczne”, 1966, nr 3, s. 254–255.

12 https://rachelski.pl/pl/race-boisku-a-prawo/, (dostęp: 31.07.2018r.).

10

Podsumowując zatem dotychczasowe rozważania na temat hipotezy trójstopniowego działania prawa, można stwierdzić, że w ramach tego samego ustroju społecznogospodarczego różne rodzaje podkultur prawnych będą determinować rozmaite zachowania prawne. Tymczasem w ramach tego samego ustroju społeczno-gospodarczego i tej samej podkultury prawnej zachowania poszczególnych podmiotów mogą się od siebie różnić ze względu na typy osobowości.

Tak więc trzecią zmienną niezależną, trzecim poziomem, na którym zachowanie prawne przechodzi decydującą zmianę, jest właśnie typ osobowości jednostki. Typ osobowości, jako ten ostateczny realizator zaleceń danego przepisu, decyduje o tym, iż nawet w przypadku, gdy mamy do czynienia z dwoma podmiotami, które funkcjonują w ramach tego samego ustroju społeczno-gospodarczego w ramach tej samej podkultury prawnej, to i tak ich zachowania mogą się różnić w zależności od typu osobowości. To, co bezpośrednio oddziałuje na osobowość człowieka, to kultura, a dokładniej jej wyselekcjonowane składniki, które przekształcają się w osobiste, indywidualne przekonania, poglądy, motywacje, aspiracje, predyspozycje, reguły moralne, zwyczajowe itp.13. Elementem osobowości jest natomiast postawa jednostki, czyli skłonność do takiego, a nie innego zachowania się w określonych sytuacjach. To, jaki człowiek ma stosunek do prawa, jaką postawę przyjmuje wobec niego, ma szczególny wpływ zarówno na działanie prawa, jak i na jego skuteczność.

Prawo bowiem jest skuteczne, działa prawidłowo, kiedy jest przestrzegane, a więc wtedy, kiedy adresaci norm prawnych prezentują postawy proprawne, a nie antyprawne. Co warto dodać, przestrzeganie prawa jest koniecznym, choć nie wystarczającym warunkiem jego skuteczności. Trafnym określeniem postawy wobec prawa wydaje się być definicja G. Skąpskiej, według której jest to „ogół względnie trwałych dyspozycji do określonego oceniania norm prawnych i emocjonalnego reagowania w odniesieniu do tych norm, opartych na przekonaniach dotyczących prawa i jego właściwości, połączonych z względnie trwałymi dyspozycjami do zachowania się w sytuacjach regulowanych przez normy prawne” 14.

Postawy wobec prawa są wyrazem stosunku ludzi do obowiązującego prawa, stanowią element świadomości prawnej ludzi. Za pomocą badań empirycznych prowadzonych nad postawami wobec prawa obserwuje się wpływ rozmaitych motywacji na przestrzeganie norm prawnych. Bardzo istotna jest analiza takich postaw, ponieważ trudno byłoby bez tego zrozumieć funkcjonowanie człowieka w życiu społecznym, w którym najważniejszym

13 14

P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 397.

G. Skąpska, Społeczne podłoże postaw wobec prawa, Wrocław 1981, s. 137.

11

regulatorem jest prawo15. Jako przykład można tutaj wskazać polskich kierowców i ich postawę wobec przepisów Prawa o ruchu drogowym. Z racji tego, że kierowcy na polskich drogach podlegają temu samemu typowi samego ustroju społeczno-gospodarczego, jak i tej samej podkulturze prawnej ich zachowania mogą się od siebie różnić właśnie tylko ze względu na różne typy osobowości. Dlatego też jeden kierowca w takich samych okolicznościach przekroczy dozwoloną prędkość na drodze, a drugi tego nie uczyni. Idąc dalej, jedna z osób kierujących pojazdem mechanicznym będzie znajdowała się pod wpływem alkoholu, zaś druga osoba będzie zupełnie trzeźwa. Właśnie w takich sytuacjach uwydatniają się różne cechy ludzkie, które finalnie stanowią o tym, że ze względu na istnienie różnych typów osobowości wobec prawa są i będą w dalszym ciągu przyjmowane skrajne postawy, co wpływa zarówno na działanie prawa, jak i jego skuteczność. Jakkolwiek, organy państwa stojące na straży prawa i bezpieczeństwa starają się wpływać na nieposkromione podmioty, co rusz obostrzając przepisy prawa oraz stosując wzmożone kontrole, na przykład trzeźwości.

Trzeba przyznać, iż zupełnie inaczej, aniżeli miało to miejsce w przypadku kibiców i używania przez nich wyrobów pirotechnicznych, takie działania w przypadku kierowców przynoszą bardzo pozytywny skutek, gdyż od siedmiu lat (zgodnie ze statystykami Komendy Głównej Policji), co roku znacząco spada liczba kierowców, którzy popełnili przestępstwo drogowe poprzez prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości16.

Podsumowując

powyższe

rozważania

należy

stwierdzić,

iż

długotrwałe

i konsekwentne stosowanie przez państwo przepisów, które początkowo wzbudzają sprzeciw społeczeństwa, może stopniowo doprowadzić do przyzwyczajenia i w końcu do ich zaakceptowania. Z drugiej strony powszechna dezaprobata wobec pewnych aktów prawnych może zmusić organy państwowe do złagodzenia ich przepisów lub nawet ich uchylenia, co zależy od rozmiarów sprzeciwu, siły państwa itp. Możliwa jest sytuacja, gdzie obowiązujące prawo jest nieskuteczne ze względu na jego sprzeczność z uznanymi przez społeczeństwo zasadami; wówczas wysiłek prawodawcy nie prowadzi do oczekiwanego stanu ładu społecznego, co więcej, może sprzyjać zachowaniom kryminogennym nie ze względu na celowość łamania prawa stanowionego przez jednostki, co niewiedzy prawodawcy do warunków życia w obrębie określonej grupy społecznej. Taki stan rzeczy osłabia działanie prawa wyrażającego się w aktach prawnych. Dlatego państwo nie może lekceważyć

S. Pilipiec, Autorytet prawa obowiązującego [w:] System prawny a porządek prawny, O. Bogucki, S. Czepita (red.), Szczecin 2008, s. 273.

16 http://statystyka.policja.pl/st/przestepstwa-ogolem/przestepstwa-drogowe/122282,Przestepstwa-drogowe.html (dostęp: 31.07.2018r.).

15

12

świadomości prawnej społeczeństwa i dopuszczać do zbyt wielkiej rozbieżności między prawem i świadomością. Państwo stara się wpływać na świadomość prawną, a jednocześnie w razie potrzeby zmienia przepisy. Wydaje się, że obecnie hipoteza trójstopniowego działania prawa nie straciła na aktualności. Do wad działania prawa, obok braku skuteczności, zaliczyć można chociażby niestabilność prawa, jego nadmierne upolitycznienie i aksjologiczną niespójność tworzonych regulacji. Organy władzy publicznej często posługują się prawem instrumentalnie, w urzędach administracji kultura prawna pozwala na uznaniowe załatwianie spraw, a obywatele odwracają się od sądów jako organów wymiaru sprawiedliwości, czego dowodem jest aktualna dezorganizacja dotycząca polskiego sądownictwa. Podpisanie nowej ustawy o Sądzie Najwyższym przez prezydenta Andrzeja Dudę z pewnością nasili ten stan jeszcze mocniej, a grono obywateli nieufających polskim sądom zwiększy się. Reasumując, na ten moment polskie prawo nie działa prawidłowo, nie jest skuteczne i nie posiada autorytetu. Pozostaje mieć nadzieję, że kolejne kodyfikacje prawa ujmowane w postaci aktów prawnych będą zgodne z zapatrywaniami zarówno obywateli, oczekujących oparcia w prawie, jak również samych środowisk prawniczych, pragnących koherentnego ustawodawstwa, jasno wskazującego, co czynić, by służyć państwu oraz społeczeństwu.

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” z dnia 20 czerwca 2002 r. (Dz. U. nr 100, poz. 908).

BIBLIOGRAFIA: Borucka-Arctowa M., O społecznym działaniu prawa, Warszawa 1967 Czapów C., Spór o przydatność pojęcia podkultury w precyzowaniu problematyki badań socjologicznych, „Studia Socjologiczne” 1966, nr 3 Pilipiec S., Autorytet prawa obowiązującego, [w:] System prawny a porządek prawny, O. Bogucki, S. Czepita (red.), Szczecin 2008 Podgórecki A, Hipoteza trójstopniowego działania prawa, [w:] A. Kojder, E. Łojko, W. Staśkiewicz, A. Turska (red.) Elementy socjologii prawa, Warszawa 1990 Podgórecki A., Socjologia prawa, Warszawa 1962 Sztompka P., Socjologia, Kraków 2002 13

Skąpska G., Społeczne podłoże postaw wobec prawa, Wrocław 1981 Wróblewski J., Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988 STRONY INTERNETOWE https://rachelski.pl/pl/race-boisku-a-prawo/ (dostęp: 20.07.2018 r.) https://tvn24bis.pl/dlafirm,107/czerwinska-w-2019-roku-dalsze-stopniowe-upraszczaniepodatkow,844529.html (dostęp: 25.07.2018 r.) http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Studia_Iuridica_Lublinensia/Studia_Iuridica_Lublinensia -r2011-t16/Studia_Iuridica_Lublinensia-r2011-t16-s253-278/Studia_Iuridica_Lublinensiar2011-t16-s253-278.pdf (dostęp: 30.07.2018 r.) https://pl.wikipedia.org/wiki/Socjologia_prawa (dostęp. 29.07.2018 r.) http://demerara.pl/swiadomosc-prawna/ (dostęp. 02.08.2018 r.) http://statystyka.policja.pl/st/przestepstwa-ogolem/przestepstwadrogowe/122282,Przestepstwa-drogowe.html (dostęp. 01.08.2018 r.)

SUMMARY The aim of this article is to discuss the issues related to the impact of legal regulations on the behaviour of individuals in society. In particular, analysis was made of the hypothesis of a three-stage operation of the law according to Adam Podgórecki. The basic question behind the considerations made here relates to the effectiveness of the law: does it depend on the legislator, or on the addressees of legal norms, or on the specific cooperation between the two entities? Studying the subject in search of answers to the questions asked allowed us to state that the social activity of law is not fully fulfilling its role, on the one hand, by separating legal regulations from social reality, and on the other hand, by the antitrust attitudes of individuals towards the law. This results in proposals that advocate mutual improvement of quality: in the case of the state - the quality of created law, and in the case of individuals - the quality of awareness and legal culture.

14

mgr Katarzyna Osiak - Krynicka Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie katarzynaosiak@vp.pl

Ochrona małoletniego pokrzywdzonego przed negatywnymi konsekwencjami wielokrotnego przesłuchania w trybie art. 185a Kodeksu Postępowania Karnego.

Aspekty prawne i społeczne.

Streszczenie: Udział dziecka w procesie karnym jest niecodziennym zjawiskiem.

Społeczeństwo z niepokojem obserwuje wzrastającą liczbę dzieci, które padają ofiarą przestępstwa. Niekiedy tylko zeznania małoletniego pokrzywdzonego mogą doprowadzić organy ścigania do sprawcy czynu zabronionego. Ustawodawca mając na uwadze, że dzieci inaczej postrzegają świat niż dorośli, wprowadził do Kodeksu postępowania karnego1 specjalny tryb przesłuchania dzieci. Celem ustawodawcy było zapewnienie z jednej strony jak najlepszej ochrony dziecka przed wtórnym cierpieniem, które może być spowodowane niewłaściwym sposobem oraz wielokrotnym przesłuchaniem go, a z drugiej stworzenie odpowiednich warunków, co zwiększa szanse na uzyskanie wartościowych zeznań. Ochrona dziecka przed negatywnymi konsekwencjami wynikającymi z wielokrotnego przesłuchania ma ogromne znaczenie społeczne, ponieważ nieprawidłowe i wielokrotne przesłuchiwanie małoletniego

pokrzywdzonego

może

doprowadzić

do

zaburzeń

psychicznych,

nieprawidłowego rozwoju a nawet do targnięcia się na własne życie.

Słowa kluczowe: wtórna wiktymizacja, przesłuchanie, małoletni, pokrzywdzony, ochrona.

W Polsce mieszka około 6 milionów dzieci2. Niestety około 10 tysięcy małoletnich, pada rocznie ofiarą przestępstw3. Do tych czynów można zaliczyć m.in.: zgwałcenie, pedofilię, wykorzystywanie dziecka do produkowania, rozpowszechniania, prezentowania i utrwalania treści pornograficznych, stosunek seksualny lub inną czynność seksualną z małoletnim poniżej lat 15 oraz kazirodztwo. Wśród sprawców tych przestępstw są osoby Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U.2017.617) Podstawowe dane demograficzne o dzieciach w Polsce, GUS, dostępne na: http://stat.gov.pl/obszarytematyczne/ludnosc/ludnosc/podstawowe-dane-demograficzne-o-dzieciach-w-polsce,14,1.html.

3 „Dzieci - ofiary przestępstw seksualnych”, dostęp: http://www.statystyka.policja.pl/st/informacje/50010,Dzieciofiary-przestepstw-seksualnych.html.

1 2

15

obce dzieciom, które nawiązują z nimi znajomość np. drogą internetową. Jednakże, najczęściej sprawcami są osoby najbliższe dziecku, czyli ojciec, matka, dziadek, wujek lub brat. Podane wyżej dane dotyczące ilości małoletnich, którzy stają się ofiarami przestępstw mogą być podawane tylko w zaokrągleniu, ponieważ nigdy nie będziemy w stanie dowiedzieć się ile dzieci rzeczywiście doświadczyło przestępstwa. Ogromna liczba takich czynów nie zostaje w ogóle zgłaszana na Policję czy do prokuratury4.

Zgłoszenie organom ścigania faktu popełnienia przestępstwa na szkodę dziecka może doprowadzić do tego, że sąd lub prokurator stwierdzi, iż koniecznym dla wyjaśnienia sprawy jest przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego. Jednakże pozyskanie wiarygodnych i wartościowych zeznań od dziecka jest bardzo trudnym zadaniem, ponieważ wartość uzyskanego materiału zależy nie tylko od jego możliwości rozwojowych oraz cech indywidualnych, ale przede wszystkim od warunków i sposobu w jaki małoletni jest przesłuchiwany. Dzieci postrzegają świat zupełnie inaczej niż dorośli, a nawiązanie z nimi kontaktu wymaga szczególnych umiejętności5.

Ustawodawca chcąc stworzyć odpowiednie warunki, które umożliwią uzyskanie od małoletniego wartościowych zeznań wprowadził do Kodeksu postępowania karnego art. 185a.

Treść tego przepisu przewiduje specjalny tryb przesłuchania małoletniego, w sytuacji gdy, został on pokrzywdzony przestępstwem popełnionym z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia albo przestępstwem określonym w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI kodeksu karnego6. Jednakże, warunkiem przesłuchania takiego małoletniego jest fakt, iż jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. W literaturze prezentowane są poglądy, wyrażające wątpliwość co do małoletniego jako wiarygodnego źródła dowodowego7 i tym samym kwestionujące jego udział w procesie karnym. Prawdziwość tych twierdzeń można podważyć, gdyż z danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że zjawisko przesłuchiwania małoletnich w trybie art. 185a k.p.k. wzrasta z roku na rok, a udział dzieci w postępowaniu karnym staje się bardziej powszechny, co obrazuje poniższa tabela.

O. Trocha, Przestępstwa na szkodę dzieci, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”, 2017, nr 1, s. 172 - 191.

5 A. Budzyńska, Jak przesłuchiwać dziecko. Poradnik dla profesjonalistów uczestniczących w przesłuchaniu małoletnich świadków, Warszawa 2007, s. 3.

6 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U.2017.2204) 7 A. Kazanowski, Udział małoletniego w procesie karnym, „Prokuratura i Prawo”, 2007, nr 1, s. 81 - 82.

4

16

Tabela 1. Liczba przesłuchań małoletnich pokrzywdzonych w trybie art. 185a k.p.k. w sądach rejonowych w latach 2013 - 2017.

Rok

Ogółem

2013

5675

2014

7374

2015

7224

2016

7731

2017

8802

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów statystycznych otrzymanych z Ministerstwa Sprawiedliwości.

Przesłuchanie pokrzywdzonego małoletniego w trybie art. 185a k.p.k., ma miejsce na posiedzeniu, które przeprowadza sąd z udziałem biegłego psychologa. Jak wynika z treści § 2 wspomnianego przepisu, na tym posiedzeniu mogą być obecni prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego. Posiedzenie odbywa się w specjalnym pomieszczeniu zwanym Przyjaznym Pokojem Przesłuchań. Takie pokoje znajdują się w sądach, prokuraturach lub jednostkach organizacyjnych, których działalność skupia się wokół pomocy dzieciom. Przykładem takiej organizacji jest Fundacja Dajemy dzieciom Siłę8. Wspomniane pokoje przesłuchań są wyposażone w taki sposób, aby pozwoliło to na zapewnienie poczucia komfortu i bezpieczeństwa dziecku, a z drugiej strony na skupienie jego uwagi i ułatwienie nawiązania sędziemu kontaktu z dzieckiem i uzyskanie wartościowych zeznań9. Dokładne określenie warunków jakie powinien spełniać taki Przyjazny Pokój Przesłuchań zawiera Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia 2013 roku w sprawie sposobu przygotowania przesłuchania przeprowadzanego w trybie określonym w art. 185a - 185c Kodeksu postępowania karnego.

Biorąc pod uwagę temat niniejszego artykułu, fundamentalne znaczenie ma odpowiedź na pytanie nie o wygląd pokoju przesłuchań, lecz o cel jaki przyświecał ustawodawcy, kiedy wprowadzał do Kodeksu postępowania karnego ten specjalny tryb przesłuchania zawarty w art. 185a. Tym celem było zapewnienie małoletniemu pokrzywdzonemu szczególnej ochrony przed negatywnymi konsekwencjami, jakie może za

K. Osiak, Kryminalistyczno - procesowe aspekty przesłuchania w trybie art. 185a k.p.k., „Prokuratura i Prawo”, 2018, nr 6, s. 145.

9 M. Keller - Hamela, Standardy wyposażenia i korzystania z przyjaznych pokoi przesłuchań dzieci, [w:] M. Sajkowska (red.), Przyjazne przesłuchanie dziecka, 2007, s. 82.

8

17

sobą nieść jego nieumiejętne lub wielokrotne przesłuchiwanie10. Jedną z najpoważniejszych i najgroźniejszych skutków nieodpowiedniego przesłuchania jest wtórna wiktymizacja.

W literaturze to zjawisko określa się jako doświadczenie przez dziecko powtórnego cierpienia spowodowanego przestępstwem, na skutek działań ze strony organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości11. Dlaczego właściwie dziecko wymaga tak szczególnej ochrony podczas przesłuchania i jakie skutki niesie za sobą wtórna wiktymizacja? Otóż, przeżycia jakich doświadczyło dziecko na skutek przestępstwa mogą spowodować, że zostanie zaburzone funkcjonowanie jego organizmu, narządów zmysłu oraz pamięci. Zaś strach przed przesłuchaniem będzie to wszystko potęgował. Ponadto w wyniku przesłuchania w tak stresujących warunkach oraz nieumiejętnego przeprowadzenia nieuwzględniającego wieku dziecka, trauma jakiej doznało może się pogłębić, a w najgorszym wypadku spowodować nieodwracalne skutki, w postaci problemów na dalszych etapach rozwoju, zaburzeń psychicznych, a nawet targnięcia się na własne życie12. Dlatego też dzieci, które stały się ofiarami przestępstwa wykorzystania seksualnego, przemocy domowej oraz przestępstw z użyciem przemocy, zasługują, aby podczas składnia zeznań zapewnić im jak największy komfort psychiczny, poczucie bezpieczeństwa, co pozwoli na ograniczenie poczucia bezradności i bezsilności związanych z odtwarzaniem traumatycznego zdarzenia, a organowi procesowemu na uzyskanie wartościowych zeznań, które pozwolą na wykrycie sprawcy i pociągnięcie go do odpowiedzialności13.

Zgodnie z obecnym brzemieniem art. 185a § 1 k.p.k., małoletni pokrzywdzony jest przesłuchiwany w specjalnym trybie tylko raz w całym procesie karnym. Oznacza to, że jednokrotność

przesłuchania

dotyczy

zarówno

postępowania

przygotowawczego,

jurysdykcyjnego jak i odwoławczego14. Ta regulacja ma charakter gwarancyjny15. Dzięki niej, małoletni

pokrzywdzony

nie

będzie

wielokrotnie

przesłuchiwany,

w

związku

z traumatycznymi wydarzeniami jakich doświadczył, a w konsekwencji zmniejsza się w ten sposób ryzyko wtórnej wiktymizacji małoletniego pokrzywdzonego. Ponadto organ przesłuchujący będzie bardziej skrupulatnie przygotowywał i przeprowadzał przesłuchanie T.H. Grzegorczyk, Komentarz do art. 185 (a) Kodeksu postępowania karnego, LEX/el. (dostęp: 08.07.2018).

K. Osiak, Prawa i obowiązki małoletniego pokrzywdzonego, które przysługują mu podczas przesłuchania w trybie art. 185a Kodeksu postępowania karnego, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”, 2016, nr 4, s. 87 - 104.

12 R. Stefański, Przesłuchanie pokrzywdzonego poniżej lat 15 w procesie karnym, [w]: Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywności. Księga pamiątkowa profesora Andrzeja Bulsiewicza, A. Marek (red.), Toruń 2004, s. 373.

13 J. Zmarzlik, Przygotowanie dziecka do uczestnictwa w przesłuchaniu [w:] M. Sajkowska (red.) Przyjazne przesłuchanie dziecka, Warszawa 2007, s. 58.

14 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2015r., sygn. V KK/15.

15 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2010r., sygn. IV KK 61/10.

10 11

18

mając świadomość, że przesłuchać dziecko można tylko raz16. Dokonując analizy zasady jednokrotnego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego przesłuchiwanego w trybie art.

185a k.p.k., pod kątem naczelnych zasad procesu karnego, można uznać, że to rozwiązanie ogranicza zasadę kontradyktoryjności, gdyż do tego przesłuchania może dojść jeszcze przed uzyskaniem przez oskarżonego statusu strony postępowania tzn. przed przedstawieniem mu zarzutów. Ustawodawca przewidział jednakże, w treści art. 185a k.p.k. dwa wyjątki, od zasady jednorazowego przesłuchania, których istnienie równoważy ograniczenie zasady kontradyktoryjności.

Pierwszym wyjątkiem od wyżej wskazanej zasady jednorazowego przesłuchania stanowi „wyjście na jaw istotnych okoliczności”, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania. Wprowadzenie tej regulacji do art. 185a k.p.k. jest uzasadnione prymatem zasady prawdy, zgodnie z którą sąd powinien opierać swoje rozstrzygnięcia na autentycznych ustaleniach faktycznych. „Wyjście na jaw” może oznaczać, że „coś przestało być tajemnicą” i „stało się jasne i wiadome”. Wynika z tego, że do ponownego przesłuchania dojdzie na podstawie tego wyjątku tylko wtedy, gdy sąd pozna okoliczności, które nie były mu znane podczas pierwszego przesłuchania, ale pod warunkiem że będą to okoliczności „istotne” i nie będzie można ich wyjaśnić w inny sposób niż tylko przez ponowne przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego. Warunkiem przeprowadzenia dowodu z ponownego przesłuchania nie jest tylko przydatność rozumiana jako związek logiczny pomiędzy tezą dowodową a środkiem dowodowym, ale także wykluczenie innych dowodów jako przydatnych do stwierdzenia nowych i istotnych okoliczności, które wyszły na jaw po pierwszym przesłuchaniu. Pod pojęciem „istotne okoliczności”, mimo iż to pojęcie nie posiada swojej legalnej definicji, możemy rozumieć takie okoliczności, które określają ustawowe znamiona przestępstwa, sposób działania sprawcy, wielkość wyrządzonej szkody17.

T. Grzegorczyk podkreśla, że te istotne okoliczności mogą wyniknąć podczas dalszych czynności procesowych, przeprowadzanych dowodów, w tym z wyjaśnień oskarżonego 18. „Z punktu widzenia dobra małoletniego oraz zasady prawdy materialnej do rozważań nad koniecznością powtórnego przesłuchania małoletniego świadka inspiruje taka sytuacja procesowa, w której dopiero po odebraniu zeznań od dziecka organ procesowy uświadamia sobie samą istotę i poważne znacznie pewnych okoliczności dla rozstrzygnięcia sprawy, a nie M. Horna - Cieślak, Nowelizacja kodeksu postępowania karnego a ochrona małoletniego podczas przesłuchania, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”, 2014, nr 2, s. 14.

17 A. Wilkowska - Półciennik, Przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka w trybie art. 185a k.p.k., „Prokuratura i Prawo”, 2010, nr 6, s. 34; R. Stefański, op. cit., s. 381 - 382.

18 T.H. Grzegorczyk, Komentarz do art. 185 (a) Kodeksu postępowania karnego, LEX/el. (dostęp: 08.07.2018).

16

19

sam fakt istnienia danych okoliczności”19. Nie należy zapominać, iż warunkiem sine qua non ponownego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego na podstawie tego wyjątku jest niemożność wyjaśnienia tych istotnych okoliczności, które się ujawniły, w drodze innych czynności dowodowych niż ponowne przesłuchanie dziecka. Zatem, do ponownego przesłuchania nie dojdzie, jeżeli okoliczności, które się ujawniły nie są istotne lub jeżeli da się je wyjaśnić w drodze innych czynności procesowych niż ponowne przesłuchanie. Wniosek o ponowne przesłuchanie na podstawie wyjścia na jaw istotnych okoliczności jest wnioskiem dowodowym i będzie podlegał ocenie jak każdy wniosek dowodowy przez pryzmat art. 170 k.p.k.20. Zgodnie z tym przepisem, sąd oddali wniosek dowodowy, jeżeli przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne, okoliczność, która ma być udowodniona nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy, dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności, dowodu nie da się przeprowadzić, wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.

Ponowne przesłuchanie, ze względu na ujawnienie się istotnych okoliczności może zostać przeprowadzone z urzędu, jeżeli to sąd stwierdzi taką konieczność lub na wniosek. Ten wniosek w postępowaniu przygotowawczym może złożyć podejrzany, jego obrońca, pokrzywdzony, jednakże w tym przypadku skoro pokrzywdzonym jest małoletni ten wniosek może zostać złożony przez podmioty wymienione w art. 51 § 2 k.p.k. lub pełnomocnika pokrzywdzonego. Natomiast w postępowaniu jurysdykcyjnym wniosek o powtórne przesłuchanie może złożyć oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, oskarżony lub jego obrońca21.

Z powodu wyjścia na jaw istotnych okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania w 2013r. zostało przesłuchanych ponownie 113 małoletnich, w roku 2014 ta liczba znacznie wzrosła do 170 małoletnich, w roku 2015 zmniejszyła się ponad dwukrotnie do 70 ponownych przesłuchań, w roku 2016 wyniosła 76 przesłuchań, natomiast w roku 2017, z powodu wyjścia na jaw istotnych okoliczności zostało przesłuchanych powtórnie 72 małoletnich. Z zaprezentowanych danych statystycznych wynika, że możliwość powtórnego przesłuchania małoletniego jest wykorzystywana przez organy wymiaru sprawiedliwości. Świadczy to o tym, że prawdopodobnie organy procesowe zbyt szybko podejmują decyzje o konieczności przesłuchania.

M. Horna, Nowelizacja kodeksu postępowania karnego..., s. 15.

Ibidem, s. 16.

21 Ibidem.

19 20

20

Tabela 2. Liczba ponownych przesłuchań w sądach rejonowych w latach 2013 - 2017 z powodu wyjścia na jaw istotnych okoliczności.

Liczba ponownych przesłuchań w powodu wyjścia

Rok

na jaw istotnych okoliczności 2013

113

2014

170

2015

70

2016

76

2017

72

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów statystycznych otrzymanych z Ministerstwa Sprawiedliwości.

Z treści art. 185a § 2 k.p.k. wynika, że podejrzany/oskarżony nie ma prawa wziąć udziału w przesłuchaniu

małoletniego pokrzywdzonego przesłuchiwanego w tym

szczególnym trybie. Przyjęte w Kodeksie postępowania karnego rozwiązanie jest uzasadnione faktem, że obecność oskarżonego mogłaby wpłynąć negatywnie na małoletniego, np. wywołać stany lękowe lub doprowadzić do wtórnej wiktymizacji, w konsekwencji czego małoletni nie byłby w stanie złożyć jakichkolwiek zeznań będących kluczowym dowodem w sprawie.22 Niestety, w doktrynie pojawiają się stanowiska, według których jeżeli oskarżony stawi się na przesłuchaniu, to powinien mieć on prawo do tego, aby pozostać na nim do końca.

Autorem wyżej wspomnianego poglądu jest P. Świerk, który swoje stwierdzenie oparł na art.

316 k.p.k., zgodnie z którym dopuszcza się różne podmioty do czynności niepowtarzalnych23.

Z tym stanowiskiem nie można się zgodzić dlatego, że należy stwierdzić, iż regulacja zawarta w treści art. 185a k.p.k. ma charakter szczegółowy i ma zapewnić ochronę małoletniemu przed wtórną wiktymizacją, a jak zostało już wyżej wskazane sama obecność oskarżonego/podejrzanego może wypływać destrukcyjnie na małoletniego. Przyjęte przez P. Świerka stanowisko, może świadczyć o niezrozumieniu sytuacji w jakiej znajduje się małoletni pokrzywdzony, braku empatii oraz jakiejkolwiek wiedzy na temat możliwości wtórnej wiktymizacji dziecka.

J. Zmarzlik, Przygotowanie dziecka do uczestnictwa w przesłuchaniu [w:] M. Sajkowska (red.) Przyjazne przesłuchanie dziecka, Warszawa 2007, s.77.

23 P. Świerk, Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego na podstawie art. 185a k.p.k., „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 2, s. 156.

22

21

Ustawodawca, mając na względzie dobro małoletniego pokrzywdzonego zabronił, udziału w jego przesłuchaniu oskarżonego/podejrzanego, jednakże musząc umożliwić realizację prawa oskarżonemu do obrony wprowadził do art. 185a k.p.k. drugi wyjątek od zasady jednokrotnego przesłuchania, którym jest nieposiadanie przez oskarżonego obrońcy podczas

pierwszego

przesłuchania

małoletniego.

Przyczyną

tego

rozwiązania

wprowadzonego do Kodeksu postępowania karnego, jest standard z art. 6 ust. 3 lit. d Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności24, który stanowi, że każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia. Aby oskarżony mógł skorzystać z przysługującego mu prawa, konieczne jest by złożył odpowiednie żądanie25. Powinien jednak przed zgłoszeniem takiego żądania skonsultować się ze swoim obrońcą. Obrońca musi zostać powiadomiony o tym, gdzie i kiedy ma się odbyć przesłuchanie małoletniego26. Z treści art. 185a k.p.k. nie wynika obowiązek

obrońcy

do

stawiennictwa, a jedynie uprawnienie do wzięcia aktywnego udziału w tej czynności oznacza to, że oskarżony w czasie przesłuchania małoletniego musi mieć obrońcę, ale nie musi być on fizycznie obecny podczas przesłuchania. Oskarżony będzie mógł żądać ponownego przesłuchania tylko wtedy, gdy nie będzie on posiadał w czasie tej czynności obrońcy w ogóle. Podczas przesłuchania obrońca ma prawo do składania wniosków dowodowych

oraz

zadawania

pytań

małoletniemu

za

pośrednictwem

podmiotu

przesłuchującego, w tym wypadku sędziego27. Obrońca podczas przesłuchania znajduje się, w pokoju technicznym, a nie w pokoju przesłuchań28. Jest to bardzo dobre rozwiązanie ustawodawcy, ponieważ obrońca nie będzie mógł wywoływać presji na małoletnim, jak również podważać jego zeznań.

Kodeks postępowania karnego nie określa formy w jakiej oskarżony może żądać powtórnego przesłuchania, wobec czego, może ono zostać złożone na piśmie lub ustnie do protokołu. W postępowaniu przygotowawczym preferowaną formą żądania będzie niewątpliwie forma pisemna, natomiast w postępowaniu sądowym, przybierze ono formę ustną i będzie zgłoszone do protokołu rozprawy. Jeżeli oskarżony zdecyduje się na złożenie 24

Postanowienie SN z dnia 6 lipca 2006r., sygn. IV KK 226/06, Legalis nr 80104.

R. Stefański, op. cit., s. 383.

26 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2009, sygn. III KK 176/09, OSNwSK 2009 nr 1poz. 2372.

27 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2009, sygn. III KK 176/09, OSNwSK 2009 nr 1poz. 2372.

28 Stwierdzenie wynika z § 5 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia 2013r. w sprawie sposobu przygotowywania przesłuchania przeprowadzanego w trybie określonym w art. 185a - 185c Kodeksu postępowania karnego (Dz. U. 2013 poz. 1642).

25

22

takiego żądania, to nie musi być ono w żaden sposób uzasadnione 29. Wniosek oskarżonego może zostać również skutecznie cofnięty zanim dojdzie do ponownego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego30. Złożenie takiego żądania nie zostało również ograniczone żadnym terminem. Wobec tego, mając na uwadze art. 405 k.p.k., należałoby przyjąć, że oskarżony lub jego obrońca mogą zgłosić takie żądanie w każdym czasie postępowania, nie później jednak, niż do zamknięcia przewodu sądowego. W przeciwieństwie do pierwszego wyjątku od zasady jednorazowego przesłuchania, żądanie oskarżonego o ponowne przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego nie podlega ocenie sądu przez pryzmat art. 170 k.p.k. Oznacza to, że jeżeli zaistnieje przesłanka nieposiadania obrońcy przez oskarżonego podczas pierwszego przesłuchania, to sąd obowiązany jest takie przesłuchanie zarządzić31.

Jednakże, ustawodawca mając na uwadze, że dostosowanie treści art. 185a k.p.k. do art. 6 ust.

3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności może spowodować wzrost liczby przesłuchań małoletnich pokrzywdzonych, wprowadził do art. 185a k.p.k. również zmianę, zgodnie z którą jeżeli oskarżony zawiadomiony o tej czynności nie posiada obrońcy z wyboru, sąd wyznaczy mu obrońcę z urzędu. Dzięki obligatoryjnemu posiadaniu obrońcy przez oskarżonego podczas pierwszego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego, ustawodawca zminimalizował liczbę powtórnych przesłuchań i tym samym ryzyko wtórnej wiktymizacji małoletniego. Wobec powyższego, sytuacją w której mogłoby dojść do przesłuchania dziecka, kiedy oskarżony lub podejrzany nie ma obrońcy podczas przesłuchania małoletniego, jest sytuacja, w której do przesłuchania dochodzi w fazie in rem postępowania przygotowawczego32.

Stanowi

to,

więc

niejako

postulat

do

organów

wymiaru

sprawiedliwości, ażeby przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego było zarządzane co najmniej w fazie in personam, kiedy podejrzanemu zostaną już postawione zarzuty.

Wówczas, nawet jeśli taki podejrzany nie będzie posiadał obrońcy z wyboru to sąd wyznaczy dla niego obrońcę z urzędu przez co zmniejszy się ryzyko ponownego przesłuchania małoletniego. Również wobec powyższego, gdyby oskarżony miał obrońcę podczas pierwszego przesłuchania, ale później stosunek obrończy został rozwiązany, to oczywistym jest, że żądanie ponownego przesłuchania małoletniego, oskarżonemu nie przysługuje 33.

Z powyższych rozważań wynika, że ocenie sądu podlega tylko wniosek o ponowne przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego w sytuacji, gdy wyszły na jaw istotne Postanowienie SN z dnia 27 października 2015r., sygn. II KK 112/15, Legalis nr 1364690.

Wyrok SN z dnia 1 lutego 2008r., sygn. V KK 231/07, Legalis nr 95749.

31 M. Horna, op. cit., s. 17.

32 Ibidem.

33 R. Stefański, op. cit., s. 385.

29 30

23

okoliczności, a których nie da się wyjaśnić bez powtórnego przesłuchania małoletniego. Jest to stanowisko utrwalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego: „ochrona zdrowia psychicznego dziecka realizowana jest bowiem przez regułę jednorazowego jego przesłuchania (art. 185a § 1 k.p.k. in principio), a także przez sposób każdego przesłuchania takiego dziecka i forum tej czynności (art. 185a § 2 k.p.k.), przy potrzebie zaś ponownego jego przesłuchania ustawodawca nadaje prymat zasadzie prawdy (przesłuchanie dla wyjaśnienia istotnych okoliczności) lub prawa do obrony (przesłuchanie na żądanie oskarżonego). I jedynie w pierwszej z tych sytuacji w grę wchodzi uprzednia ocena sądu, zarówno co do istotności (rangi) ujawnionych okoliczności, jak i potrzeby sięgania dla ich wyjaśnienia do ponownego przesłuchania dziecka, nie da się tu bowiem wykluczyć innego sposobu ich wyjaśnienia.

W sytuacji drugiej samo zgłoszenie przez oskarżonego żądania, obojętnie w jakiej formie, w tym także za pośrednictwem swego obrońcy i bez potrzeby podawania jakichkolwiek powodów takiego wniosku, obliguje sąd do ponownego przesłuchania dziecka, jeżeli tylko spełniony jest warunek nieposiadania przez tego oskarżonego obrońcy podczas pierwszego przesłuchania tego dziecka”34.

Mimo tak wyraźnego stanowiska, powstają w praktyce wątpliwości, czy rzeczywiście w przypadku żądania przez oskarżonego ponownego przesłuchania wniosek nie będzie podlegał ocenie sądu. W orzecznictwie słusznie podnosi się, że taki wniosek podlegał by ocenie przez sąd tylko wtedy, gdy z uwagi na stan zdrowia małoletniego dowodu tego nie da się przeprowadzić w możliwym do przewidzenia czasie. Chodzi tu o daleko posuniętą blokadę psychiczną dziecka35. W takiej sytuacji wówczas należałoby odroczyć ponowne przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego do czasu, aż dziecko poczuje się lepiej.

Jednakże jak pokazuje praktyka, jedno z dzieci z uwagi na zaburzenia dysocjacyjne i mechanizmy obronne nie było w stanie udzielić jakichkolwiek informacji o zdarzeniu podczas pierwszego przesłuchania, a drugie na wieść o ponownym przesłuchaniu uciekło z ośrodka pomocy psychologicznej, w jakim przebywało, a znalezione potem zostało na ulicy z ograniczonym z nim kontaktem i zostało następnie umieszczone w szpitalu psychiatrycznym36.

Warto, wiec zastanowić się mając na uwadze powyższe, co w takiej sytuacji bardziej zasługuje na ochronę, prawo oskarżonego do obrony, gdy w czasie pierwszego przesłuchania nie miał obrońcy czy życie i zdrowie psychiczne dziecka? Mimo tego, że oskarżony ma

34

Wyrok SN z dnia 16 marca 2011r., sygn. III KK 278/10, Legalis nr 357232.

Postanowienie SN z dnia 15 marca 2012r. sygn. KK 244/11, Legalis nr 486533.

36 T.H. Grzegorczyk, Komentarz do art. 185 (a) Kodeksu postępowania karnego, LEX/el. (dostęp: 08.07.2018).

35

24

prawo do obrony gwarantowane mu nie tylko przez liczne akty o randze międzynarodowej, ale również Konstytucję RP, to jednak w dalszym ciągu ta osoba jest oskarżona o poważne przestępstwo na szkodę dziecka. Sąd powinien w takiej sytuacji mieć możliwość oceny żądania oskarżonego o ponowne przesłuchanie, pod kątem tego czy jest to rzeczywiście konieczne i nie dochodzi tu do nadużycia prawa do obrony lub czy małoletni jest stanie uczestniczyć ponownie w przesłuchaniu, bo przecież żądanie ponownego przesłuchania może być świadomym działaniem skierowanym na dodatkowe krzywdzenie małoletniego. Nie zawsze przecież ponowne przesłuchanie z uwagi na nieposiadanie obrońcy przez oskarżonego jest konieczne, natomiast priorytetowe wydawać by się mogło, aby chronić małoletniego pokrzywdzonego przed dalszym krzywdzeniem.

Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości w odniesieniu do ponownych przesłuchań małoletnich, spowodowanych żądaniem oskarżonego/podejrzanego, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania liczba ponownych przesłuchań wzrasta. W roku 2013 było nich jedynie 48, a w roku 2017 aż 71. Może to świadczyć o zaniedbaniu ze strony sądu, który powinien wyznaczać oskarżonemu obrońcę z urzędu na czas przesłuchania małoletniego.

Tabela 3. Liczba ponownych przesłuchań małoletnich w sądach rejonowych w latach 2013 - 2017 w trybie art. 185a k.p.k. z powodu żądania podejrzanego/oskarżonego, który nie miał obrońcy podczas pierwszego przesłuchania.

Liczba ponownych przesłuchań małoletnich na żądanie podejrzanego/oskarżonego, który nie miał

Rok

obrońcy podczas pierwszego przesłuchania 2013

48

2014

72

2015

51

2016

71

2017

71

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów statystycznych otrzymanych z Ministerstwa Sprawiedliwości.

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że małoletni pokrzywdzony zasługuje w procesie karnym na najwyższą ochronę ze względu na to, że doświadczenie przez niego ciężkiego przestępstwa mogło przekreślić jego szanse na jakiekolwiek prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie na dalszych etapach jego rozwoju. Dlatego ustawodawca słusznie wprowadził do Kodeksu postępowania karnego zasadę jednokrotnego przesłuchania małoletniego w trybie art. 185a oraz konieczność przesłuchania w specjalnych warunkach.

Wprowadzenie wyjątków od tej zasady może wiązać się z ryzykiem wystąpienia wtórnej 25

wiktymizacji małoletniego, a jego cierpienie wywołane przestępstwem jeszcze się pogłębi.

Jednakże z drugiej strony, ponowne przesłuchanie może okazać się konieczne do skazania sprawcy tego przestępstwa. Postulat de lege ferenda jaki należałoby sformułować w związku z wyjątkami dopuszczającymi ponowne przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego jest taki, aby ustawodawca wprowadził możliwość do zapoznania się przez sąd z zasadnością żądania oskarżonego do ponownego przesłuchania małoletniego oraz możliwość jego odrzucenia, jeżeli ponowne przesłuchanie małoletniego nie jest konieczne, a zmierza ono jedynie do tego, aby zastraszyć małoletniego i doprowadzić do pogorszenia jego stanu psychicznego.

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz.

483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r., Nr 114, poz. 946.)

2. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950r.

(Dz.U.1993.61.284) 3. Kodeks postępowania karnego z dnia 6 czerwca 1997r. (Dz. U. z 2017 r. poz. 1904, 2405, z 2018 r. poz. 5, 106, 138, 201, 730, 771, 942.)

4. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia 2013 roku w sprawie sposobu przygotowania przesłuchania przeprowadzanego w trybie określonym w art. 185a - 185c Kodeksu postępowania karnego (Dz. U. 2013 poz. 1642) BIBLIOGRAFIA

1. Budzyńska A., Jak przesłuchiwać dziecko. Poradnik dla profesjonalistów uczestniczących w przesłuchaniu małoletnich świadków, Warszawa 2007 2. Horna - Cieślak M., Nowelizacja kodeksu postępowania karnego a ochrona małoletniego podczas przesłuchania, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”, 2014, nr 2 3. Kazanowski A., Udział małoletniego w procesie karnym, „Prokuratura i Prawo”, 2007, nr 3 4. Keller - Hamela M., Standardy wyposażenia i korzystania z przyjaznych pokoi przesłuchań dzieci, [w:] M. Sajkowska (red.), Przyjazne przesłuchanie dziecka, 2007 5. Osiak K., Kryminalistyczno - procesowe aspekty przesłuchania w trybie art. 185a k.p.k., „Prokuratura i Prawo”, 2018, nr 6

26

6. Osiak K., Prawa i obowiązki małoletniego pokrzywdzonego, które przysługują mu podczas przesłuchania w trybie art. 185a Kodeksu postępowania karnego, „Dziecko krzywdzone.

Teoria, badania, praktyka”, 2016, nr 4 7. Stefański R., Przesłuchanie pokrzywdzonego poniżej lat 15 w procesie karnym, [w]: Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywności. Księga pamiątkowa profesora Andrzeja Bulsiewicza, A. Marek (red.), Toruń 2004 8. Świerk P., Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego na podstawie art. 185a k.p.k., „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 2 9. Trocha O., Przestępstwa na szkodę dzieci, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka”, 2017, nr 1 10.Wilkowska - Półciennik A., Przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka w trybie art. 185a k.p.k., „Prokuratura i Prawo”, 2010, nr 6 11. Zmarzlik J., Przygotowanie dziecka do uczestnictwa w przesłuchaniu [w:] Przyjazne przesłuchanie dziecka, M. Sajkowska (red.), Warszawa 2007

SUMMARY The child's participation in the criminal trial is an unusual phenomenon. The public is anxiously watching the growing number of children who are victims of crime. Sometimes only the testimony of an underage victim may lead law enforcement agencies to the perpetrator of a prohibited act. The legislator, considering that children perceive the world differently than adults, introduced into the Code of Criminal Procedure a special procedure for interviewing children. The aim of the legislator was to ensure, on the one hand, the best possible protection of the child against secondary suffering, which may be caused by improper means and repeated interrogation, and on the other by creating appropriate conditions, which increases the chances of obtaining valuable testimonies. Protection of a child against negative consequences resulting from multiple interrogations is of great social significance, because incorrect and repeated interrogation of a minor victim may lead to mental

disorders,

poor

development

and

27

even

to

risking

one's

own

life.

Patryk Patoleta Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie patrykpatoletaa@gmail.com

Aborcja w Polsce w kontekście prawnym i społecznym.

Streszczenie: W Polskim ustawodawstwie obecnie istnieją trzy przypadki, umożliwiające

legalne dokonanie aborcji, ograniczają się one do przerwania ciąży w przypadku gdy ta stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, jeśli badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, oraz w przypadku gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. Próby zmiany Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, która stanowi źródło prawa aborcyjnego w Polsce, są kwestią szerokiej dyskusji w społeczeństwie. Przeprowadzone badania zawarte w poniższej pracy mają na celu ukazanie opinii społecznej w dotyczącej poszczególnych przepisów dopuszczających wykonania zabiegu przerywania ciąży.

Słowa Kluczowe: Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Aborcja,

1.

Wstęp Problematyka prawa do przerywania ciąży w Polsce w ostatnich latach stała się

źródłem podejmowania wielu debat publicznych na temat obowiązujących przepisów i propozycji ich zmian w kierunkach liberalizacji oraz zaostrzenia przepisów. Wszelkie próby modyfikacji ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, która umożliwia dokonanie legalnego zabiegu przerwania ciąży, spotkała się z falą protestów i krytyki w społeczeństwie.

Kontekst prawny poniższej pracy opiera się na przestawieniu prawa aborcyjnego obowiązującego w Polsce, przez wskazanie źródeł, uwzględnienie zachodzących w nim zmian

dotyczących

przewidzianych

przez

ustawę

przypadków

przerwania

ciąży,

przedstawienie oraz analiza obowiązujących przepisów. Zaś kontekst społeczny, zawarty 28

w ostatniej części, zawiera wyniki przeprowadzonych przez autora badań opinii społecznej, dotyczących prawa aborcyjnego w Polsce. Źródła prawa aborcyjnego w Polsce

2.

Obecnie w Prawie polskim możliwość dokonania zabiegu polegającego na terminacji ciąży uregulowana jest w Ustawie z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (PlanRodzU), według której można wyróżnić następujące okoliczności umożliwiające przerwanie ciąży: gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, w przypadku gdy badania prenatalne lub inne

przesłanki

medyczne

wskazują

na

duże

prawdopodobieństwo

ciężkiego

i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu oraz w sytuacji zajścia uzasadnionego podejrzenia, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. 1 Należy zaznaczyć, że przeprowadzenie aborcji w sytuacji innej niż wymieniona w art.4a PlanRodzU prowadzi do powstania odpowiedzialności karnej, stypizowanej w art.152-154 Kodeksu karnego [k.k.].

3.

Przesłanki przeprowadzenia aborcji na gruncie Ustawy o planowaniu rodziny,

ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży Jak wyżej wskazano Polski ustawodawca przewidział możliwości dokonania terminacji ciąży w trzech przypadkach. Pierwszym z nich jest sytuacja w której ciąża stanowi zagrożenia dla zdrowia i życia matki. 2 Powyższy przypadek w opinii publicznej spotyka się z najmniejszą krytyką oraz a contrario z najszerszą akceptacją, stanowi sytuację w której kolidują ze sobą dwa dobra a mianowicie życie i zdrowie matki oraz dziecka poczętego.

Przedmiotowa regulacja ma charakter kontratypowy co oznacza, że nie istnieje możliwość uratowania życia matki lub zachowania jej zdrowia bez poświęcenia życia dziecka. Należy jednak wskazać, że stan wyższej konieczności stypizowany w art.26 k.k. ma zastosowanie jedynie w przypadku uchylenia niebezpieczeństwa bezpośredniego zagrażającemu dobru prawnemu,3 podczas gdy w przypadku zagrożenia życia i zdrowia kobiety ciężarnej Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. 1993 Nr 17, poz. 78).

2 Art. 4a ust. 1 pkt 1 Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. 1993 Nr 17, poz. 78).

3 A. Barczak-Oplustil, J. Haberko Planowanie rodziny, ochrona płodu ludzkiego z dnia 7-1-1993 (Dz.U. Nr 17, poz. 78).

1

29

niebezpieczeństwo zdaniem doktryny „nie jest bezpośrednie, ale na tyle poważne, że zwłoka w przeprowadzeniu zabiegu uniemożliwiłaby uratowanie życia lub zdrowia kobiety ciężarnej.”4 Kolejny przypadek odnosi się do przeprowadzenia aborcji

ze względu na duże

prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu i wynika on bezpośrednio z art. 4a ust. 1 pkt 2 PlanRodzU. Powyższą przesłankę należy zakwalifikować jako przesłankę eugeniczną, lub jak proponuje E.Zielińska-

5

przesłanka teratologiczna. Dobrem chronionym w omawianym przypadku jest

zarówno uniknięcie przyszłych cierpień wynikających z choroby jak i przede wszystkim sfera zdrowia psychicznego matki. W praktyce na rok 2016- z sumy ogólnej dokonanych zabiegów przerwania ciąży, która wynosiła 1098 przypadków, powołując się na przyczynę gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazywały na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu przeprowadzono 1042 zabiegi, co stanowi ok. 95% wszystkich wykonywanych terminacji ciąży, z czego najwięcej (221) przeprowadzono ze względu na Trisomię 21 (zespół Downa) bez współistniejących wad somatycznych.6 Przypadkiem ostatnim w którym na ternie RP można dokonać legalnie zabiegu aborcji jest sytuacja, w której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. Przesłankę tą określić można jako prawną bądź kryminalną7. Ustawodawca nie wymienia w art.4

PlanRodzU poszczególnych czynów wyczerpujących dyspozycję

przepisów Kodeksu karnego, których zaistnienie umożliwia legalne przerwanie ciąży, ale decyduje się na zastosowanie szerokiego terminu, którym jest „czyn zabroniony”. Stosując wykładnie literalną art.4 ust.3 PlanRodzU należy odnieść się do legalnej definicji „czynu zabronionego” z art. 115 § 1 Kodeksu karnego, który brzmi następująco: „Czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej.”8 W skrajnych przypadkach zastosowanie wykładni literalnej, oznaczało by, że w przypadku bigamii (art.

206 k.k.) czy też przekupstwa (art.229 k.k.), w których wyniku zaistniałaby ciąża, można by A. Barczak-Oplustil, J. Haberko Planowanie rodziny, ochrona płodu ludzkiego z dnia 7-1-1993 (Dz.U. Nr 17, poz. 78).

5 E. Zielińska, Przerywanie ciąży, s. 123.

6 Sprawozdania Rady Ministrów z wykonywania oraz o skutkach stosowania w 2016 r. ustawy z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (http://bip.kprm.gov.pl/download/75/27778/RM-24-9-18.pdf).

7 A. Barczak-Oplustil. J. Haberko Planowanie rodziny, ochrona płodu ludzkiego z dnia 7-1-1993 (Dz.U. Nr 17, poz. 78).

8 Kodeks karny Dz.U. 1997 Nr 88, poz. 553 t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2204.

4

30

legalnie dokonać aborcji. W celu prawidłowej interpretacji przepisu należy zwrócić uwagę na ratio legis, które stanowi prawo kobiety do podjęcia świadomej decyzji o zajściu ciąże, „które realizuje się poprzez dobrowolne podjęcie zachowania, mogącego doprowadzić do poczęcia dziecka”9. Przepisy kodeksu karnego, które określają czyny niedozwolone, których zaistnienie uzasadnia przeprowadzenie aborcji to bez wątpienia przepis art. 197 k.k., traktującego o zgwałceniu, art. 198 k.k. uwzględniającego wykorzystanie osoby bezradnej, upośledzonej, chorej umysłowo, która nie posiada zdolności do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem , art. 199 k.k. traktującego o nadużyciu stosunku zależności, art. 200 k.k. traktujący o obcowaniu płciowym z małoletnim i art. 201 k.k. mający zastosowanie w przypadku kazirodztwa. Według

art. 4a ust. 5 zaistnienie okoliczności

powstania ciąży w wyniku czynu zabronionego stwierdza prokurator. W praktyce na rok 2016 ilość zabiegów przerwania ciąży uzasadnionych wystąpieniem przypadku, gdy zachodziło uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego wyniosła 1, a w latach 2002-2015, suma wszystkich zabiegów wykonanych z powyższego powodu wyniosła 36.10 Kwestią znamienną, którą należy poruszyć w przypadku omawiania problematyki zabiegu usunięcia ciąży są ramy czasowe jego przeprowadzania. Powszechnie wiadomym jest, że okres ciąży wynosi ok. 9 miesięcy, kwestią sporną jest jednak, do którego momentu można z wcześniej wskazanych przyczyn ciążę przerwać. W zależności od rodzaju przesłanki, zabiegu przerwania ciąży można dokonać do konkretnego momentu. W przypadku przesłanki kryminalnej termin ten wynika z art. 4a ust 2. PlanRodzU i wynosi 12 tygodni od początku ciąży. W przypadku gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, ustawodawca przewidział możliwość przerwania ciąży do momentu osiągnięcia przez płód zdolności do samodzielnego życia poza organizmem kobiety ciężarnej. Ustawodawca nie precyzuje terminu przerwania ciąży w przypadku gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, wynika to bezsprzecznie z charakteru dobra chronionego.

A. Barczak-Oplustil, J. Haberko Planowanie rodziny, ochrona płodu ludzkiego z dnia 7-1-1993 (Dz.U. Nr 17, poz. 78).

10 Sprawozdania Rady Ministrów z wykonywania oraz o skutkach stosowania w 2016 r. ustawy z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (http://bip.kprm.gov.pl/download/75/27778/RM-24-9-18.pdf).

9

31

4.

Zmiany w Prawie Aborcyjnym.

Rozważając problematykę prawa aborcyjnego w Polsce należy porównać zmiany

zachodzące w PlanRodzU o okresie jej obowiązywania. W 1996 roku, nowelizując ustawę dodano do art. 4a ust. 1 pkt.4 w brzmieniu - „Przerwanie ciąży może być dokonane wyłącznie przez lekarza, w przypadku gdy:

kobieta ciężarna znajduje się w ciężkich warunkach

życiowych lub trudnej sytuacji osobistej”. Aborcji można w tym przypadku było dokonać jeżeli od jej początku nie upłynęło 12 tygodni oraz 3 dni po odbyciu konsultacji z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej11.

Nowelizacja została zaskarżona do Trybunału Konstytucyjnego już w 1996 roku.

Decyzją trybunału w wyroku z dn. 28.5.1997r. Przepis art. 4a ust. 1 pkt.4 utracił moc obowiązującą. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że „Porównanie wartości tak określonych dóbr pozostających w

konflikcie z punktu

widzenia standardów konstytucyjnych

dyskwalifikuje regulację zawartą w art. 4a ust. 1 pkt 4. Życie ludzkie, [...] stanowi "fundamentalne dobro człowieka". Prawo kobiety ciężarnej do niepogarszania swojego położenia materialnego wynika z konstytucyjnej ochrony wolności kształtowania w sposób swobodny swoich życiowych warunków i związanego z nią prawa kobiety do zaspakajania potrzeb materialnych jej oraz jej rodziny. Ochrona ta jednak nie może prowadzić tak daleko, iż łączy się z naruszeniem fundamentalnego dobra jakim jest życie ludzkie, w stosunku do którego warunki egzystencji mają charakter wtórny i mogą podlegać zmianie.” 12

5.

Badania dotyczące opinii publicznej.

W 2016 roku autor przeprowadził badania własne dotyczące społecznego odbioru

prawa aborcyjnego w Polsce. Obszar badawczy obejmował grupy studenckie zrzeszone w ramach Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie. Grupie 753 respondentów zadano 8 pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru celem zbadania opinii ankietowanych dotyczących poszczególnych przepisów PlanRodzU umożliwiających dokonanie zabiegu terminacji ciąży oraz jedno pytanie wielokrotnego wyboru badające świadomość prawną w przedmiotowym zakresie.

Art. 4a. Ustawa o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz zmianie niektórych innych ustaw z dnia 30 sierpnia 1996 r. (Dz.U. Nr 139, poz. 646).

12 Orzeczenie TK z dnia 1997-05-28 (K 26/96, OTK 1997, Nr 2, poz. 19.).

11

32

Badanie składało się z następujących pytań: pierwsze z nich dotyczyło płci respondentów, zostało sformułowane w celu wykazania różnic w podejściu do zagadnienia przez kobiety i mężczyzn. Kolejne (2) w brzmieniu „Czy uważasz ,że aborcja powinna być całkowicie zakazana ?” miało za zadanie wykazanie konieczności lub jej braku do prawnego uregulowania w społeczeństwie zagadnienia przerywania ciąży, a także poparcie respondentów dla ruchów tzw. „pro life”. Następne pytania (3) „Czy uważasz, że aborcja powinna być dozwolona w przypadku zagrożenia życia matki ?” (4) „Czy uważasz, że aborcja powinna być dozwolona w przypadku zagrożenia zdrowia matki ?” (5) „Czy uważasz, że aborcja powinna być dozwolona jeśli ciąża jest wynikiem przestępstwa (np. zgwałcenia) ?”

(6) „Czy uważasz, że aborcja powinna być dozwolona w przypadku stwierdzenia trudnych warunków życiowych matki lub obojga rodziców ?” (7) „Czy uważasz, że aborcja powinna być dozwolona w przypadku gdy badania prenatalne wskazują na ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu (np. zespół Downa, Zespół Patau lub zespół Edwardsa) ?” (8) „Czy uważasz, że aborcja powinna być dostępna dla każdej kobiety „na żądanie" ?” miały na celu ustosunkowanie się respondentów do przepisów obowiązujących w polsce na przestrzeni lat oraz innych rozwiązań prawnych proponowanych przez ruchy tzw. „pro choice” . Ostatnie pytanie w brzmieniu „Obecne prawo zezwala na dokonanie aborcji w przypadkach: odpowiedź (a) W przypadku gdy życie matki jest zagrożone. odpowiedź (b) W przypadku gdy zdrowie matki jest zagrożone. odpowiedź (c) W przypadku stwierdzenia trudnych warunków życiowych matki lub obojga rodziców. odpowiedź (d) W przypadku gdy badania prenatalne wskazują na ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu. odpowiedź (e) Polskie Prawo nie zezwala na dokonanie aborcji w żadnym z powyższych wypadków. Odpowiedź (f) Polskie prawo nie reguluje kwestii przerywania ciąży.” miało na celu zbadanie świadomości obowiązującego prawa wśród respondentów.

Na pierwsze pytanie dotyczące płci respondentów odpowiedzi udzieliło 149 mężczyzn oraz 604 kobiety co ukazało skalę oraz stopień zainteresowania oraz zaangażowania tematyką przez „płeć piękną”. Należy zwrócić uwagę na diametralną różnicę pomiędzy ilością odpowiedzi udzielonych

przez kobiety (80,2%) a mężczyzn (19,8%) w ramach

przeprowadzonego badania, można wnioskować, że różnica ta, wynika z zaangażowania kobiet w publiczną dyskusję na temat aborcji.

Kolejne pytanie dotyczącego całkowitego zakazu aborcji wykazało konieczność ustawowego uregulowania prawa aborcyjnego, 672 respondentów, stanowiących 89,2% ankietowanych odpowiedziało przecząco na zadane pytanie, podczas gdy jedynie 81 33

respondentów stanowiących 10,8% ankietowanych wykazało aprobatę całkowitemu zakazowi aborcji. Biorąc pod uwagę kryterium płci, 545 kobiet ( 90,4%) opowiedziało się przeciwko całkowitemu zakazowi aborcji, zaś 58 ( 9,6%) odpowiedziało twierdząco. Mężczyźni w odpowiedzi na to samo pytanie, w skali procentowej wykazali większe poparcie dla całkowitego zakazu aborcji w stosunku do kobiet, 15,4% ankietowanych mężczyzn (23 respondentów) opowiedziało się za całkowitym zakazem, a 84,6% (126 respondentów) wyraziło stanowisko przeciwne.

Kolejne pytanie dotyczące możliwości dokonania terminacji ciąży w przypadku zagrożenia życia matki, widocznie zadziałało na wyobraźnię respondentów niosąc za sobą zaskakujące wyniki. 94,2% (709) respondentów opowiedziało się za możliwością dokonania aborcji w przypadku zagrożenia życia matki a jedynie 5,8% (44) udzieliło odpowiedzi przeciwnej. Ponownie różnicując wyniki względem płci 94,5% (570) Kobiet wyraziło aprobatę przepisu art. 4a ust. 1 pkt 1 PlanRodzU a stanowisko przeciwne zajęło 5,5% (33).

W przypadku mężczyzn na powyższe pytanie twierdząco odpowiedziało 92,6% (138) a przeciwne stanowisko zajęło 7,4% (11). Względem poprzedniego pytania da się zauważyć niewielką różnicę w odpowiedziach respondentów w związku z konkretnym zobrazowaniem sytuacji. Na podstawie udzielonych odpowiedzi wywnioskować można, że ogólne pytanie dotyczące

możliwości

dokonania

aborcji

pobudza

sferę

światopoglądową

części

respondentów, zaś zobrazowanie konkretnego przypadku wpływa na wyobraźnię odbiorców, przez co niewielka ich część dokonuje sprzecznej odpowiedzi względem wcześniej udzielonej.

Na czwarte pytanie dotyczące możliwości dokonania aborcji w przypadku zagrożenia zdrowia matki 81,1% (610) respondentów odpowiedziało twierdząco zaś 18,9% (142) zajęło przeciwne

stanowisko.

Kobiety

w

większości

opowiedziały się

za

możliwością

przeprowadzenia zabiegu w przypadku zagrożenia życia 82,6% (498) a 17,4% (105) respondentek wyraziło odmienne zdanie. W przypadku mężczyzn 75,2% (112) popiera możliwość dokonania aborcji w wyż. Wym. przypadku, a 24,8% (37) jest przeciw.

Kolejne pytanie stanowiło odniesienie do art. 4a ust. 1 pkt 3 PlanRodzU, który legalizuje dokonanie zabiegu przerwania ciąży w przypadku istnienia uzasadnionego podejrzenia, że ciężą powstała w wyniku czyny zabronionego. 80,3% (604) respondentów opowiedziało się za możliwością terminacji ciąży w omawianym przypadku, zaś 19,7% (148) zajęło stanowisko przeciwne.

81,9% (494)

ankietowanych kobiet popiera możliwość

dokonania aborcji w przypadku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w 34

wyniku czynu zabronionego, 18,1% (109) zajmuje stanowisko przeciwne. W przypadku mężczyzn 73,8% (110) popiera możliwość przerwania ciąży w omawianym przypadku, zaś 26,2% (39) zajmuje przeciwne stanowisko.

Następne z zadanych respondentom pytań odnosi się do obecnie uchylonej jednak (jak wyżej wskazano) niegdyś obowiązującego w Polsce przepisu PlanRodzU umożliwiającego dokonanie aborcji w przypadku stwierdzenia trudnych warunków życiowych matki lub obojga rodziców. 73,5% (533) respondentów opowiedziała się przeciwko takiej możliwości, zaś 26,5% (199) zajmuje przeciwne stanowisko. 72,8% (439) kobiet jest zdania, że terminacja ciąży w omawianym przypadku nie powinna być dozwolona, zaś 27,2% (164) respondentek zajmuje przeciwne stanowisko. Ankietowani mężczyźni wykazują mniejsze poparcie dla przerwania ciąży w przypadku stwierdzenia trudnej sytuacji życiowej matki lub obojga rodziców, 23,5% (35) jest zdania, że powinna być ona dozwolona, zaś zdecydowana większość- 76,5% (114) jest przeciwna możliwości dokonania aborcji w omawianym przypadku.

Siódme pytanie zadane respondentom dotyczyło możliwości dokonania aborcji w przypadku gdy badania prenatalne wskazują na ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu.

74,7% (562) respondentów

uważa, że w tym wypadku przerwanie ciąży powinno być

dozwolone, zaś 25,3% (190) zajmuje stanowisko przeciwne. Kobiety w 77,4% (467) opowiadają się za możliwością przerwania ciąży w przypadku ciężkich i nieodwracalnych uszkodzeń płodu, a 22,6% (136) zajmuje stanowisko przeciwne. Odpowiedzi mężczyzn pokazują niewiele szerszą dysproporcję, ponieważ 36,2% jest przeciwna możliwości dokonania aborcji w omawianym przypadku, jednak tak jak w przypadku kobiet, większość z nich, 63,8 % uważa, że w omawianym przypadku zabieg przerwania ciąży powinien być dozwolony.

Ostanie pytanie zamknięte, z którym zmierzyli się respondenci dotyczyło możliwości dokonania aborcji „na żądanie”. Zdecydowana większość- 80,2% (603) jest przeciwna takiemu rozwiązaniu, zaś 19,8% (149) uważa, że przepisy dotyczące przerwania ciąży w Polsce powinny być zliberalizowane, do tej grupy osób należy 19,9% kobiet (120) oraz 19,5% mężczyzn (29), w opozycji do powyższego stanowiska znajduję się przeważająca grupa kobiet 80,1% (483) oraz mężczyzn 80,5% (120).

Ostatnie, pytanie miało za zadanie sprawdzić świadomość prawną respondentów w zakresie możliwości dokonania zabiegu aborcji w Polsce. Jedynie 292 respondentów z czego 35

224 kobiety i 68 mężczyzn odpowiedziało prawidłowo. W przedmiotowym pytaniu respondent miał za zadanie wybrać z przedstawionych odpowiedzi dot. przerwania ciąży, te które jego zdaniem występują w Polskim porządku prawnym, prawidłowe odpowiedzi na zadane pytanie przedstawiały się następująco: „Obecne prawo zezwala na dokonanie aborcji w przypadkach: W przypadku gdy życie matki jest zagrożone., W przypadku gdy zdrowie matki jest zagrożone., W przypadku gdy badania prenatalne wskazują na ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu.” Jedynie 38,8 % respondentów udzieliło prawidłowej odpowiedzi, z czego 37,1% ankietowanych kobiet udzieliło prawidłowej odpowiedzi, zaś w przypadku mężczyzn prawidłowej odpowiedzi udzieliło 45,6% ankietowanych.

Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że obecne rozwiązania dotyczące możliwości dokonania aborcji w Polsce są akceptowane przez większość społeczeństwa, a zmiany zarówno w stronę zaostrzenia przepisów, czy też liberalizacji prawa aborcyjnego spotykają się z przeważającą dezaprobata zarówno przez kobiety i mężczyzn.

Zauważyć należy również prawidłowość dotyczącą akceptacji przeprowadzenia zabiegu w przypadku gdy utrzymanie ciąży wiąże się z poświęceniem innego dobra takie jak życie, zdrowie, prawo kobiety do decyzji w przypadku gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego, urodzenie dziecka wpłynęło by na drastyczne pogorszenie się warunków życiowych matki, czy też ze względu na wystąpienie przesłanki tzw.”eugenicznej”, prawidłowość ta ukazuję, że im donioślejsze w hierarchii moralnej jest poświęcone dobro, tym większa jest akceptacja do przeprowadzenia aborcji. Kolejnym zauważalnym wnioskiem jest niska świadomość społeczna, oscylująca poniżej 40% wśród relatywnie młodej grupy ludzi, oznacza to, że mimo chęci angażowania się w trudną dyskusję dotycząca prawa do aborcji, oraz jej dopuszczalności na terenie RP, respondenci w większości nie znają obowiązujących przepisów, czy też kolokwialnie mówiąc „realiów”.

6.

Podsumowanie.

Prawo aborcyjne a w szczególności próby jego zmian oraz podejmowanie debaty

publicznej w zakresie poszerzania lub zwężania zakresu przesłanek umożliwiających legalne jej wykonanie, stanowi bez wątpienia trudne zagadnienie zarówno dla ustawodawcy, jak i osób poruszających przedmiotowy temat w debacie publicznej, ze względu na niepodważalną wartość dobra jakim jest życie. Obecnie obowiązujące przepisy, na podstawie przeprowadzonych badań można określić jako kompromis, jednakże aktywność związana z próbami zmian ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, oraz natężenie w ostatnich 36

czasach debaty publicznej w przedmiotowym zakresie, ukazuje konieczność działania w kierunku nowelizacji przepisów. Ponadto na podstawie wyników badań, a mianowicie jego części dotyczące określenia świadomości prawnej społeczeństwa, wskazuje na konieczność, zmian w edukacji, co zdaniem autora powinno być punktem wyjściowym do otwarcia debaty nt. Prawa aborcyjnego w Polsce a nie jedynie skutkiem ubocznym podejmowanych działań.

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, (Dz.U. 1993 Nr 17, poz. 78) Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. z 2017 r. poz. 2204.)

Ustawa o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz zmianie niektórych innych ustaw z dnia 30 sierpnia 1996 r. (Dz.U. Nr 139, poz. 646) BIBLIOGRAFIA Barczak-Oplustil A., Haberko J., Planowanie rodziny, ochrona płodu ludzkiego z dnia 7-11993 (Dz.U. Nr 17, poz. 78) Zielińska E., Przerywanie ciąży SPRAWOZDANIA Sprawozdania Rady Ministrów z wykonywania oraz o skutkach stosowania w 2016 r. ustawy z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży

WYKAZ ORZECZEŃ Orzeczenie TK z dnia 1997-05-28 (K 26/96, OTK 1997, Nr 2, poz. 19)

37

SUMMARY In Polish legislation, there are currently three cases that allow for legal abortions, they are limited to termination of pregnancy if it poses a threat to the life or health of a pregnant woman, if prenatal tests or other medical indications indicate a high probability of severe and irreversible impairment of the fetus or incurable a disease that threatens his or her life, and if there is a reasonable suspicion that the pregnancy was a result of a prohibited act. Attempts to amend the Act of January 7, 1993 on family planning, protection of the human fetus and conditions for the admissibility of termination of pregnancy, which is the source of abortion law in Poland, are a matter of broad discussion in society. The research carried out in the following work is aimed at presenting the public opinion regarding specific provisions permitting

the

38

abortion

Adrian Mokrzycki Uniwersytet Rzeszowski adrianmokrzycki@poczta.fm

Reforma sądownictwa w Polsce jako czynnik oddziałujący na społeczeństwo i dokonujący zmiany w świadomości prawnej obywateli

Streszczenie: Zmiany w sądownictwie, których proces rozpoczął się po zmianie rządu w 2015 roku doprowadziły do szeregu wystąpień i manifestacji zwolenników, ale również przeciwników tych reform. Powstały organizacje takie jak na przykład Komitet Obrony Demokracji, które są wyrazem partycypacji obywateli w życiu społecznym. Uczestnictwo to wynika z bezpośredniego oddziaływania i wpływu nowego prawa na ich życie, zachowania oraz na świadomość prawną. Przemiany te wywołały powszechnie większe zainteresowanie prawem i zmianami się dokonującymi w nim, więc de facto zwiększyły świadomość prawną obywateli. Warto jednak się zastanowić czy świadomość prawna rozumiana jako stan wiedzy, ocen, postaw oraz postulatów co do prawa pożądanego jest właściwa i merytoryczna w tym przypadku. W związku z tym w debacie publicznej podnoszone były i są zarzuty, w których przedstawiany jest brak rzetelnej i podstawowej wiedzy prawniczej manifestujących.

Słowa kluczowe: świadomość prawna, oddziaływanie prawa, demokracja, Konstytucja, uczestnictwo.

1.

Wstęp Niniejszy

artykuł

ma

na

celu

przedstawienie

zmian

dokonujących

się

w społeczeństwie i świadomości prawnej obywateli polskich poprzez reformę wymiaru sprawiedliwości zainicjowaną w wyniku przemian rządowych w Polsce w 2015 roku.

Zgodnie z poglądem Adama Podgóreckiego wyjaśnienie istoty każdego prawa, w tym także prawa nowo stanowionego, któremu poświęcona jest niniejsza monografia, jest możliwe poprzez obserwację konkretnych i partykularnych objawów jego oddziaływania, prowadząc

39

do budowania pojęć i teorii bardziej ogólnych1. Trzeba więc spojrzeć na to zagadnienie, zwracając uwagę na każdy przypadek społecznej reakcji. Na podstawie konkretnych i jednostkowych reakcji na reformy sądownictwa zostanie stworzony bardziej holistyczny pogląd. Pozwoli to na obiektywne określenie zakresu zmian w świadomości prawnej oraz określenie skali oddziaływania reform na społeczeństwo.

Zmiana obozu rządzącego w wyniku wyborów w poszczególnych krajach, zawsze związana jest ze zmianą kierunku polityki i funkcjonowania państwa. Przegrana Platformy Obywatelskiej i zwycięstwo Prawa i Sprawiedliwości w wyborach parlamentarnych, w sposób zasadniczy zmodyfikowało kierunki państwa w poszczególnych dziedzinach życia politycznego i społecznego w Polsce.

Dokonano fundamentalnych zmian również w zakresie sądownictwa. Były one niesamowicie ważne, a przez to komentowane przez światowe media takie jak na przykład CNN2. Wzbudziły one działanie i ingerencje instytucji unijnych3. Konsekwencją tego będzie zapisanie tych wydarzeń i przemian na karcie historii polskiego wymiaru sprawiedliwości i odzwierciedlenie się ich w świadomości prawnej kolejnych pokoleń obywateli Polski.

Możemy się domyślać, że podział pomiędzy zwolenników i przeciwników tych dokonań również zostanie przeniesiony na kartę historii polskiego sądownictwa.

2.

Przedmiot reformy – informacje podstawowe Złym

i

błędnym

postępowaniem

jest

rozważanie

każdego

zagadnienia

bez podstawowych informacji na jego temat. Dlatego też aby rozważenie problemu skuteczności oddziaływania reformy na świadomości prawną oraz społeczeństwo było skuteczne trzeba wskazać główne zmiany, które owa reforma wprowadzała. Dokonanie zmian w ustawie dotyczącej funkcjonowania i organizacji sądów powszechnych 4, ustawie o Krajowej

Radzie

Sądownictwa5

oraz

uchwalenie

ustaw

dokonujących

zmian

w funkcjonowaniu Trybunału Konstytucyjnego to jest ustawy o organizacji i trybie postępowania przed TK6, ustawy o statusie sędziów TK7 oraz ustawy o Sądzie Najwyższym8 A. Przylepa-Lewak, Hipoteza trójstopniowego działania prawa Adama Podgóreckiego i jego współczesne aspekty jako model społecznego działania prawa, Lublin 2011, s. 253.

2 J. Masters, Judicial reforms, https://edition.cnn.com/2017/12/20/europe/poland-eu-punishment-judicialreforms-intl/index.html. (dostęp: 20.12.2017 r.).

3 M. Prończuk, Kontrola praworządności, https://oko.press/komisja-europejska-ciezkim-sercem-uruchamiaprocedure-art-7-wobec-polski-mozemy-stracic-prawo-glosu-ue/. (dostęp: 20.12.2017 r.).

4 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, (Dz. U. Nr. 98, poz. 1070 z póź. zm.).

5 Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa, (Dz. U. Nr. 126, poz. 714 z póź. zm.).

6 Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i Trybie postępowania przez Trybunałem Konstytucyjnym, (Dz. U, poz. 2072 z póź. zm.).

1

40

dokonało reorganizacji polskiego wymiaru sprawiedliwości. Kluczowe znaczenie odegrała reorganizacja TK. Istotnym w sporze określanym jako kryzys wokół trybunału konstytucyjnego była publikacja wyroków TK. Wyroki trybunału z dnia 3 grudnia 2015 roku9 i 9 grudnia 2015 roku10 dotyczyły wyboru sędziów przez sejm VII kadencji oraz niekonstytucyjności pozbawienia funkcji prezesa i wiceprezesa trybunału. Równie kontrowersyjne było nieopublikowanie trzech wyroków TK. Należały do nich wyroki z dnia 9 marca 2016 roku11, 11 sierpnia 2016 roku12 oraz 7 listopada 2016 roku13. Wyroki te zostały opublikowane dopiero w maju 2018 roku. Przedmiotem sporu obok trybunału były inne reformowane instytucje sądownictwa takie jak SN i KRS na przykład poprzez skrócenie kadencji I Prezes Sądu Najwyższego, dokonanie reorganizacji izb SN oraz zmianę procedury wyboru sędziów KRS. 3.

Postawy obywateli wobec reform Często w ramach rozważań nad postawami obywateli wobec prawa zastanawiamy się

nad ich przyczynami. Według najbardziej popularnych klasyfikacji wśród postaw wobec prawa wyróżniamy postawy : oportunizmu, konformizmu i legalizmu. Postawa oportunizmu polega na nieprzyjmowaniu argumentów od innych i trwaniu we własnych poglądach, postawa konformizmu polega na biernym podporządkowaniu się narzuconym normom, zaś postawa legalizmu na bezwzględnym przestrzeganiu zasad. W zaistniałym sporze wokół sądownictwa możemy zauważyć wszystkie z powyższych trzech przytoczonych postaw.

Niektóre z nich nawet ulegają rozszerzeniu, z czego wyodrębniają się inne na gruncie konkretnych i nowych rozwiązań prawnych.

Wynika to z sytuacji, w której Komisja Europejska zagroziła Polsce uruchomieniem artykułu 7 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej14. Jego uruchomienie jest konsekwencją podważenia fundamentalnych wartości europejskich takich jak wolność, równość i demokracja. Oprócz ingerencji instytucji unijnych i mediów światowych, sprawa ta była i jest komentowana przez wielu polskich polityków, prawników, dziennikarzy oraz instytucje państwowe. Wzbudziła ona zainteresowanie i uczestnictwo licznych grup ludności

Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego, (Dz. U, poz. 2073 z póź. zm.)

8 Ustawa z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym, (Dz. U, poz. 5 z póź. zm.).

9 Wyrok TK z dnia 3 grudnia 2015 r., K 34/15, OZK ZU 11A/2015, poz.185.

10 Wyrok TK z dnia 9 grudnia 2015 r., K35/15, OZK ZU 11A/2015, poz. 186.

11 Wyrok TK z dnia 9 marca 2016r., K47/15, OZK ZU A/2018, poz. 31.

12 Wyrok TK z dnia 11 sierpnia 2016r., K39/16, OZK ZU A/2018, poz. 32.

13 Wyrok TK z dnia 7 listopada 2016r., K44/16, OZK ZU A/2016, poz. 82.

14 Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 13 grudnia 2007 roku, (Dz. U. C. 202).

7

41

uważających, że prawa rzeczywiście są naruszane oraz łamana jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej15. Wynikało to z oddziaływania na społeczeństwo nowo tworzonych praw przez ekipę rządzącą. Zmiany w świadomości prawnej obywateli na temat stanu obowiązującego prawa zostały dokonane za pomocą środków masowego przekazu oraz powszechnej opinii publicznej.

Opinia publiczna reagowała na reformy na trzy sposoby. Pierwszy z nich to postawa akceptacji reform. Zwolennicy takiej koncepcji uważali, że przemiany te doprowadzą do niedokończonej jeszcze dekomunizacji wymiaru sprawiedliwości oraz pomogą przez zmiany strukturalne poprawić funkcjonowanie sądów w zakresie ich przewlekłości. Ponadto uważali, że sądy powinny być wolne od sędziów dopuszczających się przestępstw takich jak na przykład kradzież16. Druga postawa to postawa krytyki wobec reform, rozumianych jako zawłaszczenie sądownictwa przez ekipę rządzącą oraz naruszenie wartości i standardów państwa prawa, trójpodziału władzy i demokracji. Trzeci pogląd społeczeństwa w zakresie zmian prawa polegał na krytyce obu wcześniejszych stanowisk. Znaczy to, że reformy mają tylko charakter strukturalno-polityczny i nic nie zmieniają w zakresie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości na szczeblach niższych. Zwolennicy takiej koncepcji uważali, że ingerencja instytucji unijnych ma charakter wyłącznie polityczny, wynikający z informacji przekazywanych przez opozycję sejmową do instytucji Unii Europejskiej. Zagadnienie to pozostaje szczególnie interesujące odnosząc jednego z artykułów Kodeku karnego17, który mówi, że „Kto, będąc upoważniony do występowania w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej w stosunkach z rządem obcego państwa lub zagraniczną organizacją, działa na szkodę Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art. 128 k.k)”. Czy zatem opozycja w Polsce dopuściła się zdrady dyplomatycznej i przez to złamała prawo w myśl przywołanego wyżej artykułu?

4.

Zwykły i szary człowiek Reakcja na zmiany, dla niektórych objawia się w sposób nadzwyczajny. Ten wyjątkowy

sposób reakcji na zmiany to heroizm i dynamizm. Często spoglądając na historię świata oraz naszego kraju ludzie w obronie jakiejś idei czy wartości byli w stanie poświęcić siebie – swoją rodzinę, miłość i życie. Dzisiaj zarzucany jest współczesnym ludom brak bojowości i ducha walki o idee. Powszechna jest opinia, że każdy dzisiejszy człowiek to egoista Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, ( Dz. U. Nr 78, poz. 483 z póź. zm.).

TVP Info, kradzież sędziego, https://www.tvp.info/29488265/wiceprezes-sadu-rejonowego-ukradl-50-zl-nastacji-tlumaczy-ze-to-pomylka. Dostęp: 14.03.2017.

17 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny, (Dz. U. Nr 88, poz. 553).

15 16

42

zapatrzony w swoje własne interesy nietroszczący się o dobro powszechne i wspólne. Jednak i dzisiaj zdarzają się jednostki, które są w stanie manifestować swoje przekonania nawet oddając życie. W poglądach przeciwników reform taką osobą, oznaczoną męstwem i heroizmem był Piotr Szczęsny.

W październiku 2017 roku Piotr Szczęsny dokonał samopodpalenia pod Pałacem Nauki i Kultury w Warszawie. Powodem jego manifestacji poprzez ofiarę z życia był między innymi spór wokół TK oraz reforma sądownictwa. Obok tego istniały inne czynniki powodujące to jak na przykład walka o równość praw i swobody obywatelskie. Manifestacja i podpalenie było po części motywowane stworzeniem prawa i dokonaniem reformy. Prawo tworzone w interpretacji Piotra Szczęsnego oddziaływało na społeczeństwo źle, a przez to ograniczało znacząco jego wolność. Utrata wolności była dla tego człowieka czymś nagannym i nieetycznym. Przed dokonaniem podpalenia w Warszawie włączył piosenkę zespołu Chłopcy z Placu broni pt. „Kocham Wolność”.

Dla niektórych jest on niezrównoważonym, leczącym się na depresję człowiekiem, dla innych to bohater i postać, oznaczona męstwem. Dowodem tego było palenie zniczy i wmurowanie tablicy pamiątkowej w miejscu podpalenia na której zostały zapisane słowa: „Ja zwykły szary człowiek”.

Trudno jednak zinterpretować nam z jakich motywów wynikało działanie Piotra Szczęsnego. Możemy domniemywać, że mogło ono wynikać z przekazu medialnego i przez to błędnej interpretacji założeń reformy lub obrony prawa i wolności właściwie rozumianej.

Warto jednak zastanowić się czy znajomość sytuacji prawnej Trybunału Konstytucyjnego, polskiego sądownictwa i samego sporu przez Piotra Szczęsnego była rzetelna i właściwa, a przez to czy jego zachowanie prawdziwie wynikało z działania prawa.

5.

Społeczne zainteresowanie prawem Często jako obywatele doświadczamy działania prawa w naszej codziennej

rzeczywistości. U świętego Tomasza z Akwinu prawo dobre to prawo promulgowane i znane powszechnie przez obywateli18. Jest to w przekonaniu tego wielkiego myśliciela średniowiecza warunek określenia prawa jako sprawiedliwe i dobre.

Jako obywatele często możemy doświadczać zjawiska powszechnej fikcji znajomości prawa. Polacy mają możliwość zaznajomienia się z prawem poprzez czytanie aktów normatywnych, kodeksów, ustaw etc. Nie dzieje się tak jednak, ponieważ uważają, że nie dotyczy to ich, a od zajmowania się prawem są wykwalifikowane do tego osoby. Znaczy to, 18

L. Dubel, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, Warszawa 2009, s. 102-103.

43

że zainteresowanie prawem i jego odziaływaniem pojawia się dopiero wtedy gdy odnosi się do problemów prawnych naszego codziennego życia19. Większość obywateli naszego kraju nie jest w stanie odróżnić zawodu radcy prawnego od adwokata, prawa karnego od administracyjnego i cywilnego, a pojęcie dwuinstancyjności jest dla nich pojęciem niezrozumiałym i abstrakcyjnym. Powszechna fikcja znajomości prawa jest złym i niebezpiecznym zjawiskiem istniejącym w naszym społeczeństwie. Wszyscy bowiem mamy możliwość poznawania konstytucji, ustaw i rozporządzeń. Ich znajomość uchroniłaby społeczeństwo

przed

wieloma

trudnościami

wynikłymi

z

nieznajomości

prawa

obowiązującego.

W związku ze zmianami w wyniku reformy wymiaru sprawiedliwości pewne stronnictwa polityczne, które zarzucały brak skuteczności reformom, a jednocześnie niewłaściwe zachowanie stronie manifestującej, uważały, że żadne z rozwiązań nie prowadzi do dobrego działania prawa w społeczeństwie. Jako rozwiązanie tego problemu wyliczały między innymi brak uczestnictwa obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

Zwiększenie partycypacji

obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości miało by

podnosić zakres powszechnej wiedzy prawniczej wśród obywateli, więc docelowo zwiększać świadomość prawną społeczeństwa polskiego. Obecnie udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości ogranicza się jedynie do wykonywania funkcji ławnika. Tak mała możliwość

uczestniczenia

w

wymiarze

sprawiedliwości,

jest

powodem

małego

zainteresowania prawem przez obywateli, a przez to słabej świadomości prawnej.

Zwiększenie partycypacji obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w ocenie pewnych środowisk pomogłoby zwiększyć powszechną wiedzę prawną obywateli.

Powiększenie

świadomości

prawnej

pomogłoby

uniknąć

niepożądanych

skutków

nieznajomości prawa. Wywodząca się już z prawa rzymskiego sentencja wyraża tę

myśl:

„ignorantia iuris nocet”20.

Od pewnego czasu pewne środowiska proponują rozmaite rozwiązania jako próbę naprawienia tego problemu. Od 2006 roku Helsińska Fundacja Praw Człowieka i Instytut Prawa i Społeczeństwa prowadzą Obywatelski monitoring kandydatów na sędziów21. Innym proponowanym rozwiązaniem jest wprowadzenie instytucji sędziów pokoju22. Obecnie

G. Maroń, Wstęp do prawoznawstwa, Rzeszów 2011, s.112-113.

D. 22, 6, 9 21 Ł. Bojarski, Obywatelski monitoring kandydatów na sędziów „Raport z projektu monitoringu wyborów do Trybunału Konstytucyjnego w 2006 roku”, Warszawa 2007, s. 37-38.

22 M. Krajewski, Wiadomość o „sądzie pokoju” sprzed 200 lat Wincentego H. Gawareckiego. Przyczyna do historii państwa i prawa Polski epoki rozwojowej”, Bydgoszcz 2015, s. 95.

19 20

44

rozwiązanie to funkcjonuje w Belgii, Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii.

Jako inny sposób na zwiększenie wiedzy w tym zakresie obywateli możemy wskazać rozwijanie edukacji prawnej23. Wzrost edukacji prawnej również będzie prowadził do wzrostu świadomości prawnej i kultury prawnej. Edukacja prawna dokonuje się poprzez uświadamianie obywateli o ich prawach i obowiązkach, dostarczanie informacji prawnych czyli broszur, ulotek, poradników lub stron internetowych. Może ona ułatwić funkcjonowanie w państwie, w którym funkcjonuje prawo poprzez chociażby kształtowanie umiejętności sporządzania dokumentów wykorzystywanych w procesach sądowych.

7.

Zinstytucjonalizowany protest Pojawienie się w rzeczywistości naszego życia, czegoś niezgodnego z naszymi

poglądami i wartościami skutkuje wyrzutami wewnętrznymi, które często prowadzą do zewnętrznej manifestacji. Tak samo jest z prawem. Wyrazem oddziaływania prawa na społeczeństwo jest protest przeciwko niemu, wtedy gdy uważa się je za nieodpowiednie lub niewłaściwe.

Protest w przypadku reformy sądownictwa rozpoczętej w 2015 roku od początku miał zinstytucjonalizowaną i sformalizowaną formę. Uchwalenie ustaw i dokonanie zmian w ustawach obowiązujących było powodem manifestacji oraz formalizowania się protestu.

Wyrazem tego jest chociażby powstanie Komitetu Obrony Demokracji24.

Podejście do protestów i manifestacji opinii publicznej było dwojakie. Jedni uważali, że partycypacja w marszach, palenie zniczy pod sądami, manifestacje pod Trybunałem Konstytucyjnym, Krajową Radą Sądownictwa czy Sądem Najwyższym może pomóc ochronie prawa. Przeciwnicy uważali i uważają, że to zgrupowania podważające legalnie wybraną i demokratyczną władzę, nieposiadające przygotowania i wiedzy oraz nieszanujące prawa powszechnie obowiązującego.

Czy zatem działanie protestujących i Komitetu Obrony Demokracji, wynikało i wynika z oddziaływania nowego prawa czy ochrony interesów wybranej grupy społecznej? Czy możemy mówić o dobrze ukształtowanej świadomości prawnej, w kontekście marszów i manifestacji KOD-u?

A. Dudak, Istota i znaczenie edukacji prawnej w kształtowaniu społeczeństwa otwartego, „Przegląd Pedagogiczny”, 2014, nr. 2.

24 TV Republika, Komitet Obrony Demokracji, http://telewizjarepublika.pl/hartman-kim-applebaum-powstalkomitet-obrony-demokracji,26427.html, (dostęp: 22.11.2015r.).

23

45

8.

Przyczyny reform Rozważając rozmaite zjawiska społeczne powinniśmy brać pod uwagę zawsze ich

przyczyny. Dokonując refleksji nad prawem również zawsze powinniśmy dokonać analizy dotyczącej

przyczyn tworzenia nowych uregulowań, aby pogląd był ten w miarę

wystarczająco obiektywny i rzetelny.

Rozważając

reformę

wymiaru

sprawiedliwości

powinniśmy

zwrócić

uwagę,

że zagadnienie przyczyn reform jest ściśle związane ze zagadnieniem społecznego działania prawa. Przyczyna tworzenia nowego prawa wynika bowiem z potrzeby społeczeństwa, jest więc oddziaływaniem braku prawa.

W „Białej Księdze”25 jako przyczyny samego zainicjowania reformy wylicza się: niskie zaufanie do sądownictwa, przewlekłość postępowań, brak rozliczenia komunizmu, nierównowagę między sądownictwem a innymi władzami, niską efektywność postępowań dyscyplinarnych. Jest to zasadna argumentacja, gdyż obywatele mają prawo czuć się zagrożeni z powodu niewłaściwego działania prawa. Ciężko jest się pogodzić obywatelowi z tym, że sędziowie stanu wojennego, którzy notorycznie naruszali niezawisłość sędziowską nadal orzekają. Nie trzeba sięgać do bardzo odległych czasów, gdyż w 2016 roku zostało umorzone postępowanie dyscyplinarne wobec sędziego, który trudnił się lichwą. Takie sytuacje rzeczywiście osłabiają zaufanie społeczeństwa do instytucji sądu.

9.

Skuteczność reform A. Podgórecki zauważa, że ogromnym problemem skuteczności dzisiejszego prawa jest

zbyt twarde przywiązanie do jego litery26. Często osoby stosujące prawo, a także osoby i organy stanowiące prawo, nie zastanawiają się nad jego społecznymi skutkami, to znaczy jego oddziaływaniem na społeczeństwo. Jest to paradoksalne zjawisko, gdyż pierwszym zadaniem prawa jest jego skuteczność poprzez oddziaływanie na życie społeczne jednostek.

Kryterium skuteczności jest często pomijane. Ustawodawca wkłada wiele trudu i czasu, w tworzenie aktów prawnych, a jednocześnie nie jest zainteresowany tym czy prawo działa i jest skuteczne. Wynika to z zamknięcia się w świecie przepisów i aktów prawnych, a przez to brak zauważenia rzeczywistości społecznej. Osoby stosujące prawo, skupiają się za bardzo na wykładni to znaczy interpretacji prawa ustanowionego przez ustawodawcę. Przez to podobnie jak stanowiący prawo nie odnoszą się do społecznej rzeczywistości.

Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Biała Księga w sprawie reform polskiego wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2018, s. 7-23.

26 A. Przylepa-Lewak, Hipoteza trójstopniowego działania prawa Adama Podgóreckiego i jego współczesne aspekty jako model społecznego działania prawa, Lublin 2011, s. 253.

25

46

Problem skutecznego prawa, możemy odnieść do omawianej w niniejszej monografii naukowej reformy wymiaru sprawiedliwości. Czy uchwalenie nowych ustaw, dokonanie zmian w ustawach, wprowadzenie później licznych nowelizacji spowodowało skuteczność reformy sądownictwa? Czy zmiany w poszczególnych instytucjach sądownictwa są rozumiane powszechnie przez społeczeństwo? Na te pytania trudno jest znaleźć odpowiedź właściwą i obiektywną. Cały czas jesteśmy świadkami dalszego ciągu reformy, więc nie jest ona jeszcze dokończona. Przyszłe pokolenia będą w stanie ocenić zasadność oraz skuteczność wprowadzonych zmian i regulacji. Jako kryterium tego można będzie przyjąć akceptacje norm i interioryzację ich. To znaczy, skuteczność zmian będzie oceniona przez pryzmat tego, jaki procent społeczeństwa uzna prawo to za prawo ich obowiązujące. Dokonana internalizacja prawa po pewnym czasie spowoduje zakorzenienie się obecnie nowych norm, umiejscowienie ich w systemie praw, ale także świadomości prawnej polskich obywateli za coś normalnego i oczywistego. Wówczas prawo to zacznie działać w społeczeństwie.

Dzisiaj nie zastanawiamy się szczegółowo czy na przykład ustanowione przed dziesięcioma laty prawo, jest prawem ustanowionym właściwie. Rzadko również podejmujemy refleksję czy to prawo działa. Ono po prostu jest, działa i obowiązuje. Po dokończeniu reformy i upływie czasu podobny będzie sposób postrzegania zmiany prawa dokonanej w wyniku reformy sprawiedliwości.

10.

Zakończenie Pojęcie świadomości prawnej zostało wprowadzone do polskiej socjologii prawa przez

Leona Petrażyckiego. Próba jej zdefiniowania oraz społecznego działania prawa jest związana z koniecznością poszerzenia punktu widzenia prawnika i spojrzenia poza zamknięty katalog norm prawnych i dostrzeżenia prawa w życiu ludzkim.

Ujęcie prawa działającego społecznie wiąże się z normami nie tylko prawnymi ale również etyką i aksjologią. W kontekście rozpoznawanej reformy sądownictwa rozpoczętej w 2015 roku trzeba spojrzeć również pod tym kątem. Mimo, że reforma ta dotyka w znacznej mierze struktur i instytucji, które nie są związane z codziennym życiem ludzi, to pośrednio mają wpływ one na codzienną rzeczywistość prawną człowieka. Jednak zgodnie z pewnymi poglądami brak szacunku dla norm wyższego rzędu rodzi brak szacunku do praw niższego rzędu27. Trzeba więc się zastanowić jakie wartości stały za prawodawcą. Czy chciał on poprzez strukturalne reformy rzeczywiście zapewnić sprawiedliwy uczciwy sąd równy dla każdego? Czy wspomniana wcześniej kontynuacja dekomunizacji dotyczyła bez względu na 27

M. Szyszkowska, Kultura Prawna, „Palestra”, Warszawa 1995, s. 153-154.

47

sympatie polityczną wszystkich? Ciężko jest nam dzisiaj na nie odpowiedzieć, ale odpowie na nie społeczeństwo poprzez demokratyczny głos podczas wyborów. W ten sposób działanie prawa w społeczeństwie i stan świadomości prawnej, odbije się na decyzjach wyborczych rządzących. Pozwoli ustalić czy działanie prawodawcy było moralne i uczciwe.

Pomostem między prawem a moralnością jest wartość, która jest pewnego rodzaju fundamentem we wszystkich relacjach. Jest nią sprawiedliwość, która w tym przypadku jest kryterium oceny tworzącej się świadomości prawnej obywatela. Bowiem oceniamy, że jeden przepis jest sprawiedliwy, zaś inny nie. Świadomość prawna właśnie stanowi podstawę takich ocen, musi więc ona być odpowiednio ukształtowana. Jest ona częścią szerzej rozumianej kultury prawnej, która jest określona jako stosunek ludzi wobec prawa. Dotyczy sprzeciwu wobec konkretnych norm lub aparatu sprawiedliwości. W debacie nad reformą sądownictwa w kontekście zagadnienia kultury prawnej sprzeciw dotyczył zarówno norm, jak i aparatu, rozumianego przez przeciwników reform jako aparat monopolizujący aparat sprawiedliwości.

Nacechowanie emocjonalne sporu utrudnia nam, ale również utrudni interpretację tego pokoleniom przyszłym czy wszelkiego rodzaju formy aktywizacji wynikały rzeczywiście ze zmian dokonanych w świadomości prawnej oraz działania prawa czy może jednak z motywów innych. Można również interpretować, że aktywność wynikała z motywów politycznych, więc oddziaływania polityki, nie prawa.

Trudne jest jednak udzielenie jednoznacznej odpowiedzi w tym zakresie. Odpowiedź na to pytanie udzieli historia, bieg wydarzeń oraz dokończenie reformy. Po pewnym czasie można będzie zauważyć czy prawo to działa dobrze, bo prawo, które nie ulegnie wewnętrznej internalizacji przez przynajmniej większą część obywateli nie będzie dobrym prawem.

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. Nr 78, poz.

483 z późn. zm.)

2. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 13 grudnia 2007 roku

(Dz. U. C. 202) 3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553) 4. Ustawa

z

dnia

12

maja

2011

(Dz. U. Nr. 126, poz. 714 z póź. zm.)

48

r.

o

Krajowej

Radzie

Sądownictwa

5.

Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i Trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U, poz. 2072 z póź. zm.)

6.

Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o statusie sędziów Trybunału Konstytucyjnego (Dz. U, poz. 2073 z póź. zm.)

7. Ustawa z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U, poz. 5 z póź. zm.)

BIBLIOGRAFIA 1. Bojarski Ł, Obywatelski monitoring kandydatów na sędziów «Raport z projektu monitoringu wyborów do Trybunału Konstytucyjnego w 2006 roku», Warszawa 2007 2. Dubel L., Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, Warszawa

2009 3. Dudak A., Istota i znaczenie edukacji prawnej w kształtowaniu społeczeństwa otwartego, „Przegląd Pedagogiczny, nr 2, Lublin 2014 4. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Biała Księga w sprawie reform polskiego wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2018 5. Krajewski M, Wiadomość o «sądzie pokoju» sprzed 200 lat Wincentego H. Gawareckiego. Przyczyna do historii państwa i prawa Polski epoki rozwojowej, Bydgoszcz 2015 6. Maroń G, Wstęp do prawoznawstwa, Rzeszów 2011 7. Przylepa-Lewak A., Hipoteza trójstopniowego działania prawa Adama Podgóreckiego i jego współczesne aspekty jako model społecznego działania prawa, Lublin 2011 8. Szyszkowska M., Kultura Prawna, „Palestra”, Warszawa 1995

WYKAZ ORZECZEŃ 1. Wyrok TK z dnia 3 grudnia 2015 r., K 34/15, OTK ZU 11A/2015, poz. 185 2. Wyrok TK z dnia 9 grudnia 2015r., K 35/15, OTK ZU 11A/2015, poz. 186 3. Wyrok TK z dnia 9 marca 2016r., K 47/15, OTK ZU A/2018, poz. 31

4. Wyrok TK z dnia 11 sierpnia 2016r., K 39/16, OTK ZU A/2018, poz. 32 5. Wyrok TK z dnia 7 listopada 2016r., K 44/16, OZK ZU A/2016, poz.82

49

SUMMARY The changes in polish system of judiciary, which had been started after the change of the government in 2015, resulted in a large number of demonstrations both followers and opponents of these modifications. One of the organisations, which were formed in connection with these changes, was The Committee for the Defence of Democracy. Such associations are an expression of the citizen's participation in social life. This involvement comes from direct influence of the new law on pepole's behaviour and their sense of law. The changes increased their interests in law so, undoubtedly, the legal awareness of citizens was raised. It is worth considering whether the legal awareness, understood as a state of knowledge, assessments and postulates regarding the law desired is, appropriate and bearing in this case on the merits of the matter. Therefore, in public debate has been phrased the accusations against demonstrators, who are charged with the lack of the reliable and basic knowledge of the law.

50

Anna Niziołek Uniwersytet Jagielloński w Krakowie anna.helena.niziolek@student.uj.edu.pl

Rola mediów w kształtowaniu opinii społecznej na temat polskiego systemu podatkowego

Streszczenie: Artykuł podejmuje problematykę wpływu mediów na opinie społeczną na temat polskiego system podatkowego. Na wstępie zaprezentowano historię mediów społecznościowych. Następnie przedstawione zostały przyczyny kreowania omawianych przekazów medialnych i ich oddziaływania na poglądy polskiego społeczeństwa. W dalszej części artykułu poruszono problemy, której pojawiają się na kanwie postrzegania polskiego systemu podatkowego oraz zaproponowano możliwe środki zaradcze. Konkluzja sprowadza się do przedstawienia możliwych rozwiązań związanych z postrzeganiem polskiego prawa podatkowego, które powinny być zastosowane zarówno przez media, jak i w systemie prawa podatkowego.

Słowa kluczowe: media, socjologia, prawo podatkowe, opinia społeczna, komunikacja

1. Wstęp Pierwsze przekazy medialne datuje się już na czasy starożytne. Były one związane przede wszystkim z umieszczaniem pewnych informacji na wapiennych tablicach – tak np. tzw. „Acta Diurna” w starożytnym Rzymie oraz na papierze – tak np. w Chinach za panowania dynastii Han1. Przekazywane wówczas informacje dotyczą zarówno spraw urzędowych, jak i kwestii związanych z podbojami terytorialnymi obszarów przyległych, niewątpliwie wywierały wpływ na kształtowanie się opinii społecznej mieszkańców starożytnych imperiów. Nie ulega bowiem wątpliwości, iż po zapoznaniu się z informacjami dot. sukcesów wojennych, przeważająca większość społeczeństwa kształtowała sobie pozytywną

opinię

na

temat

rządzących,

postrzegając

ich

jako

wpływowych

oraz inteligentnych władców. Odmienna sytuacja miała miejsce, gdy umieszczano informacje K. Szymoniak, Między gazetą a Internetem – nowe gatunki dziennikarskie, paragatunki czy hybrydy?, „Język, Komunikacja, Informacja”, 2008, nr 3, s. 121-138.

1

51

o wojennych porażkach. Wówczas wedle opinii społecznej rządzący byli niekompetentni, a mieszańcy nierzadko obawiali się o swoją przyszłość.

Kwestia rodzaju i treści przekazów medialnych miała, ma i będzie miała immanentny wpływ na proces socjalizacji. Wspomniane pojęcie bywa różnorodnie definiowane w piśmiennictwie. Niektórzy z autorów opowiadają się za stanowiskiem, że socjalizacja jest skomplikowanym, długotrwałym procesem, w efekcie którego człowiek staje się zdatny do życia w społeczeństwie2. Ta dosyć ogólna definicja bywa niekiedy uadekwatniana przez opisywanie celów socjalizacji, którymi są m.in. działanie w społeczeństwie z określoną aktywnością oraz skutecznością3. Inni badacze wskazują na odmienne definiowanie procesu socjalizacji w zależności od dziedziny nauki – tj. twierdzą, iż zupełnie inaczej rozumieją omawiane pojęcie psycholodzy, a inaczej socjolodzy4. Pomimo tego, iż w doktrynie funkcjonuje wiele zgoła odmiennych definicji socjalizacji, to jednak istnieje powszechna zgoda co do tego, iż jest ona procesem trwającym całe życie. Wobec powyższego, nietrudno zauważyć, że różnorodne przekazy medialne, kształtujące opinię społeczną, są ściśle sprzężone z procesem socjalizacji w tym znaczeniu, iż wpływają na to, jak ludzie uczą się postrzegać rzeczywistość, a następnie – jak ją postrzegają. Konsekwentnie, dopóki media podają rzetelne i prawidłowe informacje, proces socjalizacji przebiega w sposób prawidłowy, ponieważ społeczeństwo kształtuje swoją opinię społeczną na podstawie faktów. Jednakże, zasadniczy problem pojawia się, gdy przekazy medialne są nierzetelne np. ze względu na zbyt dużą ogólność bądź wtedy, gdy zawierają nieprawdziwe informacje. Wówczas opinia społeczna jest ukształtowana w sposób nieprawidłowy, co również może wpływać na proces socjalizacji, w szczególności na proces tzw. „socjalizacji wtórnej”, rozumianej jako nauka wzorców i zasad obowiązujących w życiu społecznym, ról w rodzinie i w danym zawodzie5, która to nauka trwa nieustannie aż do śmierci danego człowieka.

Problem związany z podawaniem przez media nieprawdziwych bądź co najmniej zbyt ogólnych informacji, oddziałujący negatywnie na opinię społeczną oraz destrukcyjnie wpływający na proces socjalizacji dotyczyć może wielu aspektów, dziedzin życia, dziedzin prawa. Na kanwie kwestii związanych z prawem podatkowym liczne nieporozumienia pojawiają się dość często i w większości wynikają właśnie z przekazów medialnych.

A. Skuza, Interakcje społeczne w procesie socjalizacji, „Forum Pedagogiczne UKSW”, 2011, nr 1, s. 225-257.

A. Zduniak, Socjalizacja w kontekście nowoczesnego społeczeństwa, „Zeszyty Naukowe KUL”, 2013, nr 1, s. 47-61.

4 B. Więckiewicz, Wzorzec ojca w procesie socjalizacji dziecka, „Pedagogia Ojcostwa”, 2011, nr 2, s. 140-147.

5 A. Przygoda, Mechanizmy socjalizacji w rodzinie, „Pedagogika Rodziny”, 2011, nr 1, s. 109-118.

2 3

52

Posługiwanie się określeniami „państwo nas okrada” czy też „prawie wszystko nam zabierają” jest dość częste nie tylko wśród indywidualnych autorów (np. blogerów internetowych). Takie określenia pojawiają się również na popularnych witrynach internetowych.

Poniższe

opracowanie

jest

wstępnym

rozpoznaniem

wybranych

przekazów

medialnych. Analiza informacji podawanych w mediach jest dokonywana według następujących

kryteriów:

treści,

rodzajów

stosowanych

zabiegów

typologicznych

oraz posługiwania się materiałami wizualnymi. Esej dotyczy przekazów medialnych wzbudzających zainteresowanie większości społeczeństwa, tj. przede wszystkim związanych z problemem przeznaczenia uiszczanych przez obywateli podatków.

2. Przyczyny

kreowania

przekazów

medialnych

dotyczących

polskiego

prawa

podatkowego Jedną z podstawowych przyczyn powstawania różnorodnych przekazów medialnych dotyczących prawa podatkowego jest bardzo częsta zmiana przepisów podatkowych. To właśnie nierzadkie nowelizacje, zmiany stawek podatkowych, a także zakresów podmiotowych i przedmiotowych poszczególnych podatków stymulują media do oceny działalności ustawodawcy podatkowego. Ocena ta jest najczęściej negatywna, lecz dość często niesłusznie, gdyż np. podmiot oceniający bierze pod uwagę tylko niektóre aspekty wprowadzanych zmian. Tymczasem sporo zmian w systemie podatkowym – zarówno tych, które już miały miejsce, jak i tych planowanych ma na celu ułatwienie funkcjonowania społeczeństwa, m.in. przez zmniejszenie biurokracji6.

Czynnikiem,

który

niewątpliwie

umożliwia

nie

tylko

kreowanie,

ale

i rozpowszechnianie przekazów medialnych jest również ogólnodostępność mediów dla społeczeństwa. Współcześnie dotyczy to przede wszystkim telewizji oraz Internetu. Według danych statystycznych zamieszczonych na stronie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji 7, w 2017 roku odsetek gospodarstw telewizyjnych w Polsce (tj. stosunku liczby odbiorników telewizyjnych do liczby gospodarstw domowych) wynosił 95, 4%. Co znamienne, odsetek ten zmalał w porównaniu do 2016 roku i 2015 roku, kiedy to wynosił odpowiednio – 95, 7% i 95%, 9%. Natomiast dostęp do Internetu w Polsce posiada obecnie już 66,9 % gospodarstw J. Marczakowska-Proczka, Uwarunkowania i szanse dla zmian w polskim prawie podatkowym – wybrane zagadnienia, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, 2016, nr 1, s. 29-40.

7 http://www.krrit.gov.pl/Data/Files/_public/Portals/0/kontrola/program/tv/problemowe/rynek-telewizyjny-w2017.pdf (dostęp: 11 czerwca 2018 r.).

6

53

domowych. Obok dostępności mediów społecznościowych, dla skuteczności przekazów medialnych istotna jest również ilość czasu, jaką dana osoba spędza oglądając telewizję lub korzystając z Internetu. Stosownie do wyżej wspomnianych wyników badań, przeciętny Polak w 2017 roku spędził oglądając telewizję aż 4 godziny i 18 minut dziennie.

Kolejnym powodem interesowania się przez media sprawami podatkowymi są kampanie mające zachęcić społeczeństwo do uiszczania podatków. Tytułem przykładu można wskazać popularną od kilku miesięcy akcję zatytułowaną „Bądź bohaterem Krakowa!

Płać podatki w naszym mieście” 8, w związku z którą w wielu miejscach publicznych w centrum

miasta

widnieją

plakaty

zawierające

wspomniane

hasło,

wyglądające

w następujący sposób:

źródło: http://www.krakow.pl/start/11225,artykul,krakow___tu_place_podatki.html (dostęp: 9 czerwca 2018 r.)

Wyżej wspomnianą kampanię należy ocenić pozytywnie pod kątem jej celów – zwiększenia dochodów miasta Kraków, które zostaną przeznaczone m.in. na remonty chodników, posadzenie krzewów, czy też zakup monitoringu. Te informacje można znaleźć na stronie internetowej i w istocie ich przeczytanie może skutkować zmianą podejścia podatników do wypełniania ich obowiązku podatkowego, gdyż mieszkańcom wprost podana jest informacja, na co przeznaczone są ich podatki. Jednakże, nietrudno zauważyć, iż sam plakat, posługując się nietrafnym, kojarzonym negatywnie zwrotem dotyczącym ciążącej na mieszkańcach powinności podatkowej, w przeważającej większości przypadków nie zachęci społeczeństwa do płacenia podatków. Co więcej, wspomniane hasło może wywołać efekt zgoła przeciwny, tj. zniechęcający obywateli do zasilania wpływów budżetowych ze względu na to, iż podatki wywołują skojarzenia z rodzajem ciążących na mieszkańcach dolegliwości. Tymczasem człowiek, w procesie socjalizacji, a przede wszystkim – socjalizacji wtórnej, uczy się m.in. jak odnaleźć się w roli osoby płacącej podatki. Niechęć społeczeństwa 8

http://www.krakow.pl/start/11225,artykul,krakow___tu_place_podatki.html, (dostęp: 9 czerwca 2018 r.).

54

wynika z niedostatecznej wiedzy na temat tego, na co przeznaczana jest uiszczana przez nie należność podatkowa bądź z tego, iż ludzie obawiają się, że inwestycje finansowane z ich podatków będą realizowane dopiero w dalekiej perspektywie czasowej. O ile plakat tej kampanii wydaje się niezbyt trafny, o tyle zamieszczenie informacji dotyczy wykorzystania podatków na konkretne cele w konkretnym terminie, może stanowić wzór dla rządzących, którzy powinni rzetelnie i zgodnie z założeniami budżetowymi wykorzystywać należności podatkowe podatników.

Ponadto nie należy zapominać o tym, iż obywatele są podatni na przekazywanie im z zewnątrz informacje. Stąd nie trudno wywrzeć znaczący wpływ na opinię mieszkańców dotyczącą polskiego prawa podatkowego, gdy zewsząd są oni otoczeni informacjami medialnymi,

w negatywny

sposób

obrazującymi

obowiązek

uiszczania

należności

podatkowych. W szczególności dot. to ludzi młodych9, którzy są nierzadko bardziej podatni na informacje pochodzące z zewnątrz niż ludzie dorośli. Jest to szczególnie problematyczne z tego względu, iż opinia, którą wykreują sobie na dany temat ludzie młodzi, jest później kluczowa w percepcji problemów w życiu dorosłym i bardzo trudno wpłynąć na zmianę takiego wcześniej wykształconego poglądu.

3. Wybrane problemy związane z przekazami medialnymi dotyczącymi polskiego prawa podatkowego Jednym z podstawowych problemów związanych z przekazami medialnymi jest publikowanie nierzetelnych informacji przez osoby prywatne bądź inne podmioty w takich miejscach, iż wiadomości te są ogólnodostępne. To właśnie od treści tych przekazów zależy ocena społeczna danego zagadnienia i to, jaki przekaz potencjalni odbiorcy będą dalej rozpowszechniać – wśród swoich bliskich czy znajomych10. Należy jednakowoż nadmienić, iż jedną z przyczyn zamieszczania przez media takich informacji jest funkcjonowanie polskiego systemu podatkowego w praktyce, który niestety posiada wiele wad. Nawet wówczas, gdy rządzący decydują się na jakieś rozwiązania mające pomóc budżetowi państwa, a przez to teoretycznie i obywatelom (np. utrzymywanie 23% stawki podatku od towarów i usług mimo iż powinna ona co do zasady wynosić 22%), to jednak nie uzasadniają ich w należyty sposób, tym samym wzbudzając społeczną niechęć.

J. Kicińska, Psychologiczno-społeczne determinanty zachowań młodych nabywców na rynku dóbr konsumpcyjnych, „Journal of Agribusiness and Rural Development”, 2009, nr 4, s. 85-94.

10 J. Nowak, Social media jako sieci obiegu przekazów medialnych, „Nowe media”, 2012, nr 3, s. 13-31.

9

55

Przykładowo jako przekazy medialne dotyczące polskiego prawa podatkowego, można wskazać wiadomości podawane przez blogerów internetowych oraz umieszczane przez popularne strony internetowe. Posługują się oni szokującymi tytułami, niewątpliwie wpływającymi na kształtowanie negatywnej opinii społecznej wśród obywateli. Tytuły wpisów na blogach takie jak „Podatki w Polsce: Państwo zabiera Ci 50% zarobków” 11, czy też „Ile pieniędzy zabiera Ci państwo?”12, posługują się czasownikiem „zabiera”, wzbudzającym jednoznacznie negatywne skojarzenia. Konsekwentnie, przeciętny obywatel, nieposiadający wiedzy z zakresu prawa pracy, po zapoznaniu się

z tak zatytułowanym

artykułem, przyjmie pogląd, że w istocie państwo go „okrada”. Tymczasem składki na ubezpieczenie zapewniają mu m.in. bezpłatną opiekę zdrowotną, o czym jednak zazwyczaj przekazy medialne nie wspominają, a wręcz przeciwnie, sugerują, że te pieniądze w żaden sposób nie wpływają na istnienie jakichkolwiek udogodnień dla obywateli. Co niepokojące, bardzo często nie wspominają o tym również rządzący, którzy w dużym stopniu przyczyniają się do kreowania negatywnego obrazu systemu podatkowego w Polsce. Co więcej, nawet gdy informacje na ten temat są podawane, to należności podatkowe bywają przeznaczane niezgodnie z rządowymi deklaracjami bądź też są rozłożone w czasie. Tytułem przykładu można wskazać świadczenia z Narodowego Funduszu Zdrowia i czas oczekiwania na wizytę lub zabieg czy też opóźnienia związane z budową autostrad. Oprócz wyżej wspomnianych praktyk stosowanych przez blogerów lub popularne witryny internetowe, nierzadko można zauważyć też tendencję do odwoływania się do pojęć, które mają na celu udowodnienie, że państwo, kolokwialnie rzecz ujmując, „okrada” swoich obywateli – np. przez utożsamianie składek na ubezpieczenie z haraczem13. Podobny efekt wywołują wpisy niedookreślone, zbyt ogólnie sformułowane, np. zatytułowane „Hura, wzrosła praca minimalna. Szkoda, że państwo zabiera z niej ponad 1 tys. zł”14. Wspomniany tytuł nie precyzuje, od jakiej kwoty państwo pobiera składki (w języku medialnym je „zabiera”), co może prowadzić do konkluzji, że z płacy minimalnej, wynoszącej obecnie 2100 zł brutto15, pracownikowi zostaje 1100 zł netto, co jest daleko idącym wyolbrzymieniem.

http://wyscigszczurow.pl/panstwo-zabiera-ci-polowe-zarobkow/, (dostęp: 10 czerwca 2018 r.). http://natemat.pl/100323,ile-panstwo-zabiera-ci-pieniedzy-policz-w-kalkulatorze-gowina-przy-3-tysiacachnetto-panstwo-odbiera-ci-ponad-tysiac-zlotych, (dostęp: 10 czerwca 2018 r.).

13 Ibidem (dostęp: 10 czerwca 2018 r.).

14 https://www.wykop.pl/link/4090345/panstwo-zabiera-z-pracy-minimalnej-ponad-1-tys-zl/ (dostęp: 10 czerwca 2018 r.).

15 https://www.mpips.gov.pl/aktualnosci-wszystkie/prawo-pracy/art,9117,placa-minimalna-w-gore.html (dostęp: 10 czerwca 2018 r.).

11 12

56

Kolejną kwestią wymagającą rozważenia, de facto ściśle sprzężoną z problemem ogólnodostępnych,

nierzetelnych

informacji

w

Internecie,

jest

porównanie

stron

internetowych podających prawdziwe, rzetelne informacje, a stron posługujących się informacjami nierzetelnymi. Wybór tych dwóch swoistych nośników informacji jest nieprzypadkowy, gdyż ze względu na wyżej wspomniany prawie 70% odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu, to właśnie strony internetowe, obok telewizji są jednym z najczęstszych źródeł informacji na temat polskiego prawa podatkowego.

Stosownie do badań socjologicznych, media te przez to, iż posługują się mało precyzyjnymi komunikatami, bardzo często wywierają wpływ na wykształcenie wśród obywateli negatywnych i niepoprawnych opinii16. Dostęp do informacji dot. polskiego prawa podatkowego, zawartych w Internecie, jest ułatwiony również m.in. dzięki internetowym wyszukiwarkom. Wpisując w Google sformułowanie „państwo nas okrada” (będące potoczną konkluzją dotyczącą przeznaczenia należności podatkowych na cele inne niż zadeklarowane), w mniej niż pół sekundy uzyskujemy dostęp do około 205 000 wyników. Wspomniana wyszukiwarka dokonuje selekcji informacji w oparciu o wpisane przez nas słowa kluczowe.

Liczba 205 000 obrazuje ogrom zamieszczanych w Internecie nierzetelnych przekazów medialnych, tym bardziej, że istnieją także i inne informacje dotyczące prawa podatkowego, sformułowane zbyt ogólnie, które jednak nie zawierają w swojej treści słów „państwo” lub „nas” lub „okrada”. Wobec wielości źródeł, analizie poddano informacje umieszczone na 10 wybranych popularnych witrynach internetowych oraz forach internetowych, które pojawiają się po wpisaniu w Google hasła „państwo nas okrada” (wykop.pl17, forum.gazeta.pl18, superbiz.se.pl19, money.pl/forum20, polskatimes.pl21, deon.pl22, fakt.pl23, wsensie.pl24, wmeriutm.pl25, blogspot.pl26) i dla porównania zestawiono je z informacjami ze strony Ministerstwa Finansów. Pojawienie się wyżej wymienionych stron internetowych M. Kawka, O badaniu języka dyskursu medialnego, „Media i społeczeństwo”, 2014, nr 4, s. 164-171. https://www.wykop.pl/link/550857/jak-syndyk-okrada-panstwo-czyli-nas/ (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

18 http://forum.gazeta.pl/forum/w,23,47127967,47127967,niskie_pensje_kto_nas_okrada_.html#p47139924 (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

19 https://superbiz.se.pl/wiadomosci/panstwo-okrada-50-latkow-aa-bMsv-DXEF-7eSj.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

20 https://www.money.pl/forum/zus-nas-okrada--t2784976.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

21 http://www.polskatimes.pl/artykul/8243772,benzyna-moglaby-kosztowac-390-zl-ale-panstwo-nas-lupi-i-wolimonopol,id,t.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

22 https://www.deon.pl/328/art,39,panstwo-jak-mafia-.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

23 https://www.fakt.pl/wydarzenia/polska/trojmiasto/urzad-skarbowy-wykancza-emerytow/36fv7dz (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

24 https://www.wsensie.pl/polska/8294-zalek-slabe-panstwo-okrada-polskich-podatnikow-nasz-wywiad (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

25 http://wmeritum.pl/panstwo-sciaga-haracz-polakow/209517 (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

26 http://mironq.blogspot.com/2012/12/jak-okrasc-panstwo-poradnik-praktyczny.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.).

16 17

57

po wpisaniu frazy „Państwo nas okrada” czyni wysoce prawdopodobnym, iż przeciętny obywatel, który tę frazę wpisze, zapozna się właśnie z podanymi stronami internetowymi.

Co więcej, dokonując przeglądu pozostałych stron internetowych, które pojawiają po wpisaniu wspomnianej frazy, można zauważyć, iż są one podobne do stron internetowych poddanych analizie, przede wszystkim z tego względu, że posługują się podobnymi, nacechowanymi

emocjonalnie

hasłami.

Porównując

stronę

Ministerstwa

Finansów

z popularnymi witrynami internetowymi czy też internetowymi forami, można zauważyć co najmniej dwie zasadnicze różnice. Po pierwsze to, co na wstępie jest zgoła odmienne, to szata graficzna. O ile kolory na stronach, które podają fakty, są stonowane, a czcionka średniej wielkości, o tyle na popularnych witrynach internetowych bądź forach internetowych bardzo często używa się różnych kolorów, np. czerwonego, często wzbudzającego negatywne skojarzenia, czy też pogrubia te informacje, które są najbardziej szokujące. Ponadto, niekiedy przeczytanie jedynie tych przekazów napisanych pogrubioną czcionką, może prowadzić do zupełnie irracjonalnych i bezzasadnych konkluzji. Tymczasem okazuje się, że szata graficzna ma istotny wpływ na to, czy strona jest postrzegana jako warta odwiedzenia i zapoznania się z zawartymi na niej informacjami, czy też nie27. Co więcej, oficjalne strony posługują się mniej przystępnym dla przeciętnego obywatela językiem, bardzo często używając zwrotów z języka prawnego i prawniczego, czy też odwołując się do fragmentów aktów prawnych. Wobec tego nie jest zaskakującym fakt, iż przeważająca część społeczeństwa z większą chęcią zapoznaje się z napisanymi prostym językiem przekazami umieszczanymi na stronach internetowych bądź forach internetowych. Wynika to z faktu, iż przeciętny obywatel jest w stanie zrozumieć zamieszczane na popularnych witrynach internetowych informacje, tym samym komunikaty są efektywne i umożliwiają danej osobie wyrobienie sobie na dany temat opinii28, która w omawianym przypadku jest niestety najczęściej negatywna.

Wspomniane wyżej problemy pojawiają się nie tylko w Internecie, lecz również oczywiście na kanwie przekazów telewizyjnych oraz radiowych. W telewizji czy radiu, speakerzy dysponują ponadto większą ilością mechanizmów oddziaływania, gdyż mogą negatywnie wpływać na opinię społeczną, np. akcentując pewne fragmenty swoich wypowiedzi odpowiednią intonacją głosu. Kwestią oczywistą jest to, że obok podawania

27

B. Jarosz, Kryteria oceny szaty graficznej stron internetowych wykorzystywanych w edukacji, http://www.jarosz.up.krakow.pl/ARTYKULY/jarosz%202005.pdf (dostęp: 21 lipca 2018 r.).

28 D. Dolińska, Mowa ciała jako aspekt komunikacji międzyludzkiej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej” 2013, nr 65, s. 101-110.

58

informacji potencjalnym odbiorcom, w telewizji są one ponadto pokazywane29. Nietrudno zatem skonstatować, że obraz lub dźwięk mają ogromny wpływ na to, jak człowiek postrzega dane zagadnienie – istnieje duże prawdopodobieństwo, że dana osoba oglądając w telewizji np. protesty przeciwko uiszczaniu należności podatkowych, zacznie postrzegać płacenie podatków jako coś negatywnego, pozostając w niewiedzy co do przeznaczenia jej należności podatkowych.

Powyżej zostało już wskazane, iż immanentny wpływ na kształtowanie opinii społecznej mają również różnorodne grafiki internetowe, które za pomocą prostych haseł lub ilustracji wywołują jednoznacznie pozytywne bądź jednoznacznie negatywne skojarzenia.

Wynika to z tego, iż przekaz wynikający z owych grafik jest bardzo często prosty do odkodowania30. Przedstawione powyżej hasło, mające zachęcić mieszkańców do płacenia podatków w Krakowie, wywołuje raczej efekt przeciwny do zamierzonego. Jednakowoż, w Internecie można znaleźć mnóstwo grafik, które spełniają swój cel, jakim jest zniechęcenie społeczeństwa do uiszczania należności podatkowych, np.:

źródło: https://demotywatory.pl/4424822/PENSJA-2000zl-brutto (dostęp: 11 czerwca 2018 r.)

Powyższy przekaz niewątpliwie zniechęca potencjalnych jego odbiorców do płacenia podatków, jednakowoż na jego kanwie ujawnia się też wspomniany już wyżej problem związany z podejściem rządzących do kwestii podatkowych, a konkretnie – brakiem uświadamiania obywatelom, na co dokładnie są przeznaczane uiszczane przez nich należności podatkowe. Trafnym jest zawarte na grafice spostrzeżenie, iż to nie pracodawca, lecz rząd jest dysponentem podatków danego pracownika. Konsekwentnie, na rządzących ciąży obowiązek 29 30

A. Kozłowska, Oddziaływanie mass mediów, Warszawa 2005, s. 13.

M. Wiśniewska, Bohater internetowego mema – wyróżnienie?, „Biuletyn EBIB 2015” nr 6, s. 1-9.

59

podawania rzetelnych informacji na temat celów, na jakie przeznacza się pieniądze podatników.

4. Możliwe rozwiązania problemów związanych z negatywnym wpływem przekazów medialnych na opinię społeczną dotyczącą polskiego systemu podatkowego Wobec powyższych rozważań, nietrudno o konkluzję, iż nierzetelne przekazy medialne i kreowanie negatywnej opinii społecznej na temat polskiego prawa podatkowego ma swoje źródło w braku dostatecznej aktywności rządu związanej z informowaniem obywateli, na co przeznaczają uiszczane przez nich podatki oraz z niesumienną realizacją inwestycji i niesprawną działalnością instytucji finansowanych z podatków obywateli.

Najlepszym rozwiązaniem niwelującym bądź co najmniej ograniczającym nierzetelne przekazy medialne, wydaje się zatem podawanie na stronach rządowych dokładnych informacji dotyczących przeznaczenia podatków, a następnie praktyczna realizacja tych założeń. Niewątpliwie miałoby to pozytywny wpływ również i na przekazy medialne. Same media powinny ponadto zrezygnować z niejednoznacznych haseł na grafikach, używać jednolitej intonacji głosu w telewizji lub radiu, nie podawać szokujących, nacechowanych emocjonalnie tytułów. Należy jednak mieć na uwadze to, że wyżej wymienione rozwiązania wymagałyby

zastosowania

pewnych

mechanizmów

prewencyjnych,

skutecznie

zniechęcających media do podawania nierzetelnych lub zbyt ogólnych informacji.

Tymczasem wprowadzenie systemu obostrzonych sankcji za posługiwanie się chwytliwymi hasłami, czy też odpowiednią intonacją, zapewne skutkowałoby oporem sporej części społeczeństwa. Co więcej, takie praktyki mogłyby rodzić ryzyko zbliżenia polskiego ustroju do systemów, które ograniczają dostęp do mediów i m.in. z tego powodu są uważane za systemy totalitarne31.

W związku z powyższym, zasadnym wydaje się zaproponowanie rozwiązań bardziej prawdopodobnych w realizacji. Jak już wspomniano, jako jedno z nich należy wskazać modyfikację oficjalnych, rządowych informacji przez podawanie ich w sposób bardziej szczegółowy i rzetelne uzasadnianie podatkowych nowelizacji. Ponadto, istotne jest też to, aby były one napisane przystępniejszym językiem, zrozumiałym dla przeciętnego obywatela, niezaznajomionego z językiem prawnym lub językiem prawniczym. Również zmiana szaty graficznej na bardziej zachęcającą, mimo iż z pozoru wydaje się rzeczą

M. Łuczak, Kontrowersje etyczne w nowych mediach. Próba znalezienia rozwiązania uniwersalnego, „Łódzkie Studia Teologiczne”, 2018, nr 27, s. 131-139.

31

60

trywialną, to miałaby spory wpływ na podejście społeczeństwa do rzetelnych przekazów internetowych oraz, konsekwentnie, na częstsze z nich korzystanie.

Ponadto, interesującym oraz obiecującym pomysłem wydaje się przygotowywanie kampanii mających na celu zachęcenie społeczeństwa do uiszczania należności podatkowych.

O ile hasło „Bądź bohaterem Krakowa! Płać podatki w naszym mieście” nie wydaje się trafne, to jednak sama idea tej kampanii stwarza nadzieję na to, iż przyszłe działania mające na celu zmianę opinii społecznej dotyczącej podatków będą miały realne skutki.

Podobnie w ramach wspomnianych kampanii, mogłyby być organizowane spotkania, warsztaty, także dla dzieci i młodzieży, które przedstawiałyby, na co są przeznaczone składki, tym samym udowadniając, iż w istocie państwo nas nie „okrada”. Skuteczność tego rozwiązania zależy jednak w dużej mierze od podejścia rządzących, którzy muszą najpierw stworzyć warunki do wdrażania rozwiązań mających na celu zmianę podejścia społeczeństwa do polskiego prawa podatkowego.

5. Podsumowanie Prawo podatkowe jest jedną z dziedzin prawa najbliższych człowiekowi, mimo iż wielu obywateli nie zdaje sobie z tego sprawy. Wobec powyższego, istotną kwestią jest, aby zarówno informacje rządowe, jak i przekazy medialne dot. tego, na co przeznaczane są podatki mieszkańców naszego kraju, były rzetelne i prawdziwe. Tymczasem rządzący nie uzasadniają należycie wprowadzanych nowelizacji, a w mediach wielokrotnie mamy do czynienia ze zjawiskiem niepokojącym, a polegającym na kreowaniu negatywnej opinii społecznej na temat polskiego prawa podatkowego.

Należy opowiedzieć się za stanowiskiem, iż nierzetelne przekazy medialne dotyczące podatków są przyczyną wielu problemów społecznych – ludzie niechętnie uiszczają swe należności podatkowe, a ponadto spora liczba osób postrzega ten obowiązek jako swoistą dolegliwość. Nie ulega wątpliwości, iż prawo, w tym prawo podatkowe, w wielu aspektach nie jest idealne. Spory wpływ na to, jakie podejście do uiszczania należności podatkowych mają rządzący, którzy często nie podają szczegółowych informacji na temat przeznaczenia podatków. Tymczasem społeczeństwo ma prawo wiedzieć, na co są przeznaczone pieniądze de facto przez nich zarobione. Istota problemu sprowadza się zatem do zmiany polityki rządzących w zakresie prawa podatkowego oraz do tego, aby media nie przedstawiały obowiązku uiszczania należności podatkowych w sposób jednoznacznie negatywny, nierzadko posługując się nielojalnymi, nierzetelnymi technikami. Wówczas 61

istnieje spore prawdopodobieństwo, iż opinia społeczna na temat polskiego prawa podatkowego ulegnie zmianie.

BIBLIOGRAFIA 1. Dolińska D., Mowa ciała jako aspekt komunikacji międzyludzkiej, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej”, 2013, nr 65.

2. Jarosz B., Kryteria oceny szaty graficznej stron wykorzystywanych w edukacji, http://www.jarosz.up.krakow.pl/ARTYKULY/jarosz%202005.pdf (dostęp: 21 lipca 2018 r.)

3. Kawka M., O badaniu języka dyskursu medialnego, „Media i Społeczeństwo”, 2014, nr 4.

4. Kicińska J., Psychologiczno-społeczne determinanty zachowań młodych nabywców na rynku dóbr konsumpcyjnych, „Journal of Agribusiness and Rural Development”, 2009, nr 4.

5. Kozłowska A., Oddziaływanie mass mediów, Warszawa 2005.

6. Łuczak M., Kontrowersje etyczne w nowych mediach. Próba znalezienia rozwiązania uniwersalnego, „Łódzkie Studia Teologiczne”, 2018, nr 27.

7. Marczakowska-Proczka J., Uwarunkowania i szanse dla zmian w polskim systemie podatkowym – wybrane zagadnienia, „Annales Universitatis Mariae CurieSkłodowska”, 2016, nr 1.

8. Nowak J., Social media jako sieci obiegu przekazów medialnych, „Nowe media”, 2012, nr 3.

9. Przygoda A., Mechanizmy socjalizacji w rodzinie, „Pedagogika Rodziny”, 2011, nr 1.

10. Skuza A., Interakcje społeczne w procesie socjalizacji, „Forum Pedagogiczne UKSW”, 2011, nr 1.

11. Szymoniak K., Między Gazetą a Internetem – nowe gatunki dziennikarskie, paragatunki czy hybrydy?, „Język, Komunikacja, Informacja”, 2008, nr 3.

12. Więckiewicz B., Wzorzec ojca w procesie socjalizacji dziecka, „Pedagogia Ojcostwa”, 2011, nr 2.

62

13. Wiśniewska M., Bohater internetowego mema – wyróżnienie?, „Biuletyn EBIB”, 2015, nr 6.

14. Zduniak A., Socjalizacja w kontekście nowoczesnego społeczeństwa, „Zeszyty Naukowe KUL”, 2013, nr 1.

15. http://www.krrit.gov.pl/Data/Files/_public/Portals/0/kontrola/program/tv/problemowe/ rynek-telewizyjny-w-2017.pdf (dostęp: 11 czerwca 2018 r.)

16. http://www.krakow.pl/start/11225,artykul,krakow___tu_place_podatki.html

(dostęp:

9 czerwca 2018 r.)

17. http://wyscigszczurow.pl/panstwo-zabiera-ci-polowe-zarobkow/ (dostęp: 10 czerwca 2018 r.)

18. http://natemat.pl/100323,ile-panstwo-zabiera-ci-pieniedzy-policz-w-kalkulatorzegowina-przy-3-tysiacach-netto-panstwo-odbiera-ci-ponad-tysiac-zlotych (dostęp: 10 czerwca 2018 r.)

19. https://www.wykop.pl/link/4090345/panstwo-zabiera-z-pracy-minimalnej-ponad-1tys-zl/ (dostęp: 10 czerwca 2018 r.)

20. https://www.mpips.gov.pl/aktualnosci-wszystkie/prawo-pracy/art,9117,placaminimalna-w-gore.html (dostęp: 10 czerwca 2018 r.)

21. https://demotywatory.pl/4424822/PENSJA-2000zl-brutto (dostęp: 11 czerwca 2018 r.)

22. https://www.wykop.pl/link/550857/jak-syndyk-okrada-panstwo-czyli-nas/ (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

23. http://forum.gazeta.pl/forum/w,23,47127967,47127967,niskie_pensje_kto_nas_okrada _.html#p47139924 (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

24. https://superbiz.se.pl/wiadomosci/panstwo-okrada-50-latkow-aa-bMsv-DXEF7eSj.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

25. https://www.money.pl/forum/zus-nas-okrada--t2784976.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

63

26. http://www.polskatimes.pl/artykul/8243772,benzyna-moglaby-kosztowac-390-zl-alepanstwo-nas-lupi-i-woli-monopol,id,t.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

27. https://www.deon.pl/328/art,39,panstwo-jak-mafia-.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

28. https://www.fakt.pl/wydarzenia/polska/trojmiasto/urzad-skarbowy-wykanczaemerytow/36fv7dz (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

29. https://www.wsensie.pl/polska/8294-zalek-slabe-panstwo-okrada-polskichpodatnikow-nasz-wywiad (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

30. http://wmeritum.pl/panstwo-sciaga-haracz-polakow/209517 (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

31. http://mironq.blogspot.com/2012/12/jak-okrasc-panstwo-poradnikpraktyczny.html (dostęp: 12 czerwca 2018 r.)

SUMMARY The article presents the issue of the impact of the media on the public opinion about the Polish tax law system. At first, a history of the media is presented. After that, the author delivers the reasons why the media create an outlook on tax law system among the Polish society. Then, the most crucial problems connected with perceiving Polish tax law system are described and the remedies to solve them are proposed. The end of the dissertation refers to the possible solutions both in the media and in the tax law system which ought to be made.

Key

words:

media,

sociology,

tax

64

law,

public

opinion,

communication

Joanna Szumańska Uniwersytet Jagielloński w Krakowie szumanska.joanna@gmail.com

Regulacja wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania (klauzula rebus sic stantibus) jako przykład społecznego działania prawa Streszczenie: Celem poniższego opracowania jest analiza regulacji wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania (klauzula rebus sic stantibus) jako przykładu społecznego działania prawa. Analiza powodów przemawiających za włączeniem klauzuli jako ogólnej zasady prawnej do Kodeksu zobowiązań w postaci art. 269 oraz następnie jej uregulowanie w art. 3571 Kodeksu cywilnego, w prawie niezmienionym kształcie, pozwala na konsekwentne dążenie do utrzymania równowagi kontraktowej stron, zapewnienia stabilności obrotu prawnego oraz umożliwia stronom umowy realizację ich pierwotnego celu gospodarczego mimo wystąpienia nadzwyczajnej zmiany okoliczności. Czynnik społeczny, widoczny silnie w konstrukcji tej instytucji prawnej, przejawia się w kryteriach ingerencji sądu w treść umowy, do których należy uwzględnienie interesów stron umowy oraz zasad współżycia społecznego. Analiza przesłanek i skutków regulacji klauzuli rebus sic stantibus zarówno z art. 269 Kodeksu zobowiązań oraz art. 3571 Kodeksu cywilnego, a także ich porównanie ukaże instytucję wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania jako przykład społecznego działania prawa.

Słowa kluczowe: klauzula rebus sic stantibus, nadzwyczajna zmiana okoliczności, równowaga kontraktowa stron, społeczne działanie prawa.

Wstęp Klauzula rebus sic stantibus jest instytucją prawną zezwalająca na ingerencję sądu w stosunek zobowiązaniowy istniejący pomiędzy stronami ze względu na istotne zachwianie równowagi kontraktowej stron spowodowane wystąpieniem nadzwyczajnej zmiany okoliczności. Radykalna i nieprzewidywalna zmiana okoliczności w momencie wykonania kontraktu w stosunku do sytuacji znanej stronom w momencie zawierania umowy, może prowadzić jedną ze stron do rażącej straty albo nadmiernych trudności w wykonaniu 65

świadczenia. Rolą klauzuli rebus sic stantibus będzie zatem niwelowanie przypadków naruszenia zasad sprawiedliwości kontraktowej, zachowanie pewności obrotu gospodarczego oraz umożliwienie stronom realizację ich pierwotnego celu gospodarczego. Analizując cel, jaki spełnia klauzula rebus sic stantibus w polskim porządku prawnym, można stwierdzić, że to właśnie czynnik społeczny stoi u podstaw regulacji tej instytucji. Zatem regulacja wpływu zmiany okoliczności, jako wyjątku od zasady pacta sunt servanda, jest przykładem społecznego działania prawa.

W celu udowodnienia wyżej postawionej tezy zostanie dokonana analiza regulacji klauzuli rebus sic stantibus w art. 269 Kodeksu zobowiązań oraz w art. 3571 Kodeksu cywilnego, przesłanek zastosowania oraz skutków ingerencji przez sąd w stosunek zobowiązaniowy. Historyczne ujęcie pozwoli zrozumieć okoliczności powstania tej instytucji prawnej, a także jej następcze modyfikacje. Opracowanie jest próbą całościowej analizy celu, funkcjonowania i znaczenia klauzuli rebus sic stantibus w polskim porządku prawnym.

I.

Regulacja klauzuli rebus sic stantibus w art. 269 kodeksu zobowiązań

a) Regulacja Klauzula rebus sic stantibus została po raz pierwszy unormowana w polskim porządku prawnym w Kodeksie zobowiązań1 (dalej KZ) z 1933 roku w art. 269. Uregulowanie klauzuli rebus sic stantibus w postaci ogólnej zasady wyrażonej w przepisach kodeksowych było rozwiązaniem nowatorskim na tle innych państw europejskich i stanowiło wzorzec dla późniejszych kodyfikacji2. Powyższy przepis został umieszczony w Tytule IV kodeksu pt. „Wygaśnięcie zobowiązań” w Dziale V pt. „Wygaśnięcie lub zmiana zobowiązań ze względu na nadzwyczajne wypadki”. Warto podkreślić, że dział ten należał do najkrótszych z kodeksie zobowiązań, ponieważ składał się tylko z jednego przepisu przedmiotowego. Do głównych powodów, dla których ustawodawca okresu międzywojennego zdecydował się na uregulowanie klauzuli rebus sic stantibus w formie zasady ogólnej wyrażonej expresis verbis w kodeksie zobowiązań, była konieczność unifikacji prawa cywilnego oraz potrzeba stworzenia praktyki jednolitego orzecznictwa3. Niedawno przebyte doświadczenia wojenne oraz związana z tym niestabilność gospodarcza spowodowały, że ówczesny ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie instytucji, która będzie stanowiła odstępstwo do zasady Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. - Kodeks zobowiązań (Dz.U. 1933 nr 82 poz. 598).

2 J. Rajski, Z problematyki funkcjonowania zasady pacta sunt servanda i klauzuli rebus sic stantibus we współczesnym klimacie gospodarczym, „Przegląd Prawa Handlowego”, marzec 2010, s. 5.

3 A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania, Klauzula rebus sic stantibus, Warszawa 2014, s. 76.

1

66

pacta sunt servanda. Wprowadzenie tak nowatorskiej instytucji do kodeksu zobowiązań wywołało szeroką dyskusję wsród ówczesnych przedstawicieli doktryny oraz w judykaturze.

Tytułem przykładu należy wymienić stanowisko Romana Longchamps de Beriera, który opowiadając się za uregulowaniem klauzuli rebus sic stantibus w kodeksie zobowiązań wskazywał, że pozwoli to uniknąć osłabienia zasady pacta sunt servanda poprzez poszukiwanie innych dróg sprawiedliwości oraz zapobiegnie uznaniu pewnej luki w prawie4.

Natomiast K. Przybyłowski widział dużą korzyść z wprowadzenia do kodeksu zobowiązań art. 269 celem wytyczenia jednolitych zasad, którymi mogłaby się kierować judykatura zapewniając jednolitość orzecznictwa5. Zastosowanie art. 169 KZ dotyczyło jedynie renegocjacji zobowiązań wynikających z umów. Jednakże istniało kilku zwolenników tezy, że zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus powinno zostać rozszerzone na inne rodzaje obowiązań (np. K. Przybyłowski, F. Zoll)6. Orzecznictwo SN również wyrażało pogląd, iż art.

269 KZ powinien mięć zastosowanie również do wszelkich zobowiązań, gdyż wymaga tego słuszność i zasady dobrej wiary7 b) Przesłanki Art. 269 KZ wymieniał kilka przesłanek, których zaistnienie decydowało o zastosowaniu klauzuli rebus sic stantibus. Wspomniane przesłanki musiały wystąpić kumulatywnie.

Pierwszą z powyższych przesłanek stanowiło pojawienie się nadzwyczajnych wypadków powodujących zmianę okoliczności wykonania umowy. Została ona rozwinięta poprzez wyliczenie wspomnianych wypadków w art. 269 KZ. Należą do nich: wojna, zaraza, zupełny nieurodzaj i inne klęski żywiołowe. Wyliczenie to miało jednak charakter przykładowy, co miało podkreślać niezwykłość i nadzwyczajność zmian do jakich dochodziło8. Roman Longchamps de Berier stał na stanowisku, że ustawodawca poprzez wskazanie przykładowego katalogu nadzwyczajnych wypadków nie wyłączył zastosowania klauzuli rebus sic stantibus także w razie nadzwyczajnych i głębokich zmian w życiu gospodarczym9. Katalog przykładowy zamieszczony w przepisie miał być pewnym punktem odniesienie w stosunku do innych potencjalnych zdarzeń, które powinny być porównywalne pod

względem

nasilenia

oraz

rodzaju

nadzwyczajnych

wypadków.

R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 422 i n.

K. Przybyłowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania, „PPA” 1926, Nr 27, s. 169 i n.

6 A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, op. cit., s. 77.

7 Wyrok SN z dnia 27 stycznia 1947 r., III C 894/46, OSN 1947, Nr 2, poz. 57.

8 L. Domański, Instytucje kodeksu zobowiązań, Warszawa 1936, s. 906.

9 R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, op. cit., s. 417.

4 5

67

Orzecznictwo

przedwojenne stało na stanowisku, że do grupy nadzwyczajnych wypadków w rozumieniu art.

269 KZ nie można zaliczyć ogólnego pogorszenia warunków gospodarczych i materialnych, takich jak: kryzys ekonomiczny10, niepomyślny stan gospodarczy kraju, faktycznej zwyżki wartości złotego11, obniżenia się wartości nieruchomości12 oraz zmiany ustawodawstwa w związku z przebudową ustroju państwowego. Ogólne pogorszenie się warunków materialnych i gospodarczych nie mogło być zaliczone do nadzwyczajnych wypadków w rozumieniu art.

269 KZ, ponieważ stanowią naturalny przejaw życia gospodarczego spodziewany przez społeczeństwo. Natomiast, do kategorii nadzwyczajnych wypadków zaliczano katastrofalny spadek wartości waluty krajowej, zwłaszcza spowodowany w wyniku wojny13.

Następną przesłankę zastosowania art. 269 KZ stanowiła alternatywnie ujęta przesłanka w postaci nadmiernych trudności w wykonaniu świadczenia lub groźby powstania dla jednej ze stron rażących strat. Zatem świadczenie będące przedmiotem umowy powinno być możliwe do spełnienia dla stron i powinno pozwalać im na realizację pierwotnego celu gospodarczego. Należy podkreślić, że wspomniana groźba rażącej straty albo nadmiernych trudności w wykonaniu świadczenia musiała pozostawać w związku przyczynowoskutkowym z nadzwyczajnym wypadkiem w rozumieniu art. 269 KZ. Trzecią przesłankę stanowiła nieprzewidywalność zmiany okoliczności w momencie zawierania umowy. Przy badaniu kryterium nieprzewidywalności należy odróżnić kryterium tzw. ryzyka nadzwyczajnego od normalnego ryzyka. Zakres rozumienia ryzyka normalnego sprowadza się do odpowiedzi na pytanie czy przeciętny, normalnie myślący człowiek przy dochowaniu należytej staranności mógłby przypuszczać, że zaistnieje konkretna zmiana okoliczności. Zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus uzasadnia jedynie kryterium ryzyka nadzwyczajnego, ponieważ w czasie zaistnienia nadzwyczajnych wypadków od stron należałoby wymagać szczególnej ostrożności, a zatem zakres nieprzewidywalności musiałby również ulec podwyższeniu14.

c) Skutki

Wyrok SN z dnia 3 września 1936 r., C II 1017/37, Przegląd Sądowy 1938, poz. 278, [za:] A. Brzozowski, Wpływ zmiany… s. op. cit., 79.

11 Wyrok SN z dnia 24 listopada 1937 r., C III 2082/37, Zb. Urz. 1938, poz. 409, [za:] A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, op. cit., s. 79.

12 Wyrok SN z dnia 31 października 1951 r., C III 2049/52, PiP 1953, Nr. 12, s. 909, [za:] A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, op. cit., s. 79.

13 Wyrok SN z dnia 25 maja 1946 r., C II 99/46, „Państwo i Prawo” 1947, Nr 1m s. 137, [za:] A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, op. cit., s. 78.

14 A. Szumański, Renegocjacja umów w międzynarodowym obrocie gospodarczym, studium prawnoporównawcze, Kraków 1994, 223-224.

10

68

Art. 269 KZ określał możliwość oraz sposoby ingerencji sądu w stosunek zobowiązaniowy i wytyczał granice renegocjacji bądź rozwiązania umowy zawartej uprzednio przez strony. Do wspomnianych możliwości ingerencji sądu sprowadzały się oznaczenie przez sąd sposobu wykonania umowy, określenie wysokości świadczenia stron lub rozwiązanie stosunku zobowiązaniowego.

Pierwszy sposób ingerencji przez sąd w stosunek zobowiązaniowy polegał na modyfikacji umowy celem jej dostosowania nowych okoliczności, które pojawiły się z powodu nadzwyczajnego wypadku, którego strony nie mogły przewidzieć, a powodował on groźbę rażącą stratę dla jednej ze stron albo znaczne trudności w wykonaniu zobowiązania.

Oznaczenie przez sąd sposobu wykonania umowy polegało na zmianie miejsca, czasu i sposobu realizacji świadczenia15. Przede wszystkim na odroczeniu terminu wykonania zobowiązania albo rozłożeniu wysokości świadczenia strony na raty.

Drugi sposób sądowej ingerencji polegał na określeniu wysokości świadczenia.

Wiązało się to z koniecznością obniżenia lub podwyższenia wysokości świadczenia w stosunku do wierzyciela lub dłużnika, w zależności od tego, która ze stron była poszkodowana z powodu zaistnienia nadzwyczajnego wypadku. Celem sądu było zatem zachowanie

równowagi

kontraktowej

stron,

która

została

zachwiana

w

skutek

nieprzewidywalnej zmiany okoliczności.

Trzecim i ostatecznym sposobem ingerencji sądu w stosunek zobowiązaniowy była możliwość rozwiązania umowy przez sąd. Takie rozwiązanie wiązało się również z koniecznością dokonania wzajemnych rozliczeń pomiędzy stronami polegającymi zazwyczaj na

określeniu

świadczeń

podlegających

zwrotowi

wskutek

likwidacji

stosunku

zobowiązaniowego. Rozwiązanie umowy mogło nastąpić zarówno ze skutkiem ex tunc jak i ex nunc16.

Art. 269 KZ wprowadzał również kryteria, którymi powinien kierować się sąd dokonując modyfikacji umowy. Należały do nich zasada dobrej wiary oraz zasada rozważenia interesów obu stron. Wprowadzenie zasady dobrej wiary było uzasadnione koniecznością postępowania zgodnie z dobrymi obyczajami, a kryterium rozważenia interesu prawnego obu stron wprowadzało nadrzędną zasadę sprawiedliwości i miało zapobiegać jednostronności.

Art. 269 KZ wskazuje również, że sąd nie powinien nadużywać swoich kompetencji, ale dokonywać modyfikacji umowy tylko jeżeli uzna to za konieczne.

15 16

A. Szumański, Renegocjacja umów…, op. cit., s. 224.

R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, op. cit., s. 419.

69

II.

Regulacja klauzuli rebus sic stantibus w art. 3571 kodeksu cywilnego

a) Regulacja Obecnie klauzula rebus sic stantibus jest uregulowana w art. 3571 Kodeksu cywilnego17 (dalej KC) w Tytule I „Przepisy Ogólne” Księgi III „Zobowiązania” w postaci zasady ogólnej. Obowiązujące uregulowanie jest następstwem nowelizacji KC z 28 lipca 1990 roku. Art. 3571 znajduje zastosowanie, co do zasady, do umów zawartych po wprowadzeniu w życie tego przepisu. Orzecznictwo dopuszcza jednak stosowanie klauzuli rebus sic stantibus ujętej w art. 3571 do zobowiązań wynikających z umów zawartych przed nowelizacją KC, jeżeli zmiana umowy nastąpiła już po nowelizacji18. Zawieraniu każdej umowy towarzyszy pewne ryzyko gospodarcze. Kodeksowe regulacje klauzuli rebus sic stantibus stwarzają możliwość ograniczenia tego ryzyka jeżeli zostaną spełnione pewne przesłanki ich zastosowania. Artykuł 3571 KC jest przepisem o charakterze dyspozytywnym19.

Oznacza to, że strony mogą zadecydować zawiązując stosunek zobowiązaniowy o modyfikacji klauzuli rebus sic stantibus w treści umowy, jej rozszerzeniu albo o zawężeniu zakresu jej zastosowania. Strony mogą również stworzyć w umowie inny system regulacji następstw zmiany okoliczności i ich wpływu na zobowiązania formułując tzw. klauzulę adaptacyjne. W ten właśnie sposób strony mogą dowolnie kształtować odpowiedzialność za stopień ryzyka jakie strony godzą się podjąć zawierając umowę. b) Przesłanki Zastosowanie konstrukcji z art. 3571 KC w stosunkach kontraktowych jest oparte na założeniu kumulatywnego spełnienia przesłanek zastrzeżonych w kodeksie cywilnym.

Pierwszą z przesłanek wymienioną w art. 3571 KC stanowi wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków. Pojęcie to nie jest jednolicie interpretowane w doktrynie. Tytułem przykładu należy wymienić następujące definicje. Nadzwyczajna jest zmiana spowodowana niezwykłymi okolicznościami, które bardzo rzadko się zdarzają, są niepospolite, wyjątkowe, niezwykłe lub niebywałe20. Za nadzwyczajne należy uznać takie zmiany stosunków, które odbiegają od normalności, czyli nie zdarzają się w normalnym przebiegu zdarzeń21.

17

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny, (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).

A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, op. cit., s. 118.

19 Ibidem.

20 Z. Gawlik, Klauzula rebus sic stantibus w znowelizowanym kodeksie cywilnym, „Nowe Prawo”, 1990, nr 1012, s. 40.

21 J. Rajski, Z problematyki funkcjonowania zasady pacta sunt servanda i klauzuli rebus sic stantibus we współczesnym klimacie gospodarczym, „Przegląd Prawa Handlowego”, marzec 2010, s. 6.

18

70

Nadzwyczajną zmianę stosunków można zdefiniować jako zmianę okoliczności faktycznych lub prawnych zaszłą po zawarciu umowy, która przy uwzględnieniu sytuacji stron w dacie jej zawarcia, może być uznana za niezwykłą lub wyjątkową, przy czym okoliczności, które uległy zmianie mogą mieć charakter powszechny, lokalny, regionalny lub nawet osobisty i mogą wpływać na zmianę sytuacji faktycznej lub prawnej wielu osób, obu stron lub wyłącznie jednej ze stron umowy22.

Przy konstruowaniu definicji nadzwyczajnej zmiany stosunków należy wymienić kilka punktów spornych, które będą miały szczególne znaczenie dla społecznego oddziaływania klauzuli rebus sic stantibus. Należy do nich m. in. problematyka możliwości uznania za nadzwyczajną zmianę stosunków odmianę sytuacji indywidualnej strony umowy. Stanowisko doktryny również w tym wypadku nie jest jednolite. Skrajne stanowiska wykluczają w całości taką możliwość (T. Wiśniewski23, A. Malarewicz24, Z. Radwański25). Istnieją również stanowiska akceptujące takie rozwiązanie (Z. Gawlik26, A. Brzozowski27). Mając na względzie czynnik społeczny stanowiący jeden z powodów powstania klauzuli rebus sic stantibus

należałoby

dopuścić

możliwość

uznania

gwałtowanej

zmiany

sytuacji

indywidualnej jednej ze stron kontraktu. Należy jednak mieć na uwadze, iż klauzula rebus sic stantibus stanowi wyjątek od zasady pacta sunt servanda, powinna zatem nie być stosowana rozszerzająco. Dlatego przy uwzględnianiu nadzwyczajnej, indywidualnej zmiany sytuacji jednej ze stron kontraktu wskazane jest zachowanie daleko idącej ostrożności w ocenie jej kwalifikacji jako spełnienia przesłanki z art. 3571 KC. Za drugi element sporny może być uznany czas nastąpienia nadzwyczajnej zmiany stosunków. Do głównych stanowisk należy możliwość wystąpienia nadzwyczajnej zmiany okoliczności jedynie w okresie następującym po zawarciu umowy, a poprzedzającym jej wykonanie (L. Jaworski28). Drugie stanowisko dopuszcza możliwość wystąpienia nadzwyczajnej zmiany stosunków również przed zawarciem umowy jeżeli obie strony nie były świadome nastąpienia takiej zmiany i nie

M. Bieniak, Nadzwyczajna zmiana stosunków jako przesłanka zastosowania art. 3571 KC - próba definicji, „PAN Instytut Nauk Prawnych”, Zeszyt 4 (182) 2009 Warszawa, s. 82.

23 T. Wiśniewski [w:] G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 2006, s. 39.

24 A. Malarewicz, Wpływ zmiany stosunków na wykonanie zobowiązań, cz. I, „Monitor Prawniczy”, 2005, nr 11, s. 542.

25 Z. Radwański, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 1997, s. 234.

26 Z. Gawlik, Nadzwyczajna zmiana stosunków jako przesłanka modyfikacji lub rozwiązania umowy, „Monitor Prawniczy”, 1995, nr 3, s. 68.

27 A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania (klauzula rebus sic stantibus, waloryzacja świadczeń pieniężnych), „Studia Prawa Prywatnego”, 2008, nr 1, s. 31-33.

28 L. Jaworski, Klauzula rebus sic stantibus, „Prawo Spółek”, 1998, nr 9, s. 34.

22

71

uwzględniły jej przy zawieraniu umowy (A. Brzozowski29). Mając na uwadze, iż jedną z naczelnych zasad prawa cywilnego jest respektowanie woli stron oraz zasad współżycia społecznego należałoby przychylić się do drugiego z zaprezentowanych stanowisk doktryny.

Następną przesłankę zastosowania klauzuli rebus sic stantibus stanowi wystąpienie nadmiernych trudności w spełnieniu świadczenia albo groźba doznania przez jedną ze stron rażącej straty w wykonaniu zobowiązania. Niezbędne jest zatem dokładne zdefiniowanie pojęcia „rażąca strata” i „nadmierna trudność”. Rażąca strata będzie oznaczała gwałtowane pogorszenie sytuacji majątkowej związanej ze zmniejszeniem się aktywów lub zwiększeniem pasywów. Ustalenie istnienia groźby rażącej straty wymagałoby porównania dwóch stanów hipotetycznych. Stanu majątkowego, który powstałby w razie wykonania zobowiązania, w warunkach jakie istniały według stanu w chwili zawarcia umowy oraz stanu będącego wynikiem nadzwyczajnej zmiany okoliczności30. Natomiast strata staje się rażąca jeżeli doszło do zachwiania równowagi kontraktowej31. Należy przy tym dokonać rozróżnienia na zwykłe i nadzwyczajne ryzyko kontraktowe. Strony zawierając umowę nie mogą traktować przyszłych zdarzeń jako pewne. Mogą natomiast przewidzieć zaistnienie takich okoliczności, których wystąpienie może mieścić się w hipotetycznym stanie faktycznym zakładanym przez strony. Natomiast istnienia zdarzeń powodujących nadzwyczajną zmianę stosunków, co zostało zdefiniowane wyżej, strony nie są w stanie przewidzieć w normalnym przebiegu zdarzeń. Wystąpienie takich zdarzeń zostanie uznane za wyjątkowe i będzie wiązało się tym samym z nadzwyczajnym ryzykiem kontraktowym, którego strony nie mogły racjonalnie założyć przy zawieraniu umowy. Definiując kodeksowe wyrażenie „nadmiernych trudności” należy zwrócić uwagę, iż obowiązek wykonania zobowiązania przez dłużnika nie powinien mieć charakteru bezwzględnego, ponieważ istnieją pewne granice w wykonaniu świadczenia, których od dłużnika nie można wymagać. W tym miejscu można odwołać się do istnienia koncepcji tzw. gospodarczej niemożliwości świadczenia, która głosi, iż od dłużnika nie można żądać wykonania świadczenia jeżeli byłoby ono sprzeczne z zasadami współżycia społecznego32.

Należy

przy

tym

odwołać

się

do

modelu

dłużnika

starannego

i zapobiegliwego. Istnienie „nadmiernych trudności” w wykonaniu zobowiązania powinno się rozpatrywać zawsze ad casum, tzn. dokonując analizy sytuacji indywidualnej stron, postanowień umowy oraz celu gospodarczego stron. Należy również podkreślić, iż między A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania…, op. cit., s. 34.

R. Strugała, Ingerencja sądu w stosunek zobowiązaniowy na podstawie art. 3571 KC, „Państwo i Prawo”, 2010, nr 8, s. 51.

31 A. Brzozowski, [w:] A. Olejniczak (red.) System prawa prywatnego, Prawo zobowiązań - część ogólna, Warszawa 2009, s. 984.

32 R. Strugała, Ingerencja sądu…, op. cit., s. 55.

29 30

72

nadzwyczajną zmianą stosunków, a nadmiernymi trudnościami w spełnieniu świadczenia lub groźbą rażącej straty musi zachodzić związek przyczynowo-skutkowy. Zatem nadmierna trudność lub rażąca strata musi wystąpić w wyniku zaistnienia nadzwyczajnej zmiany okoliczności33.

Kolejną przesłankę zastosowania klauzuli rebus sic stantibus z art. 3571 KC stanowi ustalenie, że strony nie przewidywały przy zawarciu umowy wpływu zmiany stosunków na treść zobowiązania. Zgodnie z regulacją kodeksową wpływ nadzwyczajnej zmiany stosunków, który mógłby spowodować, że spełnienie świadczenia wiązałoby się z nadmiernymi trudnościami albo rażącą stratą, nie może być przewidywany przez strony w momencie zawierania kontraktu. W doktrynie i judykaturze34 jest podkreślane, że przewidywalność odnosi się nie tylko do samego zdarzenia, a raczej do wpływu tego nieprzewidywalnego zdarzenia na spełnienie świadczenia35. Zatem strony powinny zawsze, obok okoliczności jakim towarzyszy zawieranie kontraktu, brać pod uwagę również prawdopodobny przebieg wydarzeń.

c) Skutki Łączne spełnienie wszystkich powyższych przesłanek umożliwia ingerencję sądu w stosunek

zobowiązaniowy

pomiędzy

stronami.

Taka

ingerencja

ma

na

celu

wyeliminowanie z obrotu prawnego przypadków naruszenia sprawiedliwości kontraktowej w sytuacji nadzwyczajnej zmiany okoliczności. Należy zwrócić uwagę na pewne dyrektywy wskazujące

kryteria

jakimi

powinien

kierować

się

sąd

ingerując

w

stosunek

zobowiązaniowy36. Art. 3571 KC do wspomnianych kryteriów zalicza rozważenie interesów stron oraz uwzględnianie zasad współżycia społecznego. Sąd powinien również zwrócić uwagę na celowość i potrzebę modyfikacji stosunku zobowiązaniowego. Zastrzeżenie powyższych kryteriów jednoznacznie wskazuje na aspekt społeczny jakim kierowali się ustawodawcy dążąc do wydania sprawiedliwego orzeczenia z poszanowaniem interesów stron. Ingerencja sądu w zobowiązania dotknięte nadzwyczajną zmianą okoliczności została przez ustawodawcę wyraźnie ograniczona do modyfikacji albo rozwiązania umowy. Sąd został uprawniony do skorzystania w szczególności do: zmiany sposobu wykonania zobowiązania, zmiany wysokości świadczenia oraz rozwiązania umowy.

33

J. Rajski, Z problematyki funkcjonowania…, op. cit., s. 6.

Wyrok SN z dnia 16 maja 2007 r., III CSK 452/06, OSP 209, nr 2 poz. 19 z glosą B. Lanckorońskiego.

35 E. Bagińska, Klauzula rebus sic stantibus - współczesne zastosowania, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XXIV, 2010, s. 183.

36 A. Olejniczak, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, uwagi do art. 3571 KC, Nb 8.

34

73

Możliwość zmiany sposobu wykonania zobowiązania oznacza dopuszczalność zmiany treści umowy w odniesieniu do czasu, miejsca i sposobu wykonania zobowiązania37.

W szczególności może tutaj chodzić o odroczenie terminu świadczenia, rozłożenie spłaty długu na raty lub oznaczenie nowego sposobu wykonania świadczenia Określając zmianę wysokości świadczenia należy stwierdzić czy sąd powinien dążyć do powstania sytuacji analogicznej do stanu sprzed zasadniczej zmiany stosunków38.

Modyfikacja stosunku zobowiązaniowego powinna prowadzić do odtworzenia relacji pomiędzy pierwotną wartością świadczeń obu stron. Nie oznacza to jednak, że sąd powinien dążyć do jednakowego odtworzenia sytuacji mającej miejsce w czasie zawierania kontraktu przez strony. Sąd powinien jednak w swoim orzeczeniu oddać wartość poszczególnych świadczeń zgodną z wolą stron towarzyszącą im przy zawieraniu kontraktu, aby zachować równowagę

kontraktową

stron

jeszcze

sprzed

nastąpienia

nadzwyczajnej

zmiany

okoliczności.

Ostatnim ze środków ingerencji sądu w stosunek zobowiązaniowy jest możliwość rozwiązania umowy. Należy zastrzec jednak, że jest to środek ostateczny, który powinien być stosowany jedynie wówczas, gdy renegocjacja umowy nie mogła przynieść spodziewanych rezultatów. Na wyjątkowość tego środka wskazuje zwrot z art. 3571 KC „lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy”.

III. Porównanie Dokładna analiza przesłanek i skutków zastosowania klauzuli rebus sic stantibus pozwala stwierdzić, że obecna regulacja klauzuli została nie tylko stworzona na bazie Kodeksu zobowiązań z 1933 roku, ale również zachowała bardzo wiele ze swojej poprzedniej wersji. Konstrukcja zarówno art. 269 KZ, jak i art. 3571 KC opiera się na dążeniu do realizacji przez strony pierwotnego celu gospodarczego oraz utrzymaniu równowagi kontraktowej stron nawet mimo nastąpienia nadzwyczajnych sytuacji mających wpływ na kształtowanie się stosunku zobowiązaniowego pomiędzy stronami.

Pierwszą zauważalną różnicą pomiędzy oboma przepisami prawnymi jest sposób wyrażenia pierwszej przesłanki dotyczącej wystąpienia nadzwyczajnej sytuacji. W Kodeksie zobowiązań ustawodawca użył sformułowania „nadzwyczajnych wypadków” powodujących zmianę okoliczności wykonania umowy. Sformułowanie to połączył z przykładowym wyliczeniem nadzwyczajnych wypadków takich jak: „wojna, zaraza, zupełny nieurodzaj 37 38

A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, op. cit., s. 187.

R. Strugała, Ingerencja sądu…, op. cit., s. 58.

74

i inne klęski żywiołowe”. Takie przykładowe sformułowanie pozwala na dokładne określenie wagi następujących wypadków. Jest to związane z dążeniem ustawodawcy do uproszczenia i wyjaśnienia funkcjonowania nowatorskiej wówczas instytucji prawnej, co zostawia szerokie pole interpretacyjne dla formułowania poglądów doktryny. Art. 3571 KC używa jedynie ogólnego, nieostrego sformułowania „nadzwyczajnej zmiany stosunków”, co pozwala ocenić in abstracto uznanie wystąpienia zmiany okoliczności za nadzwyczajne w stosunku do pierwotnej sytuacji stron.

Następnym aspektem różnicującym oba unormowania klauzuli rebus sic stantibus jest sformułowanie dotyczące nieprzewidywalności przez strony wystąpienia zmiany okoliczności wpływającej na stosunek zobowiązaniowy. Art. 269 KZ stanowi, iż „strony nie mogły przewidzieć” negatywnego wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie. Przesądzało to w powszechnym przekonaniu o obiektywnych kryteriach nieprzewidywalności, które podlegały ocenie sądu39. Art. 3571 KC zawiera sformułowanie „strony nie przewidywały przy zawieraniu umowy”, co budzi rozbieżności interpretacyjne zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie. Pewna część orzeczeń Sądu Najwyższego40 akceptuje pogląd, iż dopuszczalność uwzględnienia zmiany wpływu okoliczności na zobowiązanie została oparta na subiektywnym czynniku nieprzewidywalności. Mogłoby stanowić to pewne utrudnienie w stosowaniu klauzuli rebus sic stantibus, ponieważ wymagałoby od sądu każdorazowej oceny

świadomości

stron.

Względy

praktyczne

przemawiają

zatem

za

ujęciem

obiektywnym41. Wspomniana obiektywizacja nie powinna jednak mieć charakteru absolutnego. Wystarczającym kryterium zdaje się być zasób wiedzy dostępnej stronom oraz kryterium zachowania należytej staranności42.

Podsumowanie Po poddaniu analizie regulacji klauzuli rebus sic stantibus, zarówno w jej pierwotnej wersji z art. 269 Kodeksu zobowiązań z 1933 r. oraz obecnie obowiązującej z art. 3571 Kodeksu cywilnego, należy stwierdzić, że istnienie tej klauzuli miało i ma obecnie wymiar przede wszystkim społeczny. Celem utworzenia tej instytucji prawnej było dążenie do zachowania

równowagi

kontraktowej

stron,

sprawiedliwości

i

pewności

obrotu

gospodarczego oraz pełnej akceptacji woli stron wyrażonej w momencie zawierania umowy.

E. Bagińska, Klauzula…, op. cit., s. 184.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1994 roku, III CZP 120/94,Wyrok SN z dnia 9 czerwca 2005 roku, III CK 674/04 niepubl., Wyrok SN z dnia 16 maja 2007 roku, III CSK 452/06.

41 A. Malarewicz, Wpływ zmiany…, op. cit., s. 545.

42 W. Robaczyński, Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998, s. 121.

39 40

75

Klauzula rebus sic stantibus została po raz pierwszy uregulowana w okresie międzywojennym z powodu dążenia do stworzenia jednolitej praktyki orzecznictwa oraz zmiennych warunków i kryzysów gospodarczych. Postanowiono zatem zapewnić możliwość odstąpienia na zasadzie wyjątku od zasady pacta sunt servanda jeżeli było to uzasadnione wystąpieniem szczególnych okoliczności i pozwalało zachować równowagę kontraktową stron. Należy zatem stwierdzić, że u podstaw konstrukcji klauzuli rebus sic stantibus leży głównie czynnik społeczny. Obecnie, w art. 3571 KC, aspekt społeczny został podkreślony w samej treści przepisu formułując kryteria jakimi powinien kierować się sąd przy modyfikacji treści umowy. Sąd dokonując renegocjacji umowy powinien wyważyć interesy obu stron oraz kierować się zasadami współżycia społecznego. Uwzględnienie interesów obu stron ma na celu przywrócenie równowagi kontraktowej i zapobieganie jednostronnym rozstrzygnięciom.

Kryterium uwzględnienia zasad współżycia społecznego będzie również związane z normami moralnymi i etycznymi, które powinny znacząco wpływać na zakres ingerencji sądu w stosunek zobowiązaniowy.

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH 1. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. - Kodeks zobowiązań (Dz.U. 1933 nr 82 poz. 598 ) 2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93)

BIBLIOGRAFIA 1. Bagińska E., Klauzula rebus sic stantibus - współczesne zastosowania, Gdańskie Studia Prawnicze, t. XXIV, 2010 2. Bieniak M., Nadzwyczajna zmiana stosunków jako przesłanka zastosowania art. 3571 KC - próba definicji, „PAN Instytut Nauk Prawnych”, 2009, nr 4 3. Brzozowski A., [w:] System prawa prywatnego, Prawo zobowiązań - część ogólna, A. Olejniczak (red.), Warszawa 2009 4. Brzozowski A., Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania (klauzula rebus sic stantibus, waloryzacja świadczeń pieniężnych), „Studia Prawa Prywatnego”, 2008, nr 1 5. Brzozowski A., Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania, Klauzula rebus sic stantibus, Warszawa 2014 6. Domański L., Instytucje kodeksu zobowiązań, Warszawa 1936 7. Gawlik Z., Klauzula rebus sic stantibus w znowelizowanym kodeksie cywilnym, „Nowe Prawo” 1990, nr 10-12 76

8. Gawlik Z., Nadzwyczajna zmiana stosunków jako przesłanka modyfikacji lub rozwiązania umowy, Monitor Prawniczy”, 1995, nr 3 9. Jaworski L., Klauzula rebus sic stantibus, „Prawo Spółek”, 1998, nr 9 10. Longchamps de Berier R., Zobowiązania, 1948 11. Malarewicz A., Wpływ zmiany stosunków na wykonanie zobowiązań, cz. I, „Monitor Prawniczy”, 2005, nr 11 12. Olejniczak A. [w:] A. Kidyba, Kodeks cywilny. Komentarz, uwagi do art. 3571 KC, 2014 13. Przybyłowski K., Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania, „PPA”, 1926, nr 27 14. Radwański Z., Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 1997 15. Rajski J., Z problematyki funkcjonowania zasady pacta sunt servanda i klauzuli rebus sic stantibus we współczesnym klimacie gospodarczym, „Przegląd Prawa Handlowego”, marzec 2010 16. Robaczyński W., Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998 17. Strugała R., Ingerencja sądu w stosunek zobowiązaniowy na podstawie art. 3571 KC, „Państwo i Prawo”, 2010, nr 8 18. Szumański A., Renegocjacja umów w międzynarodowym obrocie gospodarczym, studium prawnoporównawcze, Kraków 1994 19. Wiśniewski T. [w:] G. Bieniek, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia.

Zobowiązania, Warszawa 2006 WYKAZ ORZECZEŃ 1. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1994 roku, III CZP 120/94 2. Wyrok SN z dnia 3 września 1936 r., C II 1017/37 3.

Wyrok SN z dnia 24 listopada 1937 r., C III 2082/37

4. Wyrok SN z dnia 25 maja 1946 r., C II 99/46 5. Wyrok SN z dnia 27 stycznia 1947 r., III C 894/46 6. Wyrok SN z dnia 31 października 1951 r., C III 2049/52 7. Wyrok SN z dnia 9 czerwca 2005 roku, III CK 674/04 8. Wyrok SN z dnia 16 maja 2007 roku, III CSK 452/06

77

SUMMARY The aim of this paper is to analyze the regulation of an influence of a fundamental change of circumstances in obligations (clausula rebus sic stantibus), which could be an example of the social action of law. The analysis of the clausula rebus sic stantibus being a rule of law in article 269 of the Polish Obligation Code and as well in article 3571 of the Polish Civil Code shows the big role of contractual balance between the parties. The Court of law may in case of an extraordinary change of circumstances modify the contract. There were formulated some criteria for the court to renegotiate the manner of performing the obligation.

There are the consideration of the parties’ interests and the principles of community life. They show the big social impact of the clausula rebus sic stantibus.

78

Kamil Bradliński Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie kamil.bradlinski@gmail.com

Ustawy przeciwko zbytkom a stosunki społeczne między szlachtą a mieszczanami na ziemiach polskich w średniowieczu i nowożytności Streszczenie: Społeczeństwo Królestwa Polskiego, a później Rzeczpospolitej Obojga Narodów było podzielone. Szlachta i duchowieństwo, jawnie uprzywilejowane, dominowały nad pozostałymi warstwami społecznymi– mieszczaństwem i chłopstwem. Polscy mieszczanie byli ograniczani w swoich prawach przez szlachtę, która to podążając za popularną w swoim środowisku ideologią sarmatyzmu i zwyczajną ludzką zazdrością wobec bogactwa miast, dążyła do ich izolacji. Jednym z przejawów tego sporu obu warstw społecznych były ustawy przeciwko zbytkom, zakazujące obnoszenia się z majątkiem przez nie-szlachciców, drobiazgowo regulujące przedmioty objęte tym zakazem. Skutkiem konfliktu społecznego, którego przejawem stała się izolacja mieszczan od spraw kraju, była słabość gospodarcza, a co za tym idzie i polityczna I Rzeczypospolitej, co przyczyniło się do jej upadku.

Słowa kluczowe: średniowiecze, społeczeństwo, leges sumpturiae, szlachta, mieszczanie

1. Wprowadzenie Społeczeństwo jest to ogół ludzi pozostających we wzajemnych stosunkach wynikających

z

warunków

życiowych,

stosunków

pracy,

czy też

kulturalnych 1.

Społeczeństwem i funkcjonującym w jego ramach klasami społecznymi zajmuje się historia społeczna. Jako iż człowiek jest zwierzęciem z natury racjonalnym i społecznym 2, historia ludzkości to w znacznej mierze historia społeczeństwa. Co jednak kształtuje społeczeństwo?

Cały ogrom czynników – od ustroju gospodarczego, stosunków kulturowych a na obowiązującym prawie kończąc. Karol Marks twierdził, iż „historia całego społeczeństwa jest historią walk klasowych”3. Walk klasowych, a więc między warstwami społecznymi, które to są podstawowymi segmentami struktury społecznej. Klasy społeczne różną się od siebie Społeczeństwo, [hasło w:] Słownik języka polskiego PWN [online], H. Grocjusz, O prawie wojny i pokoju.

3 K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, Gdańsk 2000.

1 2

79

względnie trwałą przynależnością do nich ich członków oraz wspólnym cechami (takimi jak majątek czy ideologia)4. Podziały na klasy społeczne towarzyszą człowiekowi od początku wykształcenia

się

stosunków

społecznych.

Podziały

takie

jak:

niewolnik–wolny,

wyzyskujący–wyzyskiwani, wysoko urodzeni–nisko urodzeni czy w końcu szlachcic– duchowny–mieszczanin–chłop. Ten ostatni podział był charakterystyczny dla epoki feudalnej i dzielił społeczeństwo na grupy społeczne odróżniające się od innych zamożnością, wyznawaną ideologią, własnym systemem sądownictwa i własnym systemem prawa oraz pełnił określone funkcje gospodarcze i społeczne5. Przynależność do danego stanu była najczęściej dziedziczona, choć były możliwe wyjątki– jak nobilitacja, a więc włączenie do stanu szlacheckiego osoby nie będącej szlachcicem. Oprócz opisanego wyżej podziału, społeczeństwo

feudalne

dzieli

się

również

na

stany

uprzywilejowane

i

te

nieuprzywilejowane6. Do pierwszej grupy należeli szlachcice i duchowni, a do drugiej mieszczanie i chłopi.

Najwcześniej ukształtował się stan duchowny. Dzięki swojemu wykształceniu oraz licznym dobrom ziemskim nadawanym przez władców bądź osoby prywatne (najczęściej w testamencie), dziesięcinie i wewnętrznej spójności duchowni cieszyli się wysokim autorytetem w społeczeństwie. Duchowni uzyskali własne sądownictwo i dysponowali swoistymi instytucjami interdyktu i klątwy. Nic więc dziwnego, iż z powodu rosnących wpływów tej warstwy społecznej władcy musieli iść na ustępstwa– Kazimierz II Sprawiedliwy już na Zjeździe w Łęczycy w 1180 roku7 ograniczył prawo stancji na dobrach kościelnych i zniósł Ius Spolii (łac. prawo zaboru), a więc prawo do przejęcia majątku ruchomego zmarłego duchownego. Zapoczątkowało to formalne uniezależnianie się Kościoła od świeckich władców. Trzydzieści lat później, podczas synodu prowincjonalnego 29 lipca 1210 roku w Borzykowie, książę krakowski Leszek Biały w zamian za pomoc w utrzymaniu się u władzy nadał duchowieństwu Privilegium Fori– przywilej własnego sądownictwa, opartego na prawie kanonicznym8.

Początki stanu rycerskiego, później nazwanego szlacheckim, można upatrywać w przekształceniu się zbrojnej prywatnej drużyny władcy w posiadaczy ziemskich, którzy to którzy to zobowiązani byli do służby wojskowej u boku seniora. Na ziemiach polskich

Słownik PWN. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009, s. 55.

6 Ibidem.

7 M. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2015, s. 298.

8 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju (…), s. 78.

4 5

80

Kazimierz Odnowiciel zapoczątkował wyodrębnianie się stanu szlacheckiego, nadając swoim drużynnikom ziemię w lenno. Od tego momentu władcy szukając wsparcia dla prowadzonej przez siebie polityki zaczęli szukać pomocy w stanie szlacheckim za pomocą przywilejów.

Pierwszy taki przywilej wydany został w Cieni w 1228 roku przez Władysława Laskonogiego9. Przełomowy natomiast okazał się przywilej w Budzie z roku 1355, w którym to desygnowany na tron polski (w przypadku, gdyby Kazimierz Wielki nie miał męskiego potomka) Ludwik Węgierski zobowiązał się do nienakładania nowych podatków bez zgody możnowładców, oraz pokrywania kosztów wypraw wojennych. 17 września 1374 roku w Koszycach Ludwik w zamian za potwierdzenie sukcesji korony polskiej dla jednej z jego córek zrzekł się prawa do nadawania funkcji państwowych w Polsce obcokrajowcom, ustanowił jednolity podatek (podymne), zwolnił szlachtę z obowiązku utrzymania i naprawy zamków oraz z łożenia na utrzymywanie dworu króla w czasie podróży. Zobowiązał się również do wykupu z niewoli szlachcica i sołtysa, który to wpadł do niej podczas wyprawy wojennej. Następne przywileje szlachta otrzymała z rąk Władysława Jagiełły, który to za cenę nietykalności osobistej szlachty i wyłącznego prawa szlachcicom do piastowania wysokich funkcji duchownych, zapewnił swojemu synowi Władysławowi (później nazwanego Warneńczykiem) koronę. Przywilej ten nadano w Jedlni w 1430 roku, natomiast potwierdzony został w Krakowie trzy lata później. Statuty nieszawskie z roku 1454, nadane przez Kazimierza IV w celu zapewnienia sobie funduszy na trwającą wojnę z Zakonem Krzyżackim, gwarantowały szlachcie prawo pozywania mieszczan przed sądy ziemskie za wykroczenia przeciwko życiu i zdrowiu szlachcica, zakazywały królowi zwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich oraz potwierdzały wcześniejsze przywileje. Przywilej ten uważa się za rozpoczęcie ery demokracji szlacheckiej w Rzeczpospolitej10. Ostatecznym pokazem dominacji szlachty nad królem była konstytucja sejmowa Nivil novi sine communi consensu (łac. nic nowego bez powszechnej zgody) z roku 1505. Zakazywała ona królowi wydawania ustaw bez zgody szlachty reprezentowanej w Senacie i Izbie Poselskiej (oprócz aktów wobec miast królewskich, Żydów i lenn).

Słynne pytanie „czym jest stan trzeci?” zadane przez Emmanuela Sieyèsa na początku przełomowego w historii świata roku 1789 w broszurze o tym samym tytule, traktuje o pozostałych częściach społeczeństwa feudalnego– mieszczanach i chłopach. Społeczność miejska powstawała dzięki uzyskiwaniu przez miasta praw samorządowych, wiejska

9

Ibidem, s. 59.

Ibidem, s. 114.

10

81

natomiast dzięki upowszechnieniu się sytemu czynszowego w gospodarce rolnej11.

Mieszkańcy miast trudnili się głównie rzemiosłem oraz handlem12. System prawny miast oparty był o prawo właściwe wielu miastom Europy zachodniej (dzięki lokacji miast na prawie niemieckim), charakteryzujący się właściwymi dla każdego miasta sądami I i II instancji (sądy ławnicze zwyczajne i sądy ławnicze zwyczajne, ale z udziałem pana dóbr ziemskich na których położone było miasto). Sądem III instancji był sąd w mieście-matce, w zależności od recypowanego systemu lokacji– Magdeburg bądź Lubeka. Sąd ten w wydawał pouczenia- ortyle. Mieszkańcy miast na terenie Polski byli różnorodni kulturowo; napływowa ludność z zachodu mieszała się z lokalnymi mieszkańcami i tymi, którzy napływali ze wsi do miast. Warto również zaznaczyć, iż miejskie społeczeństwo było poddane majątkowej stratyfikacji społecznej. Członkowie władz miasta, wielcy kupcy hurtownicy i posiadacze nieruchomości w obrębie miasta stanowili najbogatszą warstwę społeczną, na pospólstwo składali się rzemieślnicy, sprzedawcy (kramarze), pozostali obywatele posiadających prawa miejskie a najbiedniejsi stanowili warstwę plebsu– byli to najczęściej żebracy i lokatorzy w domach mieszczan pozbawieni praw obywatelskich 13.

Rzemieślnicy ponadto łączyli się cechy14 a kupcy w gildie kupieckie, aby lepiej stawiać czoła wyzwaniom rynku15. Obywatele miast zobowiązani byli do obrony swoich rodzin i całego miasta– zrzeszeni w cechy rzemieślnicy otrzymywali kawałek miejskiego muru do obrony16.

Mieszczanie uzyskiwali od feudalnych panów prawa i przywileje, które służyć miały wzmocnieniu ekonomicznemu miast nimi objętych, co w konsekwencji prowadziło do rozwoju gospodarczego ziem w sąsiedztwie miast. Nie należy jednak rozpatrywać wszystkich miast i ich mieszkańców jako jednego stanu– miasta nie utworzyły jednolitej solidarności stanowej, z racji tego, iż konkurowały ze sobą na polu gospodarczym17.

11

Ibidem, s. 56.

H. Samsonowicz, Późne średniowiecze miast nadbałtyckich: studia nad dziejami Hanzy nad Bałtykiem XIVXV w. Warszawa 1966, s. 12-13 zob. też M. Bogucka, H. Samsonowicz Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986.

13 F. Leśniak, Ruchomości mieszczan jako atrybuty stratyfikacji społecznej (XVI-XVIII w.), Res Gestae Vol 1, 2015, s. 96.

14 Instytucja cechów przetrwała do czasów współczesnych– za przykład podać można Rejonowy Cech Rzemiosł Różnych w Lublinie, zrzeszający różne firmy na rynku lokalnym.

15 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju (…), s. 117.

16 Na przykład istniejące do dziś Baszta Stolarzy w Krakowie, do której obrony zobowiązani byli członkowie cechu Stolarzy i Powroźników.

17 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju (…), s. 115.

12

82

2. Gospodarka feudalnej Europy Wczesnośredniowieczna gospodarka oparta była w znacznej mierze na produkcji rolnej– szybko rozwijała się wielka własność ziemska18. Wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego, epidemiami chorób (dżuma, czarna ospa), wędrówkami ludów i wrogich najazdów istniejące miasta straciły na znaczeniu. Nadprodukcja żywności, zwiększająca się liczba ludzi na kontynencie i wyodrębnienie się zawodów rzemieślniczych spowodowały od XI wieku systematyczne odradzanie się ośrodków miejskich w Europie.

Dzięki rozkwitającemu handlowi rzecznemu na Renie, Dunaju, Sekwanie, Wiśle czy Wołdze, powstawały nowe ośrodki miejskie. W rejonie morza śródziemnomorskiego nad handlem zaczęły panować rozkwitające republiki kupieckie- Wenecja i Genua19, zaś w XII wieku nad morzem bałtyckim, dzięki napływowi ludności niemieckiej, powstała nowa organizacja– Hanza20. Na dalekiej północy Republika Nowogrodzka stała się najsilniejszym ośrodkiem państwowym na terenie Rusi.

Dzięki kwitnącemu handlowi na linii wschód-zachód, na terenach polskich w siłę rosły takie miasta jak Wrocław (ok. 15 tysięcy mieszkańców), Kraków (ok. 12 tysięcy mieszkańców) czy Gdańsk (ok. 10 tysięcy mieszkańców). Postępował proces lokacji miast, początkowo na Śląsku (np. Złotoryja, Lwówek), później rozprzestrzeniony na inne rejony ziem polskich. Na rozwój gospodarczy kraju miała niewątpliwie wpływ polityka króla Kazimierza Wielkiego który to wspierał lokację miast i wsi w kraju, rozwój nauki (założenie Akademii Krakowskiej w 1364 roku) i rozwój handlu. Ponadto, przyczynił się do ujednolicenia sytemu prawnego w swoim państwie (statuty wiślicko-piotrkowskie, z roku 1347 21).

3. Ustawy przeciwko zbytkom.

Rzymskie Leges sumpturiae (łac. ustawy zbytkowe22) wymierzone były przeciwko nadmiernemu obnoszeniu się bogactwem przez obywateli Wiecznego Miasta. Już Leges duodecim tabularum (łac. ustawa XII tablic) zabraniały posyłania do grobu zmarłego z więcej niż 3 ubraniami, ekshumowania zmarłych w celu ponownego wyprawienia wystawnego pochówku. Zabronione było również grzebanie zmarłych razem ze złotem. Po rzymskich klęskach w walce z Hannibalem (II wojna punicka 218 p.n.e. - 201 p.n.e.) zakazy te M. Gorazda, Filozofia Ekonomii, Kraków 2014, s.55.

Ibidem, s. 58 20 H. Samsonowicz, Późne średniowiecze miast nadbałtyckich (…).

21 Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju (…), s. 109.

22 Słownik wyrazów obcych.

18 19

83

rozszerzono na noszenie kosztownych ubrań, biżuterii czy używania zaprzęgów 23. Później ograniczano liczbę gości i budżet na organizowanych w stylu greckim przyjęć 24. W okresie cesarstwa rzadziej decydowano się na wydawanie ustaw przeciwko luksusowi, aczkolwiek cesarze tacy jak Tyberiusz, Neron czy Hadrian wprowadzili swoje regulacje.

Idea ograniczania manifestowania bogactwa powróciła do średniowiecznej, feudalnej Europy pod koniec XIII wieku25. Najpierw w Italii, później przenosząc się na północ– do Francji i Cesarstwa. W Polsce pierwsze ustawy przeciwko zbytkom przypadają na okres panowania Kazimierza Wielkiego. Już w 1336 roku zatwierdził on ustawę zbytkową dla miasta królewskiego Krakowa (która była w późniejszych latach uzupełniana). Regulacje te były przyjmowane przez kolejne miasta Korony.

W Polsce ustawy przeciwko zbytkom skierowane były do obywateli miast. Wydawały je rady miejskie i z tej racji nie miały one zastosowania do warstwy szlacheckiej.

Zakazywały one ogólnie przyjętego nadmiernego przepychu, a więc takich zachowań jak: noszenie zdobionych pasów, ciężkiej biżuterii, pereł, ubrań z jedwabiu i drogocennych futer26.

Zakazy dotyczyły również wielkości uczt (tylko określona liczba krewnych mogła się stawić na przyjęciu), czy wartości prezentów ślubnych27. Łamanie tych ograniczeń groziło karą grzywny (na przykład ofiarowanie swojej wybrance złotej kolii przez Pana młodego groziło karą grzywny w wysokości 50 dukatów28), karą konfiskaty zakazanej rzeczy, a nawet wydalenie z miasta29.

4. Powody ograniczania praw mieszczan.

Od wykształcenia się stanu szlacheckiego, szlachta (wraz z duchowieństwem) była najbogatszą warstwą społeczną w kraju. Dominacja gospodarki rolnej pozwalała czerpać ogromne zyski z handlu płodami rolnymi z Europą zachodnią. Szlachecki monopol na bogactwo był trudny do złamania z powodu braku silnych i rozwiniętych ośrodków miejskich.

Sytuacja się zmieniła, kiedy takowe zaczęły powstawać– proces ten na ziemiach polskich zaczął się w wieku XII, a szczyt wpływów mieszczaństwa w kraju przypada na wieki XIV 23

Lex Oppia z 215 r. p.n.e.

J. Sondel, Ustawy przeciwko luksusowi w starożytnym Rzymie, „Mówią Wieki”, 1975, nr 3, s. 9-12.

25 E. Letkiewicz, Leges sumptuariae. Ustawy przeciw zbytkom w dawnej Polsce, „Annales. Sectio L”, 2005/2006, nr 3/4, s. 68.

26 Ibidem, s.69.

27 Wilkierze Gdańskie z lat 1642 i 1683.

28 Dla porównania, w XVI wieku 1 dukat = ok. 2 złote polskie, a przeciętny koń kosztował ok. 22 złote.

29 E. Letkiewicz, Leges sumpturiae. Ustawy (…), s. 70.

24

84

i XV warstwa mieszczańska, która to dzięki sprzyjającym warunkom do rozwoju gospodarczego, bardzo szybko się bogaciła. Wraz z bogaceniem się, zaczęła okazywać swoją pozycję społeczną i zamożność– najczęściej przez noszenie drogiej odzieży, biżuterii i innych przedmiotów zbytku30. Tuż przy dotychczas uprzywilejowanej majętniej warstwie szlacheckiej i duchownej, powstała trzecia, mieszczańska. Patrycjat podążał za modą i chciał dorównać szlachcie poziomem przepychu, stylu życia i idącego za nim władzy i prestiżu.

Taki stan rzeczy naturalnie nie przypadł do gustu warstwie szlacheckiej, która to argumentowała swój stan majątkowy uprzywilejowanemu pochodzeniu. Z racji licznych przywilejów szlacheckich, stan ten był w kraju najbardziej wpływowy ze wszystkich pozostałych. Nie dziwi więc, iż szlachta zagrożona rosnącymi wpływami warstwy mieszczańskiej, zaczęła dążyć do jej izolacji na płaszczyźnie gospodarczej i politycznej.

Pierwsze wilkierze z czasów Kazimierza Wielkiego, jak już wspomniano, skierowane były przeciwko nadmiernemu obnoszeniu się bogactwem zamożnych mieszkańców miast. Te uchwały były jednak wydawane przez mieszczan, dla mieszczan. Wieki XVI i XVII przyniosły zmianę w tej materii. W 1643 roku rajcy krakowscy wprost argumentowali rozszerzanie ustaw przeciwko zbytkom faktem, iż bogate kobiety ze stanu mieszczańskiego, nadmiernie się strojące wywołują zazdrość u swoich odpowiedniczek ze stanu szlacheckiego31. Znany jest fakt zakupu złotego łańcucha za kwotę 1300 złotych, którego to wartość była odpowiednikiem wszystkich kosztowności będących w posiadaniu rodziny królewskiej Zygmunta III Wazy32. Nie powinna dziwić więc zazdrość szlachty, która to nadal opierała swój dochód na produkcji rolnej, wobec bogatych patrycjuszy. Nie mogąc w pełni złamać pozycji majątkowej mieszczan w sposób ekonomiczny, dążyli do prawnego ograniczenia obnoszenia się bogactwem. Wzajemne relację tych dwóch grup społecznych nie były z tego powodu dobre– zamożni jak szlachta mieszczanie dążyli do uzyskania przywilejów równych ich statusowi materialnemu, natomiast sarmaci zazdrośnie swojej pozycji bronili.

Szlacheckim sposobem na stłamszenie rozwijającej się warstwy mieszczańskiej było ustawowe ograniczanie jej praw. Wspomniane już wilkierze były jednymi z tych ograniczeń.

Prawa mieszczan redukowano też w przywilejach szlacheckich– przywilej piotrkowski z 26 maja 1496, wydany przez króla Jana Olbrachta w celu zapewnienia sobie militarnego wsparcia w wyprawie mołdawskiej, zakazał mieszczanom kupowania ziemi poza miastem F. Leśniak, Ruchomości mieszczan (…), s. 91-93.

E. Letkiewicz, Leges sumpturiae. Ustawy (…), s. 69.

32 Ibidem.

30 31

85

(choć zakaz ten był omijany i wbrew woli szlachty– na porządku dziennym33) oraz wprowadził taksy wojewodzińskie (specjalne podatki, sztywnie narzucane przez wojewodę na towary produkowane w miastach) w celu ograniczenia gospodarczego rozwoju mieszczan. To już nie mieszczanie sami sobie nadawali ograniczenia, ale było one im narzucane przez drugą warstwę społeczną. W 1613 roku zakazano noszenia strojów na modłę szlachecką nieszlachcicom, a za łamanie tego zakazu przewidziane były bardzo wysokie grzywny. W dobie rzeczpospolitej

szlacheckiej

zakazano

również

mieszczanom

piastowania

urzędów

państwowych, znacząco ograniczając ich bezpośredni wpływ na politykę kraju34. Konstytucja z 1565 roku skierowana była przeciw sile ekonomicznej mieszczan– zabroniono polskim kupcom wywożenia towarów z kraju za granicę, co utrudniało im handel i zmniejszało zyski.

Oprócz zazdrości skierowanej w stronę eksponowania majątkiem przez mieszczan, ważnym powodem ograniczania praw tej warstwy były aspekty kulturowe. Wykształcenie się kultury sarmackiej, a więc ideologii przyjętej przez środowisko szlacheckie w Rzeczypospolitej, było wpisane w nienawiść do miasta i wszystkiego co miejskie.

Przywiązanie do życia wiejskiego i konserwatyzm potęgowały pogardę do mieszczan35. O wyższości rozległej, czystej i cichej wsi nad ciasnym, brudnym i hałaśliwym miastem pisał już Horacy, a trend ten przyjęli polscy poeci. Mikołaj Rej, Jan Kochanowski czy Jan Andrzej Morsztyn wyrażali pogląd, iż życie na prowincji, w naturalnym miejscu egzystencji szlachty, jest zgodne z naturą i jest doskonałe36. Poeci Rzeczypospolitej i przyjmująca ich poglądy szlachta, wzgardzali kupcami i rzemieślnikami, uważając ich pracę za niegodną dobrze urodzonego człowieka37. Ponadto, powszechny był pogląd o nieuczciwości mieszczan, o popełnianych przez nich fałszerstwach, lichwie, spekulacji monetą i zdzierstwo. Przekonania te były tak głęboko osadzone w świadomości, iż na sejmie radomskim w roku 1505 zakazano szlachcie zajmowania się handlem (innym niż zbożem i końmi), rzemiosłem i piastowania urzędów miejskich pod groźbą utraty szlachectwa. Te negatywne poglądy pomógł utrwalić kryzys gospodarczy wieku XVII, kiedy to ekstensywna gospodarka rolna Rzeczypospolitej zaczęła przegrywać z intensywną gospodarką Europy zachodniej. Ceny zboża malały, ceny towarów rzemieślniczych rosły– w tym rozrachunku szlachta traciła majątek na rzecz gorzej urodzonych mieszczan. Nie powinny dziwić więc ataki szlachty na kupców i rzemieślników, ponieważ zjawisko oskarżania innych osób za własne niepowodzenia (w tym wypadku na 33

H. Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, WSiP, 1990.

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju (…), s. 219-220.

35 M. Bogucka, Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej (XVI-XVIII w.), Warszawa 2009, s. 9.

36 Ibidem, s.10.

37 Ibidem, s. 11.

34

86

polu gospodarczym; szlachta nie potrafiła się odnaleźć w nowej sytuacji na rynku, dążyła do zachowania status quo, co w gospodarce nierzadko równa się recesji) jest zjawiskiem dobrze znanym człowiekowi po dziś dzień.

Mieszczanie konkurowali ze szlachtą również na polu artystycznym. Patrycjusze, rekompensując sobie nierówność prawną między nimi a szlachtą, masowo stawali się mecenasami sztuki38. Magnateria budowała ogromne i piękne pałace, natomiast miasta nie chcąc być dłużnymi, zlecały budowę reprezentacyjnych ratuszy, a więc siedzib samorządowych władz miast. Wiek XVI przyniósł renesansowe ratusze– między innymi w Tarnowie, w Gdańsku i w Poznaniu39 które to do dzisiaj są wizytówkami tych miast.

Mieszczanie budowali również nowe kamienice i bogato ozdabiali te już istniejące, aby niczym nie ustępować szlacheckim dworkom.

5. Próby naprawy stosunków między szlachtą a mieszczaństwem.

Rzeczpospolita, po burzliwym wieku XVII, w nowe stulecie wchodziła bez wielkich oczekiwań. Podczas panowania Wettinów na tronie, krajem de facto władali magnaci.

Pogłębiała się samowola szlachecka, zrywano kolejne sejmy a kraj stawał się polem rywalizacji obcych mocarstw40. W Europie na prowadzenie wysuwa się kultura oświecenia, ceniąca sobie dążenie do prawdy o świecie, odrzucająca zabobony i propagująca deizm. Śmierć Augusta III Sasa 5 października 1763 roku wzbudziła nadzieję na zmianę. Na sejmie w roku 1764 obrano (z poparciem Rosji) nowego króla– Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Monarcha po wstąpieniu na tron zaczął realizować plan modernizacji kraju– rozpoczęła się w Rzeczypospolitej era reform41. Reformy te zwiastowały normalizację wzajemnych stosunków społecznych między szlachtą a mieszczanami; konstytucje z roku 1755 znosiły zakaz zajmowania się handlem przez szlachtę oraz nakładały określone wymogi na nobilitację mieszczan, do której licznie już wówczas dopuszczano42. Przywracano utracone prawa miejskie w miastach królewskich i prywatnych, zakładano nowe miasta i starano się pomóc tym już istniejącym43. Pogorszenie wzajemnych stosunków niewątpliwie nastąpiło podczas konfederacji barskiej (1768-1772), podczas której to jej szlacheccy zwolennicy otwarcie

M. Bogucka, Miasto i mieszczanin (…), s. 38.

Ibidem.

40 Jak choćby III wojna północna toczona w latach 1700-1721.

41 J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju (…), s. 310-312.

42 Ibidem, s. 315.

43 Na przykład utworzenie w 1765 roku komisji dobrego porządku, mającej dbać o zarówno o interesy szlachty jak i mieszczan.

38 39

87

uważali Warszawę i jej ludność jako źródła problemów trawiących Rzeczpospolitą44. Nie zatrzymało to jednak zmian. 6 października 1788 zwołany został Sejm Czteroletni, zwany również Wielkim. Wraz z początkiem roku 1791 uchwalono kilka ustaw; na potrzeby tej pracy istotna jest jedna z nich– ustawa o miastach królewskich z 18 kwietnia tegoż roku45.

Ustawa ta została włączona do Konstytucji 3 Maja jako jej część składowa. Właścicielom nieruchomości w miastach przyznano przywileje: nietykalności bez wyroku sądu, możliwość nabywania praw ziemskich, pełnienia urzędów w państwie oraz otrzymali reprezentację na sejmie (jako ciało doradcze, 24 przedstawicieli). Co prawda przywileje te dotyczyły jedynie miast królewskich, ale za zgodą właściciela, prawa te mogły być rozciągnięte na miasta prywatne (co stało się powszechnym działaniem46). Była to rewolucyjna zmiana w zakresie stosunków społecznych– mieszczanie uzyskali niemal równe prawa co szlachcice, a więc coś, co przez setki lat było przedmiotem sporów między oboma warstwami społecznymi.

Co prawda Konstytucja 3 Maja została obalona przez Targowicę i interweniujące Imperium Rosyjskie, ale jej założenia pozostały żywe. Owocem tego okresu poprawy na linii ziemiaństwo-mieszczanie była przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku krakowskim 24 marca 1794 roku. Naczelnik nie kierował przysięgi już tylko do szlachty, ale do Narodu jako całości społeczeństwa Rzeczpospolitej. Spowodowało to odezwę wszystkich warstw społecznych na insurekcję, ramię w ramię ze szlachtą do walki stanęli mieszczanie i chłopi47.

Ogólnonarodowe powstanie jednak zawiodło, a Rzeczpospolita została podzielona między sąsiednie mocarstwa.

6. Podsumowanie.

Stosunki społeczne między szlachtą a mieszczaństwem zaczęły pogarszać się od czasów, kiedy miasta zaczęły się bogacić. Bogate ośrodki miejskie, w oczach szlachty, stanowiły zagrożenie jej interesów, a więc starano się za wszelką cenę ograniczyć ich wpływy.

Ustawy

przeciwko

zbytkom,

zakazujące

okazywania

swojej

majętności

mieszczanom, były jednym z tych sposobów walki z tą grupą społeczną. Później ograniczano prawa mieszczan w przywilejach i na sejmach, co doprowadziło do izolacji politycznej tej warstwy społecznej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Miasta polskie się nie rozwinęły, były jedynie cieniem swoich zachodnioeuropejskich odpowiedników, co nie pozostało bez M. Bogucka, Miasto i mieszczanin (…), s. 12.

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju (…), s. 331.

46 Ibidem, s. 334.

47 Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” przytacza przykład mieszczanina, który wsławił się podczas oblężenia Wilna.

44 45

88

wpływu na gospodarkę– kiedy na zachodzie dążono do uprzemysłowienia i rozwijano handel międzynarodowy48, Rzeczpospolita nadal opierała swoją gospodarkę na ekstensywnym rolnictwie. Miasta były zbyt słabe by stać się motorem napędowym do unowocześnienia kraju, aby ten mógł sprostać wyzwaniom wieku XVIII. Negatywne stosunki społeczne między dwoma stanami, mające swój wyraz w ustawowych ograniczeniach mieszczaństwa, przyczyniły się do słabości Rzeczpospolitej, a w konsekwencji, do jej upadku.

BIBLIOGRAFIA: Barański M., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2015 Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego Bogucka M, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986 Bogucka M., Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej (XVI-XVIII w.), Warszawa 2009 Gorazda M., Filozofia Ekonomii, Kraków 2014 Grocjusz H., O prawie wojny i pokoju, Gdańsk 2000 Grodzicki S., Uwagi o prawach przeciwko zbytkowi w dawnej Polsce, ZNUJ. Prawo, 1958, nr 5.

H. Samsonowicz H., Późne średniowiecze miast nadbałtyckich: studia nad dziejami Hanzy nad Bałtykiem XIV-XV w. Warszawa 1966 Leśniak F., Ruchomości mieszczan jako atrybuty stratyfikacji społecznej (XVI-XVIII w.), „Res Gestae”, 2015, nr 1 Letkiewicz E., Leges sumptuariae. Ustawy przeciw zbytkom w dawnej Polsce, „Annales.

Sectio L”, 2005/2006, nr 3/4 Marks K., Engels F., Manifest komunistyczny, Gdańsk 2000.

Sondel J., Ustawy przeciwko luksusowi w starożytnym Rzymie, „Mówią Wieki”, nr 3/1975

48

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju (…), s. 354.

89

SUMMARY The society of the Kingdom of Poland and later Polish-Lithuanian Commonwealth was divided. The nobles and clergy, openly priviliged, dominated the remaining social ranks– townsman and peasants. Polish burghers were limited in their rights by the nobles, who were following the popular ideology of Sarmatism and ordinary human jealousy for the wealth of cities, attempt to isolate them. One of the sign of this dispute between the two social ranks were laws against excesses, prohibiting favours from non-nobleman, meticulousy regulating subjects covered by this prohibition. The result of the isolation of the burghers was the economic and political weakness of the Polish-Lithuanian Commonwealth, which contributed to its downfall.

90

Klaudia Anna Celińska Uniwersytet Marii-Curie Skłodowskiej klaudia.anna.celi@gmail.com

Socjologia serwisu Instagram, a prawna ochrona wizerunku Streszczenie: Opracowanie dotyczy problematyki udostępniania w serwisie Instagram własnego wizerunku oraz jego ochrony prawnej. Rozważania wprowadzi wyjaśnienie pojęcia wizerunku oraz wymienienie jego rodzajów podyktowanych przez doktrynę. W następnej kolejności poddany analizie zostanie zakres podmiotowy, ze zwróceniem szczególnej uwagi na osoby fizyczne niebędące osobami publicznymi oraz przedmiotowy prawnej ochrony wizerunku. Analiza będzie skupiała się również na regulaminie serwisu Instagram, który zostanie pokrótce omówiony. Dalsze rozważania będą dotyczyły podstawy prawnej omawianej ochrony prawnej wizerunku. Ponadto zostanie rozwinięty wątek osobistomajątkowy z prawa do ochrony wizerunku. Niniejsze opracowanie będzie nawiązywało do trendu publikowania treści w sieci internetowej.

Słowa kluczowe: wizerunek, ochrona prawna, prawo autorskie, selfie, Instagram, użytkownik 1. Wstęp W dobie Internetu wykształcił się powszechny trend dzielenia się życiem prywatnym w formie zdjęć, postów czy materiałów wideo z rzeszą innych użytkowników. Jak wskazują statystyki miesięcznika Socialpress z 2017 roku, z serwisu Instagram ówcześnie korzystało ponad siedemset milionów użytkowników miesięcznie1. Według definicji stworzonej przez internautów ”Instagram to fotograficzny serwis społecznościowy hostingu zdjęć”2. Poprzez hosting zdjęć rozumie się udostępnianie treści fotograficznych na internetowe forum publiczne za pośrednictwem przeznaczonego do tego celu serwisu. W związku z powyższym atrakcyjność serwisu skupia się na umożliwieniu za pomocą jednej aplikacji udostępniania zdjęć i krótkich materiałów wideo przez jak największą, globalną liczbę użytkowników.

Sklepy internetowe, przez które można pobrać aplikację mobilną Instagram opisują ten serwis nie jako twór technologiczny, ale jako łatwą drogę do dzielenia się momentami ze światem.

Mając na uwadze powyższe można wywnioskować, że analizowany serwis stanowi dla 1

https://socialpress.pl/2017/04/instagram-ma-juz-700-milionow-uzytkownikow-jak-zmieniala-sie-ich-liczba-wczasie (dostęp: 20.07.2018 r.).

2 https://pl.wikipedia.org/wiki/Instagram (dostęp: 25.07.2018 r.).

91

społeczności internetowej, nie tylko komunikator do kontaktu z ludźmi, ale wyższy byt.

Z związku z szerzącą się popularnością serwisu na całym świecie stał się on nieodzownym elementem wpływu na postrzeganie świata przez korzystających z niego użytkowników.

Ponadto Instagram ma wpływ na tworzenie nowych zawodów. Powszechnie znanym jest zawód influencera. Nazwa pochodzi od angielskiego słowa influence znaczącego “mieć wpływ”. które słownik języka angielskiego definiuje jako ”oddziaływać nad zmieniającymi się zachowaniami i przemyśleniami”3. Wskazany zawód polega na podążaniu za zmieniającymi się trendami, najlepiej w ściśle określonej branży m.in. odzieżowej, urodowej, turystycznej. Osoba wpływowa poprzez publikację swoich umiejętności na serwisach, dostaje zlecenia na reklamowanie, promowanie wysokobudżetowych kampanii. Szerszy opis czynników społecznych zostanie zawarty w dalszej części analizy.

Mając na uwadze mocne oddziaływanie serwisu Instagram na psychologię społeczną warto zagłębić się w aspekty prawne ochrony wizerunku. Osoby fizyczne korzystające z tego typu serwisów często nie zagłębiają się w postanowienia zawarte w ich regulaminach.

Logując się do aplikacji służącej do hostingu zdjęć czy materiałów wideo, nawet bez zapoznania się z regulaminem, automatycznie jest on akceptowany i wynika to postanowień regulaminu aplikacji. Serwis Instagram zawiera tego typu informację we wstępie do regulaminu tj. “when you create an Instagram account or use Instagram, you agree to these terms” co oznacza, że tworząc konto lub tylko użytkując serwis automatycznie akceptuje się jego regulamin. Polski ustawodawca wprowadza w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych4 przepisy mówiące o ochronie prawa do wizerunku. W niniejszym opracowaniu przedstawiony zostanie pogląd polskiego ustawodawcy na ochronę prawną wizerunku oraz zostanie dokonana próba odniesienia postanowień wyżej wymienionej ustawy do aspektu społeczno-prawnego użytkowników serwisu Instagram.

2. Pojęcie wizerunku Unormowanie

ochrony

prawnej

wizerunku

jest

skutkiem

zapotrzebowania

współczesnego społeczeństwa na taką instytucję. Era Internetu i social media spowodowały łatwość publikowania wizerunku. Zgodnie z art. 23 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny5 wizerunek jest dobrem osobistym człowieka. Nie istnieje jednak

3

https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/influence (dostęp: 24.07.2018 r.)

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, (Dz. U. z 2018 r. poz. 1191, 1293), zwana dalej pr.aut.

5 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2018 r. poz. 1025, 1104), zwana dalej k.c.

4

92

normatywna definicja wizerunku w polskich przepisach prawnych. W doktrynie określono, że wizerunek określony w art. 81 pr.aut. oznacza niematerialny twór pozwalający na rozpoznanie podobizny danej osoby. Rozumie się przez to m.in. portrety, fotografie oraz karykatury6. Doprecyzowano, że wizerunkiem może być również tzw. maska artystyczna.

Meritum tej definicji skupia się na efekcie tzn. możliwość rozpoznania danej osoby przez osoby trzecie. Jeżeli dany twór niematerialny umożliwia odbiorcy identyfikację osoby na nim zaprezentowanej to określa się to jako wizerunek7. Jednakże definiowany termin wywołał spór w doktrynie, ponieważ poddali go pod wątpliwość zwolennicy wyodrębniania dwóch pojęć jakimi są: wizerunek i portret. Zwolennicy tego poglądu twierdzą, że portret jest nośnikiem materialnym utrwalającym wizerunek i nie ma podstaw, aby utożsamiać ze sobą te dwa pojęcia8. Proponowane rozwiązania skupiają się na tym, że są to dostrzegalne cechy danej osoby pozwalające na jej personalną identyfikację. Podsumowując, oba stanowiska są zgodne co do rozumienia definiowanych terminów. Najtrafniejszą jednak na potrzeby tej analizy okazuje się być ta sformułowana przez A. Matlaka, która określa wizerunek jako “ustalenie”. Wskazano, że owo ustalenie wizerunku polega na możliwości “publicznego postrzegania wyglądu człowieka w danej chwili przez inne osoby poza nim samym" 9. Z powyższego wynika, że wizerunek to obraz, który jest postrzegany przez odbiorców poprzez utrwalenie na nośniku materialnym, którym najczęściej są fotografie. Co istotne, czynnik wieku nie ma znaczenia, a mianowicie wizerunek może odzwierciedlać osobę w każdym wieku, w konkretnym momencie życia. Ważne jest, aby druga osoba była w stanie zidentyfikować tożsamość osoby uwiecznionej na wizerunku.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojęcie wizerunku jest rozszerzone o inne aspekty, w stosunku do tego ujętego przez doktrynę. Wskazano, że poza dostrzegalnymi cechami fizycznymi danej osoby, wizerunek stanowią dodatkowe elementy związane z wykonywanym przez osobę zawodem, jak ubiór, sposób poruszania się czy sposób kontaktowania się z otoczeniem10. Oznacza to, że wizerunek określany jest przez każde cechy, które pozwalają na jego identyfikację.

6

J. Barta i R. Markiewicz, [w:] J. Barta, R. Markiewicz (red.), Komentarz PrAut, 2001, s. 533.

Ibidem.

8 A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 318–324.

9 A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 320.

10 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2005 r., II CK 330/03, Legalis nr 65950.

7

93

3. Prawo do wizerunku Ochronie przez prawo autorskie podlegają tylko te wizerunki, które spełniają cechy utworu. Art. 1 pr.aut. określa utwór jako “każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia”. Oznacza to, że nie każde dzieło może zostać uznane za utwór i w rezultacie być przedmiotem ochrony prawnej wynikającej z pr.aut. Odnosząc powyższą regulację do pojęcia wizerunku należy wywnioskować, że wizerunkiem nie będzie zdjęcie w dokumencie, ponieważ nie jest przejawem działalności twórczej. Natomiast biorąc pod uwagę zdjęcia publikowane w serwisie Instagram można im przypisać przejaw działalności twórczej, o którym mowa. Wynika to z faktu, że każdy użytkownik prowadzi własne, spersonalizowane konto. Ponadto przepis doprecyzowuje że utwór może być rezultat pracy jedynie człowieka. Odnosząc powyższy wymóg w odniesieniu do analizowanego pojęcia wizerunku nie jest on zasadny, ponieważ wizerunek przedstawia zawsze cechy fizyczne osoby, które pozwalają na jej zidentyfikowanie, zaś nigdy nie odnosi się do wytworu np. pracy zwierząt czy okoliczności przedstawiających przyrodę. Orzecznictwo stanowi, że do określenia twórcy, takie okoliczności z nim związane jak wiek, kwalifikacje zawodowe, zamiar stworzenia dzieła nie mają znaczenia dla przyznania ochrony prawno autorskiej 11.

Ponadto Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 stycznia 2006 roku dodał, że “dzieło nie może być uznane za utwór, któremu brak cech dostatecznie indywidualnych, to jest odróżniających go od innych wytworów podobnego rodzaju i przeznaczenia”12. W związku z powyższym, fotografia przedstawiająca wizerunek danej osoby, opublikowana w serwisie internetowym stanowi utwór w świetle przepisów ustawy pr.aut. i podlega ochronie prawnej. Warunkami jakie musi spełniać niniejsza fotografia, aby podlegać takiej ochronie są: indywidualny charakter oraz samodzielność pracy twórcy. W niniejszej analizie istotnym będzie występowanie zbiegu uprawnień: twórcy podobizny oraz prawa osobistego osoby na nim przedstawionej. Sytuacje konfliktowe wyznacza moment, gdy twórca wizerunku chce go rozpowszechniać czy publikować. Oznacza to, że twórca zdjęć oraz jego następcy prawni nie mogą

rozpowszechniać

wizerunku

bez

zezwolenia

tej

osoby13.

Doprecyzowano

w orzecznictwie, że ,,jeśli fotografia przedstawiająca wizerunek osoby spełnia przesłanki utworu podlegającego ochronie prawa autorskiego, twórcy utworu fotograficznego 11

Por. wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 10 stycznia 2007 roku, sygn. akt: VI ACa 736/2006, http://www.waw.sa.gov.pl/2006,m,mg,6,114.

12 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2006 r., III CSK 40/2005, https://www.saos.org.pl/judgments/163903.

13 E. Wojnicka, Prawo do wizerunku, s. 119.

94

przysługują względem tego utworu autorskie prawa majątkowe i niemajątkowe, osobie zaś przedstawionej na fotografii przysługuje prawo do ochrony jej wizerunku”14. Prawo do ochrony wizerunku opiera się na wyrażeniu zgody na publikację własnego wizerunku przez osobę trzecią. Art. 55 i art. 83 pr.aut. stanowią ustawowe odesłanie do roszczeń w przypadku rozpowszechniania wizerunku bez zezwolenia portretowego. Publikowanie utworu bez udzielonego wcześniej zezwolenia na jego rozpowszechnianie jest niedozwoloną ingerencję w prawo do korzystania z wizerunku osoby przedstawionej w utworze. Osoba dokonująca publicznego udostępniania musi to robić w sposób dozwolony na korzystanie z cudzego utworu tzn. w sposób nie naruszający praw autorskich.

Sąd słusznie wskazał w wyroku, biorąc za podstawę prawną art. 81 pr.aut., że ten przepis chroni ,,wyłączną kompetencję osoby portretowanej do decydowania o rozpowszechnianiu jej wizerunku”15.

Jedynym

dobrem

chronionym

przez

prawo

w

tym

zakresie

jest

rozpowszechniany wizerunek. W celu oceny naruszenia prawa do wizerunku najważniejszą jest kwestia wyrażenia zgody osoby przedstawionej na wizerunku na jego rozpowszechnianie.

W wyroku Sądu Apelacyjnego doprecyzowano, że nie można domniemywać istnienia zgody uprawnionego do wizerunku na jego opublikowanie16. Niniejsza zgoda nie może być wątpliwa.

4. Selfie jako przedmiot ochrony wizerunku Najbardziej popularnym rodzajem zdjęcia publikowanego przez użytkowników serwisu internetowego Instagram jest selfie. Słownik języka polskiego definiuje to pojęcie jako “zdjęcie zrobione samemu sobie, zwykle smartfonem, umieszczane na portalu społecznościowym17”. Amatorskie autoportrety zwane selfie osiągnęło rekordy swojej popularności w ostatnich latach. Oxford Dictionary ogłosił “selfie” słowem roku 2014.

Obliczono również, że w połowie 2013 roku użytkownicy aplikacji Instagram opublikowali około dziewięćdziesiąt milionów zdjęć oznaczonych hashtagiem “ja” (z języka angielskiego “me”)18. Jak wspomniano na wstępie niniejszej analizy, serwis Instagram wpłynął również na powstanie nowych zawodów. Współcześnie największą popularność zdobył zawodów influencera i określa on osobę wpływową, mającą możliwość wpływu na decyzję czy opinię innych. W praktyce jest to osoba posiadająca internetową relację z masowymi odbiorcami, dla 14

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2001 r.,I ACa 957/01, niepubl.

Ibidem.

16 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 kwietnia 2000 r., I ACA 1455/99, Legalis nr 49703.

17 https://sjp.pwn.pl/slowniki/selfie.html (dostęp: 27.07.2018 r.).

18 https://en.oxforddictionaries.com/word-of-the-year/word-of-the-year-2013 (dostęp. 25.07.2018 r.).

15

95

których jest autorytetem. Influencer skupia wokół siebie społeczność i oddziałuje na jej opinię. Ogromny wpływ aplikacji Instagram na społeczeństwo można zaobserwować poprzez liczbę użytkowników obserwujących influencerów czyli osób skupiających największe liczby odbiorców tj. followersów19. Trendy wyznaczane przez takie osoby są często naśladowane przez użytkowników, którzy się fotografują na wzór swojego autorytetu i publikują swoje wizerunku w Internecie. Art. 6 pr.aut nie odnosi się do sytuacji, gdy wizerunek sporządzono bez zamiaru rozpowszechnienia, np. dla celów dowodowych.

Orzecznictwo stanowi, że dla oceny czy dany twór jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego istotny jest stopień jego indywidualności. Sąd wskazał, że w przypadku wątpliwości co do oceny stopnia indywidualności badanego tworu należy się odwołać do ocen wartościujących. Dodaje również, że “w ocenach tych należy kierować się dyrektywą nakazującą

uwzględnić

aksjologiczne

uzasadnienie

norm

prawa

autorskiego,

jak

i właściwości wytworów intelektualnych poddanych ocenom wartościującym” 20. Biorąc pod uwagę cechy jakie powinien posiadać utwór w świetle Prawa autorskiego, selfie jest przejawem twórczej działalności człowieka o indywidualnym charakterze.

Aplikacja Instagram pozwala na przerabianie zdjęć w różny sposób. Możliwe jest m.in. ustalenie perspektywy zdjęcia, użycie odpowiedniego filtra i efektów specjalnych, zmiana kolorów, ustawienie głębi, jasności, kontrastu, struktury czy cieni. Dzięki tym zabiegom zdjęcie nabiera indywidualnego charakteru oraz staje się przejawem twórczej działalności człowieka. Z związku z powyższym popularne selfie spełniające podane wymogi staje się przedmiotem ochrony prawnej na gruncie przepisów prawa autorskiego. Ponadto warto zwrócić uwagę na fakt, iż nie ma znaczenia świadomość pracy nad stworzeniem utworu, a tylko fakt świadomej publikacji danego zdjęcia, któremu nadano cechy utworu w momencie dodawania efektów w aplikacji Instagram. Oznacza to, że obligatoryjnym elementem selfie podlegającemu ochronie prawnej jest przypisanie mu cechy twórczej.

W sytuacji kiedy zdjęcie dodane jest przez serwis społecznościowy bez dodatkowych ulepszeń jakie proponuje serwis Instagram, to istnieje przesłanka, aby podważyć fakt, iż posiada ono cechy twórcze.

19

https://www.whitepress.pl/baza-wiedzy/275/kim-jest-influencer-po-zasiegach-i-charyzmie-ich-poznacie (dostęp: 30.07.2018 r.).

20 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 października 1997 roku, I ACa 477/97, niepubl.

96

5. Zezwolenie na publikacje Według art. 83 pr.aut. bez zgody osoby przedstawionej na wizerunku nie można rozpowszechniać zdjęć. Do roszczeń z tego tytułu stosuje się przepis art. 78 ust. 1 pr. aut.

Wówczas uprawniony do roszczeń może żądać zaniechania naruszania, usunięcia skutków naruszenia, naprawienia wyrządzonej szkody lub wydania uzyskanej korzyści. Ponadto jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może zobowiązać jego sprawcę, do wypłaty odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę21. Co do zasady, prawo do wizerunku wygasa wraz ze śmiercią osoby, do której należy wizerunek. Ustawa dodaje, że przez dwadzieścia lat od śmierci osoby portretowanej z powództwem o ochronę praw autorskich i osobistych zmarłego w zakresie naruszenia praw mogą dochodzić osoby do tego uprawnione. Co istotne, doktryna stanowi, że przesłankę zagrożenia naruszenia osobistego prawa autorskiego stanowi tylko zachowanie, które zagraża dobrom osobistym i jest sprzeczne z prawem22.

Regulamin serwisu społecznościowego Instagram jest po akceptacji przez nowego użytkownika formą umowy między nim a serwisem. Niniejsza umowa określa prawa i obowiązki przysługujące użytkownikowi oraz właścicielowi Instagram’a. Polski system prawa nie podaje normatywnej definicji umowy. Doktryna określa umowę jako zgodne oświadczenie woli co najmniej dwóch stron mające na celu powstanie, zmianę lub ustanie skutków prawnych. Natomiast jest to pojęcie mające swoje odzwierciedlenie w znaczeniu terminu “zobowiązanie” uregulowanym w art. 353 k.c. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien to świadczenie spełnić, natomiast świadczenie polega na działaniu lub zaniechaniu. Umowa, o której wspomina niniejsza analiza jest nietypowa, ponieważ działa w oparciu o narzucone użytkownikowi postanowienia. Regulaminy społeczności internetowych określają prawa i obowiązki zarówno użytkownika jak i właściciela serwisu. Instagram wskazuje: we reserve all rights not expressly granted to you, co oznacza, że właściciele serwisu zastrzegają sobie wszelkie prawa, które nie zostały przyznane23. To postanowienie daje dużą elastyczność właścicielowi aplikacji w sytuacji roszczeń względem użytkownika. Analizując regulaminy aplikacji Instagram oraz Facebook, który wykupił ten serwis, można zauważyć, że mimo obszerności obu treści, użytkownicy nie są całkowicie pozbawieni wpływu nad swoimi publikacjami.

W dalszym ciągu zachowują swoje prawa autorskie nad zdjęciami opublikowanymi 21

J. Barta, Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego, 2017, Legalis M. Poźniak-Niedzielska, Ochrona praw autorskich, s. 162.

23 https://www.facebook.com/help/instagram/478745558852511 (dostęp: 30.07.2018 r.).

22

97

w serwisie. Ponadto dla ochrony własnej prywatności każdy użytkownik może zastrzec sobie grono odbiorców uprawnionych do wglądu rozpowszechnianych zdjęć. O ile Instagram postanawia w regulaminie nie rościć sobie żadnych praw własności do publikowanych treści, o tyle należy pamiętać, że zdjęcie udostępnione w Internecie wpada w niekończący się obieg.

Skasowanie danej treści nie jest skutecznym sposobem na usunięcie go na stałe z sieci internetowej. Jednakże użytkownicy w zakresie publikowania swoich zdjęć są chronieni przez prawo własności intelektualnej w stosunku do osób trzecich, które naruszają to prawo i bez zezwolenia osoby z wizerunku udostępniają je dalej24.

6. Podsumowanie Stale wzrasta popularność serwisów społecznościowych kreujących permanentną potrzebę bycia online. Osoby wpływowe w Internecie napędzają trendy i prowokują do naśladownictwa zachowań przez odbiorców ich treści. Serwisy społecznościowe takie jak Instagram służą głównie do publikowania zdjęć i krótkich materiałów wideo oraz wymiany wiadomości z innym użytkownikami. Regulaminy korzystania z aplikacji są skonstruowane w taki sposób, że z chwilą rejestracji użytkownik automatycznie akceptuje wszystkie warunki.

Nie mniej, to użytkownik określa krąg osób, które mogą odczytywać zamieszczane przez niego treści, zatem zakres udostępnionych publicznie zdjęć nie jest nieograniczony. Nie oznacza to jednak tego, że osoba trzecia nie może pobrać lub skopiować zdjęcia, a następnie opublikować w sieci internetowej. Prawo autorskie wychodząc naprzeciw takim sytuacjom stworzyło prawną instytucję ochrony wizerunku. Pozwala ona osobie uprawnionej mieć roszczenia z tytułu naruszenia prawa do wizerunku. Unormowanie ochrony praw do wizerunku stanowi środek ochrony, jednakże przepisy prawne nakazują spełnienia pewnych warunków, aby z niego skorzystać. Wynikające z tego środka prawnego konsekwencje mają charakter prawno-majątkowy, ponieważ żądanie może objąć nakaz usunięcia danej fotografii oraz wypłaty odszkodowania na rzecz uprawnionego. Serwis internetowy Instagram nie ogranicza postanowieniami swojego regulaminu prawa własności do fotografii jej autora.

Ponadto popularne selfie będąc przerobionym graficznie autoportretem spełnia wszystkie cechy utworu podlegającego ochronie prawnoautorskiej. W związku z powyższym każdy użytkownik aplikacji Instagram publikujący swoje selfie ma prawo do ochrony swojego wizerunku w razie naruszenia przez osobę trzecią. Naruszenie w tym przypadku stanowi dalsze publikowanie i udostępnianie zdjęcia bez zezwolenia osoby widniejącej na wizerunku.

24

http://serwisy.gazetaprawna.pl/prawo-autorskie/artykuly/1054551,zdjecia-na-instagramie-i-facebooku-ktoma-prawa-do-zdjec.html (dostęp: 27.07.2018 r.).

98

Mając na uwadzę zawrotne tempo rozwoju technologii i nowych rozwiązań cyfrowych warto kontrolować własne konta na serwisach internetowych w celu zapobiegania bezprawnego używania opublikowanego wizerunku.

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH: Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2018 r. poz. 1025, 1104) Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2018 r. poz. 1191, 1293)

BIGLIOGRAFIA: Barta J., Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego, Legalis 2018 Barta J., Markiewicz M., Komentarz do ustawy o prawie autorskim i , 2001 Matlak A., Cywilnoprawna ochrona wizerunku [w:] Kwartalnik Prawa Prywatnego 2/2004 Poźniak-Niedzielska M., Ochrona praw autorskich Wojnicka E., Prawo do wizerunku w ustawodawstwie polskim, ZNUJ, PWiOW1990 Nr 256 WYKAZ ORZECZEŃ: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 października 1997 roku, I ACa 477/97, niepubl.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 kwietnia 2000 r., I ACA 1455/99, Legalis nr 49703, niepubl.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 grudnia 2001 r.,I ACa 957/01, niepubl.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2005 r., II CK 330/03, Legalis nr 65950 Wyrok

Sądu

Najwyższego

z

dnia

13

stycznia

2006

r.,

III

CSK

40/2005,

https://www.saos.org.pl/judgments/163903 Wyrok Sądu Apelacyjnego

z dnia 10 stycznia 2007 roku, VI ACa 736/2006,

http://www.waw.sa.gov.pl/2006,m,mg,6,114

STRONY INTERNETOWE: https://socialpress.pl/2017/04/instagram-ma-juz-700-milionow-uzytkownikow-jak-zmienialasie-ich-liczba-w-czasie https://pl.wikipedia.org/wiki/Instagram https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/influence https://sjp.pwn.pl/slowniki/selfie.html 99

https://en.oxforddictionaries.com/word-of-the-year/word-of-the-year-2013 https://www.whitepress.pl/baza-wiedzy/275/kim-jest-influencer-po-zasiegach-i-charyzmieich-poznacie https://www.facebook.com/help/instagram/478745558852511 http://serwisy.gazetaprawna.pl/prawo-autorskie/artykuly/1054551,zdjecia-na-instagramie-ifacebooku-kto-ma-prawa-do-zdjec.html

SUMMARY The aim of this study deals with the issue of sharing your own image on Instagram and its legal protection.The considerations will introduce an explanation of the concept of the image and the mention of its types dictated by the doctrine.The subject scope will be discussed, with special attention paid on the rules of Instagram, which will be briefly discussed.Further considerations will concern the legal basis of the legal protection of the image in question.This study will refer to the trend of publishing content on the Internet.

100

Krzysztof Niewęgłowski Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie k.nieweglowski.lbn@gmail.com

Realizacja zasady jawności gospodarowania środkami publicznymi jako element kształtowania świadomości prawnej wśród obywateli

Streszczenie: Zasada jawności gospodarowania środkami publicznymi realizowana jest przez formy wskazane przez ustawodawcę w art. 34 Ustawy o finansach publicznych. Jawność danych

dotyczących

wydatkowania

środków

publicznych

zarówno

na

szczeblu

samorządowym jak i centralnym jest elementem niezbędnym do prawidłowego kształtowania społeczeństwa obywatelskiego jak i świadomości prawnej poszczególnych obywateli.

Praktyka organów władzy publicznej niestety nie pozwala na pełną realizację zasady jawności. Ponadto niektóre przepisy ustawy, takie jak kwalifikacje wydatków budżetu uniemożliwiają pełną jawność i przejrzystość gospodarowania środkami publicznymi.

Czynniki te są jedną z przyczyn faktu, iż Rzeczpospolita Polska w badaniach dotyczących dostępu obywateli do informacji zajmuje 64 miejsce na 111 badanych państw.

Słowa kluczowe: finanse publiczne; społeczeństwo obywatelskie; środki publiczne; świadomość prawna; zasada jawności;

Gromadzenie

i

wydatkowanie

środków

publicznych

należy

do

jednych

z podstawowych funkcji oraz instrumentów każdej władzy publicznej1, zarówno jej organów państwowych jak i samorządowych. Procesy te, aby być w pełni zgodnymi z normami konstytucyjnymi, w szczególności wynikającymi z art. 2 Konstytucji RP2 objęte są szeregiem postulatów skierowanych zarówno do ustawodawcy jak i podmiotów wykonujących budżet3, czyli tzw. zasadami budżetowymi. Wśród zasad budżetowych szczególne miejsce zajmuje zasada jawności gospodarowania środkami publicznymi, której źródła można odnaleźć

1

Zob. S. Khagram, P. de Renzio, A. Fung, Overview and Synthesis: The Political Economy of Fiscal Transparency, Participation, and Accountability around the World, https://www.brookings.edu/wpcontent/uploads/2016/07/openbudgets_chapter.pdf (10.07.2018 r.).

2 Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej 3 E. Chojna-Duch, Podstawy finansów publicznych i prawa finansowego, Warszawa 2011, s.132.

101

zarówno w ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych4 (FinPublU), art. 61 Konstytucji RP jak i innych ustaw, m.in. z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (DInfPublU) czy ustaw regulujących ustrój samorządu terytorialnego 5.

Zasada jawności musi być bezwzględnie przestrzegana przez jakąkolwiek jednostkę dysponującą publicznymi środkami finansowymi6. Jest ona ,,jednym z najważniejszych czynników służących zwiększeniu efektywności wykorzystania środków publicznych” 7.

Funkcjonowanie władzy państwowej zgodne z tą zasadą jest niezbędne, aby obywatele mogli w pełni korzystać z przysługujących im konstytucyjnych praw do informacji. Nie ulega wątpliwości fakt, iż modelowe społeczeństwo obywatelskie cechujące się wysokim poziomem świadomości prawnej powinno korzystać ze wszelkich danych zawierających informacje dotyczące gospodarowaniem środkami publicznymi w celu kontroli władzy, zarówno na szczeblu samorządowym jak i centralnym. Udostępnianie tych danych w sposób klarowny, czytelny, wyczerpujący, jasny i przejrzysty w opinii autora jest niezbędnym elementem kształtującym świadomość prawną w społeczeństwie, która obecnie w Polsce, jak wynika z badań8 przeprowadzonych na przełomie stycznia i lutego 2016 r. przez agencje badawczą Maison & Partners we współpracy z Warsaw Enterprise Institute na zlecenie kwartalnika Iustitia jest wręcz zatrważająca.

Poprzez realizację zasady jawności należy rozumieć zarówno swobodny dostęp wszystkich zainteresowanych do danych sektora publicznego, jak również możliwość poznania i zrozumienia procesów zachodzących w obszarze finansów publicznych.

Najwyższa Izba Kontroli, w wyniku swojej kontroli9 skupiającej się na problematyce zapewnienia jawności i przejrzystości finansów publicznych przez system sprawozdawczości finansowej stwierdziła, iż konieczna jest istotna przebudowa systemu sprawozdań w zakresie finansów publicznych10. Postulat ten należy jednak rozszerzyć również na inne niż sprawozdania instrumenty realizacji zasady jawności gospodarowania środkami publicznymi poprzez zmiany na poziomie ustawowym, gdyż w wielu przypadkach, zwłaszcza na Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U.2017.2077). Art. 33 wraz z określeniem w zamkniętym katalogu form, w jakich zasada jawności ma być realizowana w art. 34.

5 E. Malinowska - Misiąg, Art. 34 [w:] Ustawa o finansach publicznych, Ustawa o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Komentarz, red. W. Misiąg, Warszawa 2017, s.119.

6 J. Gliniecka, Przejrzystość i jawność jako reguły gospodarowania publicznymi środkami pieniężnymi, Gdańskie Studia Prawnicze. Tom XXXIII, Gdańsk 2015, s. 162.

7 W. Misiąg, Słowo wstępne, ,,Kontrola Państowa” nr 1 specjalny/wrzesień/2017, s.5.

8 http://di.com.pl/diagnoza-swiadomosci-prawnej-polakow-2016-54682 (dostęp: 10.07.2018 r.).

9 NIK, Informacja o wynikach kontroli. Zapewnienie jawności i przejrzystości finansów publicznych przez system sprawozdawczości finansowej, nr ewid. 89/2016/P/15/015/KBF. 10 https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-jawnosci-i-przejrzystosci-finansow-publicznych.html (10.07.2018 r.).

4

102

szczeblach samorządu terytorialnego dostęp do informacji jest utrudniony, a akty zawierające pożądane dane skonstruowane są w sposób chaotyczny i znacznie utrudniający możliwość dotarcia przez zainteresowanych obywateli do nawet podstawowych danych dotyczących procesów wydatkowania środków publicznych.

Aby można było uznać informacje dotyczące gospodarowania środkami publicznymi za jawne i przejrzyste, muszą one spełniać określone warunki, a mianowicie powinny one zawierać zrozumiałe i wyczerpujące informacje o działaniach organów władzy publicznej oraz o źródłach i wielkości finansowania tych działań. Sprawozdania powinny tworzyć spójny system informacji publicznej, metodologia pomiarów powinna być jasno wskazana, dane powinny być wewnętrznie spójne. Informacje takie należy publikować niezwłocznie po ich sporządzeniu i weryfikacji, a dostęp do nich powinien być otwarty i łatwy w dostępie dla wszystkich zainteresowanych w formie łatwej do przetworzenia11.

Zasada jawności gospodarowania środkami publicznymi jest zasadą o charakterze normatywnym. Zgodnie z art. 33 ust. 1 FinPublU gospodarka środkami publicznymi jest jawna. W literaturze zasada jawności definiowana jest jako „swobodny dostęp do informacji o działalności państwa w wymiarze finansowym”12, czy „sytuacja, w której obywatele i inne instytucje powołane do kontroli funkcjonowania władzy publicznej mają swobodny dostęp do danych o gospodarce środkami publicznymi”13. Doktryna wyróżnia formalną i materialną jawność finansów publicznych. Formalna jawność finansów publicznych wyrażona została w art. 33 – 38 FinPublU, a wyraża się ona w możliwości zapoznania się przez zainteresowanych z pracami dotyczącymi gospodarki środkami publicznymi, natomiast materialna jawność to jasność i czytelność operacji środkami publicznymi. Jasność i czytelność definiowana jest jako „możność zrozumienia dostępnych danych przez jakąkolwiek osobę, która nie posiada wiadomości specjalnych z zakresu prawa finansowego, ekonomii bądź rachunkowości.

Narzędziem realizacji jawności materialnej finansów publicznych jest klasyfikacja budżetowa, jednolity system dotyczący wymogów dla planów kont i sprawozdawczości, oparty o art. 39–41 FinPublU i rozporządzeń wydanych na podstawie delegacji zawartej w tych przepisach”14. W celu stwierdzenia, że finanse publiczne są przejrzyste, muszą zostać

M. Tomalak, System sprawozdawczości finansowej, ,,Kontrola Państowa” nr 1 specjalny/wrzesień/2017, s. 9192.

12 C. Kosikowski, Naprawa finansów publicznych w Polsce (Przyczyny, metodologia, kierunki i propozycje), Białystok 2011, s. 68.

13 E. Malinowska – Misiąg, W. Misiąg, Finanse publiczne w Polsce, Warszawa 2014, s. 40.

14 E. Chodkowska, Art. 33 [w:] Ustawa o finansach publicznych. Komentarz, red. A. Mikos – Sitek, R. Buchalski, Legalis.

11

103

kumulatywnie spełnione dwa kryteria15. Po pierwsze, reguły gospodarowania środkami publicznymi muszą zostać jasno sprecyzowane, po drugie system gromadzenia, przetwarzania i udostępniania danych o stanie finansów publicznych musi pozwalać na uzyskanie pełnego, rzetelnego i zrozumiałego obrazu sytuacji finansowej państwa i poszczególnych segmentów sektora publicznego oraz wpływu funkcjonowania sektora publicznego na całą gospodarkę.

Gdy brak jest przejrzystości sektora finansów publicznych, to domaganie się ich jawności staje się w zasadzie bezprzedmiotowe16.

Ustawodawca zdecydował się na umieszczenie w art. 34 FinPublU katalogu form realizacji zasady jawności gospodarowania środkami publicznymi. Sporne w literaturze jest to, czy katalog ten ma charakter zamknięty17 czy też otwarty18. Zasada realizacji jawności gospodarowania środkami publicznymi w świetle tego przepisu realizowana jest przez jawność debaty budżetowej w Sejmie i Senacie oraz debat budżetowych w organach stanowiących jednostek samorządu terytorialnego (JST), jawność debaty nad sprawozdaniem z wykonania budżetu państwa w Sejmie i debat nad sprawozdaniami z wykonania budżetów JST, podawanie do publicznej wiadomości kwot dotacji udzielanych z budżetu państwa i budżetów JST, kwot dotacji udzielanych przez państwowe fundusze celowe, zbiorczych danych dotyczących finansów publicznych, informacji o wykonaniu budżetu państwa za okresy miesięczne, jawność debaty nad projektem uchwały w sprawie wieloletniej prognozy finansowej JST, podawanie do publicznej wiadomości przez jednostki sektora finansów publicznych informacji dotyczących zakresu zadań lub usług wykonywanych lub świadczonych przez jednostkę oraz wysokości środków publicznych przekazanych na ich realizację, zasad i warunków świadczenia usług dla podmiotów uprawnionych, zasad odpłatności za świadczone usługi, zapewnianie radnym danej JST dostępu do dowodów księgowych i dokumentów inwentaryzacyjnych - z zachowaniem przepisów o rachunkowości oraz o ochronie danych osobowych, informacji o wynikach przeprowadzonych kontroli gospodarki finansowej, sprawozdania z wykonania planu audytu za rok poprzedni, udostępnianie przez Narodowy Fundusz Zdrowia informacji o przychodach i kosztach oraz o świadczeniodawcach realizujących świadczenia opieki zdrowotnej, z którymi Fundusz zawarł 15

Ibidem.

W. Misiąg, A. Niedzielski, Jawność i przejrzystość finansów publicznych w Polsce w świetle standardów Międzynarodowego Fundusz Walutowego [w:] Zeszyty Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową nr 29, Warszawa 2001.

17 Zob. E. Malinowska - Misiąg, Art. 34..., A. Mierzwa, Art. 34 [w:] Ustawa o finansach publicznych.

Komentarz. red. P. Smoleń, Warszawa 2014, Legalis, W. Witalec, Art. 34 [w:] Ustawa o finansach publicznych, Komentarz dla jednostek samorządowych red. P. Walczak, Warszawa 2017, Legalis.

18 Zob. E. Chodkowska, Art. 34 [w:] Ustawa o finansach publicznych. Komentarz, red. A. Mikos – Sitek, R. Buchalski, Legalis.

16

104

umowy, o zakresie przedmiotowym umów oraz o sposobie ustalania ceny za zamówione świadczenia, udostępnianie przez jednostki sektora finansów publicznych wykazu podmiotów spoza sektora finansów publicznych, którym ze środków publicznych została udzielona dotacja, dofinansowanie realizacji zadania lub pożyczka, lub którym została umorzona należność wobec jednostki sektora finansów publicznych, udostępnianie corocznych sprawozdań dotyczących finansów i działalności jednostek organizacyjnych należących do sektora finansów publicznych, podejmowanie, w głosowaniu jawnym i imiennym, uchwał organu wykonawczego JST dotyczących gospodarowania środkami publicznymi, podawanie do publicznej wiadomości treści planów działalności, sprawozdań z wykonania planów działalności oraz oświadczeń o stanie kontroli zarządczej oraz sprawozdania z wykonania ustawy budżetowej przyjętego przez Radę Ministrów.

Wynikający z art. 34 ust. 1 pkt 1 FinPublU wymóg jawności debaty budżetowej w Sejmie i Senacie oraz w organach stanowiących JST realizowany jest zarówno poprzez jawność posiedzeń Sejmu19, umożliwienie wstępu obywatelom na sesje rady gminy20, rady powiatu21 oraz sejmiku województwa22 jak i udostępnienie zapisów stenograficznych z sesji plenarnych23, posiedzeń jak i odpowiednich protokołów. O przebiegu debaty nad ustawą budżetową na 2017 r. można się dowiedzieć np. ze Sprawozdania Stenograficznego z 32. posiedzenia Sejmu RP na którym nastąpiło trzecie czytanie projektu ustawy oraz stenogramu z 33. posiedzenia Senatu RP. Zapis debaty budżetowej miasta Lublin na 2017 r. jest zawarty w protokole XXIV Sesji Rady Miasta Lublin, debaty nad budżetem powiatu lubelskiego w protokole XXVIII Sesji Rady Powiatu w Lublinie, a nad budżetem województwa lubelskiego w protokole nr XXV/2016 z sesji Sejmiku Województwa Lubelskiego. Wspomniane dokumenty dostępne są odpowiednio na stronie Sejmu, Senatu jak i w Biuletynie Informacji Publicznych poszczególnych organów, lecz dostęp do nich jest utrudniony. Nie można bowiem ich znaleźć w odpowiednich częściach stron internetowych dotyczących budżetu danego podmiotu, a w celu zapoznania się z ich treścią należy znać zarówno numer sesji jak i datę przeprowadzenia danej debaty.

Jak słusznie wskazuje Waldemar Witalec, na zakres informacji o gospodarowaniu środkami publicznymi w organach stanowiących JST w praktyce niezmiernie duży wpływ ma

Wynikającą z art. 113 Konstytucji RP jak również z art. 172 Regulaminu Sejmu.

Art. 11b ust. 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym – SamGminU (Dz.U.2018.994).

21 Art. 8a ust. 2 SamPowiatU (Dz.U.2018.995).

22 Art. 15a ust. 2 SamWojU (Dz.U.2018.913).

23 Art. 176 Regulaminu Sejmu (M.P.2012.32), art. 37. Regulaminu Senatu (M.P.2018.846).

19 20

105

również strona merytoryczna prawa dostępu do debat budżetowych, czyli przygotowanie członków tychże organów do debaty budżetowej, poziom ich zaangażowania oraz jakość materiałów stanowiących podstawę do dyskusji24. Po zapoznaniu się przytoczonymi dokumentami można dojść do wniosku, iż merytoryczny aspekt prawa dostępu do debat budżetowych jest w Polsce na bardzo niskim poziomie.

W art. 34 FinPublU ustawodawca za jedną z form realizacji zasady jawności wskazał podawanie do publicznej wiadomości danych oraz informacji, których zakres przedmiotowy zawarty jest w ust. 1 pkt 3, 5, 7, 8,9 oraz 1125 tegoż artykułu. Do znamiennych należy fakt, iż ustawa o finansach publicznych nie precyzuje ani formy, ani terminu realizacji tego obowiązku. Należy więc przyjąć, że zastosowanie ma w tym przypadku ustawa o dostępie do informacji publicznej jako lex generali26, w związku z czym, formą realizacji tejże zasady, zgodnie z art. 8 InfPublU jest udostępnienie odpowiednich danych w Biuletynie Informacji Publicznej. Jak wskazują Aleksandra Ciąglewicz – Miśta oraz Arkadiusz Talik, w przepisach nie sposób jednak znaleźć negatywnych konsekwencji przewidzianych w przypadku niepodania określonych informacji w BIP27. Brak jakichkolwiek sankcji za niedopełnienie określonych w ustawie obowiązków nie wpływa pozytywnie na sposób działania organów państwa w zakresie realizacji zasady jawności gospodarowania środkami publicznymi. W przypadku nieopublikowania danych w BIP zainteresowany może wnioskować u odpowiedniego organu o ich udostępnienie. Fakt, iż informacje udzielane na wniosek podlegają

kontroli

sądu

administracyjnego28

potęguje

wrażenie

niekonsekwencji

ustawodawcy.

Zgodnie z art. 124 FinPublU wydatki państwa dzielone są na siedem grup ekonomicznych. Ostatnią z nich stanowią środki własne Unii Europejskiej. Grupa ta obejmuje wydatki budżetu państwa na współfinansowanie projektów realizowanych z udziałem środków europejskich, finansowanie projektów pomocy technicznej, projektów z udziałem środków otrzymywanych od państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) oraz wydatki na projekty z udziałem innych środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej nieujętych w budżecie środków europejskich. Zważywszy na fakt, 24

W. Witalec, op. cit.

Warto zwrócić uwagę na położenie nacisku przez ustawodawcę na formę sprawozdania, które były przedmiotem przytaczanej już kontroli Najwyższej Izby Kontroli z 2015r.

26 A. Mierzwa, op. cit.

27 A. Ciąglewicz - Miśta, A. Talik, Jawność i przejrzystość finansów publicznych, [w:] Finanse publiczne.

Praktyka stosowania nowej ustawy o finansach publicznych i aktów wykonawczych, red. W. Lachiewicz, Warszawa 2010, s. 23.

28 Zob. wyroki WSA w Krakowie II SAB/Kr 94/14 LEX nr 1468038 oraz II SAB/Kr 85/15 LEX nr 1788085.

25

106

iż kryterium przydzielenia środków publicznych do tejże grupy związane jest z celem na jakie są one przeznaczone, a nie ze sposobem ich wykorzystania, do grupy tej zaliczane są środki, które jednocześnie można przyporządkować do jednej z sześciu wcześniejszych grup 29. Jako iż nie można tego samego wydatku umieścić jednocześnie w dwóch różnych grupach, włączenie np. wydatków majątkowych przeznaczonych na sfinansowanie inwestycji związanych z realizacją programu wspieranego środkami wspólnotowymi do siódmej kategorii zaniża wartość wydatków, które są wykazane w grupach poprzednich. W sprawozdaniu z wykonania budżetu ani w załączniku nr 2 do ustawy budżetowej nie można więc jednoznacznie i ostatecznie wskazać jaka poniesiona była kwota dotacji, subwencji czy wydatków majątkowych na poszczególne działy.

Wydatki zawarte w grupie siódmej stanowią w świetle obecnej ustawy budżetowej około 2,3% wydatków ogółem budżetu państwa, co wydawać się może znikomą częścią budżetu jednakże na poziomie poszczególnych działów udział ten jest znacznie większy. Dla rolnictwa i łowiectwa wynosi on około 32,7% a dla rybołówstwa i rybactwa wynik oscyluje w okolicach 75,1%. Stan ten powoduje, iż w przypadku tego ostatniego działu nie jest możliwe ustalenie, do jakiej grupy należało ponad ¾ wydatków na niego przeznaczonych, co stoi w sprzeczności zarówno z zasadą jawności30 jak i skorelowaną z nią zasadą przejrzystości.

Słusznym wydają się więc postulaty Najwyższej Izby Kontroli o likwidacji tejże grupy, co pozwoliłoby na umieszczanie wydatków w sześciu pozostałych grupach opartych na jednolitym kryterium ekonomicznym.

Warto w tym miejscu przytoczyć wyniki badań przeprowadzanych przez Access Info Europe oraz Center for Law and Democracy31, dotyczących gwarancji praw do dostępu do informacji publicznej, która nierozerwalnie związana jest z zasadą jawności gospodarowania środkami publicznymi. Wyniki uzyskane przez Polskę nie są zadawalające. Na 150 punktów możliwych do zdobycia Polska uzyskała 79, co plasuje ją na 64 pozycji wśród 111 badanych państw. Ranking opary jest na 61 wskaźnikach utworzonych na podstawie szeregu międzynarodowych standardów dotyczących prawa do informacji i studiów porównawczych systemów prawnych z całego świata32. Wskaźniki pogrupowane są w siedem kategorii, do których należą prawo dostępu do informacji, zakres tego prawa, procedury wnioskowania o udostępnienie informacji, wyjątki, możliwości odwoławcze, sankcje grożące za jego NIK, Informacja o wynikach kontroli. Zapewnienie jawności… s. 37.

Np. z art. 34 ust. 1 pkt 3 lit. ab initio FinPublU. 31 http://www.rti-rating.org/country-data/scoring/?country_name=Poland (dostęp: 14.07.2018 r.)

32 E. Malinowska – Misiąg, Jawność i przejrzystość finansów publicznych, Warszawa 2016, s. 111.

29 30

107

naruszenie oraz środki promocji33. Jak wynika z raportu, najwięcej punktów zostało Polsce odjętych za brak powołania organu wspierającego realizację przepisów dotyczących prawa do informacji, brak regulacji dotyczących promowania dostępu do tego prawa oraz brak znaczących sankcji za nieudostępnienie informacji. Jak słusznie wskazuje Elżbieta Malinowska – Misiąg, ulepszenia wymaga dodatkowo obszar nieuwzględniony w rankingu, tj. polska praktyka udostępniania informacji publicznych34. Na podstawie przeprowadzonych przez nią badań35, aż sześć36 spośród trzynastu instytucji, które korzystają ze środków publicznych zignorowało prośby o udostępnienie informacji o charakterze finansowym.

Na podstawie powyższych rozważań teza, iż istniejące w polskim systemie prawnym normy mające na celu zabezpieczenie zasady jawności gospodarowania środkami publicznymi nie są w pełni wystarczające do pełnej realizacji tejże zasady znajduje potwierdzenie. Przejawia się to m.in. na płaszczyźnie dostępu do informacji o wydatkowaniu środków publicznych oraz ich przejrzystości, merytorycznej strony zasady jawności, sankcjonowania naruszenia norm, metodologii klasyfikacji wydatków czy samej praktyki podmiotów zobowiązanych do udostępniania odpowiednich informacji. W celu rozwiązania opisywanych problemów ustawodawca powinien wprowadzić nowe przepisy, które będą regulowały sposób, termin oraz miejsce publikacji wszystkich danych związanych z gospodarowaniem środkami publicznymi. W celu zapewnienia obywatelom jak najlepszej możliwości do zrozumienia i kontroli, dane te powinny być zebrane w jednym miejscu, a dostęp do nich powinien być możliwy w sposób intuicyjny. Właściwym byłoby powołanie instytucji lub organu, którego zadaniem będzie zbieranie tych informacji oraz przedstawiania ich zarówno w formie sprawozdań pojedynczych instytucji, jak i danych zbiorczych, np. o zarządzaniu środkami publicznymi na poszczególnych szczeblach JST. Jako iż regulacje ustawowe są obecnie łamane przez wiele instytucji publicznych przepisy te powinny być wyposażone w sankcje, które następnie będą konsekwentnie stosowane w razie niedopełnienia swoich obowiązków przez dysponentów środków publicznych. Słusznymi są również w mojej opinii postulaty37 przytoczone przez Marcina Tomalaka dotyczące ujednolicenia krajowej metodologii pomiaru zjawisk z dziedziny finansów publicznych z rozwiązaniami metodologicznymi przyjętymi w Unii Europejskiej, stosowanymi przy Punkty uzyskane przez Polskę to kolejno 4/6, 29/30, 18/30, 14/30, 12/30, 1/8, 1/16 (suma 79/150).

E. Malinowska – Misiąg, op.cit, s. 121.

35 Ibidem, s. 118 – 121.

36 Były to Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, Centralny Ośrodek Sportu, Centrum Usług Logistycznych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz Katolicki Uniwersytet Lubelski.

37 M. Tomalak, op.cit., s.120.

33 34

108

obliczaniu dochodów, wydatków, deficytu i długu publicznego oraz prezentacji wydatków publicznych w układzie zadaniowym zgodnie z klasyfikacją COFOG38. Oprócz zmian normatywnych, krokiem, który niewątpliwie przyczyniłby się do pełniejszej realizacji zasady jawności gospodarowania środkami publicznymi byłoby położenie większego nacisku na uświadamianie podmiotów, które posługują się tymi środkami. Proponowane rozwiązania należne do wprowadzenia na gruncie polskich przepisów wraz ze zwiększeniem świadomości odpowiedzialności, która ciąży na tych jednostkach mają realną szansę na usprawnienie praktycznych aspektów realizacji zasady jawności gospodarowania środkami publicznymi jak i na pozytywny wpływ na rozwój świadomości prawnej wśród społeczeństwa.

LITERATURA 1. Chodkowska E., Art. 33 [w:] Ustawa o finansach publicznych. Komentarz, red. Mikos – Sitek A., Buchalski R., Legalis 2. Chodkowska E., Art. 34 [w:] Ustawa o finansach publicznych. Komentarz, red. Mikos – Sitek A., Buchalski R., Legalis 3. Chojna-Duch E., Podstawy finansów publicznych i prawa finansowego, Warszawa 2011, s.132 4. Ciąglewicz – Miśta A., Talik A., Jawność i przejrzystość finansów publicznych, [w:] Finanse publiczne. Praktyka stosowania nowej ustawy o finansach publicznych i aktów wykonawczych, red. Lachiewicz W., Warszawa 2010 5. Gliniecka J., Przejrzystość i jawność jako reguły gospodarowania publicznymi środkami pieniężnymi, Gdańskie Studia Prawnicze. Tom XXXIII, Gdańsk 2015 6. http://di.com.pl/diagnoza-swiadomosci-prawnej-polakow-2016-54682 7. http://www.rti-rating.org/country-data/scoring/?country_name=Poland 8. https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-jawnosci-i-przejrzystosci-finansowpublicznych.html 9. Khagram S., de Renzio P., Fung A, Overview and Synthesis: The Political Economy of Fiscal Transparency, Participation, and Accountability around the World, https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/07/openbudgets_chapter.pdf

Klasyfikacja zgodna z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 549/2013 z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych w Unii Europejskiej.

38

109

10. Kosikowski C., Naprawa finansów publicznych w Polsce (Przyczyny, metodologia, kierunki i propozycje), Białystok 2011 11. Malinowska – Misiąg E., Art. 34 [w:] Ustawa o finansach publicznych, Ustawa o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Komentarz, red.

Misiąg W., Warszawa 2017 12. Malinowska – Misiąg E., Jawność i przejrzystość finansów publicznych, Warszawa 2016 13. Malinowska – Misiąg E., Misiąg W., Finanse publiczne w Polsce, Warszawa 2014 14. Mierzwa A., Art. 34 [w:] Ustawa o finansach publicznych. Komentarz. red. Smoleń P., Warszawa 2014, Legalis, 15. Misiąg W, Niedzielski A., Jawność i przejrzystość finansów publicznych w Polsce w świetle standardów Międzynarodowego Fundusz Walutowego [w:] Zeszyty Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową nr 29, Warszawa 2001 16. NIK, Informacja o wynikach kontroli. Zapewnienie jawności i przejrzystości finansów publicznych przez system sprawozdawczości finansowej, nr ewid.

89/2016/P/15/015/KBF 17. Tomalak M., System sprawozdawczości finansowej, ,,Kontrola Państowa” nr 1 specjalny/wrzesień/2017 18. Witalec W., Art. 34 [w:] Ustawa o finansach publicznych, Komentarz dla jednostek samorządowych red. Walczak W., Warszawa 2017, Legalis

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH 1. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95) 2. Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 listopada 1990 r. Regulamin Senatu 3. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej 4. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483) 5. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. 1998 nr 91 poz.

578) 6. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. 1998 nr 91 poz.

576) 110

7. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009 nr 157 poz.

1240) 8. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 549/2013 z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych w Unii Europejskiej WYKAZ ORZECZEŃ 1. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie II SAB/Kr 85/15. LEX nr 1468038 2. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie II SAB/Kr 94/1415 LEX nr 1788085

SUMMARY The principle of openness of public finances’ management is achieved by forms pointed out by legislator in art. 34 of The Public Finance Act. Openness and transparency of data involving public finances’ management both on local and central government level is essential in creation of civil society and legal awareness of citizens. The practice of public authorities isn’t fully fulfilling the principle of openness. Moreover, some legal norms, for example qualification of budget’s expenses is preventing full openness and transparency.

Those are among others reasons, that Poland is located at place 64 of 111 in Global Right to Information Rating.

Słowa kluczowe: civil society; legal awareness; public finances; principle of openess

111

Marek Mierzwa Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej marmierz996@gmail.com

Inicjatywa lokalna jako forma aktywności obywateli na rzecz społeczności lokalnej, na przykładzie miasta Lublin.

Streszczenie: Celem niniejszego tekstu jest omówienie instytucji inicjatywy lokalnej funkcjonującej w polskim systemie prawnym. Po krótkim wprowadzeniu przedstawiona zostanie podstawa prawna umożliwiająca zawieranie umów między mieszkańcami jednostki samorządu terytorialnego i organami wykonawczymi oraz realizację zadań publicznych w ramach inicjatywy lokalnej. Następnie zostaną zaprezentowane dane statystyczne dotyczące omawianej instytucji oraz przyczyny jej niewielkiej popularności. Miasto Lublin posłuży jako przykład do przybliżenia regulacji z zakresu prawa miejscowego związanych z inicjatywą lokalną.

Słowa kluczowe: inicjatywa lokalna, Lublin, samorząd terytorialny, społeczeństwo obywatelskie,

1.

Wstęp Społeczność lokalna to zbiorowość zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo

niewielkie terytorium, w której występują silne więzi wynikające ze wspólnych interesów i potrzeb, a także z poczucia zakorzenienia i przynależności do zamieszkiwanego miejsca1.

Najczęstszą formą organizowania się społeczności lokalnych jest samorząd, który można zdefiniować jako prawo i rzeczywistą zdolność wspólnot lokalnych do regulowania i zarządzania, w ramach prawa, na ich własną odpowiedzialność i na rzecz ich ludności, istotną częścią spraw publicznych2.

Efektywność działań w obrębie poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego zależy w dużej mierze od stopnia zaangażowania ich mieszkańców. W związku z tym w polskim systemie prawnym funkcjonuje szereg instytucji, które mają na celu aktywizację lokalnych społeczności i umożliwienie im podejmowania współodpowiedzialności za rozwój

1 2

Zob. L. Gilejko, Funkcje społeczności lokalnych i szanse ich realizacji, „Rocznik Żyrardowski”, 2002, nr 1.

Art. 3 pkt 1 i 2 Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego, (DzU z 1994 roku, nr 124, poz. 607).

112

gminy, powiatu czy województwa. Można zaliczyć do nich m.in.: referenda lokalne, budżet obywatelski, młodzieżowe rady miasta, czy inicjatywę lokalną3.

Inicjatywa lokalna, w uproszczeniu, polega na zawieraniu umów z własnej inicjatywy przez mieszkańców z organami wykonawczymi jednostek samorządu terytorialnego w celu wspólnego realizowania niektórych zadań publicznych. Instytucja ta, jako forma prawna dla realizacji jednorazowych i krótkookresowych przedsięwzięć lokalnych działaczy, miała w istotny sposób przyczynić się do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Jednak ponad osiem lat jej funkcjonowania pokazuje, iż w rzeczywistości jest ona rzadko wykorzystywana.

Wynika to przede wszystkim z braku świadomości mieszkańców JST dotyczącej jej funkcjonowania oraz zdystansowanej, a nierzadko wręcz niechętnej postawy lokalnych władz.

Celem artykułu jest przybliżenie podstaw prawnych funkcjonowania inicjatywy lokalnej oraz jej zastosowania w praktyce. Miasto Lublin posłuży jako przykład do przedstawienia regulacji z zakresu prawa miejscowego związanych z inicjatywą lokalną oraz przyczyn jej niewielkiej popularności.

2. Podstawa prawna Instytucja inicjatywy lokalnej została wprowadzona do polskiego porządku prawnego 12 marca 2010 r., nowelizacją ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2004 r.4 (dalej jako u.d.p.p.w.), gdzie został jej poświęcony rozdział 2a (art. 19b – 19h). Zgodnie z art. 2 pkt 4 u.d.p.p.w. inicjatywa lokalna to forma współpracy jednostek samorządu terytorialnego z ich mieszkańcami, w celu wspólnego realizowania zadania publicznego na rzecz społeczności lokalnej.

Z uzasadnienia projektu ustawy wynika, że inicjatywa lokalna ma „służyć pobudzeniu działań obywateli w celu wspólnego rozwiązywania ważnych spraw społeczności lokalnych”.

Twórcy projektu zauważyli, że w społecznościach lokalnych można wyróżnić grupy liderów, którzy poprzez swoją aktywność chcą poprawić warunki życia na terenie gminy lub zaspokajać bieżące potrzeby społeczności. Jednak do czasu nowelizacji ustawy nie mieli oni adekwatnej formy prawnej do prowadzenia tego typu działalności5. Przed wprowadzeniem inicjatywy lokalnej obywatele w celu realizacji swoich projektów mogli korzystać jedynie

A. Konopelko, Demokracja partycypacyjna w samorządzie lokalnym, „Samorząd terytorialny”, 2011, nr 12.

Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 roku o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw, (Dz. U. nr 28, poz. 146).

55 Uzasadnienie projektu ustawy - o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw wraz z projektami aktów wykonawczych, Druk nr 1727 z 16 lutego 2009 r.

3 4

113

z formy fundacji czy stowarzyszenia, które ze względu na trwały i sformalizowany charakter nie odpowiadały potrzebom spontanicznych przedsięwzięć. W założeniu twórców środkiem do realizacji takich jednorazowych postulatów powinna być umowa zawierana między reprezentantami danej społeczności a władzami gminy6.

Przepisy regulujące inicjatywę lokalną są sformułowane w sposób zwięzły i ogólnikowy, co wymaga odwoływania się do przepisów kodeksu cywilnego oraz pojęć z zakresu prawa administracyjnego. Zgodnie z art. 19b ust. 1. u.d.p.p.w. w ramach inicjatywy lokalnej mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego mogą bezpośrednio, bądź za pośrednictwem organizacji pozarządowych lub innych podmiotów uprawnionych do prowadzenia działalności pożytku publicznego, złożyć wniosek o realizację zadania publicznego do jednostki samorządu terytorialnego, na terenie której mają miejsce zamieszkania lub siedzibę.

Z inicjatywy lokalnej mogą skorzystać jedynie mieszkańcy danej jednostki samorządu terytorialnego, dlatego też istotne jest określenie zakresu desygnatów pojęcia „mieszkaniec” Ze względu na brak definicji legalnej, w orzecznictwie przyjęto, że „mieszkaniec” jest to członek określonej korporacji prawa publicznego, przynależący do niej na podstawie kryterium terytorialnego. W związku z tym pojęcie „mieszkańca gminy” jest utożsamiane z pojęciem „osoby stale zamieszkującej na obszarze gminy”. Miejsce zamieszkania zależne jest od zamiaru, a więc od woli konkretnej osoby, a o charakterze pobytu decydują również okoliczności wskazujące na zamiar rzeczywisty7. Oznacza to, że dana osoba faktycznie przebywa na terenie konkretnej jednostki samorządu terytorialnego i realizuje tam istotne interesy życiowe, np. pracuje, posyła dzieci do szkoły, spędza czas wolny. Nie jest tutaj istotne zameldowanie, które jest jedynie czynnością ewidencyjną8.

Mimo iż pierwotnie instytucję inicjatywy lokalnej przewidziano wyłącznie na szczeblu gminy, gdzie więzi między jednostką samorządu terytorialnego a mieszkańcami są najmocniejsze, to w obecnej formie znajduje ona zastosowanie również na szczeblu powiatu i województwa9. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie aby z inicjatywy lokalnej skorzystał mieszkaniec gminy, powiatu czy województwa w odpowiednich jednostkach.

6

Ibidem.

Wyrok WSA w Opolu z dnia 13 czerwca 2006 roku, II SA/Op 213/06, LEX nr 475242.

8 Wyrok NSA z dnia 11 kwietnia 2003 roku, II OSK 530/13, Legalis nr 762669.

9 Uzasadnienie projektu u.d.p.p.w.

7

114

Projekty realizowane w ramach inicjatywy lokalnej muszą mieścić się w zakresie zadań publicznych wymienionych w art. 4 ust. 1 u.d.p.p.w., które zostały dodatkowo ograniczone przez art. 19b ust.1 u.d.p.p.w. Przedmiotem inicjatywy lokalnej może być zatem: działalność wspomagająca rozwój wspólnot i społeczności lokalnych; działalność charytatywna; podtrzymywanie i upowszechnianie tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwój świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej; działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego; kultura, sztuka, ochrona dóbr kultury i dziedzictwa narodowego; promocja i organizacja wolontariatu; nauka, szkolnictwo wyższe, edukacja, oświata i wychowanie; wspieranie i upowszechnianie kultury fizycznej; turystyka i krajoznawstwo; ekologia i ochrona zwierząt oraz ochrona dziedzictwa przyrodniczego; porządek i bezpieczeństwo publiczne.

Realizacja inicjatywy następuje na wniosek uprawnionego, składany bezpośrednio lub za pośrednictwem organizacji pozarządowych, wyznaniowych osób prawnych i innych wyznaniowych jednostek organizacyjnych, stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego, spółdzielni socjalnych oraz spółek akcyjnych i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz klubów sportowych będących spółkami, które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników10.

Wniosek o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej, zgodnie z art.

19b

ust.

2

u.d.p.p.w.

stanowi

wniosek

w

rozumieniu

Kodeksu

postępowania

administracyjnego. Ma to istotne znaczenie w odniesieniu do budzącego wątpliwości w praktyce art. 19c ust. 1 u.d.p.p.w. zgodnie z którym organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego określa tryb i szczegółowe kryteria oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej. Patrząc przez pryzmat art. 19 b ust. 2 u.d.p.p.w. należy podkreślić, iż organ stanowiący JST nie jest uprawniony do stanowienia o treści wniosku, ani wymaganych załącznikach do wniosku. Nie sposób bowiem uznać, aby w ramach kompetencji do określenia trybu, w jakim następuje ocena wniosku, możliwe było uzupełnienie przepisów ustawowych o wymagania, dotyczące treści samego wniosku, w szczególności w sytuacji, gdy ustawodawca wyraźnie odsyła w tym zakresie do regulacji k.p.a. Ustawodawca w przepisie art. 19b ust. 2 u.d.p.p.w. przesądził bowiem, że wniosek o realizację zadania publicznego jest wnioskiem w rozumieniu k.p.a. Przepisy regulujące procedurę administracyjną nie zawierają natomiast żadnych szczególnych wymagań 10

Art. 3 ust. 3 u.d.p.p.w.

115

dotyczących składników wniosku. Wniosek należy więc traktować niezwykle szeroko.

Oznacza to, że rada gminy nie ma prawa doprecyzowywać elementów wniosku11.

Traktowanie wniosku z art. 19b u.d.p.p.w. jako wniosku w rozumieniu k.p.a pociąga za sobą również inne konsekwencje. Rozpatrzenie wniosku powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki, nie później niż w ciągu miesiąca, a w sytuacji niemożności zachowania tego terminu wnioskodawca powinien zostać zawiadomiony o czynnościach podjętych w celu rozpatrzenia wniosku oraz o przewidywanym terminie jego załatwienia12.W przypadku negatywnego rozpatrzenia wniosku należy doręczyć zawiadomienie zawierające uzasadnienie faktyczne i prawne podjętej decyzji13. Jeżeli wniosek nie został rozpatrzony w wymaganym terminie lub gdy wnioskodawca jest niezadowolony z decyzji, może skorzystać z prawa do wniesienia skargi na podstawie art. 246 k.p.a.

Oceny wniosku dokonuje organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego.

Bierze on pod uwagę szczegółowe kryteria oceny wniosku określone w uchwale oraz jego celowość z punktu widzenia potrzeb społeczności lokalnej. Brak ważnej uchwały w sprawie trybu i szczegółowych kryteriów oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej uniemożliwia dokonanie oceny wniosku zgodnie z prawem.

W konsekwencji organ wykonawczy JST nie ma podstaw do podpisania z wnioskodawcą umowy o wykonanie inicjatywy lokalnej nawet jeśli z wniosku jednoznacznie wynika, że jest ona korzystna dla lokalnej społeczności14. W takiej sytuacji organ wykonawczy powinien niezwłocznie wystąpić do przewodniczącego rady lub sejmiku z wnioskiem o zwołanie sesji celem podjęcia tej uchwały lub z wnioskiem o wprowadzenie do porządku obrad najbliższej sesji projektu tej uchwały15.

Po uwzględnieniu wniosku organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego zawiera na czas określony umowę o wykonanie inicjatywy lokalnej z wnioskodawcą16. Strony umowy określają zakres swoich zobowiązań w ramach realizacji projektu, harmonogram, kosztorys prac17. Wkład wnioskodawcy w realizację podjętej inicjatywy może polegać na Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Lubelskiego z dnia 5 maja 2015 roku, PN-II.4131.259.2015.

Art. 244. § 1 k.p.a. w związku z art. 237 § 1 k.p.a.

13 Art. 247 k.p.a. w związku z art. 238 § 1 k.p.a.

14 A. Olejniczak, Inicjatywa lokalna, Legalis 2018.

15 W trybie, o którym mowa odpowiednio w art. 20 ust. 3 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2018 r. poz. 994 ze zm.), w art. 15 ust. 7 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2018 r. poz. 995 ze zm.) lub w art. 21 ust. 7 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2018 r. poz. 913 ze zm.).

16 Art. 19d u.d.p.p.w 17 Art. 19e u.d.p.p.w.

11 12

116

świadczeniach pieniężnych, rzeczowych lub pracy społecznej. Natomiast w przypadku JST zobowiązania te mają zwykle charakter rzeczowy, organizacyjny bądź finansowy18. Wsparcia w postaci użyczenia na czas trwania umowy rzeczy niezbędnych do wykonania inicjatywy nie należy mylić z wnioskiem o dotację na realizację zadania publicznego do jednostki samorządu terytorialnego19.

Skutki niewywiązywania się z umowy mogą być określone w dwojaki sposób – postanowieniami umowy lub poprzez zastosowanie przepisów kodeksu cywilnego, do którego odsyła art. 19h u.d.p.p.w20. Zgodnie z kodeksem cywilnym, jeśli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, wg swojego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić.

3. Inicjatywa lokalna w praktyce Inicjatywa lokalna miała stanowić pomocne narzędzie dla realizacji inicjatyw podejmowanych przez działaczy na rzecz lokalnych społeczności. Jednak patrząc z perspektywy ponad ośmiu lat funkcjonowania tej instytucji należy stwierdzić, że jej wykorzystanie jest znikome i nie stanowi ona efektywnej formy aktywizacji obywateli. Jest ona nieznana dla obywateli, a samorządy podchodzą do niej z dystansem, nierzadko utożsamiając ją błędnie z budżetem obywatelskim.

Precyzyjne dane statystyczne dotyczące inicjatywy społecznej są opracowywane przez ministerstwo pracy i polityki społecznej w sprawozdaniach z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Z badań Departamentu Pożytku Publicznego na rok 2010 wynika, że tylko 128 urzędów administracji samorządowej prowadziło współpracę z mieszkańcami w ramach inicjatywy lokalnej, co stanowiło to zaledwie 5.12 % ogółu. W 2011 roku liczba ta zmalała do 122 urzędów. W tym samym roku 591 urzędów wskazało, że organ stanowiący jednostek samorządu terytorialnego określił tryb

M. Serowaniec, Inicjatywa lokalna jako instrument partycypacji obywateli w podejmowaniu rozstrzygnięć na poziomie lokalnym [w] W. Skrzydło, W. Szapował, K. Eckardt, P. Steciuk (red.), Prawo naszych sąsiadów, Konstytucyjne podstawy budowania i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce i na Ukrainie – dobre praktyki, Rzeszów - Przemyśl 2013, s. 252-264.

19 Ibidem.

20 A. Olejniczak, Odpowiedzialność jednostki samorządu terytorialnego za niewykonanie zobowiązań zawartych w umowie w sprawie inicjatywy lokalnej, Legalis 2018.

18

117

i szczegółowe kryteria oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej21.

W 2010 r., w trybie inicjatywy ludowej do urzędów administracji samorządowej wpłynęło 858 wniosków oraz 622 umowy, w 2011 r. było ich około 30 % mniej. Najczęściej dotyczyły one działalności w sferze kultury fizycznej i turystyki, edukacji, oświaty i wychowania, działań wspomagających rozwój wspólnot i społeczności lokalnych oraz działań na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych, języka regionalnego a także kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego22.

W 2013 r. 6,4 % ogółu organów administracji samorządowej prowadziło współpracę z mieszkańcami, organizacjami pozarządowymi i innymi uprawnionymi podmiotami w oparciu o inicjatywę lokalną. Zostały złożone 734 wnioski, podpisano 501 umów.

Szacunkowa wartość środków przekazanych na realizację inicjatyw lokalnych w 2013 r. wyniosła 20 229 604 zł. 55,8 % urzędów administracji samorządowej podpisało przynajmniej jedną umowę dotyczącą działalności w sferze kultury fizycznej i turystyki, 42,8 % działań wspomagających rozwój wspólnot i społeczności lokalnych w szczególności budowę, rozbudowę lub remont dróg kanalizacji, sieci wodociągowe budynków oraz obiektów architektury stanowiących własność JST (42,8%), natomiast w zakresie oświaty 18,8 %23.

W 2014 r. 160 jednostek samorządu terytorialnego (tj. 6%) prowadziło współpracę z mieszkańcami, organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego w ramach inicjatywy lokalnej. W 2015 r. było to 130 jednostek samorządu terytorialnego (tj. 5%). W ramach inicjatywy lokalnej w 2014 r. zostało złożonych 1189 wniosków, a w 2015 r. 1274 wnioski. Tym samym w porównaniu do 2013 r., w którym złożono 734 wnioski, nastąpił prawie dwukrotny wzrost. Nastąpił również wzrost liczby podpisanych umów odpowiednio 501 w 2013 r. 781 w 2014 r. i 845 umów w 2015 r. oraz łączna szacunkowa wartość inicjatyw lokalnych. W 2013 r. wyniosła ona 20 229 604 zł, w 2014 r. 21 428 782 zł, w 2015 r. było to natomiast 26 013 158 zł. Z powyższych danych wynika, że w 2015 r. zmniejszyła się liczba jednostek samorządu terytorialnego w których prowadzono współpracę w ramach inicjatywy lokalnej. Jednocześnie zwiększyła się liczba

Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie za lata 2010 i 2011.

22 Ibidem.

23 Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie za lata 2012 i 2013.

21

118

składanych wniosków i zawieranych umów. Rozpowszechnienie inicjatywy lokalnej w danej jednostce JST powoduje zatem jej szersze wykorzystanie przez mieszkańców24.

Analizując dane statystyczne dotyczące wykorzystania inicjatywy lokalnej warto również przedstawić odsetek jednostek samorządu terytorialnego współpracujących z mieszkańcami w ramach omawianej instytucji na poszczególnych szczeblach. Z badań przeprowadzonych w 2015 r. wynika, że około 3% wszystkich starostw powiatowych korzysta z inicjatywy lokalnej. Jeżeli chodzi o urzędy gminy oraz urzędy miasta, które nie jest miastem na prawach powiatu odsetek ten wynosi 5%. W tej statystyce najbardziej wyróżniają się miasta na prawach powiatu – około 29% z nich realizuje zadania publiczne przy pomocy inicjatywy lokalnej25.

Odnosząc się do przedstawionych wyników badań należy stwierdzić, że inicjatywa lokalna paradoksalnie jest najmniej rozpowszechniona w małych gminach, mimo iż to właśnie głównie z myślą o nich została wprowadzona do polskiego porządku prawnego.

Wynika to przede wszystkim z niewiedzy, która nierzadko powoduje również mylne utożsamianie inicjatywy ludowej oraz budżetu obywatelskiego. Jako przykład można tutaj podać gminę Boguchwała, w której w 2013 r. zgłoszono 52 wnioski o inicjatywę lokalną, a później okazało się, że należało je zakwalifikować jako propozycje w ramach budżetu obywatelskiego. Jedynie 4 wnioski zostały prawidłowo złożone w trybie inicjatywy lokalnej26.

Sporym utrudnieniem dla efektywnego korzystania z inicjatywy lokalnej jest również brak uchwał w wielu jednostkach samorządu terytorialnego, określających tryb i kryteria oceny wniosków w sprawie inicjatyw lokalnych. Jak już wcześniej wspomniano, w takiej sytuacji organ stanowiący nie może zawrzeć zgodnie z prawem umowy z mieszkańcem danej jednostki w ramach inicjatywy lokalnej. Znaczna cześć podjętych uchwał jest wadliwa i wymaga stwierdzenia nieważności ze względu na zbyt daleko sięgające regulowanie treści wniosków27.

Nowa forma prawna umożliwiająca współudział mieszkańców w wykonywaniu zadań publicznych przez JST jest traktowana przez organy wykonawcze JST z dużym dystansem, Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie za lata 2014 i 2015.

25 Ibidem.

26 K. Mojkowski, Pięć lat inicjatywy lokalnej. Porównanie przepisów dotyczących inicjatywy lokalnej z praktyką ich stosowania w latach 2010-2014., Warszawa 2016.

27 Przykład: Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Dolnośląskiego z dnia 5 sierpnia 2015 r., NK N.4131.64.6.2015.JB 24

119

a nawet niechęcią. Wynika to z jednej strony z lakoniczności przepisów regulujących instytucję inicjatywy lokalnej, a z drugiej strony z krótkim okresem funkcjonowania samorządów terytorialnych w Polsce, który odrodził się po 1989 r. Tworzenie mechanizmów współpracy obywateli z władzami lokalnymi, charakterystyczne dla społeczeństwa obywatelskiego jest procesem długotrwałym. Wymaga zmian nie tylko w systemie prawnym, ale także w świadomości społecznej i poczuciu współodpowiedzialności za rozwój otaczającej rzeczywistości.

4. Inicjatywa lokalna w Lublinie Chcąc prześledzić funkcjonowanie inicjatywy lokalnej w praktyce warto sięgnąć po przykład jednostki samorządu terytorialnego, która współpracuje w mieszkańcami przy jej wykorzystaniu. Dla celów niniejszego opracowania jako przykład posłuży Lublin. Jest to stolica województwa lubelskiego, miasto na prawach powiatu liczące około 335 tyś mieszkańców. Biorąc pod uwagę te dane zalicza się ono do grona 29% miast na prawach powiatu realizują zadania publiczne korzystając z inicjatywy lokalnej.

Zgodnie z art. 19c ust. 1 u.d.p.p.w. organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego określa tryb i szczegółowe kryteria oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej. W celu realizacji tego zadania, Rada Miasta Lublin podjęła 4 września 2014 r. uchwałę nr 156/XLIII/2014 w sprawie określenia trybu i szczegółowych kryteriów oceny wniosków o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej (dalej: uchwała). Uchwała ta, wraz ze zmianami dokonanymi 25 września 2014 roku uchwałą nr 1170/XLIV/2014 stanowi podstawę prawną przeprowadzenia inicjatywy lokalnej w mieście Lublin28.

Inicjatywa lokalna w świetle przytoczonego wyżej aktu prawa miejscowego zdefiniowana została jako forma współpracy miasta z jego mieszkańcami w celu wspólnego realizowania zadania publicznego na rzecz społeczności miasta. Podejmowanie inicjatyw lokalnych ponadto ma służyć realizacji przedsięwzięć zmierzających do zaspokajania zbiorowych potrzeb mieszkańców oraz przyczyniać się do poprawy warunków ich życia.

Do obszarów, których może dotyczyć inicjatywa lokalna w Lublinie należy zaliczyć działalność wspomagającą rozwój wspólnot i społeczności lokalnych, w szczególności budowy, rozbudowy lub remontów dróg, kanalizacji, sieci wodociągowej, budynków oraz 28

https://lublin.eu/gfx/lublin/userfiles/_users/jmaterna/inicjatywa_lokalna/czym_jest_inicj._lok/czym_jest_inicjat ywa_lokalna/uchwala_inicjatywa_tekst_jednolity_1.pdf (dostęp: 27.07.2018 r.)

120

obiektów architektury pod warunkiem, że obiekty te są własnością Miasta Lublin, działalność charytatywną, podtrzymywanie i upowszechnianie tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwój świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej, działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego, działalność na rzecz kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego, promocji i organizacji wolontariatu, edukacji, oświaty i wychowania, w tym nauki i szkolnictwa wyższego, działalność w sferze kultury fizycznej i turystyki, w tym wspieranie i upowszechnianie kultury fizycznej oraz turystyki i krajoznawstwa, ochrony przyrody, w tym zieleni w miastach i wsiach, a także ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego a ponadto

działalność

dotycząca

porządku

i

bezpieczeństwa

publicznego 29.

Zakres

przedmiotowy inicjatywy lokalnej w Lublinie niewątpliwie zbliżony jest do katalogu zadań własnych gminy zawartego w art. 7 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym30.

Zgodnie z przepisami uchwały, przed złożeniem wniosku istnieje możliwość skonsultowania jego treści pod względem wymogów formalnych z pracownikami Kancelarii Prezydenta. Wzór wniosku o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej jest ogólnodostępny na stronie internetowej miasta Lublin. Wnioskodawcy muszą przygotować m.in. opis zadania zawierający w szczególności nazwę, opis celu, zakres, lokalizację inicjatywy wraz ze wskazaniem wnioskowanego terminu realizacji. Podmioty składające wniosek muszą ponadto dokonać oszacowania kosztów realizacji inicjatywy.

Każdy koszt powinien być wyszczególniony, a jego wysokość podzielona na wysokość wkładu budżetu Miasta Lublin oraz wkładu finansowego wnioskodawcy. Dopuszczona została możliwość wkładu rzeczowego oraz wkładu pracy społecznej wnioskodawcy w realizowaną inicjatywę. Wkład własny w realizację projektu, czy to w postaci wkładu pieniężnego, rzeczowego czy wkładu pracy stanowi element charakterystyczny omawianej instytucji. W przypadku wkładów rzeczowych oraz wkładów pracy dokonuje się ich wyceny, a następnie zamieszcza w kosztorysie jednocześnie dokonując ich opisu. W przypadku opisu wkładu pracy społecznej wnioskodawców należy zadeklarować łączną ilość osób, które będą zaangażowane we wkład pracy przy realizacji zadania jak i zadeklarować sumę godzin, które przepracują wszystkie zaangażowane osoby w ramach inicjatywy. Ponadto, we wniosku musi znaleźć się szacunkowe wyliczenie kosztów eksploatacji oraz opis stanu przygotowania lub

29

https://lublin.eu/mieszkancy/partycypacja/inicjatywa-lokalna/czym-jest-inicjatywa-lokalna-materialyinformacyjne/ (dostęp: 27.07.2018 r.).

30 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990 Nr 16, poz. 95 t.j. Dz.U. z 2018 r. poz.

994).

121

realizacji zadania. Jednym z najważniejszych elementów wniosku o realizację zadania publicznego w ramach inicjatywy lokalnej jest część przeznaczona na opis znaczenia wnioskowanego zadania dla społeczności lokalnej. Wnioskodawca liczący na pozytywne rozpatrzenie jego wniosku powinien zwrócić szczególną uwagę na to do kogo adresowane jest zadanie, na wpływ tego zadania na społeczność lokalną czy liczbę osób, które z realizacji inicjatywy skorzystają. Wypełniony wniosek należy złożyć osobiście w Biurach Obsługi Mieszkańców Urzędu Miasta Lublin.

W celu oceny wniosków, Prezydent Miasta Lublin może powołać specjalny zespół, w skład którego wchodzą obecnie przedstawiciele Kancelarii Prezydenta Miasta, Wydziału Sportu i Turystyki, Wydziału Bezpieczeństwa Mieszkańców i Zarządzania Kryzysowego, Wydziału Informatyki i Telekomunikacji, Wydziału Oświaty i Wychowania, Wydziału Ochrony Środowiska, Wydziału Gospodarki Komunalnej, Wydziału Kultury, Wydziału Inwestycji i Remontów, Zarządu Dróg i Mostów, Zarządu Nieruchomości Komunalnych, Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie, Miejskiego Ośrodka Sporu i Rekreacji oraz Lubelskiego Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej Ponadto Prezydent może zwrócić się o opinię właściwej ze względu na realizację zadania Rady Dzielnicy oraz właściwego ze względu na przedmiot wniosku ciała doradczego.

Zespół ds. oceny wniosków w ramach inicjatywy lokalnej ocenia otrzymany wniosek poprzez przyznanie określonej ilości punktów w sześciu wyszczególnionych kryteriach.

Oceniana jest celowość realizacji zadania publicznego ze względu na potrzeby mieszkańców miasta, forma udziału mieszkańców w realizacji zadania, w tym wielkość wnoszonego wkładu własnego przez wnioskodawców, stopień zaangażowania środków budżetu miasta w realizację zadania (im mniejszy jest procent zaangażowania środków z budżetu miasta, tym więcej punktów otrzymuje wniosek), spójność wnioskowanego zadania z zadaniami własnymi, polityką i dokumentami strategicznymi Miasta, koszt utrzymania wnioskowanego zadania po jego realizacji oraz trwałość zadania. Zgodnie z §6 uchwały ostatecznego wyboru złożonych wniosków w ramach inicjatywy lokalnej dokonuje Prezydent Miasta Lublin.

Wniosek powinien zostać oceniony w terminie nie dłuższym niż 30 dni. Jeżeli zostanie rozpatrzony pozytywnie, następuje zawarcie umowy między miastem Lublin a mieszkańcami.

Jak mówi Krzysztof Żuk, Prezydent Miasta Lublin „Inicjatywa Lokalna to kolejny przykład włączania mieszkańców w procesy współdecydowania o naszym mieście.

Mechanizm ten jest szczególnie cenny dlatego, że realizacja zadań związana jest ze współudziałem mieszkańców, często także finansowym. Podejmując decyzję o realizacji 122

projektów staramy się, aby były one różnorodne tematycznie oraz równomiernie rozłożone w całym mieście”31. Pierwsza edycja Inicjatywy Lubelskiej odbyła się w 2016 roku, a skutkowała przystąpieniem do realizacji 10 zadań. Suma wkładu finansowego mieszkańców wyniosła 37 708 zł, średnio poniżej 4 000 zł na jeden projekt 32. W 2017 r., z 17 zgłoszonych projektów podjęto się realizacji 11, wśród których znajduje się m.in. budowa skweru, budowa ulic czy utworzenie parków rekreacji i wypoczynku.

Uchwała budżetowa Miasta Lublin na 2018 r. przewiduje kwotę 5.000.000 zł na realizację zadań publicznych w ramach inicjatywy lokalnej, w tym 3.902.125 zł na zadania niezrealizowane w roku 2017. Warto zaznaczyć, iż lubelska inicjatywa lokalna nie jedynym sposobem partycypacji mieszkańców w gospodarowanie budżetem miejskim. W Lublinie z dużymi sukcesami działa bowiem budżet obywatelski, na którego najnowszą, V edycję zostało przeznaczone 15.000.000 zł. Cieszy się on również zdecydowanie większą popularnością wśród mieszkańców Miasta Lublin niż inicjatywa lokalna, o czym świadczy fakt, iż w V edycji budżetu obywatelskiego zgłoszono 223 projekty, z czego 165 zostało ocenionych pozytywnie. Przyczyn takiej różnicy w zainteresowaniu mieszkańców można upatrywać w wielu czynnikach. Zdaniem autora wynika ona przede wszystkim ze świadomości obywatelskiej mieszkańców Lublina, która kształtowana jest przede wszystkim przez wszechobecne reklamy budżetu obywatelskiego przy braku powszechnej wiedzy o inicjatywie lokalnej. Sama specyfika obu tych instytucji również nie przemawia na korzyść inicjatywy lokalnej. Wnioskodawca zobowiązuje się w niej do świadczenia pracy społecznej, świadczenia pieniężnego lub rzeczowego w przeciwieństwie do budżetu obywatelskiego, gdzie cała praca wnioskodawcy sprowadza się do złożenia odpowiedniego wniosku.

5. Podsumowanie Krótki okres funkcjonowania samorządu terytorialnego w Polsce determinuje konieczność podejmowania działań na rzecz aktywizacji obywateli i umożliwiania im realizacji zadań na rzecz lokalnych społeczności. Istotną rolę w tym procesie miała odegrać inicjatywa lokalna. Z formalnego punktu widzenia ze stosowania inicjatywy lokalnej wynika wiele korzyści. Wśród nich można wymienić chociażby: redukcję kosztów wykonania danego zadania publicznego w wyniku współdziałania w jego realizacji mieszkańców, większa dbałość mieszkańców o efekty ich pracy niż w przypadku rzeczy powstałych bez ich udziału, 31

https://lublin.eu/mieszkancy/partycypacja/aktualnosci/11-projektow-w-inicjatywie-lokalnej,141,471,1.html (dostęp: 27.07.2018 r.).

32 http://gazeta.jawnylublin.pl/inicjatywy-lokalne-lublinie/ (dostęp: 27.07.2018 r.).

123

wydatkowanie środków publicznych na zadania istotne z punktu widzenia lokalnej społeczności33.

Jednak jak pokazuje praktyka, inicjatywa lokalna jest wykorzystywana w znikomym stopniu. Zmniejsza się liczba jednostek samorządu terytorialnego które z niej korzystają.

Jedynie te jednostki w których inicjatywa lokalna została właściwie rozpropagowana można zaobserwować wzrost liczby wniosków i umów zawieranych w jej ramach. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest kilka. Przede wszystkim instytucja ta jest nieznana dla obywateli, zaś samorządy z reguły nie podejmują działań żeby to zmienić. Brakuje również aktów prawa miejscowego, bez których organy wykonawcze JST nie mogą zawierać umów z obywatelami w ramach inicjatywy lokalnej.

Jako, że inicjatywa lokalna jest z założenia rozwiązaniem dobrym i pożądanym, należy postulować jej popularyzację zarówno wśród obywateli jak i przedstawicieli władzy lokalnej. Warto organizować szkolenia, wydawać broszury informacyjne oraz zachęcać lokalnych liderów do podejmowania aktywności. Takie działania są co prawda podejmowane, ale ich skala jest zbyt mała, żeby odwrócić ten niekorzystny trend. Należy również egzekwować podejmowanie uchwał przez poszczególne jednostki samorządu terytorialnego w zakresie trybu i warunków oceny wniosku składanego w ramach inicjatywy lokalnej.

Dobrym rozwiązaniem byłoby również wydzielenie w budżecie poszczególnych jednostek odpowiedniej puli środków, które przeznaczone byłyby na realizację zadań w trybie rozdziału 2a u.d.p.p.w.

Inicjatywa lokalna to najwyższy stopień włączenia mieszkańców w życie społeczne, który jest w stanie zapewnić im poczucie sprawstwa i podmiotowości oraz może być sposobem na budzenie w społeczności poczucia współodpowiedzialności za swoje otoczenie.

Przy wzroście popularności stanowi również szansę na włączenie mieszkańców w realizację strategicznych kierunków rozwoju samorządu34. To czy tak się stanie zależy nie tylko od ustawodawcy, czy władz lokalnych, ale przede wszystkim od świadomych i aktywnych obywateli, zaangażowanych w rozwój swojego regionu.

33 34

A. Olejniczak, Inicjatywa lokalna, Legalis 2018.

E. Chromniak [w] Samorząd z inicjatywą lokalną, Kraków 2013.

124

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH: Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, (Dz.U. z 2017 r. poz. 1257) Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, (Dz.U. z 2018 r. poz. 1025) Europejska Karta Samorządu Lokalnego, sporządzona w Strasburgu dnia 15 października 1985 r. (DzU z 1994 roku, nr 124, poz. 607) Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. 1990 Nr 16, poz. 95 t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 994) Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2018 r. poz. 995) Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2018 r. poz. 913) Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz.U. z 2018 r. poz. 450) Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 roku o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw, (Dz. U. nr 28, poz. 146) Uzasadnienie projektu ustawy - o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw wraz z projektami aktów wykonawczych, Druk nr 1727 z 16 lutego 2009 r.

BBLIOGRAFIA: Konopelko

A., Demokracja

partycypacyjna

w

samorządzie lokalnym, „Samorząd

terytorialny”, 2011, nr 12 Gilejko L., Funkcje społeczności lokalnych i szanse ich realizacji, „Rocznik Żyrardowski”, 2002, nr 1 Mojkowski K., Pięć lat inicjatywy lokalnej. Porównanie przepisów dotyczących inicjatywy lokalnej z praktyką ich stosowania w latach 2010-2014, Warszawa 2016 Olejniczak A., Inicjatywa lokalna, Legalis 2018 Serowaniec M., Inicjatywa lokalna jako instrument partycypacji obywateli w podejmowaniu rozstrzygnięć na poziomie lokalnym [w] Skrzydło W., Szapował W., Eckardt K., Steciuk P. (red.), Prawo naszych sąsiadów, Konstytucyjne podstawy budowania i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce i na Ukrainie – dobre praktyki, Rzeszów - Przemyśl 2013 Olejniczak A., Odpowiedzialność jednostki samorządu terytorialnego za niewykonanie zobowiązań zawartych w umowie w sprawie inicjatywy lokalnej, Legalis 2018

SPRAWOZDANIA: 125

Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie za lata 2010 i 2011 Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie za lata 2012 i 2013 Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie za lata 2014 i 2015 WYKAZ ORZECZEŃ: Wyrok WSA w Opolu z dnia 13 czerwca 2006 roku, II SA/Op 213/06, LEX nr 475242.

Wyrok NSA z dnia 11 kwietnia 2003 roku, II OSK 530/13, Legalis nr 762669.

WYKAZ ROZSTRZYGNIĘĆ NADZORCZYCH: Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Lubelskiego z dnia 5 maja 2015 roku,

PN-

II.4131.259.2015., (Dz.Urz.Woj.Lubel. z 2015 r. poz. 1867) Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Dolnośląskiego z dnia 5 sierpnia 2015 r., NK N.4131.64.6.2015.JB, (Dz.Urz.Woj.Doln. 2015, poz. 3413)

STRONY INTERNETOWE: https://lublin.eu/mieszkancy/partycypacja/inicjatywa-lokalna/czym-jest-inicjatywa-lokalnamaterialy-informacyjne/ (dostęp: 27.07.2018 r.). https://lublin.eu/mieszkancy/partycypacja/aktualnosci/11-projektow-w-inicjatywielokalnej,141,471,1.html (dostęp: 27.07.2018 r.). http://gazeta.jawnylublin.pl/inicjatywy-lokalne-lublinie/ (dostęp: 27.07.2018 r.).

SUMMARY The goal of this paper is to elaborate on the topic of local initiative in polish legal system. Following the short introduction, legal basis of concluding agreements between citizens of local government units and executive organs will be introduced along with legal basis of implementation of public tasks connected to local initiative. Afterwards, statistic data about local initiative and cause of it’s unpopularity will be presented. The local government legislation conserning local initiative will be shown by the example of city of Lubli

126

Kamila Michalska Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej kamilamichalska00@gmail.com

Społeczne aspekty działalności Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce

Streszczenie: Podstawowym zadaniem Rzecznika Praw Obywatelskich jest podejmowanie działań mających na celu ochronę naruszanych praw i wolności człowieka i obywatela.

W niniejszym artykule omówiono źródło wskazanej instytucji. Przedstawiono podstawowe funkcje i zadania Rzecznika oraz gwarancje jego niezależności i niezawisłości.

Scharakteryzowano wybrane prawa i wolności chronione przez niego oraz porównano je z wolnościami i prawami chronionymi przy pomocy skargi konstytucyjnej. Na zakończenie w sposób szczegółowy przybliżono niektóre działania podejmowane przez Rzecznika oraz scharakteryzowano jego działalność w aspekcie społecznym.

Słowa kluczowe: Rzecznik Praw Obywatelskich, ochrona praw człowieka, ombudsman 3. Wstęp Rzecznik Praw Obywatelskich jest państwową instytucją mającą na celu niesienie pomocy osobom, które jej potrzebują. Pomoc ta nie zawsze polega na podjęciu przez Rzecznika sprawy, jej zbadaniu i dokonaniu innych czynności. Często ogranicza się jedynie do wskazania wnioskodawcy przysługujących mu możliwości określonego działania w danej sprawie. Z roku na rok zauważalny jest wzrost liczby wniosków kierowanych do Rzecznika z prośbą o pomoc w ochronie wolności i praw jednostki. Jednocześnie, ze względu na rozwój techniki, coraz częściej wykonywane są połączenia telefoniczne do Biura Rzecznika w tym samym celu. Ze względu na rosnące zainteresowanie tą formą ochrony wolności i praw człowieka i obywatela ważnym jest zapoznanie się z podstawowymi aspektami tej instytucji oraz z jej społecznym charakterem.

Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich ma swoje źródło w szwedzkiej koncepcji stałego i niezależnego pomocnika parlamentarnego, który miał za zadanie kontrolować

127

królewskich urzędników pod względem przestrzegania przez nich praw obywatelskich 1.

Bowiem pierwszy ombudsman2 został powołany przez króla Karola XII w 1709 roku, a w następnej kolejności przez szwedzki parlament w 1809 roku3. Do lat dwudziestych XX wieku instytucja ta funkcjonowała jedynie na terenie Szwecji. Dopiero w 1919 roku urząd ten wprowadzony został w Finlandii. Doświadczenia II wojny światowej uświadomiły społeczności międzynarodowej konieczność powołania instytucji, która stałaby na straży praw i wolności obywatelskich, w konsekwencji czego w latach sześćdziesiątych XX wieku nastąpił gwałtowny rozwój tego urzędu4. Obecnie instytucja rzecznika istnieje w ponad 110 państwach położonych na różnych kontynentach. W ramach Unii Europejskiej utworzony został również ombudsman europejski5.

W Polsce instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich utworzona została w 1987 roku na mocy ustawy z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich6. Urząd ten został również uregulowany w odrębnym podrozdziale rozdziału IX, w art. 208-212, Konstytucji RP7. Umieszczenie tej instytucji w przepisach rangi konstytucyjnej znacznie umocniło jej pozycję. Rzecznik Praw Obywatelskich jest urzędem niezawisłym i niezależnym od innych instytucji państwowych, co wydaje się być niezbędne dla właściwego ukształtowania systemu ochrony praw i wolności obywateli8. Pierwszym Rzecznikiem była prof. Ewa Łętowska, obecnie funkcję tę pełni dr Adam Bodnar.

4. Funkcje i zadania Rzecznika Podstawowymi zasadami związanymi z funkcjonowaniem omawianej instytucji są zasady niezależności i niezawisłości urzędu9. Pierwsza z nich związana jest z ustrojową i funkcjonalną samodzielnością organizacyjną instytucji. Zarówno władza ustawodawcza, jak i sądownicza oraz wykonawcza nie mają wpływu na jej funkcjonowanie. Jednocześnie organ

M. Zubik, Rzecznik Praw Obywatelskich (po 20 latach istnienia urzędu), http://www.lex.pl/akt/-/akt/rzecznikpraw-obywatelskich-po-20-latach-istnienia-urzedu (dostęp: 28 lipca 2018 roku).

2 Pojęcie ombudsmana wywodzi się z języka szwedzkiego i oznacza niezależnego urzędnika, do którego, po wyczerpaniu możliwości prawnych, można się odwoływać. W języku polskim odpowiednikiem tego pojęcia jest termin rzecznika.

3 Historia Ombudsmana na świecie, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/historia-ombudsmana-na-swiecie, (dostęp: 28 lipca 2018 roku).

4 J. Świeca, Komentarz art. 1 [w:] Komentarz do Ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich.

5 Historia Ombudsmana na świecie, https://www.rpo.gov.pl/pl/content/historia-ombudsmana-na-swiecie (dostęp: 28 lipca 2018 roku).

6 Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. 2017 poz. 958 z późn.zm).

7 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. 1997 nr 78, poz. 483 z późn.zm).

8 M. Zubik, op.cit. (dostęp: 28 lipca 2018 roku).

9 zob. art. 210 Konstytucji RP. 1

128

ten nie mieści się w klasycznym schemacie trójpodziału władz10. Jedyne powiązanie z parlamentem wynika ze sposobu powoływania osoby na urząd Rzecznika oraz z funkcji kontrolnej parlamentu. Rzecznik obowiązany jest do corocznego przedkładania Sejmowi i Senatowi informacji o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania praw i wolności człowieka i obywatela11. Niezależność Rzecznika jest istotnym aspektem jego działalności, co podkreślił Trybunał Konstytucyjny w wyroku dotyczącym art. 20 ust. 2 ustawy o RPO, w którym orzekł, iż przepis ten jest niezgodny z Konstytucją „w zakresie, w jakim upoważnia Marszałka Sejmu do nadania statutu Biuru Rzecznika Praw Obywatelskich”12. Natomiast przymiot niezawisłości przejawia się w samodzielności podejmowania decyzji oraz w obiektywizmie przy wykonywaniu zadań.

Gwarancje niezależności i niezawisłości Rzecznika zostały mu przyznane już w Konstytucji. Bowiem organ ten jest organem kadencyjnym, u którego długość kadencji wynosi 5 lat (art.209 ust. 1). Ponadto ustawa zasadnicza określa zakres i sposób działalności Rzecznika (art. 208 ust. 2) oraz zapewnia mu immunitet formalny, o którego uchyleniu może zadecydować jedynie Sejm. Jednocześnie Rzecznik nie ponosi odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu (art. 198 ust. 1). Ponadto Rzecznik nie może przynależeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu (art. 209 ust. 3) oraz nie może zajmować innego stanowiska, za wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej (art. 209 ust. 2).

Podstawowa

funkcja

Rzecznika

Praw

Obywatelskich

została

określona

w art. 208 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 1 ust. 2 ustawy o RPO, które stanowią, że Rzecznik „stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innych aktach normatywnych, w tym również na straży realizacji zasady równego traktowania”. Tak szerokie określenie zakresu działalności Rzecznika w praktyce umożliwia mu interwencję w każdej sprawie. Użyte w przepisie sformułowanie „innych aktach normatywnych” należy rozumieć w taki sposób, iż szczegółowe uprawnienia Rzecznika wynikają nie tylko z ustaw, lecz także z umów międzynarodowych, rozporządzeń, aktów prawa miejscowego, czy też wewnętrznego, jak również z wszelkiego rodzaju oficjalnie publikowanych i promulgowanych tekstów

E. Żyła, Tajemnica Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka, „Monitor Prawniczy”, 2015, nr 4.

11 Art. 212 Konstytucji RP. 12 Wyrok TK z dnia 19 października 2010 roku, sygn. akt K 35/09 (Dz. U. Nr 202, poz. 1343).

10

129

regulujących w swej treści, w sposób urzędowy, funkcjonowanie Rzecznika13. Dla zakresu ochrony praw i wolności, ze strony Rzecznika, nie ma znaczenia ranga danego aktu normatywnego. Wszystkie te mieszczą się w przedstawionym zakresie. Warto tu podkreślić, iż katalog źródeł praw i wolności chronionych przez omawianą instytucję jest szerszy niż katalog przyjęty w Konstytucji RP, a odnoszący się do skargi konstytucyjnej. Bowiem skarga ta może zostać zastosowana w celu ochrony jedynie praw i wolności konstytucyjnych.

Ponadto wyłączona została możliwość ochrony skargą konstytucyjną prawa azylu oraz prawa przyznania statusu uchodźcy14.

Do wymienionych w Konstytucji RP praw i wolności chronionych przez Rzecznika zaliczyć należy przede wszystkim zasadę zaufania obywateli oraz innych podmiotów do państwa, zwana także zasadą lojalności państwa, która niejako wypływa z art. 1 Konstytucji RP. Zasada ta została omówiona w wyroku TK z dnia 14 czerwca 2000 roku, sygn. P 3/00 (OTK 2000, Nr 5, poz. 138), gdzie stwierdzono, iż opiera się ona przede wszystkim na pewności prawa. Dzięki tej cesze prawo zapewnia jednostkom bezpieczeństwo prawne, ponieważ dzięki znajomości prawa może ona w pewien sposób przewidzieć działania organów państwa oraz organizować własne. Warto tu również przytoczyć zdanie Sądu Najwyższego, który stwierdził, iż „konstytucyjna zasada lojalności państwa wobec obywatela wyraża się m.in. w takim stanowieniu i stosowaniu prawa, które pozwala obywatelowi na zachowania, które jeżeli są zgodne ze stanowiskiem organów państwa, to nie narażą go na odpowiedzialność prawną”15. Z zasadą tą związane są także zasady demokratycznego państwa prawnego oraz pewności obrotu prawnego. Do konstytucyjnego katalogu praw i wolności zalicza się także: wolność tworzenia i działania partii politycznych, wolność zrzeszania się i tworzenia związków zawodowych oraz innych organizacji, czy też wolność prasy i innych środków społecznego przekazu.

W celu realizacji swych funkcji Rzecznik przede wszystkim bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej16. Działania te podejmuje bądź z własnej inicjatywy, bądź na wniosek. Zgodnie z art. 80 Konstytucji RP z wnioskiem do Rzecznika o pomoc w ochronie naruszanych przez organy władzy publicznej praw lub wolności może wystąpić każdy.

J. Świeca, Komentarz art. 1 [w:] Komentarz do Ustawy… op.cit.

M. Zubik, op.cit.

15 Postanowienie SN z dnia 26 lipca 2007 roku, sygn. V KK 174/07 (KZS 2007, Nr 12, poz. 50).

16 Art. 1 ust. 3 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich.

13 14

130

Przepis ten określa szeroki krąg podmiotów mogących skorzystać z tego uprawnienia.

Bowiem termin „każdy” odnosi się nie tylko do „człowieka i obywatela”, lecz zakresem swym obejmuje wszystkie podmioty, które potrafią wykazać, że ich prawa lub wolności zostały naruszone17. Oznacza to, iż z wnioskiem takim mogą wystąpić nie tylko osoby fizyczne, lecz także pozostałe podmioty prawa, takie jak korporacje prawa prywatnego, czy inne osoby prawne w zakresie, w jakim istnieje możliwość odpowiedniego zastosowania do nich konstytucyjnych gwarancji podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela 18.

Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego „działalność Rzecznika Praw Obywatelskich (w sensie

podmiotowym)

obejmuje

te

podmioty

prawne,

które

korzystać

mogą

z konstytucyjnie gwarantowanych wolności i praw podstawowych”19.

W art. 80 Konstytucji RP wskazane jest, iż wniosek o pomoc może złożyć dany podmiot w odniesieniu do ochrony własnych praw lub wolności. Jednakże ustawodawca w art. 10 ustawy o RPO rozszerzył ten zakres. Zgodnie z treścią tego przepisu podmiot może zwrócić się do Rzecznika zarówno w sprawie własnej, jak i w celu ochrony interesów innych osób.

Wartością wprost wyrażoną w art. 1 ust. 2 ustawy o RPO, podlegającą ochronie przez Rzecznika, jest zasada równego traktowania. Wyróżnienie to jest konsekwencją implementacji trzech dyrektyw Unii Europejskiej: dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 roku wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz.Urz. UE L Nr 180, s.22), dyrektywy Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 roku wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczenia towarów i usług (Dz.Urz UE L Nr 373, s. 37) oraz dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/54/WE z dnia 5 lipca 2006 roku w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (Dz.Urz. UE L Nr 204, s.23). Nierówne traktowanie lub dyskryminacja stanowi przede wszystkim naruszenie konstytucyjnych praw człowieka i obywatela 20. Z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich praw i wolności naruszonych poprzez dyskryminację lub nierówne traktowanie mogą ubiegać się jedynie osoby fizyczne. Wynika to z faktu, iż kryteria

17

M. Safjan, L. Bosek, Komentarz do art. 80 [w:] Komentarz do Konstytucji RP, 2016, wydanie 1.

Wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2002 roku, sygn. III RN 133/01 (OSNAPiUS 2002, Nr 12, poz. 281).

19 Ibidem.

20 Por. art. 32-33 Konstytucji RP. 18

131

dyskryminacji, wskazane w art. 3 WPUEU21, odnoszą się tylko i wyłącznie do osób fizycznych.

W myśl art. 1 ust. 3 ustawy o RPO in fine kontrola Rzecznika nie ogranicza się jedynie do badania przypadków, w których naruszone zostało prawo, ale także, w których naruszono zasady współżycia i sprawiedliwości społecznej. Ustawodawca posłużył się w tym wypadku klauzulą generalną „zasad współżycia społecznego”. Poprzez zastosowanie takich zwrotów niedookreślonych organom stosującym prawo zostawiono luz decyzyjny, dzięki czemu system prawa staje się bardziej elastyczny. Bowiem ostateczna treść takiej klauzuli ustalana jest w procesie stosowania prawa. Ustawodawca wielokrotnie posługuje się wspomnianą klauzulą, m.in. w art. 5 k.c.22, art. 8 k.p.23, czy art. 144 § 1 i 2 k.r.o24.

Zgodnie z art. 1 ustawy o RPO Rzecznik wykonuje funkcję organu wizytującego w celu zapobieganiu torturom oraz innym okrutnym, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem. Na mocy art. 80 Konstytucji RP z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich praw lub wolności mogą wystąpić również osoby pozbawione wolności.

Jednakże ze względu na miejsce odbywania kary, jak i inne czynniki z tym związane, ich zakres dostępu do pomocy jest utrudniony25.

Rzecznik ma obowiązek zapoznania się z każdym kierowanym do niego wnioskiem.

Po takim zapoznaniu się, zgodnie z art. 11 ustawy o RPO, może on: podjąć sprawę (pkt. 1), wskazać wnioskodawcy przysługujące mu środki działania (pkt. 2), przekazać sprawę według właściwości (pkt. 3), a także nie podjąć sprawy (pkt. 4). Każdorazowo Rzecznik ma obowiązek zawiadomić wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy, o podjętej decyzji postępowania26. Wykonanie przez Rzecznika czynności wymienionych w art. 11 pkt. 2-4 faktycznie oznacza zakończenie postępowania przed tym urzędem w danej sprawie.

W przypadku podjęcia sprawy na Rzecznika nałożony jest obowiązek dokonywania danych czynności w sprawie, określonych w art. 12-17 ustawy o RPO. W przypadku podjęcia sprawy Rzecznik ma prawo wybrać sposób jej prowadzenia. Zgodnie z art. 12 ustawy o RPO może on: samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające (pkt. 1), zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów, w szczególności organów nadzoru, Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 roku o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, (Dz.U. 2016, poz. 1219).

22 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz. U. 2018, poz. 1025).

23 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy (Dz.U. 2018, poz. 917 z późn. zm.).

24 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 2018, poz. 950).

25 M. Safjan, L. Bosek, op.cit.

26 Art. 11 ustawy o RPO in fine.

21

132

prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej (pkt. 2) lub też zwrócić się do Sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy lub jej części (pkt. 3).

W przypadku samodzielnego prowadzenia postępowania wyjaśniającego Rzecznik może podejmować czynności na podstawie art. 13 ust. 1 ustawy o RPO, np. ma prawo zbadać, nawet bez uprzedzenia, każdą sprawę na miejscu (pkt. 1) czy zlecać sporządzanie ekspertyz i opinii (pkt. 4). W praktyce może także wystąpić sytuacja, gdy dostarczony materiał dowodowy będzie na tyle wyczerpujący i jednocześnie nie będzie budził wątpliwości, iż będzie pozwalał na stwierdzenie naruszenia praw i wolności bez konieczności przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. W takim przypadku Rzecznik może pominąć pierwszą fazę postępowania i skorzystać z instrumentów przewidzianych w art. 14 pkt. 2-8 ustawy o RPO. Jednakże sytuacje te mają charakter wyjątkowy. Zasadą jest korzystanie z tych środków po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego27.

Jednym

ze

środków

przysługujących

Rzecznikowi,

po

samodzielnym

przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego, jest żądanie złożenia wyjaśnień przez odpowiednie organy (art. 13 ust. 1 pkt. 2 ustawy o RPO). Uprawnienie to należ odróżnić od zwrócenia się do właściwego organu o zbadanie sprawy (art.12 pkt. 2 ustawy o RPO).

Bowiem w przypadku zwrócenia się o zbadanie danej sprawy Rzecznik powoduje wszczęcie określonej procedury przez dany organ, która powinna doprowadzić do zastosowania przez właściwy organ środków przewidzianych w przepisach prawa, w przypadku stwierdzenia naruszenia praw lub wolności. Jednocześnie zwrócenie asię o zbadanie danej sprawy należy odróżnić od możliwości przekazania przez Rzecznika sprawy według właściwości (art. 11 pkt. 3 ustawy o RPO). Albowiem w przypadku dokonywania czynności w trybie art. 12 pkt. 2 ustawy o RPO Rzecznik może wskazywać na określone kierunki, które powinny być analizowane w trakcie badania sprawy, jak również wskazywać na proobywatelską wykładnię przepisów prawa. W istocie Rzecznik zakreśla danemu organowi zakres, w jakim sprawa powinna zostać zbadana. Po dokonaniu odpowiednich czynności przez właściwy organ, Rzecznikowi przedstawiane są wyniku badania sprawy. Wówczas, jeżeli w efekcie zbadania sprawy przez właściwy organ zostały podjęte środki prawne prowadzące do usunięcia naruszenia praw lub wolności, kończy się postępowanie przed Rzecznikiem. W tej sytuacji ma on jedynie obowiązek poinformować wnioskodawcę o efektach przeprowadzonego postępowania. Jeżeli natomiast w wyniku przeprowadzonego badania nie zostały 27

J. Świeca, Komentarz art. 12 [w:] Komentarz do Ustawy… op.cit.

133

potwierdzone zarzuty wyszczególnione w skardze skierowanej do Rzecznika, wyniki badania podlegają ocenie Rzecznika. Wówczas może on stwierdzić brak naruszenia praw i wolności (art. 14 pkt. 1 ustawy o RPO), skorzystać z jednej z instytucji z art. 14 pkt. 2-8 ustawy o RPO lub też może skorzystać z uprawień wymienionych w art. 16 ustawy o RPO28. Natomiast w przypadku przekazania sprawy według właściwości Rzecznik uznaje, iż w danej sprawie nie doszło do naruszenia praw lub wolności. Jednocześnie nie może on wskazywać zakresu ani też kierunku prowadzenia danej sprawy, ani też nie może podejmować dalszych czynności w sprawie, chyba że na jaw wyjdą nieznane wcześniej Rzecznikowi okoliczności29.

3. Społeczne aspekty działalności w liczbach Szeroki zakres działalności Rzecznika oraz powszechna dostępność do omówionego mechanizmu ochrony praw i wolności jednostki przełożyły się na faktyczny zakres zainteresowania ze strony obywateli. Od powstania tego urzędu do Biura Rzeczniku wpłynęła ogromna liczba spraw. Jednocześnie zauważalny jest systematyczny wzrost liczby składanych wniosków. W trakcie kadencji prof. E. Łętowskiej było ich 130,5 tysięcy, w kadencji prof. T. Zielińskiego 182 tysiące, w kadencji prof. A. Zielińskiego 199 tysięcy, w kadencji prof. A. Zolla 305 tysięcy30. W trakcie roku 2016, w czasie kadencji dr A. Bodnara, do Biura Rzecznika wpłynęło 52 551 wniosków, natomiast w 2017 roku Biuro Rzecznika zajmowało się 52 tysiącami wniosków obywateli. Jednocześnie w 24,4% przypadków z 2017 roku udało się uzyskać rozwiązanie, jakiego oczekiwał wnioskodawca31.

W przeciągu pierwszych dwudziestu lat funkcjonowania omawianego urzędu Rzecznik podjął do prowadzenia niemal 42% spraw, z którymi zwrócono się do niego. W tym w prawie 53% przypadków zostały udzielone wyjaśnienia lub wskazano wnioskodawcy określone środki działania. Wśród podjętych do prowadzenia spraw 22% przypadków zakończyły się pozytywnie, z punktu widzenia wnioskodawcy, 65% negatywnie, nie uzyskując oczekiwanego rezultatu, zaś w przypadku 13% Rzecznik odstąpił od dalszego prowadzenia sprawy. Najczęstszą przyczyną takiego zakończenia było wyczerpanie prawnych form dalszego działania32.

28

Ibidem.

Ibidem.

30 M. Zubik, op. cit. (dostęp: 29 lipca 2018 roku).

31 Por. informacja o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w 2017 roku oraz o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich.

32 M. Zubik, op. cit. Dostęp: 29 lipca 2018 roku.

29

134

Do końca 2007 roku wnioski kierowane do Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczyły przede wszystkim kwestii z zakresu prawa pracy i zabezpieczenia społecznego (26,2%), a także z zakresu: prawa karnego (17,1%), prawa gospodarczego, danin publicznych i ochrony konsumentów (13,1%), prawa administracyjnego i spraw mieszkaniowych (11,9%), prawa

cywilnego

i

gospodarki

nieruchomościami

(10,2%)

oraz

prawa

karnego

wykonawczego (8,5 %)33. Natomiast w samym 2016 roku dominowała problematyka prawa karnego (22,3% spraw), prawa karnego wykonawczego (20,9%), prawa cywilnego (18,7%), prawa administracyjnego i gospodarczego (14,5%) oraz prawa pracy i zabezpieczenia społecznego (12,4%)34.

Formą zgłoszenia prośby o pomoc, oprócz złożenia wniosku, jest również zadzwonienie na bezpłatną infolinię. W 2016 roku pracownicy Biura Rzecznika przeprowadzili 36 782 rozmowy telefoniczne z osobami, udzielając im tym sposobem odpowiednich porad i wyjaśnień.

4. Podsumowanie Jak wykazano Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela. Realizowanie funkcji zapewnione jest poprzez przyznanie mu szerokiego spektrum działania. Bowiem może on podjąć się rozpatrywania danej sprawy zarówno z własnej inicjatywy, jak i na wniosek. Wraz z upływem lat i kolejnych kadencji Rzecznika zauważalny jest wzrost zainteresowania ze strony obywateli tą formą ochrony praw i wolności. Z roku na rok do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich wpływa coraz więcej wniosków. Wskazania te prowadzą do wniosku, iż instytucja Rzecznika jest niezbędna w demokratycznym państwie. Bowiem w wielu przypadkach działania Rzecznika ograniczają się jedynie do udzielenia wyjaśnień i przekazania informacji dotyczących przysługujących wnioskodawcy środków działania.

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH 1. Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 roku wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz.Urz. UE L Nr 180, s.22) 33

Ibidem.

Por. informacja o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w roku 2016.

34

135

2. Dyrektywa Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 roku wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczenia towarów i usług (Dz.Urz UE L Nr 373, s. 37) 3. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/54/WE z dnia 5 lipca 2006 roku w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (Dz.Urz. UE L Nr 204, s.23) 4. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. 1997 nr 78, poz. 483 z późn.zm) 5. Postanowienie SN z dnia 26 lipca 2007 roku, sygn. V KK 174/07 (KZS 2007, Nr 12, poz.

50) 6. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 2018, poz.

950) 7. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz. U. 2018, poz. 1025) 8. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy (Dz.U. 2018, poz. 917 z późn. zm.)

9. Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. 2017 poz. 958 z późn.zm) 10. Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 roku o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U. 2016, poz. 1219).

11. Wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2002 roku, sygn. III RN 133/01 (OSNAPiUS 2002, Nr 12, poz. 281) 12. Wyrok TK z dnia 19 października 2010 roku, sygn. akt K 35/09 (Dz. U. Nr 202, poz.

1343)

POZOSTAŁE ŹRÓDŁA: 1. Historia

Ombudsmana

na

świecie,

https://www.rpo.gov.pl/pl/content/historia-

ombudsmana-na-swiecie 2. Safjan M., Bosek L., Komentarz do art. 80 [w:] Komentarz do Konstytucji RP, 2016, wydanie 1.

3. Świeca J., Komentarz do Ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich.

4. Zubik M., Rzecznik Praw Obywatelskich (po 20 latach istnienia urzędu), http://www.lex.pl/akt/-/akt/rzecznik-praw-obywatelskich-po-20-latach-istnienia-urzedu

136

5. Żyła E., Tajemnica Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka, „Monitor Prawniczy”, 2015, nr 4

SUMMARY The primary task of Polish Ombudsman is taking actions aimed at protection of violated human rights and freedoms. The paper contains legal basis of that institution.

Fundamental functions and tasks along with independence guarantees will be presented.

Selected rights and freedoms protected by Polish Ombudsman will be characterized and compered with rights and freedoms protected with constitutional complaint. At the end, actions taken by Polish Ombudsman will be described in detail as well as social aspects of his activity.

137

Justyna Solarz-Mazur Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej Prawne aspekty pojęcia „dobra dziecka” Streszczenie: Wśród czynników współczesnej koncepcji praw dziecka można wyróżnić zasadę „dobra dziecka”, która ze względu na swój charakter pełni wyjątkowe znaczenie w międzynarodowym i krajowym systemie prawnym. Ochrona praw dziecka należy do najbardziej wymagających i najistotniejszych regulacji prawnych. Brak legalnej definicji „dobra dziecka”, pozwala na szeroką interpretację tej klauzuli i stanowi o jej wartości nadrzędnej. Klauzula dobra dziecka wyrażona została poprzez nakaz kierowania się dobrem dziecka. Artykuł ten ma na celu przedstawienie istotny, ewolucji oraz znaczenia klauzuli dobra dziecka w międzynarodowym i krajowym ustawodawstwie, ze szczególnym uwzględnieniem kondycji praw dziecka.

Słowa kluczowe: Prawa człowieka, prawa dziecka, dobro dziecka, Konwencja o Prawach Dziecka, Deklaracja Praw Dziecka.

1. Wprowadzenie Prawa dziecka przeszły długą drogę ewolucji i stanowią element praw człowieka, które na mocy międzynarodowych traktatów oraz prawa wewnętrznego są coraz bardziej rozszerzane i respektowane. Klauzula „dobra dziecka” jest kluczowa ze względu na jej istotne znaczenie w ustaleniu stopnia ważności w hierarchii ogółu zagadnień dotyczących zakresu praw dziecka. Przy tworzeniu systemu ochrony dziecka i jego praw kierowano się kilkoma zasadami, m.in. zasadą równości, poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców za rozwój i wychowanie dziecka, jak również zasadą pomocy ze strony państwa w zapewnianiu odpowiednich warunków socjalnych i zdrowotnych. Nadto, w szczególności decydujące znaczenie miała zasada „dobra dziecka”, jako nadrzędnej wykładni przepisów dokonanych przez orzecznictwo Sądu Najwyższego.

2. Źródła praw i ochrony dziecka

138

Źródła praw dziecka dzielą się na wtórne i pierwotne, do których zalicza się zespół podstawowych przesłanek, pozwalających na postrzeganie dziecka, jako osobowości indywidualnej. Uwzględnia się przy tym przede wszystkim osobowość dziecka, która charakteryzuje się niedojrzałością psychofizyczną i moralno-społeczną, dotychczasowy system wartości, prawno-międzynarodowy stan ochrony praw dziecka, społeczne potrzeby socjalizacji oraz z biologicznego ujęcia naturalne potrzeby1. Pierwszym i podstawowym źródłem praw dziecka jest społeczne uznanie odrębności dziecka, którego wyrazem jest rozwojowa droga dziecka w sferze społecznej, psychicznej i biologicznej, pozwalająca na samodzielne poszukiwanie miejsca w społeczeństwie od dnia narodzin do osiągnięcia dojrzałości2. Źródła ochrony i praw dziecka swoje miejsce znajdują w prawie wewnętrznym oraz międzynarodowym. Sekretarz Komitetu Praw Dziecka Marta Santos Pais potwierdza, iż prawa dziecka „nie są pojmowane jako przeciwstawienie prawom dorosłych albo jako alternatywne w stosunku do praw dorosłych ale jako integralna część praw człowieka przynależnych wszelkim istotom ludzkim”3. Prawa dziecka przede wszystkim nieodzownie związane są z prawami człowieka, a początki ruchów na rzecz praw i ochrony dziecka sięgają końca XIX wieku. W Stanach Zjednoczonych Ameryki w 1874 roku powstała do dzisiaj działająca pierwsza na świecie organizacja na rzecz ochrony praw dzieci – New York Society for the Prevention of Cruelty Childrem (NYSPCC)4. W Polsce za prekursora działań zmierzających na rzecz ochrony praw dziecka uznaje się Henryka Goldszmita, znanego później jako Janusza Korczaka. W gremiach naukowych w szczególności znany jest jego postulat poszanowania dziecka na równi z dorosłym. Nadto, zauważa się duży wpływ idei Korczaka na publikacje Rzecznika Praw Dziecka – Marka Michalaka, który odwołując się do dorobku naukowego Korczaka, podkreśla sformułowaną dawno już temu tezę, iż „nie byłoby Konwencji o Prawach Dziecka bez myśli pedagogicznej Januszka Korczaka”5.

1

M. Balcerek, Prawa dziecka, Warszawa 1986, s. 79-80.

M. Balcerek, Międzynarodowa ochrona dziecka, Warszawa 1988, s. 27.

3 E. Kantowicz, Ochrona praw dziecka. W kontekście działalności UNICEF, Warszawa 1996, s. 30-33.

4 Powstanie NYSPCC było odpowiedzią na sprawę Mary Ellen Wilson (8-letniej dziewczynki) bitej przez rodziców zastępczych, której sprawą zainteresował się sąd, skazując matkę adopcyjną na rok pozbawienia wolności. Przypadek ten uznaje się za jeden z milowych kroków mających wpływ na rozwój organizacji i stowarzyszeń strzegących praw dzieci na całym świecie. Zob. A. Krawczak-Chmielewska, O rozwoju praw dziecka w Polsce i na świecie, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 16 Nr 2, 2017, s. 12 i n, http://dzieckokrzywdzone.fdds.pl/index.php/DK/article/view/629/488 (dostęp: 15.07.2018), History, https:/ /www.nyspcc.org/ [dostęp: 15.07.2018].

5 M. Michalak, Korczakowskie prawo do społecznej partycypacji dziecka. Dziecięce obywatelstwo, [w:] S. L. Stadniczeńko (red.), Konwencja o prawach dziecka. Wybór zagadnień (artykuły i komentarze), Warszawa 2015, s. 19 i n, http://brpd.gov.pl/sites/default/files/konwencja_o_prawach_dziecka_-_komentarz_ebook.pdf [dostęp:15.07.2018].

2

139

Na przestrzeni lat ewoluowały źródła praw i ochrony dziecka, już od 1 lipca 1979 roku w Szwecji zakazano stosowania kar cielesnych u dzieci, a następnie rządy państw zaczęły stopniowo wprowadzać ten zakaz, m.in. w Austrii, Cyprze, Danii, Norwegii i Włoszech 6. Do jednych z najważniejszych dokumentów chroniących prawa dziecka jest uchwalona w dniu 20 listopada 1989 roku przez Organizację Narodów Zjednoczonych Konwencja o Prawach Dziecka7, na mocy której prawa dzieci zaczęto traktować, jak prawa dorosłych. W samej preambule Konwencji Praw Dziecka można doszukiwać się źródeł ochrony praw dziecka.

Ust. 9 Preambuły Konwencji mówi, iż „dziecko, z uwagi na swą niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”8.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyjęty w dniu 16 grudnia 1966 roku przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, który został przez Polskę ratyfikowany w dniu 18 lutego 1977 roku9 pełni szczególną rolę w walce o ochronę praw dziecka10. Art. 24 Paktu stanowi, iż: „1. Każde dziecko, bez żadnej dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuację majątkową lub urodzenie, ma prawo do środków ochrony, jakich wymaga status małoletniego, ze strony rodziny, społeczeństwa i Państwa.

2. Każde dziecko powinno być zarejestrowane niezwłocznie po urodzeniu i posiadać nazwisko.

3. Każde dziecko ma prawo do nabycia obywatelstwa”11.

W związku z narastającym zjawiskiem wyzysku i przemocy wobec dzieci, ochrona prawna dziecka oprócz bycia postulatem zyskała rangę prawną. Ratyfikowane umowy międzynarodowe stały się gwarancją praw i ochrony dziecka.

Ponadto istotnym z punktu prawno-międzynarodowego było ogłoszenie Deklaracji Praw Dziecka przez Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom w 1924 roku.

M. Płatek, Prawne korzenie przemocy wobec dziecka, „Niebieska Linia”, 2001, nr 6, s. 14.

Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., (Dz.U. 1991 nr 120 poz. 526).

8 Ibidem.

9 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167).

10 W tym samym roku został ratyfikowany przez Polskę Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych. Zasygnalizował potrzebę ochrony dzieci i zapewniania im podstawowej opieki oraz zakazał dyskryminacji dzieci ze względu na status i pochodzenie. Zob. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 169).

11 Ibidem.

6 7

140

W dokumencie tym po raz pierwszy została zwrócona uwaga na podmiotowość dziecka oraz potrzebę ochrony jego interesów i praw. W preambule, m.in. znalazł się zapis, że „mężczyźni i kobiety wszystkich narodowości uznają, że ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego, i stwierdzają, że ciążą na nich, bez względu na rasę, narodowość i wyznanie wyspecyfikowane następnie obowiązki”12.

Nadto, kluczowym źródłem ochrony praw dziecka jest ogłoszona przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1959 roku Deklaracja Praw Dziecka, która w dziesięciu punktach potwierdziła tezę, iż odpowiednia opieka i ochrona praw winna należeć się odpowiednio każdemu dziecku. W Deklaracji po raz pierwszy został użyty termin „interesu dziecka”13, co było przełomem w prawach dziecka. W dniu 7 lutego 1978 roku Polska odegrała istotną rolę w ochronie praw dziecka poprzez zgłoszenie projektu Konwencji o Prawach Dziecka, który następnie został przyjęty w dniu 20 listopada 1989 roku14 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, jako tzw. „światowa konstytucja praw dziecka”. Jest to pierwszy międzynarodowy dokument, który zawiera tak szeroki katalog praw dziecka i jego ochrony.

W Konwencji podkreślono potrzebę traktowania dzieci, jako samodzielnych jednostek, dla których niezbędna jest szczególna opieka i ochrona prawna.

Postanowienia w sprawie środków prawnych, ekonomicznych i społecznych, podejmowanych celem poprawy bytu rodziny zostały określone w Europejskiej Karcie Społecznej podpisanej w Turynie w 1961 roku15. Swoim zakresem objęła ona szczególną ochronę praw dzieci przed moralnymi i fizycznymi zagrożeniami.

Kolejnym dokumentem podpisanym w celu ochrony praw dziecka jest Europejska Konwencja o Wykonywaniu Praw Dzieci z 1996 roku, która rok później została ratyfikowana przez Polskę16. W tej konwencji zostały podkreślone prawa procesowe dla dzieci za pośrednictwem innych osób, bądź instytucji, poprzez informowanie oraz uczestnictwo w dotyczącym ich postępowaniu sądowym.

W polskim systemie prawnym, do jednej z podstawowych zasad konstytucyjnych zalicza się ochronę prawną rodziny, która jest rozwijana i konkretyzowana przez szereg ustaw szczególnych, tj.: Kodeks Cywilny, Kodeks Karny, Kodeks Postępowania Cywilnego, Kodeks Pracy oraz Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Problemy rodziny regulowane są przez J. Szymańczak, Konwencja o Prawach Dziecka ONZ. Uwagi o realizacji konwencji przez Rzeczypospolitą Polską, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm (dostęp: 20.07.2018).

13 J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Olsztyn 2005, s. 307.

14 Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., (Dz.U. 1991 nr 120 poz. 526).

15 Europejska Karta Społeczna sporządzona w Turynie dnia 18 października 1961 r., (Dz.U. 1999 nr 8 poz. 67).

16 Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci, sporządzona w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 r., (Dz.U. 2000 nr 107 poz. 1128).

12

141

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy poprzez: zawieranie i ustawanie małżeństwa, stosunki między rodzicami i dziećmi, stosunki majątkowe małżonków oraz ich obowiązki alimentacyjne, pochodzenie dziecka, przysposobienie, kuratele i opiekę17. Również Kodeks Karny poprzez szereg przepisów stoi na straży bezpieczeństwa osobistego dziecka i jego prawidłowego rozwoju. Natomiast szczególną ochroną obejmują małoletnich prawa Kodeksu Pracy,18 które regulują skrócony czas pracy, zakaz pracy w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Regulacje dotyczące pozycji rodziny, tj. zwolnienie od kosztów sądowych i dochodzenie roszczeń alimentacyjnych są normowane przez Kodeks Postępowania Cywilnego19. Analizując w aspekcie historycznym prawa dziecka można zauważyć, iż były one wynikiem i odpowiedzią na kształtujące się nowe struktury społeczne w Europie.

3.

Istota i rozwój pojęcia dobra dziecka Termin „dobro dziecka” zostało po raz pierwszy użyte w Deklaracji Praw Dziecka

z 20 listopada 1959 roku20, następnie podkreślono jego istotę w Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z dnia 18 grudnia 1979 roku21. Jednakże już wcześniej na gruncie powojennego ustawodawstwa polskiego pojęcie „dobra dziecka” zostało zawarte w Dekrecie z 22 stycznia 1946 roku. Art. 20 § 3 Dekretu stanowił o obowiązku rodziców nad sprawowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z wymogiem dobra dzieci oraz interesu społeczeństwa. Również nakaz kierowania się „dobrem dziecka” zapisano w Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 roku22 oraz w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym z dnia 25 lutego 1964 roku23. Aktualne odesłanie odnośnie respektowania „dobra dziecka” znajduje poparcie w zapisie art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku24, która stanowi o ochronie praw dziecka.

Konwencja o Prawach Dziecka z 20 listopada 1989 roku25 wielokrotnie posługuje się terminem „dobro dziecka”, niestety nie ma w niej precyzyjnego zapisu, na czym dokładnie

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, (Dz. U. z 1964, nr 9, poz. 59).

Kodeks pracy, (Dz. U. z 1974, nr 24, poz. 141).

19 Kodeks Postępowania Cywilnego, (Dz. U. z 1964, nr 43, poz. 296).

20 Zob. Zasada 2, Deklaracja Praw Dziecka z dnia 20 listopada 1959 r., https://ms.gov.pl/Data/Files/_public/ ppwd/akty_prawne/onz/deklaracja_praw_dziecka.pdf (dostęp: 01.12.2017).

21 Zob. Art. 5 i 16, Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 18 grudnia 1979 r., (Dz.U. 1982 Nr 10, poz.71).

22 Konstytucja PRL z dnia 22 lipca 1952 r., (Dz.U. 1952, Nr 33, poz. 232).

23 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r., (Dz.U. 1964, Nr 9, poz. 59).

24 Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997r., (Dz.U, Nr 78, poz. 483).

25 W wersji angielskiej Konwencji jest używany wyłącznie zwrot „the Best interest of the child”, natomiast w niemieckiej wersji używany jest - „Kindeswohl”, określający dobro dziecka. Zob. Konwencja o Prawach 17 18

142

polega „dobro dziecka”, ani też jakie są wytyczne kierowania się „dobrem dziecka” w istotnych sprawach. Kluczowym zapisem, jest art. 3 KPD określający, że: „1. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka.

2. Państwa-Strony działają na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne dla jego dobra, biorąc pod uwagę prawa i obowiązki jego rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób prawnie za nie odpowiedzialnych, i w tym celu będą podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne.

3. Państwa-Strony czuwają, aby instytucje, służby oraz inne jednostki odpowiedzialne za opiekę lub ochronę dzieci dostosowały się do norm ustanowionych przez kompetentne władze, w szczególności w dziedzinach bezpieczeństwa, zdrowia, jak również dotyczących właściwego doboru kadr tych instytucji oraz odpowiedniego nadzoru”26.

Pogląd o zapewnianiu dziecku opieki i ochrony jest instrumentem wykładni dla całej Konwencji. W powyższym artykule użyte zostały dwa określenia, mianowicie „interes dziecka” oraz „dobro dziecka”, będące określeniami używanymi zamiennie, dzięki identycznemu znaczeniu terminologicznemu. Preambuła KPD bazując na myślach przewodnich podkreśla, takie wartości, jak: wychowanie dzieci w środowisku rodzinnym, zapewnie im pełnego i harmonijnego rozwoju osobowości, a także otaczanie ich niezbędną ochroną oraz wsparciem. Nadto, art. 9 KPD uzupełnia pojęcie „dobro dziecka”, stanowiąc że jest ono pierwszorzędnym kryterium w stosunku do praw rodziców i innych osób z rodziny.

Kolejne artykuły traktują o „dobru dziecka”, przez które należy rozumieć, np. możliwość wypowiedzi w sądowym postępowaniu dotyczącym dziecka (art. 12), korzystania z zakładów opiekuńczych (art. 18), życia w środowisku rodzinnym (art. 20) oraz całkowitego zakazu tortur i poniżającego traktowania (art. 37)27.

Pojęcie „dobro dziecka”, określane jest zamiennie, jako „najlepiej pojęty interes dziecka”. Celem koncepcji „najlepiej pojętego interesu dziecka” jest zapewnienie skutecznego oraz pełnego przestrzegania holistycznego rozwoju dziecka, a także wszystkich Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989r., (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526).

26 Ibidem.

27 Ibidem.

143

praw wskazanych w KPR28. Już wcześniej wskazano w Komentarzu Ogólnym Nr 13 Komitetu Praw Dziecka, iż „ocena najlepiej pojętego interesu dziecka dokonywana przez osobę dorosłą nie może mieć wartości nadrzędnej w stosunku do zobowiązania do przestrzegania wszystkich praw dziecka zgodnie z Konwencją”29. Jeżeli chodzi o prawa zawarte w Konwencji, to wszystkie one zostały spisane z myślą o „najlepiej pojętym interesie dziecka”, przez co nie występuje żadna hierarchia ważności, tym samym stanowi to dynamiczną koncepcję obejmującą różne stale ewoluujące kwestie. Priorytetem jest poprawa zrozumienia oraz zastosowania prawa dzieci do zabezpieczenia oraz oceny najlepiej pojętego interesu, jako sprawy najwyższej wagi.

Termin „dobro dziecka” nie ma definicji ustawowej, na której można by bazować, jednak Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, jak i inne akty normatywne posługują się nim.

W nomenklaturze stwierdzono, iż „dobro dziecka” zaliczane jest do tzw. swoistych pojęć prawnych, które nie nadają się do definiowania, ponieważ nie oznaczają żadnych procesów, relacji i faktów. W związku z powyższym „dobro dziecka” doczekało się definiowania kontekstowego i określania jego znaczenia w piśmiennictwie.

S. Kołodziejski twierdzi, iż „dobro dziecka” winno pojmować się, jako „zespół wartości, zarówno duchowych, jak i materialnych, jakie konieczne są do prawidłowego: a) rozwoju fizycznego dziecka, b) rozwoju duchowego dziecka, i to w jego aspekcie zarówno intelektualnym, jak i moralnym, c) należytego przygotowania go do pracy dla społeczeństwa.”30 K.r.i.o. pomimo tego, iż nie definiuje terminu „dobro dziecka”, to posługuje się nim kilkukrotnie, jednak w sposób niejednoznaczny, dzięki czemu możliwe jest wydedukowanie treści omawianego pojęcia z przepisów prawa. S. Kołodziejski podaje, iż „dobro dziecka jest zespołem świadczeń tak materialnych, jak i duchowych, odnoszących się zarówno do osoby jak i do majątku dziecka, dotyczących jego rozwoju tak fizycznego, jak i duchowego oraz mających za przedmiot w równej mierze intelekt dziecka, jak i jego wolę”31.

Komitet Praw Dziecka spodziewa się, iż Państwa – Strony będą interpretowały rozwój w „ujęciu holistycznym, obejmującym fizyczny, psychiczny, duchowy, moralny, psychologiczny i społeczny rozwój dziecka.” Zob. Ogólny Komentarz Komitetu Praw Dziecka Nr 5 (2003) dotyczący ogólnych środków realizacji Konwencji ONZ o Prawach Dziecka, para. 12.

29 Ogólny Komentarz Komitetu Praw Dziecka Nr 13 (2011) dotyczący prawa dziecka do ochrony przed wszelkimi formami przemocy, para. 61.

30 S. Kołodziejski, Dobro wspólnych małoletnich dzieci – jako przesłanka odmowy orzeczenia rozwodu, Pal. 1965, nr 9, s. 30.

31 Ibidem, s. 19 i n.

28

144

Podczas gdy, J. Marciniak przyjmuje, że na tle obowiązujących przepisów k.r.i.o. przez termin „dobro dziecka” rozumie się głównie interesy osobiste, na które składa się troska o rozwój duchowy i fizyczny dziecka oraz jego stosowne przygotowanie do pracy dopasowane do jego uzdolnień oraz interesu społecznego. W rozumieniu przepisów k.r.i.o. pojęcie „dobro dziecka” zawiera w sobie kompleks wartości o charakterze niematerialnym i materialnym, przez co należy uwzględniać interesy małoletniego, przejawiające się w prawidłowym rozporządzaniu jego majątkiem.32 W związku z powyższymi definicjami termin „dobro dziecka” odpowiada w ogólnym zarysie określeniu nadrzędnego interesu dziecka, które jest rekonstruowane na podstawie przepisów KPD. Warte zwrócenia uwagi są te postanowienia Konwencji, dzięki którym następuje dalsze doprecyzowanie „dobra dziecka”, w szczególności sformułowania wskazujące, iż dziecko celem harmonijnego i pełnego rozwoju powinno wychowywać się w atmosferze miłości, zrozumienia i szczęścia. Nadto, odpowiedzialne kierowanie dzieckiem i sprawowanie nad nim opieki powinno być realizowane w sposób pozwalający na rozwijanie jego zdolności, jednocześnie zapewniając mu warunki odpowiedniego życia i rozwoju (art. 5 KPD)33.

Pojęcie „dobro dziecka” stało się instrumentem wykładni norm zawartych zarówno w prawie krajowym państw, jak i w Konstytucjach. Nadto, „dobro dziecka” pełni szereg funkcji w systemie prawnym, jako dyrektywa podczas tworzenia i stosowania prawa, a także jako kryterium oceny w przypadku podejmowania decyzji dotyczących spraw dziecka, jego najwyższego

interesu

oraz

rozstrzygania

rozbieżności

w interesach.

W

związku

z powyższym pojęcie „dobro dziecka” ma charakter klauzuli generalnej mniejszego zasięgu, mieszczącej się w szerszym zakresie, jakim jest klauzula zasad współżycia społecznego.

Funkcje i zasady ochrony „dobra dziecka”

4.

Wprowadzenie terminu „dobro dziecka” wywołało potrzebę określenia zasad ochrony tego dobra. Dzięki zastosowaniu wykładni systemowej możliwe jest zdefiniowanie pojęcia „ochrony dobra dziecka”, mówiącej, iż: „ochrona dobra dziecka w prawie rozwodowym polega więc na ustaleniu, za pomocą odpowiednio dobranych i zastosowanych środków dowodowych,

wszystkich

okoliczności

faktycznych

sprawy,

a

w

szczególności

charakteryzujących sytuację dziecka, i na prognozowaniu przez porównanie jego obecnej 32 33

J. Marciniak, Treść i sprawowanie opieki nad małoletnim, Warszawa 1975, s.10.

Konwencja o Prawach Dziecka…, (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526).

145

sytuacji z sytuacją po ewentualnym rozwodzie, oraz na dokonaniu wyboru rozstrzygnięcia (wariantu optymalnego) najbardziej korzystnego dla dziecka w wyniku przeprowadzonej analizy czynników determinujących jego dobro w ujęciu wieloaspektowym - przy założeniu wyczerpania wszelkich obiektywnie możliwych do zastosowania środków w celu pojednania rodziców i pewności co do istnienia zupełnego i trwałego rozkładu ich pożycia”34.

Nadto, nawet jeśli pojęcie „dobro dziecka” nie posiada powszechnie przyjętej definicji na płaszczyźnie normatywnej i doktrynalnej to i tak reguluje status prawny dzieci i ich ochrony. Poprzez swoje niedookreślenie „dobro dziecka” charakterystyczne jest dla klauzul generalnych, których funkcja sprowadza się do środka dostosowania prawa ustawowego do konkretnych sytuacji życiowych. Z reguły klauzule odsyłają do kategorii pozaprawnych, gdyż należą do zwrotów języka aktu prawnego35. W dalszym ciągu klauzula dobra dziecka jest istotnym problemem, wymagającym nieustannej analizy, zważywszy na fakt, iż „dobro dziecka” utożsamiane jest z interesem społecznym, jak i dobrem rodziny. „Dobro dziecka” przenika całe polskie prawo rodzinne, a funkcja ochronna, jaką pełni jest zarówno przesłanką negatywną przy orzekaniu o przysposobieniu, jak i przy rozwodzie. Również klauzula ta za każdym razem brana jest pod uwagę w momencie stosowania każdorazowo przepisów prawa odnoszących się do sytuacji, w której „dobro dziecka” jest nadrzędne.

Podstawową funkcją wprowadzenia do prawodawstwa terminu „dobro dziecka” jest ochrona interesu dziecka. Warto zwrócić uwagę na traktowanie dobra dziecka, jako negatywnej przesłanki rozwodu. W tym temacie ujawniły się trzy grupy poglądów. Pierwsza grupa twierdzi, iż dobro dziecka wymaga oddalenia powództwa o rozwód36. Druga grupa jest za opinią, iż w przypadku trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego, to rozwód stron nie powinien wpływać ujemnie na los dziecka, a tylko w wyjątkowych przypadkach może nastąpić oddalenie powództwa pod względem naruszenia „dobra dziecka”37. Natomiast trzecia grupa jest zdania, iż w każdej sprawie rozwodowej dopiero wnikliwe badanie problemu „dobra dziecka” oraz wyjaśnianie go przy pomocy odpowiednich środków i dowodów pozwala przyjąć, iż „dobro dziecka” przemawia za udzieleniem rozwodu lub oddaleniem powództwa38.

W. Stojanowska, Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979, s. 35.

Z. Radwański podobnie definiuje klauzule generalną, jako: „zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpadającego pod dana normę”. Zob. Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2009, s. 44.

36 A. Stelmachowski, Dobro dziecka w procesie rozwodowym, NP. 1953, nr 8-9, s. 58 i n.

37 M. Wawiłowa, Ochrona interesów dziecka w sprawie rozwodowej, NP. 1968, nr 6, s. 955 i n.

38 S. Kołodziejski, Dobro wspólnych małoletnich…, s. 30.

34 35

146

Ochrona dobra dziecka jest nierozerwalnie związana z problematyką zasad systemu prawa. Obecnie do najważniejszych źródeł zasad ochrony dobra dziecka są Konstytucja RP oraz Konwencja o Prawach Dziecka, należąca do krajowego porządku prawnego. Dzięki konkretyzacji przepisów Konwencji, akty te urzeczywistniają przewidzianą zasadę nadrzędności i pierwszeństwa kryterium „dobra dziecka”, która znalazła swoje omówienie w art. 3 Konwencji. Szczególną rolę pełni Rekomendacja Nr R(84)4 w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej, w której znajduje się zapis odnośnie definicji instytucji „odpowiedzialności

rodzicielskiej”,

określenia

zasady

równouprawnienia

rodziców

w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej oraz rodzaju obowiązków rodzicielskich.

Nadto, doprecyzowuje pojęcie „istotnych spraw dziecka” odnośnie sytuacji, w której brak jest porozumienia między rodzicami wykonującymi wspólnie władzę rodzicielską39.

Konwencja traktuje o najlepiej pojętym interesie dziecka, jako najważniejszej wartości, a ogólna zasada ochrony dobra dziecka odnosi się do wszystkich przepisów, które regulują sytuację dzieci. O bezwzględnej preferencji ochrony dobra dziecka świadczy fakt, iż nie zawiera żadnych odniesień lub porównań z interesem społecznym lub państwa.

Warto zwrócić uwagę na rozważania art. 3 Konwencji wspólnie z preambułą, która zawiera uzasadnienie zasad preferencyjnego traktowania „dobra dziecka”40. Nadto kluczowym jest zwrócenie uwagi na fragment preambuły zawarty w Deklaracji Praw Dziecka, który mówi, iż: „dziecko z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”41. Wymowne jest powołanie się na akt prawny, celem którego jest ochrona dziecka, gdyż w praktyce świadczy to o podjętej już wcześniej kontynuacji praw dziecka, a także pewnej ciągłości w podejmowaniu działań w tym kierunku.

6. Podsumowanie Termin „dobro dziecka” ze względu na swój szeroki obszar stanowi interpretacyjne wyzwanie, zważywszy na odpowiednią swobodę decyzyjną. Jednakże brak legalnej definicji rodzi niebezpieczeństwo nadużyć i pogwałcenia zasady „dobra dziecka”. Pomimo ukształtowaniem się klauzuli dobra dziecka w polskim, jak i międzynarodowym systemie W. Stojanowska, Rekomendacja Nr (84)4 w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej a stan prawny obowiązujący w Polsce, w: Standardy prawne Rady Europy. Tekst i komentarze, t. 1, Prawo rodzinne, red . M. Safjan, Warszawa 1994, s. 217 i n.

40 Konwencja o Prawach Dziecka…, (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526).

41 Deklaracja Praw Dziecka…, https://ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwd/akty_prawne/onz/deklaracja_ praw_dziecka.pdf (dostęp: 20.07.2018).

39

147

prawnym, to nieustannie pojawiają się problemy interpretacyjne dotyczące znaczenia, elementów, zasięgu i zakresu stosowania i ochrony dobra dziecka. W obliczu zmieniającej się rzeczywistości kwestia zasady „dobra dziecka” jest w dalszej mierze istotnym i wymagającym nieustannej analizy problemem. Obecnie ukształtowany porządek prawny w zakresie ochrony dobra dziecka jest oparty na standardach wyznaczonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych, Unię Europejską, jak i krajowe regulacje prawne.

W doktrynie znajdują się różne definicje „dobra dziecka”, a każda z nich posiada wspólny mianownik. „Dobro dziecka” przede wszystkim poprzez swój nadrzędny charakter interpretowane jest jako rdzeń przepisów odnoszących się do praw dziecka.

Kluczowym źródłem praw i ochrony dziecka jest Konwencja o Prawach Dziecka, która stała się częścią krajowego porządku prawnego. W świetle brzmienia międzynarodowych i krajowych przepisów uwidoczniła się ewolucja pojęcia „dobra dziecka”, która pozwala spojrzeć na kondycję przestrzegania praw dziecka, jak i stosowania zasad ochrony dobra dziecka. Celem zapewnienia dziecku harmonijnego rozwoju i życia istotne jest respektowanie praw dziecka przez organy państwowe, rodziców oraz różnego rodzaju instytucje społeczne i prywatne zajmujące się dzieckiem.

Jednakże w głównej mierze państwo kreuje ustawodawstwo oraz taką wykładnię, aby zapewnić ochronę dobra dziecka, jako osoby, obywatela oraz członka rodziny.

148

WYKAZ AKTÓW PRAWNYCH: Akty prawa krajowego: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, (Dz. U. z 1997, nr 78, poz. 483) 2. Konstytucja PRL z dnia 22 lipca 1952 r., (Dz.U. 1952, Nr 33, poz. 232) 3. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, (Dz. U. z 1964, nr 9, poz. 59) 4. Kodeks Postępowania Cywilnego, (Dz. U. z 1964, nr 43, poz. 296) 5. Kodeks Pracy, (Dz. U. z 1974, nr 24, poz. 141) Akty prawa międzynarodowego: 1. Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989r., (Dz.U. 1991 nr 120 poz. 526) 2. Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 18 grudnia 1979r., (Dz.U. 1982 Nr 10, poz.71) 3. Europejska Karta Społeczna sporządzona w Turynie dnia 18 października 1961r., (Dz.U. 1999 nr 8 poz. 67) 4. Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci, sporządzona w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 r., (Dz.U. 2000 nr 107 poz. 1128) 5. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167) 6. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 169)

BIBLIOGRAFIA 1. Balcerek M., Prawa dziecka, Warszawa 1986.

2. Balcerek M., Międzynarodowa ochrona dziecka, Warszawa 1988.

3. Białocerkiewicz J., Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Olsztyn 2005.

4. Kantowicz E., Ochrona praw dziecka. W kontekście działalności UNICEF, Warszawa 1996.

5. Kołodziejski S., Dobro wspólnych małoletnich dzieci – jako przesłanka odmowy orzeczenia rozwodu, Pal. 1965, nr 9.

6. Marciniak J., Treść i sprawowanie opieki nad małoletnim, Warszawa 1975.

7. Płatek M., Prawne korzenie przemocy wobec dziecka, „Niebieska Linia” 6 (2001).

149

8. Radwański Z., Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2009.

9. Safjan M., Standardy prawne Rady Europy. Tekst i komentarze, t. 1, Prawo rodzinne , Warszawa 1994.

10. Stojanowska W., Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979.

11. Wawiłowa M., Ochrona interesów dziecka w sprawie rozwodowej, NP 1968, nr 6. ŹRÓDŁA INTERNETOWE: 1. Deklaracja Praw Dziecka z dnia 20 listopada 1959r., https://ms.gov.pl/Data/Files/_ public/ppwd/akty_prawne/onz/deklaracja_praw_dziecka.pdf 2. History, https://www.nyspcc.org/ 3. Krawczak-Chmielewska A., O rozwoju praw dziecka w Polsce i na świecie, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 16 Nr 2, 2017, http://dzieckokrzywdzone. fdds.pl/index.php/DK/article/view/629/488 4. Stadniczeńko S. L. (red.), Konwencja o prawach dziecka. Wybór zagadnień (artykuły i komentarze), Warszawa 2015, http://brpd.gov.pl/sites/default/files/konwencja_o_ prawach_dziecka_-_komentarz_e-book.pdf 5. Szymańczak J., Konwencja o Prawach Dziecka ONZ. Uwagi o realizacji konwencji przez Rzeczypospolitą Polską, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-684.htm

SUMMARY Among the factors of the contemporary concept of children's rights, one can distinguish the principle of "the good of the child", which due to its nature has a unique meaning in the international and national legal system. Protection of children's rights is one of the most demanding and the most important legal regulations. The lack of a legal definition of "the good of the child" allows for a broad interpretation of this clause and constitutes its superior value. The child's good clause has been expressed through an order to take care of the good of the child. This article aims to present the essential, evolution and importance of the child's good clause in international and national legislation, with particular emphasis on the condition of children's rights.

150