Uitvaartbijlage 27-10-2023 by Krant2022

Uitvaart

Extra uitgave bij deze krant

vrijdag 27 oktober 2023

Rouw is de achterkant van liefde ‘Geen verdrietige mensen om mij heen’, zei Kester (12). Iedereen respecteerde dat c p12

FOTO KOEN VERHEIJDEN

Finale wens Maartje Verhoeven uit Gouda wil bij haar uitvaart een powerpoint c P15

Sara ging te laat praten

Een ordner op zolder kan ook

Op weg naar de eindhalte

Na de zelfdoding van je kind, wat doe je dan? Zorgen dat anderen wél praten P4

Hoe dan ook, regel dat nabestaanden al uw inlogcodes en wacht woorden kennen P7

Voor de laatste rit hoef je de overledene echt niet altijd een zwarte limo in te schuiven P8

Maak een online rouwbericht Weten hoe? Ga naar dpgmedia.nl/online-rouwbericht en bekijk de video. Online rouwberichten worden geplaatst op ad.nl/familieberichten.

Inspiratie en informatie rondom overlijden

Samen leven, samen delen. mensenlinq.nl

UITVAART

VRIJDAG 27 OKTOBER 2023

VOORWOORD

VARIA UIT HET LEVEN

TEKST ANNET DE GROOT, FOTO’S MUSEUM TOT ZOVER, NELLEKE VAN LOMWEL, LAURA HOOREMAN

g Het had zomaar gekund: ‘Bij Ikea koop je voor weinig je eerste én je laatste ledikantje.’

Koos de Wilt is samensteller van deze bijlage

Het leven sprak vanzelf, de dood niet

orinne was ziek, heel moe en kon niet meer lopen. Wij waren een jaar of 8, 9 en vier keer daags liep ik langs haar doorzonwoning. Haar bed stond midden in de woonkamer. Altijd zwaaide wel een van haar ouders terug. Na school ging de voordeur open en dan luisterde Corinne, vaak schaterlachend, naar het verslag van die dag. Ik showde mijn knikkers als ik gewonnen had. Een keer vond ik een stuiver op straat. Die stopte ik in haar spaarpot, voor later. Op een dag bleven de gordijnen dicht. Er was een toespraak op school, later moesten alle klassen naar de kerk. De volwassenen spraken op fluistertoon. Toen het witte kistje met Corinne de kerk werd binnengedragen, blies een van de kinderen een roffelende wind in zijn armholte. De ouders liepen krom van leed. Mijn klas kreeg de slappe lach, de gêne kwam De stuiver later pas. Nadat de stopte ik gordijnen weer in haar openden, bleef ik zwaaien; de spaarpot, ouders zwaaivoor later den altijd terug. Wat mij nu verbaast: hoe direct wij als kinderen het leven aanvaardden. De dood had geen plek. Later besefte ik ook: het geweldige verdriet dat die ouders bij zich droegen. Op pag. 12 schreef Theo Paijmans het verhaal op van drie ouders die wisten dat ze hun kind gingen verliezen. Stan (9) had net te horen gekregen dat hij zou overlijden, vertelt moeder Marije. ‘Hij was boos en verdrietig en vond het ook een beetje eng. Maar ik heb hem zien groeien naar berusting en vertrouwen. Hij vroeg waar je heen gaat als je doodgaat. Hij dacht zelf dat je teruggaat naar al je herinneringen.’ Stilletjes hoop ik een halve eeuw later dat Corinnes ouders nog leven en dit lezen. Zodat ze weten dat ik mij haar nog zo goed herinner, die goedlachse Corinne ’t Lam.

COLOFON Uitvaart is een uitgave van ADR

Nieuwsmedia. Aan deze bijlage werkten o.a. mee Julia Gazenbeek, Annet de Groot, Joost Hoving, Sara Luijters, Leo van Marrewijk, Johan Nebbeling, Theo Paijmans, Marjo Peppelaar, Egbert Jan Riethof (project- en eindredactie), Mariska Schotman (lay-out), Damian van Toer, Koen Verheijden, Robert van Weperen, Koos de Wilt (coördinatie), Claudia Zanin en Mirjam van Zelst. Directie Allard Besse en Bart Verkade. © DPG Media B.V.

Adieu, mijn allerliefste Poekie (of Bello) ‘Dan neem je toch een andere.’ Dat krijg je soms te horen als je hond of kat doodgaat. Maar huisdieren zijn meer dan een accessoire of ‘leuk voor de kinderen’; ze zijn volwaardige gezinsleden en hun dood wordt diep gevoeld. Wat kan helpen is een uitvaartritueel. Er zijn dierenbegraafplaatsen en -crematoria, maar ook die versierde schoenendoos plechtig in de tuin begraven werkt louterend. Rouwbegeleidster Millie Jacobs verloor zelf huisdieren en kent dat leed. In Als je huisdier overlijdt (Noordboek, €22,90) staan oefeningen en tips die van pas kunnen komen bij de verwerking.

Als er maar geen schroefje mist… In tijden van inflatie geen gek idee: een goedkope zelfbouwkist. Nelleke van Lomwel (nellekevanlomwel.nl) en Laura Hooreman (laurahooreman. com), destijds student aan de Willem de Kooning Academy, creëerden in 2017 voor een project een hoax door ‘Dödlik instructiefolders’ te verspreiden. Suggestie: Ikea is in dit marktsegment gestapt. ‘Bij de Ikea koop je voor weinig geld je eerste ledikantje. Waarom dan ook niet je laatste?’ Hun prototype zit nu in de vaste collectie van het Amsterdamse Uitvaartmuseum Tot zover. a totzover.nl Inmiddels is er de Chistann (Zweeds voor ‘kist’): een milieuverantwoord zelfbouwpakket dat per post wordt verstuurd. Vanafprijs 339 euro: iets duurder dan Dödlik, maar een koopje vergeleken bij traditionele modelletjes, die gauw meer dan 1000 euro kosten. a coffininabox.com

Mini-altaartjes op de grond Vroeger heel gewoon, inmiddels zeldzaam (er is zelfs een museum van, in Veenhuizen), maar bezig aan een comeback: graftrommels. Dat zijn van oudsher ronde of ovale trommels van zink, afgedekt met glas, traditioneel met zinken bladeren en porseleinen bloemen erin. Tegenwoordig wordt de rouwversiering aangevuld met zaken die belangrijk of typerend waren voor de overledene. a graftrommels.nl

Cremeren was tot 1955 verboden in Nederland Een van de eerste vragen na een overlijden is: begraven of cremeren? (Er zijn tegenwoordig ook andere opties, deze twee komen het vaakst voor.) Maar cremeren is nog helemaal niet zo lang standaard in Nederland; het werd pas in 1955 officieel toegestaan. Ver daarvoor, in 1887, liet de eerste Nederlander in moderne tijden zich cremeren na zijn dood – in de oertijd kwam crematie wel degelijk voor. Schrijver

Eduard Douwes Dekker, beter bekend als Multatuli, mag deze twijfelachtige titel op zijn naam schrijven. Hij woonde destijds in Duitsland en daar was het wel toegestaan. ‘Een zaak van hygiënische aard’, zei hij er zelf over. Maar er was een tweede reden: het verbod was uitgevaardigd

door de kerk (een verbrande persoon kon immers niet naar de hemel) en Douwes Dekker had een grondige hekel aan het christendom. In 1948 werd zijn as – officieel nog steeds illegaal – bijgezet op Begraafplaats Westerveld in Driehuis bij Velsen. Hij verblijft daar nu tussen tientallen bekende landgenoten.

€6.500 114.438 Zelfs de dood kan ons niet scheiden In Loenen bevindt zich een bijzondere begraafplaats, bestemd voor veteranen en desgewenst hun overleden partner. Deze mannen en vrouwen hebben in het buitenland namens Nederland gestreden voor veiligheid en vrede. In soms levensgevaarlijke situaties worden banden gesmeed tot in de dood. De graven – verstrooien of bij-

zetten kan er ook – liggen in een bosrijke omgeving. De overleden veteraan wordt met militaire eer naar de laatste rustplaats begeleid. In het herdenkings- en educatiecentrum maak je kennis met de wereld van veteranen en nabestaanden van oorlogsslachtoffers spreken er via hologrammen. a veteranenbegraafplaats.org

a globaal de kosten van een gemiddelde uitvaart in 2023.

a aantal crematies in ons land (2022).

BRON: UITVAART.NL

CREMATORIA

BRON: LANDELIJKE VERENIGING VAN

UITVAART

VRIJDAG 27 OKTOBER 2023

INTERVIEW ELSBETH KUYSTERS VERLOOR HAAR ENIGE DOCHTER (17) DOOR ZELFDODING

‘Ik ben veel te laat gaan praten, zei Sara’ Na de zelfdoding van haar dochter in 2017 schreef Elsbeth Kuysters een boek over hoe ze die periode beleefde en wat hielp bij de rouw: Moederhart vol rouw en liefde. Ook ijvert ze gedreven voor een idee van Sara zelf: stimuleer kinderen al op basisscholen tot openheid over hun mentale problemen.

e Het magazine dat de stichting Saarisnietgek verspreidt op basisscholen.

TEKST SARA LUIJTERS FOTO JOOST HOVING

et gaat goed met haar, vertelt Elsbeth Kuysters op een terras in Breda, in de najaarszon. Dat lijkt misschien ongewoon, want in 2017 verloren Elsbeth en Frans hun enige dochter, Sara, aan zelfdoding, ze werd 17 jaar. Elsbeth: ,,Als jong meisje had Sara fysieke klachten, zo groeide ze te snel. Ze was ook heel sensitief en slim; ‘een kind met oude wortels’, zo werd ze op de uitvaart omschreven. Ze kon verdrietig zijn over dingen waar anderen niets van snapten en ze was intens in haar contacten. In onze omgeving is een aantal kloosters en Sara schreef als kind brieven met zuster Benedicta. Leeftijdgenoten begrepen haar vaak niet, ze worstelde met erbij horen. Omdat ze bang was uitgelachen te worden vanwege haar emoties stopte ze met die te delen.’’ Hoe ontdekten jullie dat Sara suïcidale gedachten had?

,,Op haar 14de viel Sara een paar keer zomaar achterover, daarna kon ze zich niet meer concentreren op het lezen van een boek of het maken van huiswerk. Ze raakte achter met school. Toch zagen we hierin geen aanleiding om aan mentale problemen te denken, dat kwam pas toen ze van de huisarts een lange vragenlijst moest invullen. Ik mocht van Sara haar testscores inzien. Op de vragen over mentale problemen stond overal een nul, wat betekende dat er niks aan de hand zou zijn. Dat vond ik als psycholoog verdacht, want niemand scoort alleen maar nullen op zo’n testonderdeel. Pas een jaar later kwam de aap uit de mouw. Toen hoorden we van een praktijkondersteuner,

die Sara inmiddels begeleidde, dat ze suïcidale gedachten had. Zelf durfde ze ons dat niet te vertellen. Ze schaamde zich.’’ Op haar 16de is de crisis zo groot dat Sara wordt opgenomen op de gesloten afdeling van een psychiatrische kliniek. ,,Ze stemde daarmee in. Het was vreselijk om haar daar achter te moeten laten, in een lege kamer met alleen een deken en een kussen.’’ Hoe voelde die periode?

,,Heel zwaar. Niets werkte, de therapieën niet en ook de antidepressiva sloegen niet aan. In de weekends kwam ze naar huis, wij liepen dan op eieren. Ze wilde niets met ons te maken hebben en er was geen fatsoenlijk gesprek mogelijk. Het voelde alsof wij als ouders geen rol meer hadden. Wij

Rouw, verdriet en liefde zijn onlosmakelijk verbonden – Elsbeth Kuysters, moeder

zagen geen heil in de behandeling, maar omdat Sara het zelf graag wilde, bleven we haar ondersteunen. Soms moesten we haar ’s nachts weer naar de kliniek brengen, omdat ze een gevaar voor zichzelf was. Ik zag een kind dat mijn kind niet meer was, dat doet nu nog steeds pijn.’’ Na een jaar in de kliniek besluiten Frans en Elsbeth samen met Sara dat ze zelfstandig kan gaan wonen, in Breda. ,,Ze vond het fijn dat we haar vertrouwen gaven, weliswaar met strenge afspraken. Zo bewaakten wij haar medicatie. Er was meer gelijkheid en respect

voor elkaar nu ze niet meer thuis moést komen, maar het gewoon mócht.’’ Gaf het jullie als ouders weer hoop?

,,Doordat Sara haar eigen woonruimte had, heelden we als gezin en werd mijn moederrol hersteld. Het verdrietige was wel dat hoewel alle omstandigheden beter waren, ze zich toch niet beter ging voelen. ‘Het gaat nog steeds niet goed met mij’, zei ze. Op 19 mei 2017 besloot ze te stoppen met de therapie en de weg van de dood in te gaan.’’ Sara is vanaf dat moment heel open over haar doodswens, vertelt Elsbeth. ,,Ik voelde direct dat we haar niet meer konden overhalen om terug te gaan naar de gesloten afdeling; daarmee zouden we weer uit de verbinding stappen. Ze wilde naar een levenseindekliniek, omdat ze vond dat ze het recht had om waardig te sterven. Haar psychiater ging daarin mee. Het respecteren van haar keuze was de enige manier om haar nog te kunnen redden. Ze zou niet de eerste zijn die terugkomt op zo’n besluit, en wij hoopten daarop. Ondertussen keken we wel naar andere vormen van hulp, waar Sara mee instemde. Ze probeerde diverse kortdurende medicatie, maar opnieuw hielp niets.’’ Het antwoord van de levenseindekliniek om op gesprek te komen duurt voor Sara helaas te lang. ,,Ze kon niet meer wachten. Ze was een weekend thuis en ging op zondagavond 25 juni vroeg naar boven, samen met onze kat Liesje. Later op de avond vonden we haar op de zolder. Achteraf bleek dat Liesje bij haar is gebleven, ze rook naar Chanel, Sara’s parfum.’’ Ze heeft geen pijn geleden, schrijft u in uw boek.

Elsbeth Kuysters Leeftijd 61 Woonplaats Oosterhout Beroep psycholoog, schrijfster en medeoprichter van de stichting Saarisnietgek Hobby’s langeafstandwandelen, in de tuin werken, lezen, schrijven, jam maken, tennissen Geniet van thuis zijn met Frans, kat Liesje, de natuur Droom dat alle kinderen van 10-12 jaar het magazine Saarisnietgek lezen, en een wereld met alleen liefde Levensmotto vrede en geluk in het hier-en-nu

UITVAART

VRIJDAG 27 OKTOBER 2023

,,Dat geeft wel troost. In haar dagboek heb ik gelezen hoe ze worstelde met hoe en wanneer ze haar leven moest beëindigen, ze had er stress over, zoveel dat haar haren ervan uit vielen. Ze was echt uitgeput. We hebben het niet meer kunnen omkeren en dat is vreselijk verdrietig. Tegelijk weet ik niet wat we nog meer voor haar hadden kunnen betekenen, dit was wat zij wilde. En of ik haar had willen zien sterven door euthanasie? Ik weet het echt niet.’’ Waar haalt u steun uit sinds haar overlijden?

,,Als ik me echt rot voel komt onze poes Liesje bij mij liggen, zoals ze vroeger altijd naast Sara lag. Zij is voor mij een direct lijntje met Sara. Ik voel haar aanwezigheid nog heel sterk, het meest van alles in de natuur. Wandelen helpt me, net als alleen zijn. Een jaar na haar overlijden heb ik in mijn eentje het Pieterpad gelopen. Over het algemeen voel ik veel dankbaarheid voor de mooie jaren die we met Sara hebben beleefd. Toen ze 9 jaar was ben ik alleen met haar naar de Sinaï-woestijn geweest. Het was alsof ze thuis kwam daar, dat was heel bijzonder om mee te maken.’’ Elsbeth laat een foto op haar telefoon zien van Sara, stralend, met een omslagdoek, op een kameel. ,,Ze geeft hier toch licht, of niet? Ik word vooral emotioneel van de moeilijke periode toen ze in de kliniek zat, wat we toen meemaakten kan ik alleen met Frans delen.’’ In het vierde rouwjaar schreef u het boek Moederhart vol rouw en liefde. Voortleven na de zelfdoding

Open zijn over sombere gedachten

f Elsbeth Kuysters: ‘Ik zoek graag de stilte op, daar is ruimte voor verbinding, verdriet en geluk.’

Het magazine Saarisnietgek voor kinderen tussen 10 en 12 jaar is te gebruiken als werkboek, onder andere op basisscholen. Het staat vol tips, ervaringsverhalen, puzzels en strips. Het is te bestellen via www.saarisnietgek.nl. Het boek Moederhart vol rouw en liefde bestel je via www.elsbethkuysters.nl.

15%

a In 2022 nam het aantal zelfdodingen onder jongeren tot 30 jaar toe. De Commissie Actuele Nederlandse Suïcideregistratie (CANS) zag in 2021 al een toename van 15 procent. Renske Gillisen, ondersoeker en voorzitter van CANS: ‘Praten is een belangrijke manier om het aantal zelfdodingen omlaag te brengen. Blijf op elkaar letten, en vragen of iemand aan de dood denkt.’

van mijn enig kind. Was het schrijven ervan onderdeel van het verwerkingsproces?

,,Ik wilde vooral opschrijven wat mij heeft geholpen bij de rouw, hopelijk heeft een ander daar ook iets aan. Ik krijg veel mooie reacties van mensen die er troost uit halen. Ik wilde het boek per se schrijven op Sara’s laptop, op haar kamer, dat laat ik nu wat meer los. Sara is altijd en overal deel van mij, weet ik inmiddels. Door het schrijven van het boek is alles weer tot leven gekomen, niet alleen het verdriet, maar ook de vreugde en de humor. Haar dood heeft mij niet ongelukkig gemaakt, ik ken veel gelukkige momenten. Zelf zoek ik graag de stilte op, daar is ruimte voor verbinding, verdriet en geluk. Zoals vanochtend toen ik druiven aan het plukken was in een wijngaard niet ver van ons huis; Sara was daar ook aanwezig. Ik praat nog met haar, ik schrijf haar brieven en ik hoor haar stem. Natuurlijk zijn er ook veel verdrietige momenten, maar de liefde en verbinding die ik met Sara voel zijn heel sterk, daar verandert haar dood niets aan. Mijn boodschap is dat je gelukkig kunt zijn, zelfs als je je enige kind verliest.’’ U heeft ook Sara’s idee uitgevoerd om basisscholieren kennis te geven over mentale gezondheid, in de vorm van het magazine en de stichting Saarisnietgek. Waarom is het zo belangrijk om daar al op jonge leeftijd over te praten?

,,Op haar 16de zei Sara dat ze veel te laat was gaan praten, ze wenste dat zij dit eerder had gedaan. In de kliniek werkte ze aan een ‘mental health project’ waar ze leeftijdgenoten voor interviewde. Allemaal zeiden ze dat hun mentale problemen al in milde vorm op de basisschool waren begonnen. De laatste jaren heb ik keihard aan het realiseren van het magazine gewerkt, samen met mijn zus, die orthopedagoog is, en met twee vriendinnen van Sara, die allebei leerkracht zijn.’’ Hoe wordt het magazine ontvangen?

,,Het gaat heel goed, we zijn nu bezig het landelijk uit te rollen. Het wordt al als werkboek gebruikt op 34 basisscholen, ook jeugdprofessionals werken ermee. Elk kind dat we ermee bereiken en dat uitgenodigd wordt om te praten over emoties, is winst. Dit overstijgt Sara, voor haar hoef ik dit allemaal niet te doen.’’ Elsbeth is ervan overtuigd dat het goed is waar Sara nu is. ,,Indirect heeft ze veel positieve invloed op anderen. Het is pijnlijk dat ze voor altijd 17 zal blijven, terwijl haar vrienden gaan studeren, werken en samenwonen. Rouw, verdriet en liefde zijn onlosmakelijk verbonden. Mijn rouw mag oneindig zijn, zoals ook mijn liefde voor Sara oneindig is.’’ a Hulp bij suïcidale gedachten?

Neem dan contact op met de hulp- en preventielijn Zelfmoord, tel: 0800-0113

Een eigen bericht, voor elk verhaal, voor iedereen Soms zijn er gelegenheden waarbij je een kennisgeving wil delen met je omgeving. Bij het overlijden van een dierbare kun je denken aan een rouwbericht, een bericht om medeleven te betuigen of een dankbetuiging na afloop van de uitvaartplechtigheid. Daarnaast kunnen er ook blijde gelegenheden zijn, zoals een geboorte, huwelijk of jubileum. Onze afdeling Familieberichten staat klaar om je verder te helpen. Wij geven ook volledig vrijblijvend advies over de vormgeving en de plaatsing van het bericht. Aarzel niet om ons om hulp te vragen. We gebruiken onze expertise graag om een mooi persoonlijk bericht te creëren.

Het plaatsen van een rouwbericht Het overlijden van een dierbare is een ingrijpende en emotionele gebeurtenis. Met een rouwbericht wordt de omgeving op de hoogte gesteld van het overlijden en kan medeleven aan de nabestaanden worden getoond. Een rouwbericht is altijd op geheel eigen wijze samen te stellen en kun je plaatsen in de krant of online op de website van de krant. Vaak word je hierbij ondersteund door een uitvaartverzorger, maar je kunt dit ook zelf doen. Zelf je rouwbericht plaatsen doe je als volgt:

» Rouwbericht in de krant Op familieberichten.nl stel je eenvoudig en snel een rouwbericht samen. Dit kun je plaatsen in een dagen/of weekblad naar keuze.

» Rouwbericht online Op onlinerouwbericht.dpgmedia.nl kies je een dagblad website en maak je in een paar stappen een rouwbericht. Dit kun je plaatsen op de website van jouw krant.

Contact Wil je meer informatie of hulp bij het samenstellen van een rouwbericht? Kijk op dpgmedia.nl/familieberichten of neem contact met ons op.

Afdeling Familieberichten Telefoonnummer: 088-013 99 99 E-mailadres: familieberichten@dpgmedia.nl Bereikbaar op maandag t/m vrijdag van 8.30 tot 17.00 uur en op zon- en feestdagen van 11.00 tot 17.00 uur.

UITVAART

vrijdag 27 oktober 2023

NALATENSCHAP REGEL UW DIGITALE ERFENIS!

‘Schriftje, app of kluis, het maakt echt niet uit’

nen ze niet bij de belangrijke documenten en de e-mail. Dat bemoeilijkt de afhandeling van de nalatenschap.

Toegangscodes

Wachtwoorden, inlogcodes: we staan niet genoeg stil bij de digitale erfenis waar onze nabestaanden straks mee uit de voeten moeten kunnen. Hoe regelen we dat? ‘Die gele ordner in de kast op zolder is zo gek nog niet.’ TEKST JOHAN NEBBELING ILLUSTRATIE JULIA GAZENBEEK

estiger Eibert staat nog in het volle leven en is dan ook digitaal actief. Hij bankiert via een app op zijn telefoon (die hij kan openen met gezichtsherkenning), heeft een desktopcomputer en laptops die zijn beveiligd met inlogcodes, heeft twee mailadressen, drie socialemedia-accounts, digitale abonnementen op twee dagbladen en een weekblad, is lid van een datingwebsite voor vijftigplussers en een website voor fietsliefhebbers en is klant bij een twintigtal online winkels. Om zijn dochter na zijn dood, ooit, niet op te zadelen met een zoektocht naar toegangscodes en wachtwoorden neemt hij een abonnement op een digitale kluis, waarin hij zijn accounts, wachtwoorden en inlogcodes opslaat. De code van die digitale kluis – een beveiligde opslagruimte op een ex-

Een oplossing die voor iedereen werkt? Helaas, die is er niet – Lucienne van der Geld, docent notarieel recht

terne server – geeft hij aan zijn dochter; de code bevat 23 tekens. ,,Als ik dood ben, kun je daar alles vinden. Echt álles.’’ Hèhè, geregeld. Maar als hij zijn dochter een paar maanden later vraagt of ze de code veilig heeft opgeslagen, zegt ze: ,,Ja, maar geen idee meer waar.’’ Eibert geeft haar nogmaals de code, en vraagt er later wederom naar. Dochter weet nu wel waar de code zich bevindt en tikt de 23 tekens in Whatsapp over als bewijs. Vader constateert dat er twee fouten in staan. Hij vermoedt: dit gaat het niet worden. Het verhaal van Eibert laat zien hoe lastig het is je digitale nalatenschap goed te regelen, zegt Lucienne van der Geld, docent notarieel recht, publicist en directeur van Netwerk Notarissen. Zij vraagt veelvuldig aandacht voor

Dus wat kun je doen? Een digitale wachtwoordkluis is één optie. Daarin sla je al je wachtwoorden en accountgegevens op. Op internet kun je een digitale kluis huren. Je krijgt een code waarmee je in de kluis kunt. Na overlijden hebben de nabestaanden via die ene code toegang. Van der Geld: ,,Het klinkt ideaal, maar ook aan een digitale kluis kleven nadelen. Alles wat digitaal is opgeslagen, kan worden gehackt. Zo is vorig jaar de digitale kluis LastPass gekraakt. Daar ga je met je veiligheid! En wie zegt dat de gegevens in die kluis over veertig jaar nog leesbaar zijn voor de computersystemen van dan?’’ Dus toch alles maar bewaren in dat schriftje in de bureaula? Veel mensen doen het, maar lopen zo het risico dat de gegevens in handen vallen van mensen van wie ze dat niet willen. ,,Je wilt niet dat inbrekers, maar ook kinderen, familieleden of buren tijdens je leven ermee aan de haal gaan.’’

Nabestaanden moeten het abonnement van de mobiel niet te snel opzeggen

het onderwerp digitale erfenis. ,,Ik zou graag zeggen dat er een standaardoplossing is die voor iedereen werkt. Maar helaas, die is er niet, want ieder mens is anders en iedere situatie is anders.’’

Bewustwording

Hoe dan ook is het van belang om stil te staan bij je digitale nalatenschap, zegt Van der Geld. ,,Veel mensen zijn zich daar niet van bewust en regelen dus ook niets. Maar als je niets regelt, blijven je accounts na je dood tot in lengte van jaren bestaan. Los van het feit dat je dat waarschijnlijk niet wilt, kunnen accounts wor-

e Hoofdbrekens genoeg voor de achtergeblevene.

den gehackt en gebruikt voor bijvoorbeeld identiteitsfraude. Zo kun je je erfgenamen flinke problemen bezorgen.’’ Bovendien doen steeds meer mensen hun administratie digitaal. Ze bewaren hun bankafschriften, verzekeringspolissen, correspondentie en andere belangrijke documenten op hun computer. Die veelal is beveiligd met een wachtwoord. Lekker veilig. Maar als nabestaanden dat wachtwoord niet kennen, hebben ze geen toegang en kun-

Ook mogelijk: sla je digitale gegevens op je mobiel op in een van de vele apps die je daarvoor kunt downloaden. ,,Maar dan moet je er wel voor zorgen dat nabestaanden op je mobiel kunnen. Lastig als die werkt met gezichtsherkenning of een vingerafdruk. Het is sowieso handig als nabestaanden niet te snel je telefoonabonnement opzeggen: voor het aanvragen van een nieuw wachtwoord moet je vaak een code invullen die via sms wordt toegestuurd.’’ Elke methode, wil Van der Geld maar zeggen, heeft zijn voor- en nadelen. Als het erop aan komt, heeft ze maar één advies: zorg ervoor dat je nabestaanden bij je digitale erfenis kunnen. Hoe je het doet – in een digitale kluis, via een aanwijzing in je testament, in een schriftje of in een app op je telefoon – maakt niet zoveel uit. ,,Kies een manier waar jij je prettig bij voelt en die jou past. Het allerbelangrijkste is dat nabestaanden toegang hebben. Dus als je je gegevens opslaat in een gele ordner die je opbergt in een oude kast op zolder, is dat helemaal zo gek nog niet. Als de achterblijvers maar weten dat die map er is en waar ze hem kunnen vinden. Wil je daar helemaal zeker van zijn, dan neem je die aanwijzing op in je testament.’’

Stoot vast een paar accounts af en raadpleeg eens een checklist Er is werk te doen voor de achterblijvers, maar je kunt het ze zo makke lijk mogelijk maken.

Sociale media aan sociale media als Facebook, instagram, Linkedin of X zullen na bestaanden hoe dan ook

een kluif hebben: het account opheffen van een overledene valt niet mee. de meeste socialemedia bedrijven verstrekken zelden inlogcodes of wachtwoorden, alleen aan naaste familieleden of wettelijke vertegen woordigers (die dat dan

moeten aantonen), via omslachtige procedures waarbij je in het engels gestelde formulieren moet indienen. Misschien kun je een paar accounts die je toch niet gebruikt vast opzeggen? overigens kan de nabe staande wel de actieve

status van het account van een overledene aan passen naar een inac tieve ‘herdenkingsstatus’.

Checklist op netwerknotarissen.nl staat een gratis checklist voor het regelen van je digitale nalatenschap. je

kunt aangeven wat jouw digitale erfenis behelst (sociale media, websites, berichtendiensten, email, etc.), wat je wilt dat daar mee na je dood gebeurt, wie jouw digitale erfenis moet afwikkelen en waar hij of zij de gegevens kan vinden die hem of haar toegang geven tot jouw digitale erfenis.

UITVAART

vrijdag 27 oktober 2023

ROUWVERVOER ER IS MAAR ÉÉN VOORSCHRIFT: BEDEK DE OVERLEDENE

De laatste reis De rit naar de eeuwige rustplaats hoeft niet per se in een zwarte auto. Je kunt rouwvervoer kiezen dat bij de overledene past.

FOTO BOATS AND BITES

PRODUCTIE ANNET DE GROOT

Uit-vaart over het water

FOTO’S STEVEN BEMELMAN

Altijd op, in of bij het water geweest? in alphen aan den rijn en omstreken kan een overledene per boot voor het laatst aanleggen, eventueel met een stoet van volgboten – mits de infrastructuur het toelaat. deze boot is geschikt voor tien personen en de kist, er is er ook een voor twintig passagiers. de schippers zijn speciaal getraind. a boatsandbites.nl

Een laatste keer samen op reis In een uitvaarttouringcar rijden de nabestaanden met de overledene mee naar de eindhalte, desgewenst via een route langs belangrijke plaatsen uit diens leven. in de bus passen naast de kist 24 personen, die in zitjes met een tafeltje tot het laatst dichtbij de overledene kunnen zijn. de ramen zijn geblindeerd om voor dat intieme moment de privacy

te garanderen. onderweg kunnen op beeldschermen foto’s van de overledene worden bekeken. de chauffeurs zijn speciaal opgeleid tot het voeren van een respectvolle rijstijl en de juiste etiquette. Plus – heel Nederlands – rouwvervoer per touringcar of bus is voordeliger dan een rouwwagen met volgauto’s. a beuk.eu

Regels Het OV gaat wat ver, verder mag werkelijk alles Het is niet verplicht om een overledene met een rouwauto te vervoeren. Ludieke transportmiddelen (zie deze pagina) of

eigen vervoer (mits geschikt) zijn eveneens toegestaan. een stationwagon, een busje, de camper, de trekker: alles

kan – behalve wellicht het ov. Wel is het verplicht de overledenen bedekt over de openbare weg te vervoeren.

UITVAART

vrijdag 27 oktober 2023

Soldaat voor het leven en in de dood

Geschikt voor elk vrachtwagenmerk

Deze manier van rouwvervoer ontstond toen de dochter van een overleden veteraan op zoek was naar een passend voertuig voor de kist. ‘iets met soldaten, het leger…’ bij deze stoere gMC-legertruck kunnen familie en dierbaren achterin zitten en met de veteraan meerijden naar zijn laatste standplaats. de chauffeur en eventuele dragers gaan naar wens gekleed in historische uniformen uit de tweede Wereldoorlog. de tien volgauto-gMC-trucks maken het mogelijk om in colonne te rijden. Werkte de overledene in het militaire hospitaal? dan is er ook een statige HenneyPackard-ambulance beschikbaar. a uniekrouwvervoer.nl

Truckers kunnen hun laatste rit met de eigen vrachtwagen maken – zij het niet achter het stuur. dit universele rouwframe past op elk merk vrachtwagen, inclusief oldtimers. de middelen om het verantwoord te bevestigen worden erbij geleverd (voor insiders: zonder de koppelschotel te hoeven demonteren). Het geheel is gemaakt van roestvrijstaal en waterbestendig textiel. Zonder gordijnen en zonder opbouw of dakje huren kan ook. Het frame kun je tevens op een landbouwwagen monteren. a rouwtruckframe.nl

Duurzaamheid tot het einde Ook in uitvaartland wordt geprobeerd duurzaam te werk te gaan. er zijn al elektrische crematieovens, ecologisch geteelde bloemen, speciale doodshemden van natuurlijke stoffen en kartonnen kisten. daar hoort passend vervoer bij; je kunt moeilijk in een dieselauto op de natuurbegraafplaats arriveren. dan is de rouwbakfiets (desgewenst met fietschauffeur) een goed alternatief, uiteraard ook voor

Was de overledene een verwoed kampeerder van de iets luxere soort? (dus niet zo’n type met een werptentje…) dan is de rouwcaravan wellicht dé manier voor dat laatste reisje. de verschillende typen kunnen achter de eigen auto worden gehangen (mits voorzien van een trekhaak). of achter een opvallend vervoermiddel, omdat de overledene een markante persoon was. Hield hij of zij van oldtimers, helaas niet geschikt om een kist in te verplaatsen? de rouwcaravan biedt uitkomst. je kunt hem bijna overal aankoppelen, behalve aan een motorfiets. en bedenk: deze keer hoeft de voortent niet te worden opgezet. a staatsie-vervoer.nl

Stapvoets naar de eeuwige jachtvelden

Bikerbegrafenis

FOTO MARTIJN WIJEMER

De boerenwagen of oogstwagen deed per traditie dienst wanneer iemand in het dorp ging trouwen, gedoopt werd of was overleden. afhankelijk van hoe goed de boer boerde, was zo’n wagen versierd met schilderingen (soms zelfs bladgoud), houtsnijwerk en stichtelijke spreuken. dit exemplaar, in 1918 gebouwd in de bommelerwaard, is voorzien van ingesneden bloemmotieven in frisse kleuren. de kar wordt getrokken door een of twee witte of zwarte paarden die het ingetogen stappen beheersen. de koetsier draagt een boerentenue of juist zomerse, natuurlijke kleding. de nabestaanden lopen achter de wagen, die eventueel kan worden voorzien van een traditionele laag stro. a koetsen.nl

FOTO IMMANUEL BAAN

Achter de wagen aan de haak

meer traditionele uitvaartlocaties. de nabestaanden kunnen met de overledene meefietsen of – als de bakfietsrijder zich een beetje inhoudt – meewandelen naar de laatste stalling. er zijn twee modellen beschikbaar: een lichthouten exemplaar (eventueel met bloemenband waar de nabestaanden zelf bloemen insteken), of eentje van steigerhout met koetslantaarns. a rouwbakfiets.nl

Motorfreaks kunnen in stijl naar hun laatste garage worden gebracht met een speciaal omgebouwde Harleydavidson WL Liberator uit 1941, het jaar daarop meegenomen door Canadese soldaten die europa kwamen bevrijden. Na de tweede Wereldoorlog deed dit exemplaar dienst bij de rijkspolitie, vandaar dat het donkerblauw is. de Liberator is bijna antiek, dus die wordt alleen ingezet voor korte, speciale ritjes. er is ook de modernere Harley-davidson Heritage Springer Softtail Classic uit 2006. Niet iedereen is een Hd-fan, dus is de vloot uitgebreid met een rouwbMW r1150 gS, model boxer adventure. de motoren van ‘Last ride’ – altijd mét bestuurder – kunnen door heel Nederland worden gehuurd. a rouwmotor.nl

10 UITVAART

vrijdag 27 oktober 2023

RESOMEREN ‘WATERCREMATIE’ ZOU WELEENS DE TOEKOMST VAN LIJKBEZORGING KUNNEN ZIJN

De zachte vorm van cremeren Resomeren is de vierde vorm van lijkbezorging, naast begraven, cremeren en je lichaam ter beschikking stellen van de wetenschap. De techniek, ook wel watercrematie genoemd, is waarschijnlijk pas vanaf 2024 officieel toegestaan in Nederland. Pionier en uitvaartondernemer Erik van Zoest geeft alvast een demonstratie in zijn ‘resomatorium’. TEKST LEO VAN MARREWIJK FOTO’S KOEN VERHEIJDEN

ehoedzaam schuiven Erik van Zoest (47) en zijn zoon Dennis de bezoeker in de resomator, een tunnelvormig drukvat dat iets weg heeft van een MRI-apparaat. ,,Je hebt een Europese primeur’’, aldus Van Zoest, die zijn gloednieuwe apparaat nog niet in de praktijk heeft mogen gebruiken. Ook vandaag blijft de ondernemer af van de cruciale knoppen die het ontbindingsproces op gang brengen. Om even het gevoel te ervaren wil de Betuwse pionier best even live demonstreren hoe een menselijk lichaam via de ‘invoertray’ in het drukvat verdwijnt. De ‘Resomator 750’, opgesteld op de benedenverdieping van zijn uitvaartcentrum/resomatorium

UITVAART 11

vrijdag 27 oktober 2023

g De verslaggever verlaat de resomator, nog wat beduusd. Rechts uitvaartondernemer Erik van Zoest.

nodig (terwijl per crematie gemiddeld 60 kuub wordt gebruikt) en het hele proces heeft zeven keer minder CO2-uitstoot dan cremeren (zie kader). Een ander facet zit in het hoofd van mensen, zegt Van Zoest. ,,Een proces met water klinkt vriendelijker dan vuur, we noemen het ook wel de zachte vorm van cremeren.’’ Daarnaast wordt resomeren in de uitvaartbranche gepresenteerd als groen alternatief omdat het nauwelijks leidt tot ruimtebeslag: het gevaar van overvolle begraafplaatsen is geweken. En nog een voordeel: bij resomeren heb je geen kist nodig, de overledene kan in een doek (natuurlijk materiaal) de resomator in worden geschoven. De prijs – waarschijnlijk rond de 500 euro – wordt concurrerend met cremeren, verwacht Van Zoest.

Voor de muziek uit

’t Vijfde Seizoen in Ommeren, werkt met 95 procent gewoon kraanwater. Daar komt 5 procent kaliumhydroxide bij. Door verwarming – tot 180 graden – wordt in de resomator een chemisch proces (‘alkalische hydrolyse’) in gang gezet dat bijna drie uur duurt. Wat overblijft zijn de menselijke botten. Ook protheses en sieraden verlaten de resomator ongeschonden en brandschoon. Nabestaanden kunnen na de resomatie de botten meenemen, of de botten tot as/poeder laten vermalen en in een urn vervoeren. Meenemen kan – net als bij crematie – pas na een maand, de wettelijke termijn. Resomeren heeft een aantal voordelen ten opzichte van cremeren, aldus Van Zoest. De belangrijkste troef valt onder het kopje duurzaamheid: er is geen gas

Een proces met water klinkt vriendelijker dan een proces met vuur – Erik van Zoest, uitvaartondernemer

Voor de ondernemer, die met zijn bedrijf ook traditionele vormen van de uitvaart begeleidt, is resomeren de toekomst. Niet alleen voor hem. Wijlen bisschop Desmond Tutu werd op eigen verzoek begin 2022 in Zuid-Afrika geresomeerd. In veel Amerikaanse staten is het al toegestaan en daar is het een veelgevraagde vorm van lijkbezorging. Van Zoest loopt in Nederland met de aanschaf van zijn resomator – nieuwprijs rond de 600.000 euro, iets goedkoper dan de gemiddelde crematieoven – voor de muziek uit, maar risico’s nemen hoort bij het ondernemerschap, vindt hij. Van Zoest, een geboren boerenzoon die op z’n 26ste ontdekte dat het voortzetten van een boerenbedrijf in zijn geval ‘een doodlopende weg’ zou betekenen en daarna een carrière als uitvaartondernemer startte, was naar eigen zeggen direct verkocht toen hij in 2021 las over resomeren. ,,Destijds kwamen er wat zaken samen: mijn zoon Dennis gaf aan dat hij in het bedrijf wilde komen. Bovendien kon ik deze grond kopen, op de perfecte locatie om een uitvaartcentrum en resomatorium te laten bouwen.’’ In dat moderne resomatorium ’t Vijfde Seizoen (‘We hebben het altijd over vier seizoenen, maar ik ben ervan overtuigd dat er nog een vijfde is’) kunnen de nabestaanden het hele proces bijwonen. En hoewel het in Nederland nog wachten is op wettelijke toestemming, groeit de belangstelling. Van Zoest: ,,We organiseerden ter ere van de opening van ons pand in september twee open dagen. Daar kwamen ruim drieduizend mensen op af; de belangstelling voor resomeren is enorm.’’

Duurzaamheid

De belangstelling neemt niet alleen toe in Ommeren en omgeving. ,,In de Amerikaanse staten waar de techniek is toegestaan, kiest zo’n 40 procent ervoor’’, zegt Van Zoest. ,,Veel mensen laten het duurzaamheidsaspect meewegen.’’ En nee, beslist niet iedereen

Geen fijnstof meer en veel minder uitstoot Waterverbruik tNo deed in 2014 onderzoek naar de duurzaamheid van begraven, cremeren en resomeren. daarbij bleek dat resomeren alleen indirecte Co2-uitstoot geeft, en dat die flink lager is dan bij de andere vormen van lijkbezorging. de Co2-uitstoot van resomeren is gemiddeld 28 kg, terwijl die bij begraven 95 kg en bij cremeren

maar liefst 208 kg bedraagt. verder komt bij resomeren geen fijnstof vrij, terwijl zelfs het waterverbruik (5 m3, tegen 10 m3 bij cremeren en 11 m3 bij begraven), gunstig afsteekt bij de concurrerende vormen van lijkbezorging.

De uitvinder biochemicus Sandy Sullivan is de ‘uitvinder’ van de resomator. de brit bouwde

zal voor watercrematie kiezen. ,,We hebben veel klanten die uit religieuze overwegingen per se begraven willen worden; die wens respecteren we uiteraard. Maar in een gesprek over een uitvaart met een nieuwe klant zal ik resomeren zeker noemen als optie.’’ Tijdens de open dagen konden geïnteresseerden ook een kijkje nemen in de resomator. Kennelijk

28 KG 25%

a bedraagt de CO2-uitstoot bij resomeren, tegen 95 kg bij begraven en 208 kg bij cremeren.

a Uit onderzoek in 2017 (I&O Research) bleek dat 25 procent van de Nederlanders resomeren overweegt voor de eigen uitvaart, 61 procent wil zeker niet worden geresomeerd. Meest gehoorde argument binnen die groep: ‘Het is in strijd met het geloof.’

had niemand de behoefte om er even in te kruipen. Van Zoest: ,,Ik heb geen geheimen, dus wat mij betreft zou het mogen hoor. Maar ik kan me ook voorstellen dat mensen daarvoor bedanken, zeker als je claustrofobische gevoelens hebt.’’

in samenwerking met het bedrijf LbbC group in 2009 de eerste resomator, die in 2010 de observer ethics awards won, met dank aan het proces dat de uitstoot van de uitvaartbranche substantieel zou kunnen verlagen. Sullivan geeft wereldwijd lezingen om resomeren te promoten als duurzaam alternatief voor begraven en cremeren.

Eenmaal liggend in de resomator ervaart toch niet iedereen claustrofobie. Als vader en zoon Van Zoest de bezoeker in het apparaat hebben geschoven, is het tijd de omgeving voorzichtig op te nemen. Daar is weinig ‘engs’ of lugubers aan, het oogt smetteloos en glanzend. De gedachte dat, mocht Van Zoest het apparaat toch aanzetten, onze verfoeide gouden kiezen brandschoon uit zo’n sessie zouden komen, stemt zelfs lichtelijk vrolijk. Zeker als je het commentaar van de nabestaanden erbij denkt: ‘Gelukkig hebben we z’n kiezen nog.’ Het enige ongemakkelijke is een kraantje dat vanuit de bovenkant van het apparaat op de mond is gericht; dat komt best dichtbij. Daar is ontbindings- en hogedruktechnisch een goede reden voor, vertelt Van Zoest. ,,De schedel is het sterkste deel van het lichaam; daarom zitten in die zone extra kraantjes.’’ Ook interessant: bij resomeren duurt het ontbinden van een vrouwenlichaam langer dan bij een man, doordat de gemiddelde vrouw een hoger vetpercentage heeft. Mensen met een imposante omvang (+150/200 kg) passen niet in de resomator. Aangezien dat een minderheid van de bevolking is, voorziet Van Zoest, nu nog monopolist in Nederland (‘maar iedereen kan een resomator aanschaffen’), een zonnige toekomst voor zijn bedrijf. Mits de Wet op de lijkbezorging in 2024 echt wordt aangepast en resomeren officieel wordt toegestaan. Van Zoest: ,,Duurt het langer, dan krijg ik op de lange termijn wel een probleem: de bank die me in financiële zin heeft geholpen, wil ook graag weten wanneer ik hier inkomsten uit genereer.’’

12 UITVAART

VRIJDAG 27 OKTOBER 2023

NADEREND EINDE ROUWEN TERWIJL JE KIND ER NOG IS

Afscheid van Ize (7), Stan (9) en Kester (12) Hoe ga je ermee om als je weet dat je kind op jonge leeftijd zal komen te overlijden? Drie ouders vertellen erover. ‘Rouw is de achterkant van liefde.’ TEKST THEO PAIJMANS FOTO’S KOEN VERHEIJDEN

e maakte in haar korte leven van elke dag een feestje. Sprankelend als Ize was, had ze je in vijf minuten om haar vingertje gewikkeld. Ze was geliefd, ook in het ziekenhuis. Stan was nieuwsgierig naar de wereld, hij wilde altijd het naadje van de kous weten. Hij was een kind met rake observaties, dat bleek wel uit zijn opmerkingen. Kester had honger naar kennis en uit alles bleek dat hij enorm goed kon leren. Met gemak maakte hij zich thuis de stof eigen die hij

uit zijn wiskundeboeken haalde. Drie ouders, aangesloten bij stichting Nooit Voorbij, vertellen over deze kinderen. Ize kreeg rond haar 4de leukemie en werd niet ouder dan 7. Stan kreeg op zijn 8ste kanker en overleed een jaar later. Kester kreeg op zijn 9de kanker, hij stierf na een ziekbed van drie jaar.

Inleveren

Hoe het was, is nauwelijks uit te leggen, vertelt Martine Vos, moeder van Kester. ,,Er was ongeloof. Hoe kan het dat we ons vrolijke,

sterke kind kwijtraken? Alle emoties gaan door je heen. Woede, verdriet en wanhoop dat hij er straks niet meer zal zijn. En ook alle liefde die je voor hem voelt. Ik had een supergewenst kind op de wereld gezet, een cadeautje, en ik moest hem weer inleveren.’’ Het is zelfs niet aan andere ouders uit te leggen, vindt Mariska de Langen, moeder van Ize. ,,Iemand beschreef het als springen naar de andere klant van de kloof; vandaaruit kijken we naar ouders die niet weten hoe het is om een kind te verliezen. Op het moment dat je kind komt te overlijden, voel je dat in iedere vezel van je lijf.’’ Het is alsof de bodem onder je voeten vandaan glipt, zegt Marije Mandos, Stans moeder. Zo voelde het voor haar toen duidelijk werd aan welke ziekte Stan leed. ,,Het is onwezenlijk om te rouwen om een kind dat er gewoon nog is’’, zegt ze. ,,Dat is de spagaat waarin je terechtkomt. We kregen van het ziekenhuis een boekje dat begon met ‘U heeft te horen gekregen dat uw kind komt te overlijden’. Ik las het, maar met een enorme weerstand. Ik wilde er niet mee bezig zijn, want hij was er gewoon nog en hij leefde. En ik wilde leven met hem.’’

Driedimensionaal

Deze achtbaan van emoties waarin ouders terechtkomen noemt rouwen verliestherapeut Tanja van Roosmalen ‘driedimensionaal rouwen in de tijd’. ,,Je rouwt om het verlies van de gezondheid van je kind, je rouwt om alles wat het niet kan. En je rouwt wanneer je weet dat je het gaat verliezen of het zo ernstig gaat lijden dat je de kwaliteit van leven bespreekbaar moet maken. Je rouwt in het verleden, heden en in de toekomst.’’ g Mariska de Langen moest Ize vertellen dat er geen behandeling meer was. Tien dagen later overleed ze.

Marije zag ertegenop om Stan te vertellen dat hij dood zou gaan. ,,Het was ontzagwekkend hoe hij met alles is omgegaan’’, vertelt ze. ,,Hoe hij die boodschap tot zich nam, maakte het voor mij veel dragelijker. Stan had natuurlijk alle gevoelens die erbij horen, maar wat hij vooral liet zien was

Kinderen staan tot op het laatste moment volop in het leven – Tanja van Roosmalen, rouwen verliestherapeut

dat hij er nu was, nu leefde en dat het leven doorging.’’ Kinderen staan tot op het laatste moment volop in het leven, vertelt Tanja. ,,Het is hun houvast om dat zo te voelen, ook al weten ze misschien heel goed dat ze er de

volgende week niet meer zijn.’’ Met Kester is niet gesproken over doodgaan, zo vertelt Martine. ,,De arts zei wel tegen hem, ‘ik kan de tumor niet meer wegtoveren’. Kester hoorde dit aan, maar wilde nergens over praten. Dat was zijn duidelijke wens en die respecteerden we. Hij wilde ook geen verdrietige mensen om zich heen. Hij hoorde een keer dat ik in de keuken stond te huilen en ik tegen een van mijn dochters zei dat ik zo verdrietig was. Hij lag in de woonkamer en riep: ‘Mam, dat hoeft niet!’” In afscheidsgesprekken vragen kinderen vaak aan Tanja waar ze na de dood naartoe gaan. ,,Dat houdt kinderen erg bezig, want hun ouders gaan niet mee. Welk beeld je aan je kinderen meegeeft, of je een vlinder wordt of gaat naar een plek achter de regenboog, maakt niet uit. Als het maar geruststelt.’’ Bij Stan kwam dat moment na een ziekenhuisbezoek. Hij had net te horen gekregen dat hij zou overlijden, vertelt Marije. ,,Hij was boos en verdrietig en vond het ook een beetje eng. Maar ik heb hem zien groeien naar berusting en vertrouwen. Hij vroeg waar je heengaat als je doodgaat. Hij dacht zelf dat je teruggaat naar al je herinneringen. Dat vond ik zo mooi en helemaal waar.’’

UITVAART 13

VRIJDAG 27 OKTOBER 2023

g Martine Vos: ‘Kester wilde geen verdrietige mensen om zich heen.’

Professionele begeleiding Palliatieve zorg Volgens Meggi SchuilingOtten overlijden jaarlijks zo’n 1100 kinderen in Nederland. Zij is bestuurder van het Kenniscentrum Kinderpalliatieve Zorg, de organisatie die zich inzet om de kinderpalliatieve zorg verder te verbeteren en blijvend in het Nederlandse zorgsysteem op te nemen. De Netwerken Integrale Kindzorg (NIK) is onderdeel van het Kenniscentrum en fungeert als brug tussen kind en gezin en (zorg)professionals. Oorzaken voor een vroegtijdige dood zijn veelal aangeboren afwijkingen of complicaties tijdens de zwangerschap. Jaarlijks overlijden ook zo’n zestig kinderen aan kanker. Sommige kinderen lijden aan een ziekte die zo zeldzaam is dat deze maar twee tot drie keer in Nederland voorkomt. a kinderpalliatief.nl

van Kester wordt thuis bewaard, op zijn kamer en in drie kleine potjes bij Martine en haar twee dochters. Als ze op reis gaan, gaan de potjes mee. Een beetje as is ook in ringen verwerkt.

Weer doorgaan

In de laatste tien dagen van haar leven hoorde Ize dat ze zou sterven. Mariska: ,,‘Maar ik krijg toch nog een behandeling?’ vroeg ze. Toen moesten we vertellen dat die er niet meer was. Ze begon te huilen. Ze wilde zo graag beter worden en dan moet je zeggen dat dat niet meer lukt.’’ Mariska en haar man praatten die laatste dagen veel met Ize. ,,We beschreven haar overlijden als een extra diepe slaap waar ze niet meer uit zou komen. Ze wilde dat niet, omdat ze ons dan zo zou missen. Maar ik zei dat dat niet hoefde omdat ze voor altijd bij ons zou zijn, maar dan op een andere manier.’’

Laatste momenten

Toen haar einde kwam zaten Mariska en haar man naast Ize op bed. ,,Mijn man pakte de andere hand vast en we vertelden haar dat we van haar hielden. Ze opende nog één keer haar ogen en keek ons allebei aan. Toen hield ze op met ademen. Ze wist dat ze zou gaan en afscheid moest nemen.’’ Ook Stan werd in slaap gebracht. Marije: ,,Hij wilde van zijn lijden af. Ik wist dat dit het laatste moment was dat hij bewust bij ons was. Ik wilde nog van alles tegen hem zeggen, maar alles was al gezegd en hij wilde in slaap vallen. We zeiden dat we van hem hiel-

den, dat we bij hem bleven en dat hij lekker mocht gaan slapen.’’ Martine en haar man Frans hebben Kester enorm gekoesterd de laatste weken. ,,Kester is niet in slaap gebracht en bleef praten over computerspelletjes en Lego. En toen stopte hij opeens. Dat was het. Zijn arts zei later tegen ons: ‘Hij heeft zich zo geliefd en beschermd gevoeld dat de rest niet meer uitmaakte voor hem, hij was

1100

a Zoveel kinderen overlijden er jaarlijks in Nederland. BRON: KENNISCENTRUM KINDERPALLIATIEVE ZORG

niet bezig met de dood.’ Dat is wat we graag geloven’’, vertelt ze. Ize, Stan en Kester werden gecremeerd. Een schepje as van Ize werd uitgestrooid bij een appelboom bij haar school en bij een boom die in het naburige dorp werd geplant. Een beetje as van Stan werd uitgestrooid op een mooie plek bij de zee waar hij een fijne vakantie doorbracht. Iets is ook verwerkt in sieraden. De as

f Marije Mandos wilde niet bezig zijn met het naderende einde van haar Stan. ‘Want hij was er gewoon nog.’

Volgens Tanja kijken we de laatste jaren anders naar het rouwen. ,,Bij een gezond rouwproces blijft er altijd ruimte om stil te staan bij de impact van het verlies, ook al is dat jaren geleden. Tegelijkertijd kun je je leven oppakken. Het mag allebei, want je kind blijft onderdeel van wie jij bent. Daarom praten we ook niet meer over het verwerken van rouw. Het gaat erom hoe je het verlies meeneemt in je leven en er betekenis uithaalt.’’ Dat ervaart Marije ook. ,,Het een

Impuls Subsidieregeling Teneinde de drempel om professionele hulp te zoeken zo laag mogelijk te maken heeft het ministerie van Volksgezondheid de Impuls Subsidieregeling afgegeven. Deze subsidie is deels bestemd voor volwassenenzorg en deels voor kinderpalliatieve zorg, geestelijke verzorging en rouw- verliesbegeleiding. De NIK (Netwerken Integrale Kindzorg) kan gezinnen verbinden met de juiste begeleiders. ,,Soms heb je aan steun van een goede vriend, vriendin of een fijne collega genoeg. Maar als er meer nodig is, is het prettig dat ouders laagdrempelig toegang hebben tot professionals om hun vragen, zorgen of twijfels te bespreken’’, legt rouwtherapeut Tanja van Roosmalen uit. a kinderpalliatief.nl/impuls

plek geven, is een uitdrukking waar ik niks mee kan. Het is er gewoon en ik geef het de ruimte die het voor mij nodig heeft. Ik voel dat Stan bij me is. Ik draag hem met me mee, dat gaat nooit weg.’’ Hetzelfde geldt voor Mariska. ,,Geen kind wordt zo gemist als een kind dat er niet meer is. Ize is constant in mijn gedachten, bij alles wat ik doe.’’ Martine en haar man Frans zijn inmiddels vijf jaar verder. ,,De mensen zien dat we weer doorgaan. Dat is zo, maar niets is meer hetzelfde, niets is meer gewoon en niets is meer vanzelfsprekend. Rouw is de achterkant van liefde, zeggen ze weleens. Wij voelen zoveel liefde voor Kester dat we die rouw verdragen, maar eigenlijk is die niet te dragen.’’

UITVAART 15

vrijdag 27 oktober 2023

Louis Ahmad (25) Restaurantmedewerker, Amersfoort a Om wie hebt u voor het eerst in uw leven gerouwd? Mijn vader was 77 toen hij stierf. ik heb niet gerouwd, ik heb niet eens één traan gelaten. Het was gewoon zijn tijd om te gaan. Wel is hij de belangrijkste mens in mijn bestaan. Hij heeft me geleerd hoe ik moet leven, hoe ik een man moet zijn. a Hoe wilt u later zelf herinnerd worden? dat ik mijn werk altijd serieus deed, en gewaardeerd werd door mijn collega’s. dat ik grappig kon zijn en serieus als het moest. dat ik altijd rustig bleef en goed naar mensen kon luisteren. en een fijne vader was voor mijn kinderen. a Hoe wilt u dat later nabestaanden afscheid van u nemen? dat het vooral knus is, met vrienden en familie. Met eten en drinken. Nee, geen muziek.

Magdalena Rogalska (23)

Peter ten Cate (60) Begeleider psychiatrie, Utrecht

Zorgmedewerker, Gouda

Mini-interviews

a Om wie hebt u voor het eerst in uw leven gerouwd? Mijn opa overleed toen ik 9 was. ik heb toen heel veel gehuild. Hij was superziek geweest. ik had supergoed contact met hem. Hij had altijd heel veel tijd voor mij en nam mij supervaak mee naar de speeltuin. a Hoe wil je later zelf herinnerd worden? dat ik behulpzaam was. dat ze met mij altijd over alles konden praten en dat ik nooit oordeelde en iedereen in zijn of haar waarde liet. a Hoe wilt u dat later nabestaanden afscheid van u nemen? Hopelijk blijft mijn familie bij elkaar en dat ze dan gezellig met z’n allen tegen die tijd een feestje organiseren. Misschien een traantje, maar niet te veel. ik wil in Polen begraven worden; daar kom ik vandaan en daar liggen mijn voorouders.

‘Bij mijn uitvaart graag een komische powerpoint’ Sommigen denken er liever niet over na, anderen hebben uitgesproken ideeën over hun eigen afscheidsceremonie. Proosten op het leven, vrolijke muziek, goed eten en drinken. ‘Wel graag met het Wilhelmus erbij.’

a Om wie hebt u voor het eerst in uw leven gerouwd? dat was mijn oma, ik was 11. Haar dood had veel impact op mij. dat ze zomaar en ineens definitief weg was. verder vond ik het heel naar dat mensen mij gingen troosten en een arm om mij heen sloegen. verdriet moest voor mij nog vorm krijgen. ik wilde dat helemaal zelf uitvogelen. a Hoe wilt u later zelf herinnerd worden? Zoals Paul eddington – van de tv-serie Yes, prime minister – die zei: ,,ik hoop dat ik mensen niet te veel schade heb berokkend.’’ a Hoe wilt u dat later nabestaanden afscheid van u nemen? dat mogen zij invullen. Wel graag met het Wilhelmus. ik zag ooit hoe voor ellen de Lange het Wilhelmus werd gespeeld. toen dacht ik: dát wil ik ooit ook! dus graag bij mijn afscheid.

TEKST & FOTO’S ROBERT VAN WEPEREN

Julie Nysingh (30)

Kayla Kriel (31)

HR business partner, Utrecht

Handhaver, Amersfoort a Om wie hebt u voor het

eerst in uw leven gerouwd? op mijn 18de overleed mijn oudoom. dat was heel naar. Maar zijn dood liet mij ook goed voelen hoeveel waarde hij voor mij had. ik mis bijvoorbeeld zijn eigen, originele kijk op de wereld. als iemand overlijdt raak je ook iets van jezelf kwijt. a Hoe wilt u later zelf herinnerd worden? graag zoals mijn oma: als een liefdevolle vrouw. ik doe er altijd mijn best voor; ik heb veel geduld en ik houd oprecht van de mensen om mij heen. a Hoe wilt u dat later nabestaanden afscheid van u nemen? als ik overlijd, is het voorbij. Laat de mensen om mij heen maar een afscheid bedenken dat bij hen past.

a Om wie hebt u voor het eerst in uw leven gerouwd? Mijn opa, ik was 8. Hij was een heel lieve man. ik mis hem nog steeds – zijn speciale grapjes. Hij was erg belangrijk voor mij. op feestdagen zoals kerst denk ik graag aan hem. a Hoe wilt u later zelf herinnerd worden? als een plezierig mens, die graag vrienden en familie hielp. (Lachend:) en zichzelf daar af en toe bij vergat. voor mijn werk help ik ook mensen. Zoals gisteren, een verwarde man. ik heb met hem gepraat en daar werd hij rustig van. a Hoe wilt u dat later nabestaanden afscheid van u nemen? Met vrolijke muziek, house en jaren-80 en 90. en dan gezellig en rustig. biertje erbij.

Cas te Winkel (42) Softwaretester, Amersfoort a Om wie hebt u voor het eerst in uw leven gerouwd? ik was 12 toen ik hoorde dat de broer, 13, van mijn beste vriend, 12, kanker kreeg; uiteindelijk overleed hij eraan. ik was kind aan huis bij zijn familie, maar heb er daarna nooit meer een stap binnen gezet. ik zit daar nog steeds mee en wil er nu – dertig jaar later – wat aan doen. Misschien dat ik de familie een brief schrijf. a Hoe wilt u later zelf herinnerd worden? als een liefdevolle, gave vent. Met wie je kon lachen, huilen en goede gesprekken voeren. a Hoe mag later het afscheid van u zijn? Feestelijk. Met lange tafels en zo’n witte tent. Psalmen van bach erbij. onbeperkt eten en drinken, ik hoef toch niet te betalen.

Maartje Verhoeven (17) Influencer, Gouda a Om wie heb je voor het eerst in je leven gerouwd? ik snapte het niet zo goed toen mijn opa doodging. ik was pas 5 jaar. op zijn kist mocht ik bloemen schilderen. Maar ik heb niet gehuild. Wel heel veel toen laatst mijn kat overleed. ik was enorm verdrietig. a Hoe wil je later zelf herinnerd worden? Hopelijk als een lief en vriendelijk per-

soon. ik ben namelijk graag lief voor mensen, als ze dat ook voor mij zijn. verder als iemand die creatief was en mooie dingen maakte. a Hoe wil je dat later nabestaanden afscheid van jou nemen? bij mijn afscheid moeten mensen vieren dat ik er was, en verdrietig zijn dat ik er niet meer ben. een slideshow van mijn leven lijkt mij leuk. ja, graag een beetje een komische powerpoint.