Αεροπορική Επιθεώρηση – Τεύχος 110

ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ

ΤΕΥΧΟΣ 110

ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2017

ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ

ȟȣȝȢȫȩȧȥȡȢȟ ȜȡȝȬȠȬȥȪȟ ȨȝȩȡȧȜȡȢȧȬ IUUQ XXX IBG HS FM BSUJDMFT FQJUIFPSJTJ BTQ

ISSN | 1105-5960

Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών

ΤΕΥΧΟΣ 110 ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2017

Τετραµηνιαία έκδοση

Υπεύθυνος Έκδοσης

Διοικητής Σχολής Διοίκησης & Επιτελών Πολεµικής Αεροπορίας Ταξίαρχος (Ι) Γεώργιος Παντελής Τηλ: 210 8193901, FAX 210 2467682

Υπεύθυνος Σύνταξης Καθηγητής Βασίλειος Φίλιας (Πρώην πρύτανης Παντείου Πανεπιστηµίου)

Επιτροπή Επιλογής Ύλης / Συντακτική Οµάδα Ταξίαρχος (Ι) Γεώργιος Παντελής (Διοικητής ΣΔΙΕΠ ΠΑ) Σµήναρχος (Ι) Θεόδωρος Θεοδώρου (Υποδιοικητής ΣΔΙΕΠ ΠΑ) Σµήναρχος (Ι) Χρήστος Οικονόµου (Διευθυντής Μελετών ΣΔΙΕΠ ΠΑ) Αντισµήναρχος (Ι) Νικόλαος Γαλίζης (Τµηµατάρχης Έκδοσης Περιοδικού) Αντισµήναρχος (ΜΗ) Ευαγγελία Νέλλα (Επιτελής Τµήµατος Έκδοσης Περιοδικού) Επισµηναγός (ΜΗ) Ιωάννης Ζορµπάς (Επιτελής Τµήµατος Έκδοσης Περιοδικού) Τηλ: 210 8193915

Ορθογραφικός και Συντακτικός Έλεγχος Επίκουρη καθηγήτρια Σχολής Ικάρων Ουρανία Χατζηδάκη

Ηλεκτρονική Επεξεργασία - Καλλιτεχνική Επιµέλεια Ανθυπασπιστής (ΕΕΔΕ) Σπάδα Δοµινίκη

Οικονοµική Διεύθυνση

Διοίκηση Αεροπορικής Εκπαίδευσης /Διεύθυνση Οικονοµικών Υπηρεσιών Τηλ: 210 8191261

Ηλεκτρονική Διεύθυνση

www.haf.gr/news/publications/aeroporiki-epitheorisi/

Ηλεκτρονικό Ταχυδροµείο aero_epi@yahoo.gr

Εισαγωγικό Το τεύχος ξεκινάει µε άρθρο του καθηγητή κ. Βασίλη Φίλια για τη Ναυµαχία του Λέιτε, τη µεγαλύτερη ναυµαχία που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια του Β΄Παγκοσµίου Πολέµου. Μέσα από µια ιστορική αναδροµή, ο συγγραφέας αναδεικνύει την επίδραση του πολεµικού αυτού επεισοδίου στην πορεία της γενικότερης σύρραξης και της αλλαγής συσχετισµών και ισορροπιών στο θέατρο του Ειρηνικού Ωκεανού, και ταυτόχρονα τη βαρύτητα και σπουδαιότητα της συµµετοχής αεροπορικών δυνάµεων ως αποφασιστικού παράγοντα επικράτησης σε συγκρούσεις ανάλογης φύσης. Ακολουθεί το δεύτερο και τελευταίο µέρος της αφηγηµατικής παράθεσης της Ιστορίας του Θουκυδίδη, όπως την επιµελήθηκε ο Σµήναρχος (Ι) Αντώνιος Βαρζάκης. Στις σελίδες αυτές, ο αναγνώστης µπορεί να βρει µια συνοπτική αναφορά στα κυριότερα περιστατικά του Πελοποννησιακού Πολέµου, σύµφωνα µε τη διήγηση του µεγάλου αρχαίου ιστορικού, και να αποκτήσει µια εποπτική εικόνα της γενικότερης διαµάχης που υπήρξε καθοριστική για τον κόσµο της εποχής, αλλά και µεταγενέστερα. Περνώντας από το ιστορικό στο νοµικό πεδίο, ο έφεδρος Ανθυπολοχαγός (Σ) Χρήστος Κολυµπίρης παρουσιάζει το θεσµικό πλαίσιο που διέπει το δικαίωµα κάθε πολίτη να αναφέρεται, για οποιοδήποτε ζήτηµα άπτεται των αρµοδιοτήτων της Πολιτείας, στις σχετικές διοικητικές αρχές. Ξεκινώντας από την περιγραφή της εξέλιξης του δικαιώµατος της αναφοράς, ο συγγραφέας περνάει στην ανάλυση του υφιστάµενου καθεστώτος, αποσαφηνίζοντας τις δυνατότητες που αυτό παρέχει σε κάθε Έλληνα πολίτη να απευθύνεται στις Αρχές για την εξυπηρέτηση αναγκών και την επίλυση προβληµάτων που αντιµετωπίζει. Με αναδροµή σε µια από τις καθοριστικότερες στιγµές της ελληνικής Ιστορίας, και συγκεκριµένα στην περίοδο της Επανάστασης του 1821, ο Δρ Ιωάννης Παπαφλωράτος µας παρουσιάζει τη ζωή, την προσωπικότητα, τη δράση και την κληρονοµιά του Οδυσσέα Ανδρούτσου, ενός από τους σηµαντικότερους οπλαρχηγούς του ένοπλου αγώνα για την ελληνική ανεξαρ-

Σημείωμα τησία. Με ιδιαίτερη αναφορά σε επιστολογραφία της εποχής, ο συγγραφέας προσφέρει µια διεισδυτική µατιά στην πολεµική δραστηριότητα, τον χαρακτήρα και τις σχέσεις του Οδυσσέα Ανδρούτσου µε την υπόλοιπη επαναστατική ηγεσία. Το επόµενο άρθρο αποτελεί το πρώτο µέρος µιας προσέγγισης του Ανθυποσµηναγού (Δ) Φώτιου Παπαδόπουλου στις αεροπορικές επιχειρήσεις από νοµικής πλευράς, και συγκεκριµένα υπό το πρίσµα του Δικαίου ενόπλων συρράξεων. Ο συγγραφέας αρχικά τοποθετεί τα θεµέλια της ανάλυσής του διατυπώνοντας τις βασικές αρχές του Δικαίου ενόπλων συρράξεων, ώστε στη συνέχεια να προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά του αεροπορικού όπλου και της χρήσης του ως παραµέτρων του συγκεκριµένου νοµικού περιβάλλοντος. Περνώντας σε πρακτικό επίπεδο στο διακρατικό περιβάλλον, ο Επισµηναγός (Ι) Αλέξανδρος Χαλκόπουλος αναλύει τις πολιτικές αποστολές και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, µε βάση το γενικότερο πλαίσιο αναγκών σταθεροποίησης στο διεθνές γεωπολιτικό περιβάλλον, τονίζοντας τα βήµατα στα οποία έχει προχωρήσει η ΕΕ προκειµένου να ενισχύσει τις δυνατότητες και την αποτελεσµατικότητα των επεµβάσεών της. Ο συγγραφέας επισηµαίνει τα αποτελέσµατα, τις δυσχέρειες και τα προβλήµατα που προκύπτουν από τη φύση της ΕΕ, καθώς και τις προοπτικές εξέλιξης και αναβάθµισης του ρόλου της ως εγγυητή σταθερότητας µέσω ανάλογων πρωτοβουλιών στο µέλλον. Το τεύχος κλείνει µε άρθρο του Λοχαγού (ΑΣ) Σπυρίδωνα Σολδάτου για τις Αεροναυτικές Επιχειρήσεις κατά τη διάρκεια του Πολέµου των Φώκλαντ, όπου επισηµαίνεται η σηµασία της αποτελεσµατικής συνδυαστικής χρήσης αεροπορικών και ναυτικών δυνάµεων για προβολή ισχύος και επίτευξη στρατηγικού πλεονεκτήµατος εκ του µακρόθεν, καθώς και η σπουδαιότητα της σωστής εκµετάλλευσης των αντίστοιχων µέσων στοχεύοντας στα αδύναµα σηµεία του αντιπάλου.

Περιεχόµενα

Τεύχος 110

σελίδα 4 Λέιτε (23–26 οκτωβριου 1944): Η Μεγαλύτερη Ναυµαχία του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου Kαθηγητής Βασίλειος Φίλιας

σελίδα 18 Θουκυδίδου Ιστορίαι: 5ο εως 8ο βιβλίο (Μέρος Β΄) Σµήναρχος (Ι) Αντώνης Βαρζάκης

σελίδα 56 Το Δικαίωµα της Αναφοράς στις Διοικητικές Αρχές Έφεδρος Ανθυπολοχαγός (Σ) Σωτήριος Κολυµπίρης Φιλόλογος ─ Γλωσσικός Επιµελητής Εκδόσεων

σελίδα 76 Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790–1825) Δρ. Ιωάννης Παπαφλωράτος

Καθηγητής Σχολής Εθνικής Άµυνας

σελίδα 100 Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το Πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων (Μέρος Α΄) Ανθυποσµηναγός (Δ) Φώτιος Παπαδόπουλος

σελίδα 118 Πολιτικές Αποστολές και Στρατιωτικές Επιχειρήσεις της ΕΕ Επισµηναγός (Ι) Αλέξανδρος Χαλκόπουλος

σελίδα 148 Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ Λοχαγός (ΑΣ) Σπυρίδων Σολδάτος

ΛΕΪΤΕ (23–26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944): Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Καθηγητής Βασίλειος Φίλιας

Ο στρατηγός Douglas MacArthur κατά τις επιχειρήσεις της µάχης του Leyte, Οκτώβριος 1944.

4

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Αεροπορική Επιθεώρηση ΛΕΪΤΕ (23–26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944): Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

5

Ι.

Η ΠΟΡΕΙΑ ΚΑΜΨΗΣ ΤΗΣ ΙΑΠΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ

Μετά από µια συγκλονιστική διαδροµή αλλεπάλληλων νικών της Ιαπωνίας, αρχίζει βαθµιαία να διαµορφώνεται µια αρνητική πορεία για τη χώρα του ανατέλλοντος ηλίου, στην ξηρά, τη θάλασσα και τον αέρα. Η πρώτη µεγάλη νίκη των αντιπάλων της Ιαπωνίας, πραγµατοποιείται µε την αεροναυµαχία στο Μιντγουέι. Με την αναµέτρηση αυτή όχι µόνον αποκλείεται οριστικά η δυνατότητα κατάληψης της Χαβάης, αλλά και ο Ιαπωνικός στόλος υφίσταται βαρύτατες απώλειες τόσο σε αεροπλανοφόρα όσο και θωρηκτά, ενώ καταρρίπτονται σχεδόν όλα τα εκατοντάδες αεροπλάνα που έλαβαν µέρος στην επιχείρηση. Στην ξηρά ανακόπτεται η προώθηση των ιαπωνικών δυνάµεων µέσω Βιρµανίας, µε τελικό στόχο την κατάληψη των Ινδιών. Στο Νότιο Ειρηνικό οι Ιάπωνες αποτυγχάνουν να επιτύχουν νίκες που θα τους επέτρεπαν να κάνουν αποβάσεις και να καταλάβουν την Αυστραλία και την Ινδονησία, πλούσια σε κοιτάσµατα πετρελαίου, απαραίτητα για τη λειτουργία της ιαπωνικής πολεµικής µηχανής. Ήδη µε τη ναυµαχία στη Θάλασσα των Κοραλλίων αποδυναµώνονται οι Ιαπωνικές αεροναυτικές δυνάµεις. Αποτυγχάνουν και στην υπέρτατη προσπάθειά τους στη Γκουανταλκανάλ, την οποία τελικά υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν (βλ. Αεροπορική Επιθεώρηση Νο 86, σ. 6). Οι ιαπωνικές ένοπλες δυνάµεις, µετά τη Γκουανταλκανάλ δεν είναι σε θέση πλέον να αναπτύξουν επιθετικές επιχειρήσεις µεγάλης κλίµακας και µπαίνουν σε φάση αµυντική, µε στόχο όχι µόνο να ανασχέσουν τις αµερικανοσυµµαχικές δυνάµεις αλλά και να τους προκαλέσουν βαρύτατες απώλειες σε ανθρώπινο δυναµικό και πολεµι6

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

κά µέσα όλων των κατηγοριών. Ωστόσο, παρά την ασύλληπτη γενναιότητα και την ετοιµότητα θυσίας, οι Ιάπωνες χάνουν το ένα µετά το άλλο τα ερείσµατά τους στον Νότιο Ειρηνικό. Κορύφωση της αναµέτρησης ήταν η µάχη στη Μιντανάου. Στη µάχη αυτή επιχειρείται από πλευράς συνασπισµού των αντιπάλων της Ιαπωνίας η µεγαλύτερη αποβατική επιχείρηση του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου, µε εξαίρεση την απόβαση στη Νορµανδία: 1100 πλοία (αεροπλανοφόρα και πολεµικά πλοία όλων των κατηγοριών, αποβατικά σκάφη και πλοία συνοδείας, µεταγωγικά κ.ά). Η ιαπωνική αντίσταση υπήρξε κυριολεκτικά λυσσαλέα και, όπου οι ιαπωνικές δυνάµεις κυκλώνονται, δεν παρεδίδοντο και αυτοκτονούσαν µαζικά (υπολογίζεται ότι πάνω από 8000 άνδρες αυτοκτόνησαν). *

*

*

Με την κατάληψη της Μιντανάου αλλάζουν όλοι οι συσχετισµοί δυνάµεων, δεδοµένου ότι οι Αµερικανοί καταλαµβάνουν µητροπολιτικό ιαπωνικό έδαφος, που τους επιτρέπει να κινηθούν πλέον προς την κατεύθυνση µιας τελικής νίκης έναντι της Ιαπωνίας. Προϋπόθεση για την πραγµατοποίηση αυτού του τελικού στόχου ήταν η εκδίωξη των ιαπωνικών δυνάµεων από το νησιωτικό σύµπλεγµα των Φιλιππίνων και η πλήρης εξουδετέρωση του ιαπωνικού στόλου. Όµως, ήδη από τις εξαιρετικά δυσχερείς επιχειρήσεις για την κατάληψη της Μιντανάου, οι Αµερικανοί έχουν αντιληφθεί ότι, για να καµφθεί και να συνθηκολογήσει η Ιαπωνία, οι απώλειες θα ήταν εξαιρετικά υψηλές και θα ξεπερνούσαν το ένα εκατοµµύριο. Το δεδοµένο αυτό φαίνεται ότι οδήγησε στη λογική της χρήσης της ατοµικής βόµβας εναντίον της Ιαπωνίας.

Χάρτης του συγκροτήµατος των νησίδων Λέιτε.

Στη βάση αυτής της λογικής, οι Αµερικανοί αργότερα προσπάθησαν να δικαιολογήσουν τη ρίψη ατοµικών βοµβών στη Χιροσίµα και το Ναγκασάκι. Ωστόσο, όπως τελικά αποκαλύφθη-

κε, η Ιαπωνία ήταν έτοιµη να συνθηκολογήσει άνευ όρων, εφόσον οι Αµερικανοί θα εγγυώντο ότι δεν θα απεσπάτο από τους νικητές ιαπωνικό µητροπολιτικό έδαφος.

Αεροπορική Επιθεώρηση ΛΕΪΤΕ (23–26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944): Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

7

Πολεµικό πλοίο Yamato του Ιαπωνικού Αυτοκρατορικού Ναυτικού.

ΙΙ. ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΣΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΛΕΪΤΕ Η ναυµαχία του Λέιτε διεξήχθη κατά κύριο λόγο στον κόλπο από τον οποίο πήρε και το όνοµά της, από τις 23 έως τις 26 Οκτωβρίου 1944. Το συγκρότηµα των νησίδων Λέιτε εντάσσεται στη Λουζόν, που είναι η µεγαλύτερη νήσος των Φιλιππίνων (109.965 τ.χλµ.) στο βορειότερο άκρο του αρχιπελάγους των Φιλιππίνων. Από την έκβαση της ναυµαχίας αυτής θα κρινόταν εάν, σε περίπτωση νίκης των συµµαχικών δυνάµεων, θα απεκόπτετο εντελώς η Ιαπωνία από τις χώρες και τα νησιωτικά ερείσµατα που είχε καταλάβει στη ΝΑ Ασία, κατά τρόπο ώστε να χάσει η ιαπωνική αυτοκρατορία κάθε δυνατότητα ανεφοδιασµού της βιοµηχανίας και της πολεµικής της µηχανής από τις διαθέσιµες εκεί πετρελαιοπαραγωγικές πηγές. Στην αντίθετη περίπτωση, δηλ. νίκης των Ιαπώνων, όχι µόνο θα απετρέπετο ο θανάσιµος αυτός για την Ιαπωνία κίνδυνος αλλά και θα υποχρε8

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

ώνονταν οι σύµµαχοι σε αλεπάλληλες αποβάσεις και επιχειρήσεις ξηράς, που θα ήταν και χρονοβόρες και εξαιρετικά δαπανηρές από πλευράς ανθρώπινου δυναµικού. Στη ναυµαχία αυτή ενεπλάκησαν από µεν πλευράς των συµµάχων (ΗΠΑ, Αυστραλία) συνολικά 300 πλοία, από δε την Ιαπωνία 67. Οι σύµµαχοι διέθεταν 8 µεγάλα αεροπλανοφόρα έναντι ενός των Ιαπώνων, 8 µικρότερα έναντι τριών των Ιαπώνων, καθώς και 18 πολεµικά πλοία συνοδείας έναντι 9 µεγάλων θωρηκτών της Ιαπωνίας. Αν και η υπεροχή των συµµάχων ήταν καταφανής, τα ιαπωνικά θωρηκτά, από τα οποία ορισµένα ήταν από τα τελειότερα και βαρύτερα στον κόσµο, συνιστούσαν σοβαρή απειλή για τους συµµάχους. Εξίσου σοβαρή απειλή ήταν η εµπλοκή της ιαπωνικής αεροπορίας (τακτικής και καµικάζι), που είχε το πλεονέκτηµα ότι εξορµούσε από κοντινά αεροδρόµια, ενώ οι σύµµαχοι χρησιµοποιούσαν αεροπλανοφόρα ή αεροδρόµια σε αποµακρυσµένες περιοχές, που ήδη είχαν κατα-

Boeing Β-29

λάβει. Στην αεροναυµαχία του Λέιτε αντιπαρατάχθηκαν η επιθετική στρατηγική των Αµερικανών και η αµυντική των Ιαπώνων. Στόχος της αµερικανικής στρατηγικής ήταν να διασπασθεί ο τελευταίος αµυντικός κλοιός που προστάτευε τις ιαπωνικές µητροπολιτικές µεγαλονήσους. Ο στόχος αυτός δε θα µπορούσε να επιτευχθεί παρά µόνο µε πλήρη έλεγχο της θάλασσας των Φιλιππίνων και κατάληψη του νησιωτικού συµπλέγµατος που αυτή περιέβαλλε. Μόνο µε την επίτευξη αυτού του στόχου θα ήταν δυνατή η οργάνωση αεροπορικών επιδροµών κλίµακας στη µητροπολιτική Ιαπωνία, κατά τρόπο ώστε να πληγούν όχι µόνο στρατιωτικοί στόχοι αλλά και η πολεµική βιοµηχανία και γενικότερα όλη η βιοµηχανική παραγωγή αυτής της χώρας. Τα αµερικανικά βοµβαρδιστικά υπερφρούρια τύπου Boeing Β-29 θα

µπορούσαν, εάν επετυγχάνετο ο έλεγχος της θάλασσας και του νησιωτικού συµπλέγµατος των Φιλιππίνων, να πλήξουν οποιοδήποτε στόχο στην ιαπωνική µητρόπολη. Ο ισχυρισµός ότι τη διαµόρφωση της στρατηγικής αυτής επηρέασε η ανάγκη ενίσχυσης του αµερικανικού γοήτρου, δεδοµένου ότι θα εκπληρωνόταν η φράση του Αµερικανού υπέρτατου στρατηγικού ηγήτορα Μακ Άρθουρ, ο οποίος, µετά την εκδίωξη των Αµερικανών από τις Φιλιππίνες το 1941, είχε πει «θα επιστρέψω», µόνο δευτερευόντως µπορεί να ληφθεί υπόψη. Η αµυντική στρατηγική των Ιαπώνων, ήταν να αποτραπεί µε κάθε µέσο η διάσπαση του αµυντικού δακτύλιου που θα άφηνε τον ιαπωνικό µητροπολιτικό χώρο έκθετο σε αµερικανικές αεροπορικές επιθέσεις µεγάλης κλίµακας. Στόχος, εποµένως, των Ιαπώνων ήταν να ανακόψουν την αµερικανική

Αεροπορική Επιθεώρηση ΛΕΪΤΕ (23–26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944): Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

9

Απόβαση των δυνάµεων των ΗΠΑ στη νήσο Leyte.

προέλαση µε αεροναυτικές ενέργειες οι οποίες θα αποδυνάµωναν αποφασιστικά την αµερικανική δύναµη κρούσης που είχε αναλάβει την εξουδετέρωση των Ιαπώνων στη θάλασσα και τις νήσους των Φιλιππίνων. Κάτι τέτοιο, έκρινε η ιαπωνική ηγεσία, θα ήταν αδύνατο να επιτευχθεί στο πλαίσιο και τη λογική µιας αµυντικής στρατηγικής η οποία δεν θα αξιοποιούσε τις δυνατότητες αιφνιδιαστικών επιθετικών ενεργειών εναντίον των Αµερικανών. *

*

*

Στη βάση αυτών των δεδοµένων µπορεί να κριθεί η σηµασία της αεροναυµαχίας του Λέιτε. Σηµασία η οποία δε συνίσταται απλά στην εξέλιξη των καθαυτό πολεµικών γεγονότων αλλά και στη γενικότερη εξέλιξη της αναµέτρησης στον Ειρηνικό. Ακριβώς γι’ αυτό οι σηµαντικοί 10

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

στρατιωτικοί αναλυτές χαρακτηρίζουν την αεροναυµαχία του Λέιτε ως µια από τις σηµαντικότερες, αν όχι τη σηµαντικότερη ναυµαχία στην παγκόσµια ιστορία. Πέραν τούτου, οι όποιες αµφιταλαντεύσεις στην εξέλιξη της µάχης υποστασιοποιούν το γεγονός ότι και οι δυο αντίπαλοι είχαν συνείδηση όχι µόνο της στρατιωτικής αλλά και της γεωπολιτικής διάστασης του θέµατος.

ΙΙΙ. ΛΕΪΤΕ: ΤΟ ΚΥΚΝΕΙΟ ΑΣΜΑ ΤΗΣ ΙΑΠΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ Η απόφαση αν τελικά θα διεξαγόταν η όλη επιθετική ενέργεια στη θάλασσα των Φιλιππίνων δεν ήταν εύκολη, διότι την επιχείρηση προς την κατεύθυνση αυτή υποστήριζε ο Μακ Άρθουρ, ενώ ο ναύαρχος Νίµιτς υποστήριζε την άποψη ότι θα έπρεπε να προηγηθεί

κατάληψη της Φορµόζας (σηµερινή Ταϊβάν), ώστε να αποκλειστεί εντελώς ο δρόµος ανεφοδιασµού υδατανθράκων των Ιαπώνων. Το τελευταίο αυτό εγχείρηµα θα ήταν αδύνατο να πραγµατοποιηθεί, διότι θα απαιτούσε την εµπλοκή 12 µεραρχιών, δηλαδή όλης της διαθέσιµης στον Ειρηνικό χερσαίας δύναµης των Αµερικανών. Στοιχείο καθοριστικό, δεδοµένου ότι οι Αµερικανοί δε θα µπορούσαν να αλλάξουν αυτόν το συσχετισµό µεταφέροντας δυνάµεις από την Ευρώπη όσο συνεχιζόταν ο πόλεµος µε τη Γερµανία. Επίσης δεν ήταν διαθέσιµες αυστραλιανές χερ-

ναυάρχου Νίµιτς µετά από παρέµβαση του προέδρου Ρούσβελτ. Χαρακτηριστικά της αεροναυµαχίας του Λέιτε ήταν: πρώτον, οι συγκρούσεις εκτάθηκαν σε κλίµακα πολλών εκατοντάδων ναυτικών µιλίων κατά µήκος της παρακτίου γραµµής της νήσου δεύτερον, και οι δυο αντίπαλοι είχαν χωρίσει τις δυνάµεις τους σε τρια επιχειρησιακά επίπεδα που δεν τελούσαν υπό ενιαία διοίκηση κατά τη διάρκεια της µάχης. Οι µεν Αµερικανοί διαχώρισαν τις δυνάµεις τους σε τρία επιχειρησιακά σύνολα (Task I, II, III), oι δε Ιάπωνες σε τρία υποσύνολα (στόλος Βορρά, στόλος

Πολεµικά πλοία και πληρώµατα των ΗΠΑ σε ακτή της νήσου Leyte, Οκτώβριος 1944.

σαίες δυνάµεις λόγω της εµπλοκής τους σε επιχειρήσεις κλίµακας στα νησιά του Σολοµώντος και στις Ολλανδικές Ινδίες (σηµερινή Ινδονησία). Η διαφορά λύθηκε µε υποχώρηση του

Κέντρου και στόλος Νότου)· τρίτον, παρά το γεγονός ότι η υπεροχή των Αµερικανών από πλευράς αριθµού σκαφών και αεροπλανοφόρων ήταν δεδοµένη, και οι Ιάπωνες διέθεταν

Αεροπορική Επιθεώρηση ΛΕΪΤΕ (23–26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944): Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

11

ορισµένα αναµφισβήτητα πλεονεκτήµατα που, όπως απέδειξε και η εξέλιξη της µάχης, µπορούσαν να καταστούν ιδιαίτερα επικίνδυνα για τους Αµερικανούς. Ένα από τα πλεονεκτήµατα αυτά ήταν η καλύτερη γνώση των Ιαπώνων στο θαλάσσιο χώρο διεξαγωγής της µάχης. Άλλο πλεονέκτηµα ήταν η συνειδητοποίηση από τους Ιάπωνες ότι απειλείται πλέον ο µητροπολιτικός τους χώρος και έπρεπε να πολεµήσουν µέχρις εσχάτων. Τρίτο πλεονέκτηµα, που ισοφάριζε εν µέρει την υπεροχή των Αµερικανών σε βαριά και ελαφρά αεροπλανοφόρα, ήταν ότι, όπως ήδη προαναφέρθηκε, τα ιαπωνικά αεροπλάνα εξορµούσαν από ένα πλέγµα βάσεων επί του εδάφους, που βρισκόταν πολύ κοντά στη ζώνη των επιχειρήσεων. Τέλος, ναι µεν τα θωρηκτά και καταδροµικά ήταν εκτεθειµένα σε επιθέσεις αεροπλάνων και τορπιλοπλάνων, όµως πολλά από τα σκάφη αυτά ήταν από τα πλέον σύγχρονα στον κόσµο και διέθεταν ισχύ πυρός πολύ µεγαλύτερη από εκείνη

των αντίστοιχων αµερικανικών. *

*

*

Η ναυµαχία του Λέιτε δεν ήταν σε καµιά φάση της µάχη εκ παρατάξεως µε την έννοια της µετωπικής σύγκρουσης των κυρίων όγκων των αντιπάλων δυνάµεων. Ήταν σύγκρουση επιµέρους ναυτικών σχηµατισµών και αεροπορικών δυνάµεων σε µια αλληλοδιαδοχή επιµέρους συγκρούσεων, που η εξέλιξη κάθε µιας διαµορφωνόταν σε µεγάλο βαθµό ανεξάρτητα από τις άλλες. Στη ναυµαχία του Λέιτε υπήρξαν, όπως θα εκτεθεί και στα επόµενα, δραµατικές κορυφώσεις, όπου και οι δύο πλευρές επέδειξαν ευρηµατικότητα και εκµετάλλευση ευκαιριών. Ιδιαίτερα οι Ιάπωνες χρησιµοποίησαν σχηµατισµούς ως δόλωµα για να παρασύρουν τις κύριες αµερικανικές δυνάµεις σε σηµεία όπου καραδοκούσε ο κύριος όγκος του στόλου τους. Ωστόσο, από το άλλο µέρος, δεν έγινε έγκυρη και επαρκής εκµετάλλευ-

Ο στόλος των ΗΠΑ κινείται εναντίον των Φιλιππίνων: Αµερικανική αρµάδα πλέει κατά µήκος των ακτών της νήσου Leyte.

12

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Περιπολία ενός FM-2 Wildcat άνωθεν του αµερικανικού πολεµικού πλοίου Santee, κατά την εισβολή στη νήσο Leyte.

ση πλεονεκτηµάτων που είχαν επιτευχθεί, ενώ έγιναν πολλά σφάλµατα που θα µπορούσαν να έχουν ως συνέπεια την ολική καταστροφή. Η αµερικανική πλευρά απέκρυψε κρίσιµα λάθη από την κοινή γνώµη και τα ΜΜΕ των ΗΠΑ, τα οποία ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητα σε απώλειες ανθρώπινου δυναµικού. Την πρακτική αυτή της απόκρυψης οι Αµερικανοί ακολούθησαν και σε άλλα περιστατικά του πολέµου τόσο στον Ειρηνικό όσο και στην Ευρώπη. Ως το χαρακτηριστικότερο παράδειγµα αυτής της πρακτικής θα πρέπει να αναφερθεί η απόκρυψη της καταστροφής που υπέστησαν τα ιπτάµενα φρούρια στην επίθεση κατά των γερµανικών πόλεων Σφάινφουρτ και Ρέγκενσµπουργκ (βλ. Aεροπορική Eπιθεώρηση Νο:88, σ. 6). *

*

*

Η αεροναυµαχία του Λέιτε, που διεξήχθη µεταξύ 23ης και 26ης Οκτωβρίου 1944, διαιρείται σε τέσσερις κύριες φάσεις: τη µάχη στη θάλασσα Σίµπιαν, τη µάχη στα στενά Σουριγκάο, τη µάχη της χερσονήσου Ενγκάφιο και τη µάχη της Σαµάρα. Είχαν προηγηθεί ελάσσονος κλίµακας επιχειρήσεις, που είχαν θέσει εκτός µάχης δύο µεγάλα αυστραλιανά καταδροµικά από αεροπορικές επιθέσεις των Ιαπώνων, ενώ είχαν οδηγήσει στη βύθιση δύο ιαπωνικών αντιτορπιλικών από υποβρύχια. Στη µάχη της θάλασσας Σίµπιαν, ενεπλάκησαν βαριές µονάδες του ιαπωνικού ναυτικού και µεγάλος αριθµός αεροπλάνων και από τις δύο πλευρές. Στη µάχη αυτή επλήγησαν πέντε βαρέα ιαπωνικά θωρηκτά και βυθίστηκαν τέσσερα αµερικανικά καταδροµικά. Επλήγη επίσης µε τορπίλες το επικεφαλής σκάφος Ατάγκο, κατά τρόπο ώστε ο διοικητής της Μοίρας

Αεροπορική Επιθεώρηση ΛΕΪΤΕ (23–26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944): Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

13

Το φλεγόµενο ιαπωνικό αεροπλανοφόρο Zuikaku κατά τη µάχη του Leyte.

ναύαρχος Κουρίτα να αναγκαστεί να το εγκαταλείψει και να καταφύγει στο ιαπωνικό θωρηκτό Γιαµάτο. Οι ιαπωνικές δυνάµεις υποχρεώθηκαν να υποχωρήσουν κυρίως κάτω

από το βάρος πυκνών αεροπορικών επιθέσεων των Αµερικανών. Η υποχώρηση έγινε µέσω των στενών του Αγίου Βερναρδίνου, όπου όµως είχε σαφέστατα ενισχυθεί η αµερικανική ναυτι-

Ο στρατηγός Douglas MacArthur µε το επιτελείο του.

14

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

κή παρουσία. Στόχος της παρουσίας αυτής, που συγκροτούσαν 4 θωρηκτά, 7 καταδροµικά και 14 αντιτορπιλικά, ήταν να αποτρέψουν την κυριαρχία της περιοχής από τις ενωµένες πλέον Νότιες και Κεντρικές ναυτικές δυνάµεις των Ιαπώνων. Ο επικεφαλής των αµερικανικών δυνάµεων ναύαρχος Χάλσεϊ, στα στενά του Αγίου Βερνανδίνου, καθυστέρησε να εκτιµήσει έγκαιρα την ιαπωνική απειλή στον ευρύτερο αυτό χώρο, µε αποτέλεσµα να αποσπάσει ισχυρές µονάδες του στόλου του σε εκτός κρίσιµου χώρου αποστολές, γεγονός που οδήγησε σε σοβαρή απο-

Το δόλωµα των Ιαπώνων ήταν να χρησιµοποιήσουν µια ελαφρά δύναµη ως εύκολη λεία, ώστε να συµπαρασύρουν την κυρίως ναυτική δύναµη των Αµερικανών εκτός στενών, µε στόχο οι εκεί ισχυρότατες ιαπωνικές ναυτικές και αεροπορικές δυνάµεις να καταφέρουν θανάσιµο πλήγµα κατά των Αµερικανών. Ο ναύαρχος Χάλσεϊ οραµατίστηκε τη βύθιση των εναποµεινάντων ιαπωνικών αεροπλανοφόρων και διέπραξε το βαρύτατο σφάλµα να διατάξει τη δίωξη της ιαπωνικής Ελαφράς Μοίρας (του δολώµατος), αφήνοντας έτσι τα στενά του Αγίου Βερνανδίνου ουσια-

Ο στρατηγός Douglas MacArthur υπογράφει τη συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας, 2 Σεπτεµβρίου 1945.

δυνάµωση των εκεί αµερικανικών ναυτικών σχηµατισµών. Για τις ενέργειες αυτές ο Χάλσεϊ όχι µόνο δεν ενηµέρωσε έγκαιρα και µε σαφήνεια τον ανώτατο διοικητή ναύαρχο Νίµιτς αλλά και έστελνε στους υπό τις διαταγές του επικεφαλής των αµερικανικών σχηµατισµών αξιωµατικούς µηνύµατα δυσνόητα και ακαθόριστα.

στικά ακάλυπτα, γεγονός που θα µπορούσε να οδηγήσει σε πανωλεθρία των Αµερικανών, εάν οι Ιάπωνες αποφάσιζαν να στρέψουν ισχυρές δυνάµεις τους εντός των στενών αυτών. Ο ναύαρχος Κουρίτα δίστασε να το επιχειρήσει, χάνοντας έτσι µια πολύτιµη ευκαιρία η Ιαπωνία να κερδίσει τη µάχη του Λέιτε. Στις 25 Οκτωβρίου 1944 εκτυλίσ-

Αεροπορική Επιθεώρηση ΛΕΪΤΕ (23–26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944): Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

15

Το αµερικανικό αεροπλανοφόρο Intrepid κατά τη διάρκεια αεροπορικών επιχειρήσεων στο πλαίσιο της µάχης του Leyte. Λήψη από βοµβαρδιστικό Curtiss SB2C Helldiver.

σεται η µάχη στα στενά του Σουριγκάο, όπου εµπλέκεται ο Νότιος ιαπωνικός στόλος, ο οποίος κινείται από νότια ορµητήρια, µε στόχο να συναντήσει τους ιαπωνικούς σχηµατισµούς του Βορρά και του Κέντρου. Λόγω της επιβεβληµένης από το ιαπωνικό αρχηγείο απόλυτης σιγής ασυρµάτου δεν επιτυγχάνεται µε την ακρίβεια που θα έπρεπε ο συγχρονισµός της συνάντησης µεταξύ των δύο ιαπωνικών σχηµατισµών. Εντωµεταξύ οι Αµερικανοί είχαν διαµορφώσει στην περιοχή αυτή µια θανάσιµη παγίδα µε δύναµη 6 θωρηκτών, 4 µεγάλων και 4 ελαφρών αεροπλανοφόρων. Στη δύναµη αυτή είχαν προστεθεί 28 αντιτορπιλικά και 39 τορπιλακάτοι. Ο Νότιος ιαπωνικός στόλος πέρασε τη ναυτική αυτή ενέδρα χωρίς ουσιαστικές απώλειες, όµως στην επόµενη φάση υπέστη βαρέα πλήγµατα (2 θωρηκτά, 4 αντιτορπιλικά). Η υπεροχή των αµερικανικών συστηµάτων ελέγχου πυρός (εµβέλεια, ραντάρ) υπήρξε καθοριστική. Είναι δεδοµένο ότι, µετά τις ανα16

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

µετρήσεις στα στενά του Αγίου Βερνανδίνου και του Σουριγκάο, η τροπή της µάχης υπήρξε αρνητική για τους Ιάπωνες, διότι ήδη οι απώλειές τους σε πολεµικά σκάφη διεύρυνε το χάσµα µεταξύ των δύο αντιπάλων και οι απώλειες των Ιαπώνων σε αεροπλάνα, περιλαµβανοµένων των καµικάζι, υπερέβαιναν τα 600, γεγονός που σήµαινε ότι η αεροπορική κάλυψη του ιαπωνικού στόλου ήταν εντελώς ανεπαρκής, ενώ τέλος ο ανεφοδιασµός των ιαπωνικών πλοίων µε καύσιµα, δυσχεραίνετο όλο και περισσότερο. Τελικά η µάχη των στενών του Σουριγκάο ήταν µια ναυµαχία θωρηκτών εναντίον θωρηκτών, η δεύτερη και τελευταία αναµέτρηση του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου στον Ειρηνικό, µε πρώτη εκείνη της Γκουανταλκανάλ. Οι επόµενες µείζονες συγκρούσεις, όπως εκείνη της µάχης του Σαµάρ, ήταν στην πραγµατικότητα µάχες διαφυγής και εξόδου των Ιαπώνων, δεδοµένου ότι η πρωτοβουλία των επιχειρήσεων είχε περιέλθει απολύτως στα χέρια των Αµερικανών. Το ίδιο ισχύει και για τις συγκρούσεις στο ακρωτήριο

Ενγκράφιο. Η νίκη των Αµερικανών ήταν δεδοµένη και αναπότρεπτη παρά τον αναµφισβήτητο ηρωισµό των Ιαπώνων και τους πολλές φορές εξαίρετους χειρισµούς τους στα πεδία των αναµετρήσεων. Η νίκη αυτή καταδεικνύεται και από τη σύγκριση των απωλειών των δύο αντιπάλων. Οι Ιάπωνες έχασαν 26 πολεµικά πλοία, µεταξύ των οποίων ήταν πολλά από τα βαρύτερα και νεότερα, ενώ οι Αµερικανοί και οι Αυστραλοί έχασαν µόνον 16. Η εικόνα αυτή συµπληρώνεται και από το γεγονός ότι τα πληγέντα σκάφη των Ιαπώνων έπρεπε να σταλούν για επισκευή στην κατεχόµενη από τους Ιάπωνες Σιγκαπούρη.

ΙV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Με το αποτέλεσµα αυτό της µάχης του Λέιτε, ο ιαπωνικός στόλος δεν ήταν σε θέση να απειλήσει σοβαρά τους Αµερικανούς. Άνοιξε πλέον ο δρόµος για επίθεση κλίµακας κατά του ιαπωνικού µητροπολιτικού χώρου. Ταυτόχρονα καταλαµβάνεται το νησιωτικό σύµπλεγµα των Φιλιππίνων, γεγονός που συνεπάγεται την αποκοπή των Ιαπώνων από τον Νότιο Ειρηνικό τόσο όσον αφορά στη µεταφορά στρατευµάτων όσο και στον ανεφοδιασµό της πολεµικής βιοµηχανίας και πολεµικής µηχανής τους µε υγρά καύσιµα. Η ναυµαχία του Λέιτε κατέδειξε ότι η εξασφάλιση επαρκούς αεροπορικής υποστήριξης είναι απαραίτητη για τη διεξαγωγή ναυτικών επιχειρήσεων. Σε κάθε περίπτωση, εάν κάποιος θα ήθελε να εντοπίσει τις µάχες εκείνες που υπήρξαν µάχες καµπής προς την κατεύθυνση της ήττας του Άξονα και της νίκης των συµµαχικών δυνάµεων στον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο, θα πρέπει να αναφερθεί στη µάχη του

Στάλιγκραντ, στη µάχη του Ελ Αλαµέιν, στη µάχη του Κούρσκ, στη µάχη της Νορµανδίας και, οπωσδήποτε, στη ναυµαχία του Λέιτε.

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_ Leyte#/media/File:Douglas_MacArthur_l ands_Leyte1.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/Fil e : U S S _ I n t r e p i d _ ( C V 11)_during_Battle_of_Leyte_Gulf_1944.j peg http://www.gmanetwork.com/news/lifes tyle/content/445841/general-douglasmacarthur-a-man-loved-and-hated/story/ https://www.thoughtco.com/world-war-iigeneral-douglas-macarthur-2360151 https://www.britannica.com/event/Battl e-of-Leyte-Gulf https://www.ibiblio.org/hyperwar/USMC /USMC-M-AvPhil/USMC-M-AvPhil-2.html http://www.orangejuiceblog.com/2013/ 11/taffy-3-and-the-battle-of-leyte-gulf/ https://gr.pinterest.com/pin/54022091 7775471122/ https://www.britannica.com/event/Battl e-of-Leyte-Gulf https://www.thoughtco.com/battle-ofleyte-gulf-2361433 https://commons.wikimedia.org/wiki/Fil e:US_Armada_moving_towards_Leyte_Isl and.jpg http://wartime-blog.com/largest-navalbattle-history-battle-leyte-gulf-part-1-2/

Αεροπορική Επιθεώρηση ΛΕΪΤΕ (23–26 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944): Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

17

ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΙ B΄ ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ Σµήναρχος (Ι) Αντώνης Βαρζάκης

Στο κείµενο που ακολουθεί δίνεται περιληπτικά η εξιστόρηση του Πελοποννησιακού Πολέµου από τον Θουκυδίδη από το 5ο έως το 8ο βιβλίο. Η εξιστόρηση αυτή σταµατά το έτος 411 π.Χ, καθώς ο µεγάλος ιστορικός απεβίωσε το έτος 396 π.Χ. και δεν πρόλαβε να την ολοκληρώσει.

18

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Β΄ ΤΟΜΟΣ Βιβλίο Ε΄ 10ο Έτος Πολέµου (422 π.Χ.)

Μετά το τέλος της ανακωχής, ο Κλέων, µε 30 πλοία, 1200 οπλίτες, 300 ιππείς και µεγάλη δύναµη συµµά-

χων, απέπλευσε αρχικά για Σκιώνη και µετά πλησίον Τορώνης. Όταν έµαθε ότι απουσίαζε ο Βρασίδας, επιτέθηκε στην Τορώνη και την κατέλαβε, κατεδαφίζοντας µέρος του τείχους. Ο Αρµοστής της πόλης Παστελίδας συνελήφθη και εστάλη ως αιχµάλωτος στην Αθήνα µαζί µε 700 άνδρες Πελοποννήσιους και Χαλκιδείς, ενώ τα γυναικόπαιδα πουλήθηκαν ως δούλοι. Στη συνέχεια ο Κλέων έπλευσε για Αµφίπολη. Ο Αθηναίος Φαίακας έπλευσε µε 2 πλοία στη Σικελία και συνοµολόγησε συνθήκη φιλίας µε Ακράγαντα και Λεοντίνους. Ο Κλέων έφτασε στην Ηιόνα και ζήτησε ενισχύσεις από Περδίκκα και Πολλήν (βασιλιά Οδοµάντων Θρακών). Επιτέθηκε και κατέλαβε εξ εφόδου τη Γαληψό αλλά απέτυχε στα Στάγειρα. Ο Βρασίδας, µε δύναµη 2000 οπλιτών και 300 ιππέων, στρατοπέδευσε σε υψηλή θέση στο Κερδύλλιον, ώστε να κατοπτεύει τον Κλέωνα. Ο Κλέωνας, λόγω δυσφορίας και γογγυσµών των στρατιωτών του, προέλασε σε οχυρή θέση απέναντι από την Αµφίπολη. Ο Βρασίδας εισήλθε στην Αµφίπολη και αποφάσισε να αιφνιδιάσει τον αντίπαλο. Ενθάρρυνε τους στρατιώτες του λέγοντας: «ο εχθρός υποτιµά τη δύναµή µας και δεν τηρεί καµίαν στρατιωτική τάξη,…εκείνα τα στρατηγήµατα φέρουν την µεγαλύτερη δόξα, δια των οποίων επιτυγχάνει κανείς να απατήσει αποτελεσµατικότερα τον εχθρό…τρεις είναι οι αρετές του καλού στρατιώτου: αποφασιστικότητα, υψηλό αίσθηµα τιµής και πειθαρχία». Αφού ετοίµασε µικρή δύναµη 150 οπλιτών και ανέθεσε την αρχηγία του υπόλοιπου στρατεύµατος στον Κλεαρίδα, επιτέθηκε αιφνιδιαστικά τη στιγµή που υποχωρούσαν οι Αθηναίοι προς Ηιόνα. Η υπόλοιπη δύναµη του µέσω των Θρακικών Πυλών επιτέθηκε

συγχρόνως κατά των αντιπάλων προκαλώντας σύγχυση, πανικό και αποκοπή του αριστερού των Αθηναίων, που ετράπη σε φυγή. Ο Βρασίδας επιτέθηκε στο δεξιό κέρας αλλά πληγώθηκε και έπεσε. Ο Κλέωνας ετράπη σε φυγή αλλά Μυρκίνιος πελταστής τον πρόλαβε και τον φόνευσε. Οι Αθηναίοι του δεξιού, αφού απέκρουσαν 2 και 3 φορές τις επιθέσεις του Κλεαρίδα, τράπηκαν σε φυγή από το ιππικό και, µετά από µεγάλες περιπλανήσεις στα όρη, έφτασαν στην Ηιόνα και στη συνέχεια επέστρεψαν στην Αθήνα. Ο Βρασίδας µεταφέρθηκε στην πόλη, όπου έµαθε τα νέα της νίκης και εξέπνευσε. Τάφηκε µε µεγάλες τιµές κοντά στην αγορά της πόλης και οι Αµφιπολίτες τον τιµούσαν από τότε ως ήρωα µε τελετές και αγώνες κάθε χρόνο. Απολογισµός της µάχης ήταν 600 νεκροί Αθηναίοι και 7 Λακεδαιµόνιοι. Στο τέλος καλοκαιριού 900 Σπαρτιάτες υπό τους Ραµφία, Αυτοχαρίδα και Επικυλίδα προσπάθησαν να φτάσουν στην Αµφίπολη, αλλά στο Πιέριον δεν τους επέτρεψαν να περάσουν οι Θεσσαλοί και επέστρεψαν πίσω.

11ο Έτος Πολέµου (421 π.Χ.)

Ο βασιλιάς Πλειστοάναξ και ο Αθηναίος στρατηγός Νικίας συνέπραξαν για να συναφθεί ειρήνη. Κατά τη διάρκεια του χειµώνα, µετά από διαπραγµατεύσεις και συνδιασκέψεις, κατέληξαν σε συµφωνία 50ετούς ειρήνης αποδίδοντας πίσω ό,τι κατέλαβαν δια των όπλων. Οι Σύµµαχοι πλην Κορινθίων, Μεγαρέων Βοιωτών και Ηλείων εψήφισαν υπέρ του τερµατισµού του πολέµου. Ο όρκος της ειρήνης ήταν: «Υπόσχοµαι να τηρήσω τις διατάξεις της συνθήκης και ειρήνης ταύτης µετά δικαιοσύνης και ευθύτητος». Με κλήρο αποφασίστηκε πρώτοι οι Λακεδαιµόνιοι να παραδώσουν τις

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

19

πόλεις και τις θέσεις που κατείχαν. Αυτοί παρήγγειλαν στον Κλεαρίδα να παραδώσει την Αµφίπολη και στους συµµάχους να συµµορφωθούν µε τη συνθήκη. Ο Κλεαρίδας όµως δεν παρέδωσε την πόλη, ισχυριζόµενος ότι δεν είχε τη δύναµη να το πράξει, και δέχτηκε εντολή να αποχωρήσει µε τους Πελοποννήσιους από την πόλη. Οι υπόλοιποι σύµµαχοι δεν συµµορφώθηκαν µε τη συνθήκη και επιζητούσαν καλύτερους όρους. Κατόπιν αυτών Αθηναίοι και Σπαρτιάτες συνοµολόγησαν µεταξύ τους συµµαχία. Οι Κορίνθιοι προσέγγισαν τους Αργείους, προκειµένου να συνεργαστούν εναντίον της συµµαχίας Αθήνας–Σπάρτης και αυτοί δέχτηκαν, αφενός γιατί έληγε η συνθήκη ειρήνης που είχαν µε τους Λακεδαιµόνιους και αφετέρου διότι ήλπιζαν να γίνουν αρχηγοί της Πελοποννήσου. Στη συµµαχία προσχώρησαν πρώτοι οι Μαντινείς και οι σύµµαχοί τους. Στη συνέχεια οι Ηλείοι, αφού συµµάχησαν µε την Κόρινθο, προσήλθαν και συµµάχησαν µε το Άργος. Υπήρχε διαφορά µεταξύ Ηλείων–Λακεδαιµονίων για το Λέπρεο (είχε σταµατήσει να πληρώνει χρηµατική εισφορά στους Ηλείους) και οι Σπαρτιάτες, στη διαιτησία που διενεργήθηκε, δικαίωσαν τους Λεπρεάτες. Στη συνέχεια εντάχτηκαν στη συµµαχία Κορίνθιοι και πόλεις της Χαλκιδικής. Οι Βοιωτοί και οι Μεγαρείς δεν τους ακολούθησαν, διότι θεωρούσαν το δηµοκρατικό πολίτευµα του Άργους λιγότερο ευνοϊκό γι’ αυτούς. Το ίδιο καλοκαίρι οι Αθηναίοι υποδούλωσαν τη Σκιώνη, θανάτωσαν τους άνδρες, κατέστησαν δούλους τα γυναικόπαιδα και παρεχώρησαν τη γη στους Πλαταιείς για εγκατάσταση. Συγχρόνως Φωκείς και Λοκροί ξεκίνησαν πόλεµο. Κορίνθιοι και Αργείοι επιδίωξαν να αποσπάσουν ανεπιτυχώς 20

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

O Αθηναίος στρατηγός Νικίας.

την Τεγέα από τους Λακεδαιµόνιους. Παράλληλα έστειλαν πρέσβεις στους Βοιωτούς για να τους προσκαλέσουν στη συµµαχία, χωρίς να τα καταφέρουν. Ο Λακεδαιµόνιος Πλειστοάναξ εκστράτευσε εναντίον των Παρρασίων της Αρκαδίας (υπηκόων Μαντινείων), ερήµωσε τη χώρα, κατεδάφισε το φρούριο των Κυψελών και απέδωσε την ελευθερία στους κατοίκους. Οι Λακεδαιµόνιοι κήρυξαν τους είλωτες που πολέµησαν µε το Βρασίδα ελεύθερους και τους εγκατέστησαν στο Λέπρεο. Οι Αθηναίοι, βλέποντας να µην τους αποδίδονται οι πόλεις από τους συµµάχους, άρχισαν να υποπτεύονται τους Λακεδαιµόνιους και µετάνιωσαν που έδωσαν πίσω τους αιχµαλώτους της Σφακτηρίας. Η µοναδική παραχώρηση που έγινε από τους Αθηναίους ήταν η αποµάκρυνση των ΜεσσηνίωνΕιλώτων-Αυτόµολων από την Πύλο και

Μάχη Κυνός Σήµατος.

η τοποθέτηση τους στους Κρανίους Κεφαλονιάς. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού οι κάτοικοι του Δίου κυρίευσαν τη Θυσσόν στον Άθω και τον χειµώνα οι Ολύνθιοι µε αιφνιδιαστική επίθεση κυρίευσαν τη Μηκυβέρνα, που κατείχετο από αθηναϊκή φρουρά. Στο τέλος του χειµώνα οι Σπαρτιάτες συνοµολόγησαν συµµαχία µε τους Βοιωτούς και αυτοί άρχισαν να κατεδαφίζουν την Πάνακτο.

12ο Έτος Πολέµου (420 π.Χ.)

Οι Αργείοι, φοβούµενοι τη συµµαχία Λακεδαιµόνιων–Βοιωτών, έστειλαν πρέσβεις για σύναψη συνθήκης ειρήνης µε τους Λακεδαιµόνιους. Οι Λακεδαιµόνιοι πρέσβεις (Ανδροµένης, Φαίδιµος, Αντιµενίδας) που πήγαν να παραλάβουν την Πάνακτο, για να την αποδώσουν στους Αθηναίους, τη βρήκαν κατεδαφισµένη. Παρέλαβαν όµως

τους Αθηναίους αιχµαλώτους και τους µετέφεραν στην Αθήνα λέγοντας ότι η κατεδάφιση της Πανάκτου ισοδυναµεί µε απόδοση. Η αθέτηση της συµφωνίας να µην συµµαχήσουν οι Λακεδαιµόνιοι µε άλλη πόλη πλην Αθηνών προκάλεσε την αγανάκτηση των Αθηναίων, που απέµπεψαν τους πρέσβεις. Η αθηναϊκή µερίδα που εξωθούσε στη διάρρηξη της συνθήκης ειρήνης µε τη Σπάρτη, στην οποία ανήκε ο Αλκιβιάδης, προσκάλεσε Αργείους, Μαντινείς και Ηλείους να διαπραγµατευτούν συµµαχία. Οι Σπαρτιάτες πρέσβεις (Φιλοχαρίδας, Λέων και Ένδιος) που έφτασαν στην Αθήνα παρασύρθηκαν από τον Αλκιβιάδη µε τέχνασµα ότι θα τους αποδώσει την Πύλο και, όταν ερωτήθηκαν στη συνέλευση του λαού των Αθηναίων αν έχουν πλήρη πληρεξουσιότητα για διαπραγµατεύσεις, απάντησαν αρνητικά. Ο Νικίας, παρότι εξαπατήθηκε και αυτός, υποστήριξε ότι πρέπει να προτιµήσουν τη φιλία των Λακεδαιµονίων, να αναβάλουν τον πόλεµο, διότι είναι προς το συµφέρον τους, και να στείλουν πρέσβεις για να εξακριβώσουν τις προθέσεις των Λακεδαιµονίων. Ο Νικίας και οι πρέσβεις εστάλησαν στη Λακεδαίµονα και γύρισαν άπρακτοι, καθότι οι Λακεδαιµόνιοι δεν διέρρηξαν τη συµµαχία µε

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

21

ξαν χωρίς επεισόδια. Τον χειµώνα έγινε µάχη µεταξύ Ηρακλειωτών Τραχίνος (άποικοι Λακεδαιµονίων) και Αινιάνων, Δολόπων, Μηλιέων και µερικών Θεσσαλών. Οι Ηρακλειώτες νικήθηκαν και πέθανε ο διοικητής της πόλης Ξενάρης.

13ο Έτος Πολέµου (419 π.Χ.)

Προτοµή του Αλκιβιάδη.

Βοιωτούς. Τότε οι Αθηναίοι αγανάκτησαν και µε προτροπή του Αλκιβιάδη σύνηψαν συµµαχία 100 ετών µε Αργείους, Μαντινείς και Ηλείους. Οι Κορίνθιοι αποχώρησαν από τη συµµαχία των Αργείων και εστράφησαν πάλι προς τους Λακεδαιµονίους. Το καλοκαίρι τελέσθηκαν Ολυµπιακοί αγώνες από τους οποίους αποκλείσθηκαν οι Σπαρτιάτες. Ο αποκλεισµός από τη θυσία και τους αγώνες έγινε διότι αρνήθηκαν να πληρώσουν το πρόστιµο 2000 µνών µε το οποίο είχαν τιµωρηθεί λόγω παραβίασης της εκεχειρίας (εκστράτευσαν και εισήγαγαν οπλίτες στο Λέπρεο). Οι Ηλείοι, φοβούµενοι µήπως οι Λακεδαιµόνιοι θελήσουν δια της βίας να µπουν στον ναό, συγκρότησαν ένοπλη φρουρά συνεπικουρούµενη από 1000 Αργείους, 1000 Μαντινείς και µερικούς Αθηναίους ιππείς, όµως οι Λακεδαιµόνιοι έµειναν ήσυχοι και οι αγώνες έλη22

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Το επόµενο καλοκαίρι οι Βοιωτοί κατέλαβαν την Ηράκλεια και έδιωξαν τον Λακεδαιµόνιο Ηγισιππίδα λόγω κακής διοίκησης, προκαλώντας την αγανάκτηση των Λακεδαιµονίων. Ο Αλκιβιάδης έφτασε στην Πελοπόννησο και µε συµµαχικό στρατό ρύθµισε τις υποθέσεις της συµµαχίας. Έπεισε τους Πατρείς να χτίσουν τείχος µέχρι τη θάλασσα και ο ίδιος είχε σκοπό να κατασκευάσει τείχος στο Ρίο Αχαΐας. Όµως προσέτρεξαν Κορίνθιοι, Σικυώνιοι και άλλοι για τους οποίους αποτελούσε απειλή και εµπόδισαν την κατασκευή του τείχους. Το ίδιο καλοκαίρι εξερράγη πόλεµος Επιδαυρίων–Αργείων µε πρόφαση το µίσθωµα νοµής του Ναού Πυθαίου Απόλλωνος, που δεν πλήρωσαν οι Επιδαύριοι, ουσιαστικά όµως διότι ο Αλκιβιάδης ήθελε να εξαναγκάσουν την Επίδαυρο να προσχωρήσει στη συµµαχία. Οι Αργείοι εισέβαλαν και ερήµωσαν το 1/3 της υπαίθρου στην Επίδαυρο, χωρίς οι σύµµαχοι αυτής να προσεγγίσουν για βοήθεια. Οι Λακεδαιµόνιοι εκστράτευσαν µέχρι τις Καρυές αλλά λόγω µη ευνοϊκών θυσιών αναγκάστηκαν να γυρίσουν πίσω. Τον χειµώνα, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, οι Λακεδαιµόνιοι µετέφεραν δια θαλάσσης 300 οπλίτες εντός της Επιδαύρου. Οι Αργείοι διαµαρτυρήθηκαν στους Αθηναίους για το γεγονός αυτό και τότε οι Αθηναίοι επανέφεραν στην Πύλο τους είλωτες για να διενερ-

γούν ληστρικές επιδροµές στο λακωνικό έδαφος. Ο πόλεµος συνεχίστηκε χωρίς µάχη εκ παρατάξεως αλλά µόνο µε ενέδρες και επιδροµές, και την άνοιξη οι Αργείοι έφεραν κλίµακες για να καταλάβουν εξ εφόδου την Επίδαυρο, χωρίς να το καταφέρουν.

14ο Έτος Πολέµου (418 π.Χ.)

Στα µέσα καλοκαιριού οι Λακεδαιµόνιοι µε Τεγεάτες και άλλους Αρκάδες συµµάχους εκστράτευσαν υπό τον Άγι κατά του Άργους. Στη Φλειούντα (πόλη δυτικά Νεµέας) τον περίµεναν επίσης πανστρατιά οι Φλειάσιοι, Βοιωτοί (5000 οπλίτες, 5000 ψιλοί, 500 ιππείς, 500 άνιπποι), 2000 οπλίτες Κορίνθιοι και αποσπάσµατα άλλων πόλεων. Οι Αργείοι εκστράτευσαν και αυτοί, συνεπικουρούµενοι από συµµάχους Μαντινείς και 3000 οπλίτες Ηλείους. Οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στο Μεθύδριο Αρκαδίας (χωριό νότια της Βυτίνας), αλλά ο Άγις µε νυχτερινή πορεία έφτασε στη Φλειούντα για να ενωθεί µε συµµάχους. Το ξηµέρωµα οι Αργείοι προήλασαν προς τη Νεµέα περιµένοντας να κατέβουν οι αντίπαλοι στην πεδιάδα. Ο Αγις χώρισε τον στρατό σε 3 µέρη. Οι Λακεδαιµόνιοι, Αρκάδες και Επιδαύριοι µέσω δύσβατης οδού έφτασαν στην πεδιάδα και άρχισαν να ερηµώνουν τη Σάµινθο (κοντά στις Μυκήνες). Οι Κορίνθιοι, Πελληνείς και Φλειάσιοι δια απότοµης ατραπού απέκοψαν τα υψώµατα πλησίον της Νεµέας και τµήµατά τους συνεπλάκησαν µε Αργείους. Οι Βοιω-

Τείχος- Αντείχισµα.

τοί, Σικυώνιοι και Μεγαρείς κατήλθαν την οδό της Νεµέας, µε σκοπό να επιτεθούν µε το ιππικό στα νώτα των Αργείων. Οι Αργείοι, ενώ είχαν περικυκλωθεί, πίστευαν ότι βρίσκονταν σε καλή θέση για µάχη. Όµως ο Θρασύλλος (ένας εκ των 5 Αργείων στρατηγών) και ο Σπαρτιάτης Αλκίφρων (πρόξενος στο Άργος) έπεισαν τον Άγι να µην προκαλέσει αιµατοχυσία αλλά να υπάρξει διαιτησία και συνοµολόγηση ειρήνης. Παρόλο που οι οµιλούντες δεν είχαν έγκριση του λαού, ο Άγις, χωρίς να λάβει έγκριση των υπολοίπων συµµάχων, έκανε ανακωχή 4 µηνών. Οι σύµµαχοι επέστρεψαν µεµφόµενοι τον Άγι που έχασε µεγάλη ευκαιρία να νικήσει, καθότι είχε συγκεντρώσει λαµπρό στράτευµα και είχε περικυκλώσει τον αντίπαλο. Αντίστοιχα ο δήµος των Αργείων, πιστεύοντας ότι έχασε µεγάλη ευκαιρία εντός του εδάφους του να νικήσει, λιθοβόλησε τον Θρασύλλο, ο οποίος σώθηκε καταφεύγοντας στον βωµό, όµως η περιουσία του δηµεύτηκε. Μετά από λίγο διάστηµα έφτασαν 1000 οπλίτες Αθηναίοι µε 300 ιππείς και έπεισαν µέσω του Αλκι-

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

23

βιάδη τους Αργείους να επαναλάβουν τις εχθροπραξίες. Αµέσως βάδισαν κατά του Ορχοµενού (βόρεια από το Λεβίδι), τον οποίο πολιόρκησαν δια επανειληµµένων εφόδων και τον ανάγκασαν να συνθηκολογήσει. Οι Ηλείοι ζήτησαν να στραφούν κατά του Λεπρέου, χωρίς να εισακουστούν, και απεχώρησαν. Οι υπόλοιποι ετάχθησαν µε τους Μαντινείς να επιτεθούν στην Τεγέα, καθόσον µερικοί κάτοικοι αυτής υπόσχονταν να την παραδώσουν. Οι Σπαρτιάτες αποφάσισαν να κατεδαφίσουν την οικία του Άγι και να του επιβάλουν πρόστιµο 100 χιλ. δραχµών, αυτός όµως τους παρακάλεσε θερµά να εξαγοράσει το σφάλµα του µέσω γενναίων πράξεων σε επόµενη εκστρατεία και, αν δεν τα καταφέρει, να τον κάνουν ό,τι θέλουν. Οι Τεγεάτες τους ειδοποίησαν ότι επίκειται επίθεση και πιθανή συνθηκολόγηση της πόλης τους, οπότε αναγκάστηκαν άµεσα να εκστρατεύσουν πανστρατιά προς την Τεγέα. Φτάνοντας στην Ορέσθεια ενώθηκαν µε Αρκάδες συµµάχους τους και έστειλαν πίσω το 1/6 της δύναµης τους να φυλάσσει τη Λακωνική. Όταν οι Αργείοι τους αντιλήφθηκαν, παρατάχθηκαν για µάχη σε θέση λοφώδη, οχυρή και δυσπρόσιτη. ΟΙ Λακεδαιµόνιοι προήλασαν και, ενώ έφτασαν σε απόσταση βολής ακοντίου, ένας εκ των πρεσβυτέρων φώναξε στον Άγι ότι ζητεί να θεραπεύσει κακόν δια κακού. Ο Άγις, καταλαβαίνοντας το σφάλµα να επιτεθεί σε οχυρή θέση, άλλαξε άποψη, ανέστειλε την επίθεση και κατέβηκε στην πεδιάδα. Οι Αργείοι αιφνιδιάστηκαν, δεν κατεδίωξαν τον αντίπαλο αλλά την επόµενη ηµέρα κατέβηκαν στην πεδιάδα για να δώσουν µάχη. Το δεξιό κέρας κατείχαν οι Μαντινείς, δίπλα τους οι Αρκάδες σύµµαχοι, έπειτα 1000 επίλεκτοι Αργείοι, στη συνέ24

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

χεια Κλεωναίοι και Ορνεάτες, και στο άκρο αριστερό οι Αθηναίοι. Για τους Λακεδαιµόνιους στο αριστερό κέρας οι 600 Σκιρίται, δίπλα τους οι στρατιώτες του Βρασίδα και οι Νεοδαµώδεις (πρόσφατα ελεύθεροι πολίτες), στο κέντρο οι λόχοι Λακεδαιµονίων µαζί µε Ηραιείς και Μαινάλιους και στο δεξιό οι Τεγεάτες. Οι δύο στρατοί ξεκίνησαν για τη µάχη, οι Αργείοι αποφασιστικά και µε ορµή, ενώ οι Λακεδαιµόνιοι βραδέως και µε ρυθµικό βήµα, σύµφωνα µε ρυθµό που έδιναν οι αυλητές που βρίσκονταν εντός της παράταξης. Πλησιάζοντας οι Μαντινείς άρχισαν να υπερφαλαγγίζουν κατά πολύ τους Σκιρίτες, ενώ Τεγεάτες και οι Λακεδαιµόνιοι, λόγω της αριθµητικής υπεροχής τους, υπερφαλάγγισαν Αργείους και Αθηναίους. Ο Άγις, φοβούµενος µήπως κυκλωθεί το αριστερό, διέταξε τους Σκιρίτες και τους στρατιώτες του Βρασίδα να κινηθούν αριστερά για να εξισώσουν το µέτωπο και 2 δεξιοί λόχοι υπό τους Ιπποναΐδα και Αριστοκλή να συµπληρώσουν το κενό. Επειδή η διαταγή δόθηκε αιφνιδιαστικά, οι δύο πολέµαρχοι δεν δέχτηκαν να την εκτελέσουν (εξορίστηκαν αργότερα από τη Σπάρτη λόγω δειλίας) και ο Άγις διέταξε τους Σκιρίτες να επανέλθουν στη θέση τους, χωρίς να µπορέσουν αυτοί να εκτελέσουν την κίνηση. Παρόλα τα λάθη τακτικής οι Σπαρτιάτες επέδειξαν υπέρτερη ανδρεία. Παρά την κατάρρευση του αριστερού τους και τη φυγή των Σκιριτών και στρατιωτών του Βρασίδα από τους Μαντινείς, καθώς και τη µερική κύκλωση των τµηµάτων στο κενό που δηµιουργήθηκε από τους επίλεκτους Αργείους, το κέντρο υπό τον Άγι και τους 300 σωµατοφύλακές του (ιππείς) επέπεσε κατά των Πεντάλοχων Αργείων, των Κλεωναίων Ορνεατών και των

Αθηναίων και τους έτρεψε σε φυγή. Πολλοί εξ αυτών ούτε σκέφτηκαν να αντισταθούν και, στην προσπάθεια να διαφύγουν, καταπατούσαν άλλους. Ενώ το κέντρο των Αργείων διασπάστηκε και υποχωρούσε άτακτα, το δεξιό κέρας των Λακεδαιµονίων υπερφαλάγγιζε τους Αθηναίους, οι οποίοι κινδύνευσαν µε περικύκλωση. Κατά σύµπτωση, όταν αντελήφθη ο Άγις ότι το αριστερό του κινδύνευε, έστρεψε όλο τον στρατό να βαδίσει σε βοήθεια της νικηµένης πτέρυγάς του, οπότε οι νικηµένοι Αργείοι και Αθηναίοι διέφυγαν ανενόχλητοι. Οι Μαντινείς, έχοντας υποστεί αρκετές απώλειες, υποχώρησαν εσπευσµένα µαζί µε τους επίλεκτους Αργείους, που τράπηκαν σε φυγή µόλις διαπίστωσαν την ήττα των υπολοίπων δυνάµεών των. Συνολικές απώλειες Αργείων 700, Μαντινείων 200, Αθηναίων 200 και 2 στρατηγοί. Για τους Σπαρτιάτες περίπου 300. Η µάχη αυτή θεωρείται η µέγιστη που δόθηκε µεταξύ ελληνικών πόλεων. Μία ηµέρα πριν τη µάχη οι Επιδαύριοι πανστρατιά εκστράτευσαν στην Αργολίδα και σκότωσαν πολλούς από τη φρουρά. Μετά τη µάχη οι Αργείοι, µαζί µε 3000 Ηλείους και 1000 Αθηναίους που προσήλθαν για ενίσχυση, πολιόρκησαν την Επίδαυρο, κατασκεύασαν περιτείχισµα για πολιορκία και άφησαν φρουρά, ενώ οι υπόλοιποι επέστρεψαν πίσω. Το χειµώνα οι Λακεδαιµόνιοι εκστράτευσαν κατά του Άργους. Φτάνοντας στην Τεγέα απέστειλαν τον Λίχα (πρόξενος στο Άργος) µε 2 προτάσεις για ειρήνη ή πόλεµο. Οι διαπραγµατεύσεις διήρκεσαν πολύ καθότι ο Αλκιβιάδης βρισκόταν στο Άργος και προσπάθησε να τις αποτρέψει, αλλά τελικά οι Αργείοι σύνηψαν 50ετή ειρήνη και διέλυσαν τη συµµαχία µε Μαντινείς-Ηλείους-Αθηναίους. Παράλ-

ληλα Λακεδαιµόνιοι και Αργείοι συνήψαν συµµαχία µε πόλεις Χαλκιδικής και έστειλαν προτάσεις συµµαχίας στον Περδίκκα, που είχε καταγωγή από το Άργος. Συνέπεια αυτών ήταν να αποχωρήσει η αθηναϊκή φρουρά από την Επίδαυρο, να ανανεωθεί η συνθήκη ειρήνης Αθήνας–Επιδαύρου, να παραιτηθούν οι Μαντινείς από την ηγεµονία των αρκαδικών πόλεων, να σταλεί απόσπασµα 1000 Λακεδαιµονίων και 1000 Αργείων για εγκαθίδρυση ολιγαρχικού πολιτεύµατος στην Σικυώνα και τέλος να καταλυθεί το δηµοκρατικό πολίτευµα του Άργους.

15ο Έτος Πολέµου (417 π.Χ.)

Οι Διείς του Άθω αποστάτησαν από τους Αθηναίους και συµµάχησαν µε τους Χαλκιδείς. Οι δηµοκρατικοί στο Άργος επιτέθηκαν κατά των ολιγαρχικών, φόνευσαν µερικούς και έδιωξαν τους υπολοίπους από την πόλη. Στη συνέχεια ανανέωσαν τη συµµαχία µε την Αθήνα και σύσσωµος ο λαός κατασκεύασε τείχος µέχρι τη θάλασσα. Οι Λακεδαιµόνιοι, παρότι πιέζονταν από εξόριστους Αργείους, άργησαν να εκστρατεύσουν, καθώς γιόρταζαν την εορτή των Γυµνοπαιδίων. Όταν όµως πληροφορήθηκαν την κατασκευή του τείχους, εισέβαλαν στο Άργος τον χειµώνα υπό τον Άγι, µε όλους τους συµµάχους πλην Κορινθίων. Κατέλαβαν και κατεδάφισαν τα νέα τείχη, κυρίευσαν την οχυρά θέση της Ύσιας και θανάτωσαν τους αιχµαλώτους. Όταν έληξε η εκστρατεία, οι Αργείοι εκστράτευσαν κατά Φλειούντος και ερήµωσαν την ύπαιθρο. Οι Αθηναίοι απέκλεισαν δια θαλάσσης τη Μακεδονία, θεωρώντας τον Περδίκκα εχθρό, καθόσον συµµάχησε µε Λακεδαιµόνιους και Αργείους.

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

25

16ο Έτος Πολέµου (416 π.Χ.)

Ο Αλκιβιάδης µε 20 πλοία έφτασε στο Άργος και συνέλαβε 300 υπόπτους Αργείους ως εχθρούς του πολιτεύµατος. Η Αθήνα εκστράτευσε στη Μήλο µε 30 πλοία µαζί µε 6 Λέσβου και 2 Χίου. Συνολικά µεταφέρθηκαν στο νησί 1200 οπλίτες, 300 τοξότες, 20 ιπποτοξότες και 1500 νησιώτες σύµµαχοι. Οι Μήλιοι (άποικοι Λακεδαιµονίων) τηρούσαν ουδετερότητα και αρνήθηκαν να υποταχτούν, όταν όµως οι Αθηναίοι υπό τους Κλεοµήδη και Τεισία ερήµωσαν την ύπαιθρο, περιήλθαν σε κατάσταση απροκάλυπτου πολέµου. Οι πρέσβεις των Αθηναίων, µιλώντας στο κυβερνητικό συµβούλιο της Μήλου, ανέφεραν: «το επιχείρηµα του δικαίου αξία έχει όπου ίση υπάρχει δύναµις προς επιβολή αυτού, ότι όµως ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναµις του, και ο ασθενής παραχωρεί ό,τι του επιβάλει η αδυναµία του…ήλθαµε εδώ για το συµφέρον της ηγεµονίας µας και σκοπός όσων θα πούµε είναι για τη σωτηρία της πόλεώς σας. Διότι επιθυµούµε να επιτύχουµε την ηγεµονία µας ακόπως και να µην καταστραφείτε προ το κοινό αµφοτέρων συµφέρον…η έχθρα

26

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

σας µας βλάπτει πολύ λιγότερο από τη φιλία σας, καθόσον στα µάτια των υπηκόων µας αυτή είναι τεκµήριο αδυναµίας, ενώ το µίσος σας είναι τεκµήριο δυνάµεως…η ελπίδα είναι παραµυθία εν ώρα κινδύνου και µην κάνετε όπως άλλοι όταν εγκαταλειφτούν από αυτήν καταφεύγουν σε χιµαιρικές ελπίδες όπως η µαντική και οι χρησµοί, που οδηγούν στον όλεθρο…ως προς τους θεούς και τους ανθρώπους πιστεύουµε ότι ωθούµενοι ανέκαθεν από ακαθέκτου φυσικής ορµής άρχουν παντού όπου η δύναµή τους είναι επικρατέστερη, αν είχατε όση εµείς δύναµη θα πράττατε το αυτό…δεν νοµίζετε ότι το συµφέρον συµβαδίζει µε την ασφάλεια, ενώ η άσκηση της δικαιοσύνης και της τιµής συνεπάγεται κινδύνους;…σας προσφέρουµε να γίνετε σύµµαχοι και να διατηρήσετε τη χώρα σας πληρώνοντας φόρο υποτέλειας». Αντίστοιχα οι Μήλιοι δήλωσαν: «η έκβαση της συζητήσεως θα είναι, αν δεν ενδώσουµε, πόλεµος, αν δε, τουναντίον, ενδώσουµε, η δουλεία…πώς µπορεί να συµβεί να είναι εξίσου συµφέρον για εµάς να γίνουµε δούλοι, όπως είναι δικό σας συµφέρον να γίνετε κυρίαρχοί µας;…για εµάς η άµεσος υποχώρηση σηµαίνει απώλεια πάσης ελπίδος, ενώ, αν πολεµήσουµε, υπάρχει ακόµα ελπίδα να µείνουµε σώοι… ως προς την ανεπάρκεια της δύναµής µας, αυτή θα συµπληρωθεί από την οµοσπονδία των Λακεδαιµονίων, η οποία είναι υποχρεωµένη να µας βοηθήσει…δεν θα θελήσουµε σε διάστηµα λίγων στιγµών να στερηθούµε την ελευθερία πόλεως την οποία

κατοικούµε επί 700 έτη». Οι πρέσβεις αποχώρησαν και ξεκίνησαν εχθροπραξίες. Οι Αθηναίοι έχτισαν περιτείχισµα για πολιορκία και το µεγαλύτερο µέρος του στρατού επέστρεψε στην Αθήνα. Με νυχτερινή έφοδο οι Μήλιοι φόνευσαν µερικούς αντιπάλους στο περιτείχισµα και εισήγαγαν τρόφιµα από την αγορά τους στο κάστρο. Τον χειµώνα ο αποκλεισµός στένεψε αρκετά, διότι ήρθαν ενισχύσεις υπό τον Φιλοκράτη και οι Μήλιοι αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Οι Αθηναίοι θανάτωσαν τους άνδρες, πούλησαν δούλους τα γυναικόπαιδα και αποίκισαν την πόλη µε 500 Αθηναίους πολίτες. Το ίδιο έτος οι Αργείοι εισέβαλαν στη Φλειούντα αλλά έπεσαν σε ενέδρα και σκοτώθηκαν 80. Οι Κορίνθιοι επανέλαβαν τον πόλεµο µε τους Αθηναίους αλλά οι Πελοποννήσιοι δεν έλαβαν µέρος σε αυτό. Τέλος οι Αθηναίοι, ορµώµενοι από την Πύλο, έλαβαν µεγάλη λεία από τις ληστρικές επιδροµές στους Λακεδαιµονίους.

Βιβλίο Ζ ΄: Τον χειµώνα οι Αθηναίοι, χωρίς να υπολογίζουν το µέγεθος της Σικελίας, ήθελαν να εκστρατεύσουν µε µεγαλύτερες δυνάµεις από αυτές που είχαν ο Λάχης και ο Ευρυµέδων, µε την ελπίδα να την υποτάξουν. Χρησιµοποιώντας ως πρόφαση ότι έρχονται για βοήθεια των Εγεσταίων εναντίον των Σελινουντίων έστειλαν πρέσβεις για διαπραγµατεύσεις. (Στη συνέχεια ο Θουκυδίδης εξιστορεί την ιστορία του αποικισµού της Σικελίας). Οι Λακεδαιµόνιοι, µε συµµάχους πλην Κορινθίων, ερήµωσαν µέρος της Αργολίδας και αποκόµισαν σιτάρι. Στη συνέχεια εγκατέστησαν Αργείους φυγάδες και φρουρά στις Ορνεάς

(νοτιοδυτικά της Νεµέας) και αποχώρησαν. Οι Αργείοι πανστρατιά µαζί µε 30 πλοία και 600 οπλίτες των Αθηναίων πολιόρκησαν τις Ορνέες. Όµως τη νύχτα οι πολιορκούµενοι εγκατέλειψαν την πόλη και οι Αργείοι την εποµένη την κατεδάφισαν. Οι Αθηναίοι µετέφεραν δια θαλάσσης στη Μεθώνη (πόλη νότια των εκβολών του Αλιάκµονα) ιππικό και εξόριστους Μακεδόνες για να ερηµώσουν τη χώρα του Περδίκκα. Οι Λακεδαιµόνιοι ζήτησαν από τους Χαλκιδείς της Θράκης να βοηθήσουν τον Περδίκκα, αλλά αυτοί αρνήθηκαν.

17ο Έτος Πολέµου (415 π.Χ.)

Επιστροφή Αθηναίων πρέσβεων µαζί µε Εγεσταίους από τη Σικελία. Οι πρέσβεις της Έγεστας (αποικία Τρώων) παραδίδουν 60 αργυρά τάλαντα για συγκρότηση στόλου 60 πλοίων και µισθούς ενός µήνα. Σε συνέλευση Αθηναίων ψηφίζεται η συγκρότηση στόλου µε αρχηγούς τους Αλκιβιάδη, Νικία και Λάµαχο. Σε νέα συνέλευση µετά από 5 ήµερες ο Νικίας, που είχε χρηστεί αρχηγός παρά τη θέλησή του, ανέφερε τα εξής: «συµφέρει να γίνει η θαλάσσια αυτή εκστρατεία και να αναλάβωµεν πόλεµο ο οποίος δεν µας αφορά, παρασυρόµενοι από ανθρώπους αλλόφυλους;…να µην ορεγώµεθα νέες κατακτήσεις πριν εξασφαλίσουµε τις υπάρχουσες, αφού και τους Χαλκιδείς δεν υποτάξαµε και των επί της στερεάς υπηκόων µας η υπακοή είναι αµφίβολος…εάν θέλουµε να µας φοβούνται οι Έλληνες της Σικελίας, το καλύτερο που έχουµε να κάνουµε είναι να µην µεταβούµε εκεί…εάν κανείς, ευτυχής διότι εξελέγη στρατηγός, συνιστά την εκστρατεία (Αλκιβιάδης), αποβλέπων µόνο στο ίδιον αυτού συµφέρον, µην του δώσετε την ευκαιρία

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

27

να επιδειχτεί προσωπικώς µε κίνδυνο της πόλεως…Προς τους Εγεσταίους να πούµε ότι, αφού ανέλαβαν πόλεµο µε τους Σελινούντιους χωρίς τη γνώµη των Αθηναίων, οφείλουν µόνοι τους να τον τερµατίσουν». Στη συνέχεια πήραν το λόγο πολλοί Αθηναίοι που µίλησαν υπέρ της εκστρατείας, οι πρέσβεις Εγεσταίων και Λεοντίνων, που εκλιπαρούσαν για βοήθεια, αλλά ιδίως θερµά υπέρ αυτής µίλησε ο Αλκιβιάδης, που αντιπολιτευόταν τον Νικία και ήθελε µέσω αυτής να αποκτήσει πλούτη και δόξα: «αποφασίστε την εκστρατεία και µη µεταβάλετε γνώµη θεωρώντας τη Σικελία ως µεγάλη δύναµη, διότι συγκροτείται από σύµµικτους όχλους..,πολλοί εκ των βαρβάρων από έχθρα προς τους Συρακούσιους θα συµπράξουν µαζί µας στην κατ’ αυτών επίθεση…καθήκον µας είναι να τους βοηθήσουµε αφού ενόρκως υποσχεθήκαµε τούτο». Ο Νικίας, αφού αντιλήφθηκε ότι δεν µπορεί να τους αλλάξει γνώµη, ανέβηκε στο βήµα και ζήτησε υπερβολικές απαιτήσεις, µήπως τους αποτρέψει, λέγοντας: «το κύριο απέναντι ηµών πλεονέκτηµά τους είναι ότι έχουν πολυάριθµο ιππικό και χρησιµοποιούν για τις ανάγκες τους εγχώριο σίτο και όχι εισαγωγής…απαιτείται η 28

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

άµεση µεταφορά µεγάλης πεζικής δύναµης…να ελκύσουµε δια µισθού πολλούς τοξότες και σφενδονιστές, για να συγκρατούν το εχθρικό ιππικό…η υπεροχή του στόλου µας πρέπει να είναι αναµφισβήτητος, για να εξασφαλίζει την ανενόχλητη εισαγωγή των αναγκαίων εφοδίων…επιθυµώ να εκστρατεύσω στηριζόµενος όσο το δυνατόν λιγότερο εις την τύχη, αλλά µε στρατιωτική δύναµη που εγγυάται την ασφάλεια…δεν πρέπει να εκπλεύσουµε µε λιγότερες από 100 τριήρεις και µε στρατό κατώτερο των 5000 ανδρών». Οι λόγοι αυτοί αύξησαν τον ενθουσιασµό των Αθηναίων, που ξεκίνησαν προετοιµασίες αντίθετα από τις

Τα δυο στρατόπεδα κατά την διάρκεια του πολέµου. Με µπλε οι σύµµαχοι της Σπάρτης, µε κόκκινο της Αθήνας, µε γκρι ουδέτερες ελληνικές περιοχές, µε πράσινο οι "βάρβαροι" και µε κίτρινο οι Πέρσες.

προσδοκίες του Νικία, ενώ όσοι διαφωνούσαν σιώπησαν, µήπως και θεωρηθούν κακοί πατριώτες. Μία νύχτα, όλα τα πρόσωπα των λίθινων Ερµών που βρίσκονταν µπροστά από οικίες και ναούς ακρωτηριάσθηκαν χωρίς κανείς να γνωρίζει τους δράστες. Προκηρύχθηκαν µεγάλες αµοιβές για την ανακάλυψη των ενόχων, ενώ ορισµένοι µέτοικοι και υπηρέτες κατήγγειλαν ότι παλαιότερα είχαν γίνει ακρωτηριασµοί αγαλµάτων από µερικούς διασκεδάζοντες νεαρούς, µεταξύ αυτών και ο Αλκιβιάδης. Οι εχθροί του αµέσως κατήγγειλαν τον Αλκιβιάδη, ο οποίος ζήτησε δίκη πριν αποπλεύσει ο στόλος για Σικελία. Όµως αυτοί προσέλαβαν ρήτορες ζητώντας να δικαστεί αφού επιστρέψει από την εκστρατεία, διότι φοβούνταν ότι θα υποστηριχθεί από τον στρατό. Τελικά αποφασίστηκε να αποπλεύσει ο στόλος µε τα µεταφορικά σκάφη από την Κέρκυρα και τα πολεµικά από τον Πειραιά. Ήταν η µεγαλύ-

τερη εκστρατεία που αναλάµβανε η Αθήνα και όλοι οι οπλίτες και τριήραρχοι διαγωνίζονταν ποίος θα έχει την καλύτερη εξάρτυση και ποιότητα όπλων. Οι Συρακούσιοι αρχικά δεν πίστευαν ότι εκστράτευσαν κατ’ αυτών οι Αθηναίοι και συγκάλεσαν συνέλευση όπου ο στρατηγός Ερµοκράτης ανέφερε: «Οι Αθηναίοι έχουν ήδη εκκινήσει εναντίον µας µε µεγάλο στόλο και στρατό…διότι εποφθαλµιούν τη Σικελία και προπάντων την πόλη µας, νοµίζοντας ότι, εάν κατακτήσουν αυτήν, ευκόλως θα κατακτήσουν και τα υπόλοιπα…νοµίζω ορθόν να στείλουµε πρέσβεις στις άλλες ελληνικές πόλεις της Σικελίας και εις την Καρχηδόνα, διότι και αυτοί φοβούνται µήπως οι Αθηναίοι εκστρατεύσουν ηµέρα τινά κατά της πόλεώς των… να αποπλεύσουµε και να συναντήσουµε τους Αθηναίους εις τον Τάραντα και, όπως αυτοί προσεγγίζουν βραδέως και τµηµατικώς, να επιτεθούµε κατ’

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

29

αυτών όταν θα είναι κατάκοποι από την κωπηλασία…καταπτοηθέντες µπορεί να παρατήσουν την εκστρατεία, καθόσον ο πιο έµπειρος στρατηγός τους ανέλαβε την αρχηγία παρά τη θέλησή του». Στη συνέχεια, ο αρχηγός της δηµοκρατικής µερίδας Αθηναγόρας είπε: «εάν πρόκειται να έρθουν, νοµίζω ότι η Σικελία είναι ικανοτέρα της Πελοποννήσου προς διεξαγωγή του πολέµου…εγώ πιστεύω ότι τίποτα από αυτά δεν είναι αληθές, η πόλη δεν θα καταληφθεί υπό πανικού υπό την εντύπωση των διαδόσεων σας». Στη συνέχεια ένας στρατηγός ανέφερε ότι θα λάβουν τα αναγκαία µέτρα εφοδιασµού της πόλης και θα στείλουν πράκτορες σε διάφορες πόλεις για συλλογή πληροφοριών, όποτε η συνέλευση διαλύθηκε. Οι Αθηναίοι έφτασαν στην Κέρκυρα, διαµοίρασαν τον στόλο σε 3 µοίρες και έστειλαν 3 τριήρεις σε Ιταλία και Σικελία, για να διαπιστώσουν ποιες πόλεις θα είναι φιλικές µαζί τους, ώστε να γνωρίζουν πού θα καταπλεύσουν. Από την Κέρκυρα αναχώρησαν 134 τριήρεις, 2 ροδιακές πεντηκόντοροι, 5100 οπλίτες (2200 Αθηναίοι, 500 Αργείοι, 250 Μαντινείς, σύµµαχοι και µισθοφόροι), 480 τοξότες (80 Κρήτες), 700 Ρόδιοι σφενδονιστές, 120 ψιλοί Μεγαρείς και 30 ιππείς. Τους συνόδευαν 30 µεταγωγικά και 100 µικρότερα επιταγµένα σκάφη. Αφού πέρασαν κατά µήκος των Ιταλικών ακτών χωρίς καµία πόλη να τους ανοίξει τις πύλες και την αγορά της, παρά µόνο την ύδρευση και την αγκυροβολία, έφτασαν στο Ρήγιο για ανάπαυση. Οι 3 τριήρεις επέστρεψαν και ανέφεραν ότι από τον πλούτο των Εγεσταίων υπάρχουν µόνο 30 τάλαντα, προκαλώντας έκπληξη στους στρατηγούς εκτός του Νικία. Συνεκλή30

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

θη πολεµικό συµβούλιο, όπου ο Νικίας εισηγήθηκε να πλεύσουν εναντίον του Σελινούντος, που είναι ο κύριος σκοπός της αποστολής τους, και, αν δεν ευρεθούν νέα χρήµατα, να περιπλεύσουν τη Σικελία ως επίδειξη δύναµης και να επιστρέψουν. Ο Αλκιβιάδης υποστήριξε ότι πρέπει να προσεταιρισθούν πόλεις της Σικελίας και κυρίως τη Μεσσήνη, που αποτελεί κλείδα της Σικελίας, και τότε µόνο να επιτεθούν κατά Συρακουσών και Σελινούντος. Τέλος ο Λάµαχος ανέφερε ότι άµεσα πρέπει να επιτεθούν εναντίων των Συρακουσών, να συνάψουν µάχη στα τείχη της πόλης, ώστε να τους αιφνιδιάσουν, να τους βρουν απροετοίµαστους, να καταλάβουν την ύπαιθρο, που έχει αφθονία τροφίµων, και να εγκαταστήσουν βάση στα εγκαταλελειµµένα Μέγαρα, που είναι κοντά στις Συρακούσες και από ξηρά και από θάλασσα. Οι υπόλοιπες πόλεις ήταν πιθανότερο τότε να συνταχθούν µαζί τους παρά µε τους Συρακούσιους. Στη συνέχεια ο Λάµαχος υποστήριξε τον Αλκιβιάδη, ο οποίος πήγε στη Μεσσήνη και προσπάθησε ανεπιτυχώς να συµµαχήσει µε τους Μεσσηνίους. Οι στρατηγοί έστειλαν 60 πλοία προς τη Νάξο, που τους εδέχθη εντός της πόλεως, και µετά έπλευσαν προς Κατάνη, που αρνήθηκε να τους δεχθεί. Την εποµένη τα πλοία προσέγγισαν τις Συρακούσες και 10 από αυτά µπήκαν στον Μέγα Λιµένα των Συρακουσών για κατόπτευση του χώρου και για να προκηρύξουν την πρόθεση να αποκαταστήσουν τους Λεοντίνους στις εστίες τους. Στη συνέχεια συνεκλήθη συνέλευση στην Κατάνη, όπου, ενώ µιλούσε ο Αλκιβιάδης, µεγάλο µέρος του αθηναϊκού στρατού διέρρηξε µια µικρή πύλη και µπήκε στην αγορά προκαλώντας µεγάλο φόβο στους Καταναίους. Τελικά ψηφίστηκε

συµµαχία µε τους Αθηναίους, οι οποίοι κατασκεύασαν στρατόπεδο στην περιοχή. Έπλευσαν προς Καµάρινα, η οποία αρνήθηκε να τους δεχθεί, και προσέγγισαν την ύπαιθρο των Συρακουσών για λεηλασία, όµως απωθήθηκαν από το ιππικό των Συρακουσών, που σκότωσε µερικούς ψιλούς. Επιστρέφοντας στην Κατάνη, οι Αθηναίοι βρήκαν την τριήρη Σαλαµινία να περιµένει να παραλάβει τον Αλκιβιάδη και µερικούς ακόµη κατηγορούµενους για τη δίκη βεβήλωσης των Μυστηρίων (κοπής των Ερµών) στην Αθήνα. Ο Αλκιβιάδης δεν συνελήφθη (φοβούνταν οι Αθηναίοι µήπως φύγουν οι Μαντινείς και οι Αργείοι που είχαν προσέλθει στην εκστρατεία υπό την επιρροή του Αλκιβιάδη) αλλά επιβιβάσθηκε στο πλοίο και, όταν αυτό έφτασε στους Θούριους, το εγκατέλειψε και εξαφανίστηκε, φοβούµενος ότι µε ψευδείς κατηγορίες θα τον καταδίκαζαν. Η Σαλαµινία επέστρεψε άπραγη στην Αθήνα, όπου ο Αλκιβιάδης καταδικάστηκε ερήµην σε θάνατο. Οι δύο στρατηγοί που παρέµειναν Σικελία µοίρασαν το στρατό σε 2 µοίρες και έπλευσαν προς Εγέστα. Στην Ιµέρα δεν τους δέχτηκαν, οπότε έπλευσαν διερχόµενοι στη χώρα Υκκάρων (εχθρικής των Εγεσταίων) την οποία

Πολιορκία Συρακουσών.

κατέλαβαν, εξανδραπόδισαν τους κατοίκους και την παρέδωσαν στην Εγέστα. Πούλησαν δούλους τους κατοίκους αποκοµίζοντας 120 τάλαντα και ο Νικίας εισέπραξε στην Εγέστα άλλα 30 τάλαντα. Στη συνέχεια ο µισός στρατός εκστράτευσε κατά της Γελεάτιδος Ύβλας χωρίς να την εκπορθήσει. Τον χειµώνα οι Συρακούσιοι, παίρνοντας θάρρος, επεξέτειναν τις περιπολίες του ιππικού τους µέχρι το στρατόπεδο των Αθηναίων και τους χλεύαζαν. Συρακούσιοι εξόριστοι επέδειξαν στους Αθηναίους ως κατάλληλο τόπο στρατοπέδευσης τον ναό του Ολύµπιου Διός, όµως, προκειµένου να

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

31

αποβιβαστούν εκεί, έπρεπε να παραπλανήσουν τον αντίπαλο. Έστειλαν κατάσκοπο από την Κατάνη και έπεισε τους Συρακούσιους στρατηγούς να εκστρατεύσουν το ξηµέρωµα συγκεκριµένης ηµέρας στην Κατάνη, ώστε δια προδοσίας να καταλάβουν το αθηναϊκό στρατόπεδο και οι συνωµότες Καταναίοι να κάψουν τον στόλο. Οι στρατηγοί, απερίσκεπτα και µε υπεραισιοδοξία, κήρυξαν επιστράτευση και εκστράτευσαν αρχικά προς τον ποταµό Σύµαιθο των Λεοντίνων. Το ξηµέρωµα το ιππικό τους προήλασε και βρήκε άδειο το αθηναϊκό στρατόπεδο, καθόσον τη νύχτα όλος ο στρατός δια πλοίων είχε αποβιβαστεί κοντά στις Συρακούσες και είχε κατασκευάσει χαρακώµατα. Την επόµενη ηµέρα παρατάχθηκαν για µάχη οι Αθηναίοι σε βάθος 8 οπλιτών, έχοντας στο δεξιό κέρας Αργείους και Μαντινείς, στο κέντρο Αθηναίους και αριστερά τους υπόλοιπους συµµάχους. Αντίστοιχα οι Συρακούσιοι έταξαν τον στρατό σε βάθος φάλαγγας 16 οπλιτών, στο δεξιό το ιππικό (1200 ιππείς) και τους ακοντιστές και στις υπόλοιπες πλευρές το σύνολο των Συρακούσιων και συµµάχων (Σελινούντα, 200 ιππείς από Γέλα, 20 ιππείς και 50 τοξότες από Καµάρινα). Προτού επιτεθούν οι Αθηναίοι, ο Νικίας τους είπε: «Οι Σικελιώτες δεν θα µπορέσουν να αντισταθούν στην ορµή µας λόγω του ότι η στρατιωτική των εµπειρία είναι κατώτερη της τόλµης των…σας υπενθυµίζω ότι αγωνίζεσθε σε χώρα η οποία δεν είναι πατρίς σας και, εάν δεν την κατακτήσε, δυσκόλως θα µπορέσετε να αποσυρθείτε, διότι σµήνη εχθρικού ιππικού θα σας καταδιώξουν κατά πόδας…ορµήσατε κατά του εχθρού µετά θάρρους». Πρώτοι ενεπλάκησαν οι ψιλοί (σφενδονιστές, τοξότες και λιθοβόλοι) 32

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

και στη συνέχεια τα κύρια σώµατα του στρατού µε ισόπαλα αποτελέσµατα. Όταν ξέσπασε καταιγίδα µε πολλές βροντές και βροχή, οι Αργείοι πρώτοι απώθησαν το αριστερό κέρας και οι Αθηναίοι το κέντρο, δεν προέβησαν όµως σε καταδίωξη, γιατί το ιππικό των Συρακούσιων τους συγκρατούσε. Στη συνέχεια επέστρεψαν, έκαψαν τους νεκρούς και έστησαν τρόπαιο. Οι Συρακούσιοι γύρισαν στην πόλη και εγκατέστησαν φρουρά στην Ελωρινή Οδό για φύλαξη του θησαυρού του Ολυµπείου από τους αντιπάλους. Οι απώλειες ήταν 260 Συρακούσιοι και 50 Αθηναίοι. Ο αθηναϊκός στρατός, από Κατάνη έπλευσε στη Μεσσήνη, για να του παραδοθεί η πόλη µε προδοσία, όµως ο φυγάς Αλκιβιάδης πρόδωσε το σχέδιο και εξοντώθηκαν οι συνωµότες. Μετά από 13 ηµέρες που τελείωσαν τα τρόφιµα και λόγω του χειµώνα η δύναµη των Αθηναίων διαχείµασε στη Νάξο εν αναµονή ενισχύσεων, τροφίµων και χρηµάτων, ώστε να επιτεθούν την άνοιξη. Οι Συρακούσιοι συγκάλεσαν συνέλευση, όπου ο Ερµοκράτης ανέφερε ότι η ήττα οφείλεται στην έλλειψη πειθαρχίας, στην πολυαρχία (15 στρατηγοί) και στην απειρία της µάχης. Συνέστησε να µειώσουν τους στρατηγούς (εκλέχτηκαν 3, Ερµοκράτης, Ηρακλείδης, Σικανός), να εκπαιδευτούν οι οπλίτες για µάχη και να ζητήσουν βοήθεια από Σπάρτη και Κόρινθο. Παράλληλα ενίσχυσαν τα τείχη µε περιτείχισµα, έµπηξαν πασσάλους στις παραλίες για να εµποδίσουν αποβάσεις, έκαψαν το στρατόπεδο των Αθηναίων στην Κατάνη και οχύρωσαν τα Μέγαρα. Στη συνέχεια και οι δύο αντίπαλοι έστειλαν πρέσβεις στην Καµάρινα, για να την προσεταιριστούν. Ο Συρακού-

σιος Ερµοκράτης στη συνέλευση των Καµαριναίων ανέφερε: «οι Αθηναίοι, µε την ίδια µέθοδο που υπέταξαν τις Ελληνικές πόλεις, προσπαθούν να υποτάξουν και τις εδώ τώρα…ο Αθηναίος δεν επιδιώκει να τιµωρήσει την προς αυτόν έχθρα των Συρακούσιων αλλά, χρησιµοποιών ηµάς ως πρόφαση, να εξασφαλίσει κυρίως την προς αυτόν φιλία σας…δεν είναι δίκαιον να καταστρέψετε εκείνους που συνδέεστε δια στενότερων δεσµών κοινής καταγωγής, αλλά δίκαιον είναι να βοηθήσετε ηµάς…καθότι αναµένοµε την άφιξη επικουρίας των Πελοποννησίων, οι οποίοι είναι εντελώς ανώτεροι αυτών στα πολεµικά πράγµατα… Δωριείς όντες, προδίδετε ηµάς εξ ίσου Δωριείς». Στη συνέχεια µίλησε ο Εύφηµος εκ µέρους των Αθηναίων: «Αρνούµεθα ότι διαπράξαµε αδικία υποτάξαντες τους Ίωνας και Νησιώτες, τους οποίους οι Συρακούσιοι µας κατηγορούν ότι υποδουλώσαµε…σκοπός µας δεν είναι να σας υποδουλώσουµε αλλά να εµποδίσουµε άλλους να σας υποδουλώσουν…το δικό µας συµφέρον εξυπηρετείται όχι αν εξασθενήσουµε τους φίλους µας αλλά όταν οι εχθροί µας καταστούν ανίσχυροι δια της δυνάµεως των φίλων µας… ισχυριζόµεθα δηλαδή ότι την ηγεµονία επί των πόλεων της Ελλάδας ασκούµε, διότι δε θέλουµε να γίνουµε υπήκοοι άλλων, και την ελευθερία των εδώ πόλεων επιδιώκοµε, όπως η δύναµή των µη στραφεί εναντίον µας…µεταβάλ-

λετε πολιτική, αποφασίζοντας, αντί να προφυλάσσεστε διαρκώς από ενδεχόµενη απειλή των Συρακούσιων, να ενωθείτε µε εµάς». Οι Καµαριναίοι αποφάσισαν τελικά να µείνουν ουδέτεροι. Ο Αλκιβιάδης µε φορτηγό πλοίο από το Θούριο έφτασε στην Κυλλήνη και ,αφού έλαβε διαβατήριο εισόδου, προσήλθε στη Λακεδαίµονα, όπου µίλησε και παρότρυνε τους Λακεδαιµονίους να βοηθήσουν τους Συρακούσιους λέγοντας: «Στη Σικελία εκπλεύσαµε όπως, αν δυνηθώµεν, να υποτάξουµε τους Σικελιώτες, κατόπιν τους Έλληνας της Ιταλίας και έπειτα την κατάκτηση της Καρχηδόνας…,ναυπηγούντες εκ των άφθονων ξύλων της Ιταλίας πολλές τριήρεις, θα αποκλείαµε τις ακτές της Πελοποννήσου και ελπίζαµε να σας καταβάλουµε ευκόλως…αν δεν βοηθήσετε, αδύνατον να σωθεί η Σικελία, και, αν οι Συρακούσες καταληφθούν, ολόκληρος η Σικελία περιέρχεται εις χείρας των…αποστείλατε στρατό δια πλοίων αλλά ακόµη χρησιµότερη είναι η αποστολή Σπαρτιάτη Αρχιστρατήγου… οφείλετε

Διαφυγή Αθηναίων.

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

33

επίσης να οχυρώσετε τη Δεκέλεια, ώστε οι Αθηναίοι να στερηθούν τις προσόδους των µεταλλείων του Λαυρίου και να παύσουν να εισρέουν κανονικά οι εκ του φόρου υποτέλειας των συµµάχων πρόσοδοι…,εάν φεύγω, τη φαυλοκρατία εκείνων που µε εξόρισαν δεν αποφεύγω, όµως να προσφέρω προς ηµάς χρησίµους υπηρεσίας…,ούτε θεωρώ ότι η χώρα κατά της οποίας επιτίθεµαι είναι πλέον πατρίς µου, αλλά, τουναντίον, ότι επιδιώκω να ανακτήσω µάλλον την απολεσθείσα πατρίδα µου». Οι Σπαρτιάτες τελικά αποφάσισαν να οχυρώσουν τη Δεκέλεια και να στείλουν άµεσα ενισχύσεις στη Σικελία µε Αρχιστράτηγο τον Γύλιππο. Οι Αθηναίοι ενίσχυσαν µε περισσότερα χρήµατα και ιππικό το εκστρατευτικό σώµα.

18ο Έτος Πολέµου (414 π.Χ.)

Την άνοιξη ο αθηναϊκός στρατός έπλευσε από την Κατάνη στα Υβλαία Μέγαρα, όπου ερήµωσε την ύπαιθρο και έκαψε το σιτάρι των Ινησσίων και Υβλαίων. Στη συνέχεια προήλασε εναντίον των Κεντορίπων, οι οποίοι παραδόθηκαν και συνθηκολόγησαν. Στην Κατάνη έφτασαν ενισχύσεις 250 ιππεων χωρίς άλογα, 30 ιπποτοξότες και 30 τάλαντα αργύρου. Οι Λακεδαιµόνιοι εκστράτευσαν κατά του Άργους, αλλά στις Κλεωνές, λόγω σεισµού, επέστρεψαν πίσω. Οι Αργείοι εισέβαλαν στη Θυρέα (σηµερινό Άστρος) και απέκτησαν πολλά λάφυρα, που τους απέδωσαν 25 τάλαντα. Οι δηµοκρατικοί Θεσπιείς προσπάθησαν ανεπιτυχώς να ανατρέψουν την κυβέρνηση και, όσοι δεν συνελήφθησαν, κατέφυγαν στην Αθήνα. Οι Συρακούσιοι ανέθεσαν σε 600 επίλεκτους οπλίτες υπό τον Διόµηλο τη φύλαξη των Επιπολών (ορεινού από34

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

κρηµνου όγκου πάνω από την πόλη). Κατά τη διάρκεια της νύχτας, οι Αθηναίοι αποβιβάστηκαν στη θέση Λέοντα (7 στάδια από την πόλη) και κατέλαβαν υπό τον Ευρύηλο τη θέση, οπότε, όταν οι 600 επίλεκτοι Συρακούσιοι έτρεξαν µε αταξία να καταλάβουν τον λόφο, νικήθηκαν και σκοτώθηκαν 300 και ο Διόµηλος. Οι Αθηναίοι εγκατέστησαν οχύρωµα µε φρουρά στην άκρη του λόφου (θέση Λάβδαλος) και άρχισαν την κατασκευή τείχους για περιτείχιση της πόλεως. Παράλληλα προσήλθαν ενισχύσεις 300 Εγεσταίων και 100 ΣικελώνΝαξίων αυξάνοντας τη δύναµη ιππικού τους σε 650. Ο Ερµοκράτης, όταν το ιππικό του νικήθηκε σε ιπποµαχία, αποφάσισε να µην διακινδυνεύσει γενική µάχη αλλά να κτίσει εγκάρσιο αντιτείχισµα, ώστε να εµποδίσει την κατασκευή του περιτειχίσµατος των Αθηναίων. Κάποιο µεσηµέρι 300 επίλεκτοι Αθηναίοι επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά στη φρουρά φύλαξης του αντιτειχίσµατος και το κατέστρεψαν. Παράλληλα κατέστρεψαν και τους αγωγούς ύδρευσης της πόλης. Μετά από νέα απόπειρα των Συρακούσιων να κτίσουν χαράκωµα µε πασσάλους και τάφρο κοντά στη θάλασσα, οι Αθηναίοι επιτέθηκαν και το κατέλαβαν. Στη µάχη ενεπλάκησαν σταδιακά όλες οι δυνάµεις των αντιπάλων. Η δεξιά πτέρυγα των Αθηναίων νικήθηκε και τράπηκε σε φυγή από το αντίπαλο ιππικό. Ο στρατηγός Λάµαχος, που έσπευσε από το αριστερό κέρας µε λίγους τοξότες και Αργείους οπλίτες για βοήθεια, αποκόπηκε σε κάποια τάφρο και φονεύθηκε. Ένα απόσπασµα Συρακούσιων που επιτέθηκε κατά των Επιπολών αρχικά κατέστρεψε µέρος του οχυρώµατος αλλά αναγκάστηκε να αποσυρθεί ύστερα από φωτιά που έβαλε στην ξυλεία του

τείχους ο Νικίας, που ανάρρωνε εκεί από νεφρική ανεπάρκεια. Οι Αθηναίοι, όταν ολοκλήρωσαν την καταδίωξη των Συρακούσιων από την πεδιάδα, ξεκίνησαν να κατασκευάζουν διπλό τείχος και έλαβαν εφόδια από ολόκληρη τη Σικελία, καθώς και 3 πεντηκόντορους από την Τυρρηνία. Οι Συρακούσιοι έπαυσαν να ελπίζουν σε επικράτηση δια των όπλων, καθώς δεν είχε φτάσει βοήθεια από την Πελοπόννησο, και ξεκίνησαν συνεννοήσεις µε τον Νικία για σύναψη ειρήνης. Προέβησαν ακόµη σε αλλαγή των στρατηγών εκλέγοντας τους Ηρακλείδη, Ευκλή και Τελλία. Ο Γύλιππος, εβρισκόµενος στη Λευκάδα, όπου εξόπλιζε δύναµη 22 πλοίων (10 Κορίνθου, 10 Λευκάδας, 2 Αµβρακίας) έλαβε συγκεχυµένα νέα περί αποκλεισµού της πόλης. Με όση ταχύτητα µπορούσε έπλευσε µε 2 λακωνικά και 2 κορινθιακά πλοία στον Τάραντα και προσπάθησε ανεπιτυχώς να προσεταιριστεί τους Θουρίους. Πλέοντας τον Τερηναίο κόλπο, έπεσε σε θαλασσοταραχή και γύρισε πάλι στον Τάραντα για ανασυγκρότηση. Ο Νικίας έµαθε για την άφιξη του Γύλιππου αλλά θεώρησε ότι µε τόσο µικρό αριθµό πλοίων ήταν µάλλον πειρατική και την περιφρόνησε. Την ίδια εποχή οι Λακεδαιµόνιοι εισέβαλαν και ερήµωσαν την Αργολίδα. Οι Αθηναίοι, µε 30 πλοία υπό την αρχηγία των Πυθόδωρου, Λασποδίου και Δηµαράτου, ήρθαν σε βοήθεια των Αργείων και ενήργησαν ληστρικές

Ναυµαχία Συρακουσών.

επιδροµές σε Επίδαυρο, Λιµηρά και Πρασιά. Αργότερα οι Αργείοι εισέβαλαν στη Φλειούντα και προέβησαν σε δενδροτόµηση της υπαίθρου, φονεύοντας και κατοίκους.

Βιβλίο Η΄: Ο Γύλιππος, συνοδευόµενος από τον Κορίνθιο Πυθήν, έφτασε στους Επιζεφύριους Λοκρούς και έµαθε ότι οι Συρακούσες ακόµη δεν είχαν κυκλωθεί ολοκληρωτικά. Αποφάσισε να πλεύσει στην Ιµέρα µέσω Ρηγίου και Μεσσήνης, χωρίς να τον προλάβει η Μοίρα επιτήρησης των Αθηναίων που απέστειλε ο Νικίας στο Ρήγιο. Έπεισε την Ιµέρα να συµπράξει στον πόλεµο και προσκάλεσε Σελινούντιους, Γέλα και µερικές ακόµη πόλεις να στείλουν στρατό υπέρ των Συρακουσών. Στη συνέχεια, επικεφαλής 700 βαριά οπλισµένων πεζοναυτών και µε απόσπασµα Ιµεραίων (1000 οπλίτες, 100 ιππείς), µερικών ιππέων και ψιλών από Σελινούντα και Γέλα, καθώς και 1000 Σικελών, βάδισε προς Συρακούσες. Ο πελοποννησιακός στόλος εκκίνη-

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

35

Περιτείχισµα Αθηναίων.

σε από Λευκάδα για Συρακούσες µε προπορευόµενο τον Κορίνθιο Γογγύλο. Ο Γογγύλος εµπόδισε τους κατοίκους να συνθηκολογήσουν, τους ενθάρρυνε και τους έπεισε να βγουν από τα τείχη για να προϋπαντήσουν τον Γύλιππο, που ερχόταν έτοιµος για µάχη στις Επιπολές. Οι Αθηναίοι είχαν ήδη χτίσει 8 στάδια περιτείχισµα (υπολειπόταν ένα µικρό τµήµα κοντά στη θάλασσα), οπότε σταµάτησαν τις εργασίες και ετοιµάστηκαν για µάχη. Ο Γύλιππος έστειλε κήρυκα µε την εντολή να γίνει ανακωχή, ώστε εντός 5 ηµερών να αποχωρήσουν οι Αθηναίοι από τη Σικελία µε όλα τα υπάρχοντά τους. Οι Αθηναίοι άκουσαν µε περιφρόνηση τις προτάσεις και απέπεµψαν τον κήρυκα, όµως δεν προήλασαν για µάχη, οπότε ο Γύλιππος αποσύρθηκε στο ύψωµα Τεµενίτις. Την επόµενη ηµέρα απόσπασµα του Γύλιππου κατέλαβε το φρούριο Λάβδαλο και οι Συρακούσιοι αιχµαλώτισαν αθηναϊκή τριήρη στην είσοδο του Μεγάλου Λιµένος. Παράλληλα ξεκίνησαν την κατασκευή εγκάρσιου τείχους από την 36

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

πόλη προς τις Επιπολές, ώστε να εµποδίσουν τους Αθηναίους να αποκλείσουν την πόλη. Ο Νικίας οχύρωσε µε 3 οχυρά στο ακρωτήριο Πληµµύριον (στην είσοδο του Μεγάλου Λιµένος) και µετέφερε εκεί τον στόλο, ώστε να τροφοδοτείται µέσω θαλάσσης. Μετά την άφιξη του Γύλιππου οι ελπίδες τού κατά ξηράν αγώνα είχαν σοβαρά ελαττωθεί για τους Αθηναίους, καθώς το 1/3 του ιππικού των Συρακούσιων είχε σταθµεύσει στο Ολύµπιον και προξενούσε βλάβες στους Αθηναίους, που αναζητούσαν τροφή και νερό στην ύπαιθρο. Σε τακτικά χρονικά διαστήµατα οι δύο στρατοί παρατάσσονταν για µάχη κοντά στα τείχη και κάποια στιγµή ο Γύλιππος ανέλαβε επίθεση, την οποία έχασε λόγω µη χρησιµοποίησης του ιππικού. Τότε συγκέντρωσε το στράτευµα, ανέλαβε την ευθύνη της ήττας και έπεισε αυτούς ότι είναι θέµα τιµής ως Δωριείς να διώξουν τους Ίωνες και τους νησιώτες από τη γη τους. Σε νέα µάχη που διεξήχθη µακρύτερα από τα δύο περιτειχίσµατα, το ιππικό απώθησε την αριστερή πτέρυγα των Αθηναίων και το σύνολο του αθηναϊκού στρατού κατέφυγε ατάκτως εντός των τειχών. Την εποµένη οι Συρακούσιοι επεξέτειναν το αντιτείχισµα, ώστε να µην µπορούν να αποκλειστούν πλέον από τους Αθηναίους. Παράλληλα κατέφθασαν 12 πλοία υπό τον Κορίνθιο Ερασινίδη σε ενίσχυση του Γύλιππου και οι Συρακούσιοι αναθάρρησαν. Οι δύο αντίπαλοι έστειλαν πρέσβεις για ενι-

σχύσεις και ο Νικίας απέστειλε πλήρη έκθεση µε επιστολή στην Αθήνα (διότι φοβόταν µήπως οι αγγελιαφόροι δεν ανακοινώσουν την αληθή κατάσταση), αναφέροντας ότι δεν υπάρχει σωτηρία, είτε θα πρέπει να φύγουν είτε να σταλούν σοβαρές ενισχύσεις. Στη συνέχεια συγκέντρωσε τις δυνάµεις του για εξασφάλιση αµυντικού αγώνα. Τον χειµώνα διαβάστηκε στη συνέλευση του λαού η επιστολή του Νικία, που ανέφερε: «ενώ υποτίθεται ότι εµείς πολιορκούµε άλλους, να είµεθα εµείς πράγµατι οι πολιορκούµενοι κατά ξηρά τουλάχιστο ένεκα του ιππικού των…δεν µπορούµε να ανελκύσουµε τα πλοία στην ξηρά για να στεγνώσουν και να καθαριστούν, λόγω του ότι ο εχθρικός στόλος είναι πολυαριθµότερος του δικού µας και ως εκ τούτου φοβούµεθα διαρκώς επίθεση εκ µέρους του…οι δούλοι κωπηλάτες αυτοµολούν, οι ξένοι λιποτακτούν στην πρώτη ευκαιρία προς τις πόλεις της Σικελίας, άλλοι προσέρχονται στις τάξεις του εχθρού και η πειθαρχία του ναυτικού καταστράφηκε…η πείνα θα µας αναγκάσει σε παράδοση…αφού ολόκληρη η Σικελία συσσωµατώνεται εναντίον µας, οφείλετε να αποφασίσετε τι θα κάνετε…να στείλετε άλλον αρχηγό να µε αντικαταστήσει, καθόσον, ένεκα ασθενείας των νεφρών, είµαι ανίκανος για περαιτέρω υπηρεσία». Οι Αθηναίοι δεν απάλλαξαν τον Νικία αλλά διόρισαν ως συστρατήγους του τους Ευθύδηµο και Μένανδρο. Εψήφισαν την αποστολή νέου στρατού και στόλου µε συναρχηγούς τούς Δηµοσθένη και Ευρυµέδοντα, απέστειλαν άµεσα στη Σικελία τον Ευρυµέδοντα µε 10 πλοία και 120 τάλαντα, ενώ ετοίµασαν νέα δύναµη υπό τον Δηµοσθένη, για να µεταβεί στη Σικελία την άνοιξη. Έπεµψαν µοίρα 20

πλοίων να περιπολεί την Πελοπόννησο και να εµποδίζει τον διάπλου πλοίων προς τη Σικελία, ώστε να µην σταλούν εκ νέου ενισχύσεις στον Γύλιππο. Οι Κορίνθιοι ετοίµασαν 25 πλοία, µε σκοπό να επιτεθούν στην Αθηναϊκή Μοίρα της Ναυπάκτου, ώστε να κόψουν τον αποκλεισµό, ενώ οι Λακεδαιµόνιοι ετοιµάστηκαν να εισβάλουν στην Αττική. Στο τέλος του καλοκαιριού ο Αθηναίος Ευετίων, µε τη βοήθεια του Περδίκκα και σηµαντικής δύναµης Θρακών, επιτέθηκε στην Αµφίπολη χωρίς αποτέλεσµα.

19ο Έτος Πολέµου (413 π.Χ.)

Νωρίς την άνοιξη οι Λακεδαιµόνιοι υπό τον Άγι εισέβαλαν και ερήµωσαν την Αττική ενώ οχύρωσαν τη Δεκέλεια (120 στάδια από την Αθήνα). Παράλληλα απέπλευσαν µε εµπορικά πλοία από το Ταίναρο προς τη Σικελία 600 Λακεδαιµόνιοι (είλωτες και απελεύθεροι) και 300 Βοιωτοί. Αργότερα αναχώρησαν από την Κόρινθο 500 Κορίνθιοι, 200 Σικυώνιοι και µισθοφόροι από την Αρκαδία. Αρχηγοί ήταν των Σπαρτιατών ο Έκριτος, των Βοιωτών οι Ξένων, Ηγήσανδρος και Νίκων, των Κορινθίων ο Αλέξανδρος και των Σικυωνίων ο Σαργέας. Οι Αθηναίοι έστειλαν 30 πλοία υπό τον Χαρικλή, για να παραλάβει οπλίτες από το Άργος. Ο Δηµοσθένης, µε 60 αθηναϊκά και 5 χιακά πλοία µαζί µε 1200 οπλίτες και νησιώτες συµµάχους, στάλθηκε να συµπράξει µε τον Χαρικλή και µαζί να µεταβούν στη Σικελία. Ο Γύλιππος επέστρεψε από περιοδεία στις σικελικές πόλεις µε ενισχύσεις και µαζί µε τον Ερµοκράτη έπεισε τους Συρακούσιους να ναυπηγήσουν στόλο, ώστε να πολεµήσουν και στη θάλασσα. Όταν ολοκληρώθηκε η κατασκευή του στόλου, εξέπλευσαν 35 πλοία από τον Μεγάλο Λιµένα και

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

37

45 από τον Μικρό Λιµένα µαζί µε στρατό ξηράς για επίθεση κατά των Αθηναίων στο Πληµµύριον. Οι Αθηναίοι µε 60 πλοία ναυµάχησαν τους Συρακούσιους µε ισόπαλα αποτελέσµατα στην αρχή αλλά στο τέλος 11 πλοία Συρακούσιων κατεστράφησαν και 3 αιχµαλωτίστηκαν, ενώ οι Αθηναίοι έχασαν µόνο 3 πλοία. Το ξηµέρωµα, ο Γύλιππος µε αιφνιδιαστική επίθεση κατέλαβε το ένα από τα τρία οχυρά στο Πληµµύριον. Οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να µεταβούν µε µεταγωγικά πλοία στο στρατόπεδό τους εγκαταλείποντας τα υπόλοιπα 2 οχυρά στους αντιπάλους τους. Οι σύµµαχοι έστησαν τρόπαιο και απέκτησαν 3 ανελκυσµένες τριήρεις, εξοπλισµό για 40 πλοία καθώς και πολλά εφόδια και τρόφιµα. Στη συνέχεια εγκατέστησαν φρουρά στα δύο οχυρά και κατέστρεψαν το τρίτο. Στις ιταλικές ακτές 11 πλοία Συρακούσιων υπό τον Αγάθαρχο κατέστρεψαν αθηναϊκά πλοία που έφερναν προµήθειες, ενώ στην Καυλωνία έκαψαν ξυλεία που είχαν συγκεντρώσει οι Αθηναίοι. Στους Λοκρούς συναντήθηκαν και συνόδευσαν πλοίο µε Θεσπιείς οπλίτες που προορίζονταν για τις Συρακούσες, αλλά στα Υβλαία Μέγαρα δέχτηκαν επίθεση από 20 αθηναϊκά πλοία και έχασαν ένα. Εντός του Μεγάλου Λιµένα έγιναν αψιµαχίες, καθώς αθηναϊκά πλοία των 250 τόνων µε δύτες προσπάθησαν να βγάλουν τους πασσάλους που απέκλειαν το λιµάνι, όµως οι Συρακούσιοι τους έµπηγαν πάλι. Ο Δηµοσθένης µε τον Χαρικλή έφτασαν στις λακωνικές ακτές απέναντι από τα Κύθηρα, ερήµωσαν την περιοχή και οχύρωσαν τη θέση Λιµηρά στην Επίδαυρο προς διενέργεια ληστρικών επιδροµών και διευκόλυνση της αυτοµολίας ειλώτων. Στη συνέχεια 38

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

ο Δηµοσθένης πήγε στην Κέρκυρα και ο Χαρικλής µε τους Αργείους επέστρεψε πίσω. Στην Αθήνα η πόλη είχε µετατραπεί σε φρούριο και οι κάτοικοι υπέφεραν πολύ, καθώς τα τρόφιµα έγιναν ακριβότερα και εισάγονταν µόνο από τη θάλασσα, οι καλλιέργειες και τα υποζύγια είχαν καταστραφεί και 200 δούλοι αυτοµόλησαν. Στην πόλη έφτασαν µε καθυστέρηση 1400 πελταστές Θράκες µισθοφόροι και, επειδή δεν πρόλαβαν την αναχώρηση του Δηµοσθένη, επιβιβάστηκαν σε πλοία υπό τον Διειτρέφη και αποβιβάστηκαν στην Τανάγρα για ληστρικές επιδροµές. Την επόµενη ηµέρα πέρασαν τον Εύριπο και επιτέθηκαν στη Μυκαλησσό, κατασφάζοντας γυναίκες και γέρους. Οι Θηβαίοι προσέτρεξαν σε βοήθεια της πόλης, κυνήγησαν ως τα πλοία τους Θράκες, τους πήραν τη λεία και φόνευσαν 250 ενώ έχασαν 20 ιππείς. Ο Δηµοσθένης, φτάνοντας στη Φαιά Ηλεία, συνάντησε εµπορικό πλοίο µε Κορίνθιους οπλίτες, το οποίο κατέστρεψε, όµως αυτοί µε έτερο πλοίο µετέβησαν στη Σικελία. Στη συνέχεια µέσω Ζακύνθου και Κεφαλονιάς έφτασε στο Ανακτόριον. Εκεί συνάντησε τον Ευρυµέδοντα, που επέστρεφε από τη Σικελία, και έµαθε τα γεγονότα στο Πληµµύριον. Μετά από αίτηση του Κόνωνος, απέστειλε 10 πλοία προς ενίσχυση του στόλου της Ναύπακτου για αντιµετώπιση 25 κορινθιακών πλοίων. Οι Σικελοί σύµµαχοι (2300 άνδρες), ενώ βάδιζαν προς ενίσχυση των Συρακουσών, δέχτηκαν επίθεση µε οδηγίες του Νικία από συµµάχους των Αθηναίων (Κεντορίνοι, Αλικυαίοι) και έχασαν 800 άνδρες. Οι υπόλοιπες σικελικές πόλεις ετάχθησαν υπέρ των Συρακούσιων και έστειλαν βοήθεια (Καµάρινα 500 οπλίτες, 300 ακοντι-

στές, 300 τοξότες, Γέλα 5 πλοία, 400 ακοντιστές, 200 ιππείς). Ο Δηµοσθένης µε τον Ευρυµέδοντα προσέγγισαν τον ακρωτήριο της Ιαπυγίας, παρέλαβαν 150 Μεσσάπιους ακοντιστές και προσέγγισαν το Μεταπόντιο, όπου παρέλαβαν 300 ακοντιστές και 2 τριήρεις. Στη συνέχεια έπλευσαν στους Θούριους, όπου η ολιγαρχική µερίδα έχασε την εξουσία λόγω στάσης. Οι κάτοικοι επείσθησαν να στείλουν βοήθεια 700 οπλιτών και 300 ακοντιστών, τους οποίους παρέλαβε ο Δηµοσθένης και έπλευσε προς Κρότωνα χωρίς να γίνει δεκτός, ενώ την εποµένη έφτασε στην Πέτρα Ρηγίου. Τα 25 κορινθιακά πλοία υπό τον Πολυάνθη αγκυροβόλησαν στον Ερινεό έχοντας ως βοήθεια τον στρατό της ξηράς. Οι Αθηναίοι τους επιτέθηκαν και, στη ναυµαχία που έγινε, αχρηστεύτηκαν 3 Κορινθιακά και 7 Αθηναϊκά πλοία, ενώ οι Αθηναίοι έγιναν κύριοι των ναυαγίων. Οι δύο αντίπαλοι έστησαν τρόπαιο νίκης. Οι Συρακούσιοι, µαθαίνοντας την άφιξη νέων αθηναϊκών δυνάµεων, εξεβίασαν νέα µάχη από ξηρά και θάλασσα, βάζοντας µεγαλύτερες επωτίδες στα πλοία, ώστε να εµβολίζουν τα πλοία των αντιπάλων από εµπρός. Στη ναυµαχία που έγινε µεταξύ 80 συµµαχικών και 75 αθηναϊκών πλοίων αχρηστεύτηκαν µόνον δύο πλοία χωρίς άλλο αποτέλεσµα. Ο Νικίας περιχαράκωσε το στρατόπεδο µε εµπορικά πλοία και πασσάλους, αναµένοντας νέες επιθέσεις. Την επόµενη ηµέρα έγιναν µικροσυµπλοκές και το µεσηµέρι οι Αθηναίοι αποβιβάστηκαν στην παραλία για να γευµατίσουν, θεωρώντας ότι δεν θα ξαναγίνει µάχη. Όµως αιφνιδιαστικά δέχτηκαν επίθεση και ναυµάχησαν νηστικοί και µε πολύ αταξία. Οι Συρακούσιοι χρησιµοποίησαν µικρά πλοιάρια, που έµπαιναν ανάµε-

σα στις τριήρεις και ακόντιζαν τους κωπηλάτες. Η ναυµαχία έγειρε προς το µέρος των Συρακούσιων, που κατέστρεψαν 7 πλοία και αχρήστευσαν πολύ περισσότερα. Δύο συµµαχικά σκάφη που κυνήγησαν τον αθηναϊκό στόλο µέχρι το ορµητήριό του αχρηστεύτηκαν και ένα πλοίο συνελήφθη µε ολόκληρο το πλήρωµά του. Εν τω µεταξύ κατέφθασε ο Δηµοσθένης µε τον Ευρυµέδοντα και δύναµη 73 σκαφών 5000 οπλιτών, σφενδονιτών, ακοντιστών, τοξοτών και πλήθος εφοδίων, προκαλώντας κατάπληξη στους Συρακούσιους. Ο Δηµοσθένης ανέλαβε αµέσως δράση, µε πρώτη ενέργεια την έξοδο του στρατού και την ερήµωση των κτηµάτων και της υπαίθρου. Στη συνέχεια προσπάθησε να καταλάβει το εγκάρσιο τείχος µε πολιορκητικές µηχανές, τις οποίες έκαψαν οι Συρακούσιοι. Έπεισε τους υπόλοιπους στρατηγούς να επιτεθούν κατά των Επιπολών τη νύχτα στον πρώτο ύπνο. Μαζί µε τους Ευρυµέδοντα και Μένανδρο πλησίασαν και κατέλαβαν το πρώτο οχυρό φονεύοντας µέρος της φρουράς του. Τα τρία συµµαχικά στρατόπεδα (Συρακουσών, Σικελών και συµµάχων) συνεγέρθηκαν για µάχη και προφυλακή 600 οπλιτών που έσπευσε σε βοήθεια στις Επιπολές, αναχαιτίστηκε και τράπηκε σε φυγή επιτρέποντας στους Αθηναίους να καταλάβουν το εγκάρσιο τείχος. Ο Γύλιππος προσέτρεξε για βοήθεια αλλά απεκρούσθη και υποχώρησε. Η επίθεση των Αθηναίων σταδιακά έγινε άτακτη και, σε συνδυασµό µε το σκοτάδι και την ήττα τµήµατος αυτών από τους Βοιωτούς, προκλήθηκε ασαφής αντίληψη της µάχης. Λόγω της σύγχυσης, το σύνθηµα των Αθηναίων προδόθηκε και διασώθηκαν τµήµατα αντιπάλων που το επικαλούντο, ενώ κατεκόπτοντο αθηναϊκά τµήµατα που

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

39

Ερµοκράτης ο Συρακούσιος.

δεν το ανέφεραν. Ενώ τµήµατα στρατού υποχωρούσαν µέσω της στενής οδού, άλλα προχωρούσαν χωρίς να γνωρίζουν πού έπρεπε να κατευθυνθούν. Πολλά τµήµατα αποσυντέθηκαν, άλλα τµήµατα καταδιωκόµενα έπεφταν στον γκρεµό, ενώ όσα γνώριζαν την περιοχή επέστρεφαν στο στρατόπεδο. Τέλος, όσοι έφτασαν στην πεδιάδα, περιπλανήθηκαν και το ξηµέρωµα φονεύθηκαν από το ιππικό των Συρακούσιων. Οι Συρακούσιοι έστησαν δύο τρόπαια νίκης (στο σηµείο νίκης των Βοιωτών και στις Επιπολές) και απέστειλαν τον Γύλιππο για ενισχύσεις στις σικελικές πόλεις και τον Σικανό µε 15 πλοία να προσεταιρισθεί τον Ακράγαντα, που είχε εµφύλιο πόλεµο. Οι Αθηναίοι, αφού παρέλαβαν τους νεκρούς τους, συγκάλεσαν πολεµικό συµβούλιο και διερωτώντο τι να πράξουν, καθώς µαστίζονταν από ασθένειες λόγω της ελώδους περιοχής που στρατοπέδευαν, οι επιχειρήσεις αποτύγχαναν και ο στρατός είχε αποθαρρυνθεί και δυσφορούσε µε την εκεί παραµονή τους. Ο Δηµοσθένης πρότεινε να αποπλεύσουν από τη Σικε40

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

λία, διότι δεν µπορούσαν να συνεχίσουν την πολιορκία, σπαταλούσαν πολλά χρήµατα και οι Λακεδαιµόνιοι είχαν στρατοπεδεύσει κοντά στην Αθήνα. Ο Νικίας είχε επαµφοτερίζουσα στάση, καθόσον µερίδα Συρακούσιων, µέσω µυστικών πρακτόρων, εξόρκιζε αυτόν να συνεχιστεί η πολιορκία, διέβλεπε στην τεράστια οικονοµική επιβάρυνση του αντιπάλου (είχε δαπανήσει 2000 τάλαντα και στηρίζονταν σε µισθοφόρους) και δεν ήθελε, εάν επέστρεφε άπραγος, να κατηγορηθεί από τους Αθηναίους ρήτορες ότι δωροδοκήθηκε και είναι προδότης. Ο Δηµοσθένης, συνεπικουρούµενος από τον Ευρυµέδοντα, πρότεινε να αναχωρήσουν για Θάψο ή Κατάνη και να διενεργούν ληστρικές επιδροµές διατρεφόµενοι εις βάρος του εχθρού, αλλά ο Νικίας διαφώνησε και υποστήριξε τη συνέχιση της πολιορκίας σε αγώνα τριβής. Ενώ οι Αθηναίοι έµεναν αδρανούντες, ο Σικανός απέτυχε να φέρει ενισχύσεις, ο Γύλιππος όµως έφερε πολυάριθµο στρατό, καθώς και οπλίτες που έφτασαν στην Σελινούντα από την Πελοπόννησο. Οι Αθηναίοι, βλέποντας τις ενισχύσεις, αποφάσισαν µυστικά να αναχωρήσουν δια θαλάσσης, όµως έγινε έκλειψη Σελήνης, που ο Νικίας θεώρησε κακό οιωνό και ζήτησε παράταση 3 εννιάµερα. Οι Συρακούσιοι, µε 76 πλοία και τον στρατό της ξηράς, επιτέθηκαν κατά 86 αθηναϊκών πλοίων και των τειχών αντίστοιχα. Το κέντρο της αθηναϊκής παράταξης ηττήθηκε και ο Ευρυµέδων, που βρισκόταν στο δεξιό κέρας κοντά στην παραλία, αποκόπη-

κε και σκοτώθηκε, ενώ η µοίρα του καταστράφηκε. Ο Γύλιππος προσπάθησε να επιτεθεί στα αθηναϊκά πληρώµατα που ρίχνονταν στην παραλία, για να τα εξολοθρεύσει. Τα συµµαχικά τµήµατα, επιτιθέµενα ατάκτως, νικήθηκαν από φρουρά Τυρρηνών οπλιτών, που τους έτρεψε σε φυγή και τους έριξε στο έλος Λυσιµέλεια. Στη συνέχεια ο στρατός των Συρακούσιων κατανικήθηκε από τον υπόλοιπο αθηναϊκό στρατό, που διέσωσε τα πλοία. Οι Συρακούσιοι κυρίευσαν 18 πλοία και έστειλαν πυρπολικό σκάφος γεµάτο ξύλα παρασυρόµενο από τον άνεµο για να κάψει τα υπόλοιπα, χωρίς αποτέλεσµα. Στη συνέχεια οι Συρακούσιοι άρχισαν να κλείνουν το στόµιο του Λιµένα (8 στάδια) µε σκάφη στερεωµένα µε άγκυρες και να περιπλέουν άφοβα την ακτή. Η ήττα του στόλου πτόησε και αποθάρρυνε τους Αθηναίους, που αποφάσισαν να εγκαταλείψουν µέρος του τείχους, να συγκεντρώσουν όπλα και υλικά στο στρατόπεδο, να εξοπλίσουν 110 πλοία µε τοξότες και ακοντιστές για πεζοµαχία επί πλοίων και να εκβιάσουν την αναχώρησή τους από τη Σικελία. Αρχηγοί του στόλου ορίστηκαν ο Δηµοσθένης, ο Μένανδρος και ο Ευθύδηµος, ενώ για τους Συρακούσιους αρχηγοί στα άκρα ήταν ο Σικανός µε τον Αγάθαρχο και στο µέσον ο Πυθήν µε την κορινθιακή µοίρα. Πριν τον απόπλου ο Νικίας ενθάρρυνε τον στρατό λέγοντας: «όλοι έχουµε το αυτό συµφέρον…καθένας θα αγωνιστεί για την προσωπική του σωτηρία και συγχρόνως υπέρ πατρίδος…ετοιµαστείτε για νέα µάχη µε την ελπίδα ότι αυτή τη φορά η τύχη θα είναι µε το µέρος µας,…θα διεξάγουµε πεζοµαχία από το κατάστρωµα χρησιµοποιώντας σιδηρές άρπαγες που θα εµποδίζουν τα αντίπαλα πλοία

να ανακρούουν πρύµνα…πρέπει να αγωνιστείτε µέχρις εσχάτων και να µην αφήσετε να σας εξωθήσουν στην παραλία…σε εσάς κρεµάται η πόλις και το µέγα όνοµα των Αθηνών». Ο Γύλιππος, αφού κάλυψε τις πρώρες των συµµαχικών πλοίων µε δέρµατα, ώστε να γλιστρούν οι άρπαγες, απεύθυνε παραινέσεις λέγοντας: «τα προηγούµενα κατορθώµατά σας υπήρξαν ένδοξα όπως ένδοξος είναι και ο επικείµενος αγών…από ασφαλή πηγή µάθαµε ότι, υπό το βάρος των δεινών, έφτασαν στην απονενοηµένη απόφαση να µην εµπιστευτούν την στρατιωτική ετοιµασία αλλά την τύχη…ας ριφθούµε λοιπόν µε ορµή ασυγκράτητη εις το µέσον τοιαύτης αταξίας εχθρών µισητοτάτων, των οποίων η τύχη παραδίδεται µόνη της εις χείρας µας…κανείς δεν πρέπει να καµφθεί µήτε να νοµίσει κέρδος το να απέλθουν, χωρίς να εκτεθούµε σε κίνδυνο». Η ναυµαχία ξεκίνησε µε επίθεση των Αθηναίων στο στόµιο και επεκτάθηκε σε όλο τον Λιµένα. Συνολικά µάχονταν µε πείσµα περίπου 200 πλοία που, λόγω του στενού χώρου, εµβολίζονταν διαδοχικά, περιπλεκόµενα αναµεταξύ τους, ενώ οι στρατιώτες επί του καταστρώµατος έριχναν βροχή βελών, ακοντίων και λίθων στους αντιπάλους. Στη συνέχεια οι πεζοναύτες έρχονταν στα χέρια προσπαθώντας να επιβιβαστούν και να καταλάβουν το αντίπαλο πλοίο. Τελικά, µετά από µακρά πάλη, οι Συρακούσιοι επικράτησαν και οι Αθηναίοι έριξαν τα πλοία στην παραλία προσπαθώντας να σωθούν εντός του στρατοπέδου. Ο Δηµοσθένης προσήλθε στον Νικία και πρότεινε να επανεξοπλιστούν τα 60 εναποµείναντα πλοία και να αποπειραθούν νέα έξοδο την εποµένη, καθόσον οι Συρακούσιοι

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

41

είχαν 50 πλοία διαθέσιµα. Ο Νικίας ενέκρινε την πρόταση αλλά οι ναύτες αρνήθηκαν να επιβιβαστούν στα πλοία διότι δεν πίστευαν ότι µπορούσαν πλέον να νικήσουν και συµφώνησαν όλοι να αναχωρήσουν από την ξηρά. Ο Ερµοκράτης, που κατάλαβε το σχέδιο των Αθηναίων αλλά δεν µπορούσε να εισακουσθεί από τον στρατό, που µετείχε σε οινοποσία και γιορτή νίκης µε θυσία στον Ηρακλή, αποφάσισε να καταφύγει στο εξής στρατήγηµα: έστειλε, συνοδεία ιππέων, µερικούς φίλους του κοντά στα τείχη των Αθηναίων και αυτοί, προσποιούµενοι τους φίλους του Νικία, παρήγγειλαν να µην φύγουν οι Αθηναίοι εν µέσω της νυκτός, διότι φυλάσσονται οι δρόµοι, αλλά να αναχωρήσουν την ηµέρα, αφού ετοιµαστούν µε την ησυχία τους. Οι Αθηναίοι δεν υποπτεύτηκαν τίποτα και παρέµειναν δύο ηµέρες στο στρατόπεδο, συσκευάζοντας όπως µπορούσαν καλύτερα τα απολύτως απαραίτητα, ενώ έκαψαν µερικά πλοία και εγκατέλειψαν τα υπόλοιπα υλικά που δεν µπορούσαν να µεταφέρουν. Ο Γύλιππος και οι Συρακούσιοι αρχηγοί εξήλθαν πριν από αυτούς και απέκλεισαν δρόµους, περάσµατα, διαβάσεις, ρυάκια και ποταµούς, ενώ ρυµούλκησαν στην πόλη τα αθηναϊκά πλοία χωρίς κανείς να τους εµποδίσει. Ο Αθηναϊκός στρατός (περίπου 40.000) µε κατήφεια και ντροπή αναχώρησε, αφήνοντας πίσω τους τραυµατίες, που εκλιπαρούσαν για βοήθεια µε θρήνους και οιµωγές. Ο Νικίας προσπαθούσε, περνώντας µέσω των γραµµών, να τους ενθαρρύνει λέγοντας: «οφείλετε να µη χάνετε τις ελπίδες σας…η ελπίς µου για το µέλλον µένει και δεν µε φοβίζουν οι ατυχίες…ελπίζουµε τώρα οι θεοί να µαλα42

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

χθούν απέναντι µας…εάν διαφύγετε τώρα, από τους εχθρούς σας, θα επιτύχετε να ξαναδείτε ότι επιθυµεί έκαστος, οι δε Αθηναίοι θα αναστηλώσετε την καταπεσούσα δύναµη της πόλεως». Το στράτευµα χωρίστηκε σε δύο µεραρχίες, η πρώτη υπό τον Νικία και η επόµενη υπό τον Δηµοσθένη, σε τετράπλευρο, όπου εξωτερικά βάδιζαν οι οπλίτες ενώ εσωτερικά τα µεταγωγικά και το υπόλοιπο πλήθος. Φτάνοντας στη διάβαση του ποταµού Άναπου, απώθησαν τους Συρακούσιους που το φύλαγαν και προχώρησαν συνολικά 40 στάδια παρενοχλούµενοι από το αντίπαλο ιππικό. Την επόµενη διήνυσαν 20 στάδια και στρατοπέδευσαν σε κατοικηµένο µέρος για να βρουν τροφές. Οι Συρακούσιοι προηγήθηκαν της πορείας και κατασκεύασαν χαράκωµα στον απόκρηµνο λόφο Ακραίον Λέπας (άδενδρο ύψωµα). Την επόµενη οι Αθηναίοι συνέχισαν την πορεία αλλά, µαχόµενοι διαρκώς µε αντίπαλους ακοντιστές και ιππικό, αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στο ίδιο στρατόπεδο χωρίς να µπορέσουν να συλλέξουν τροφές. Την άλλη ηµέρα αναχώρησαν εσπευσµένα και έφτασαν στον λόφο µε το χαράκωµα που φυλασσόταν από βαθιά φάλαγγα Συρακούσιων οπλιτών. Οι Αθηναίοι επιτέθηκαν για να καταλάβουν το χαράκωµα αλλά, βαλλόµενοι από ψηλότερα, απέτυχαν και υποχώρησαν για ανάπαυση, χωρίς να µπορέσουν να εκβιάσουν την έξοδο. Παράλληλα, λόγω φθινοπώρου, συνέβη καταιγίδα µε βροντές και βροχή, που αποθάρρυνε περαιτέρω τους Αθηναίους, που τη θεωρούσαν θέληµα θεού να καταστραφούν. Ο Γύλιππος έστειλε απόσπασµα να αποκλείσει την οπίσθια διάβαση των Αθηναίων κατασκευάζοντας εγκάρσιο

τείχος στον δρόµο, όµως αθηναϊκό απόσπασµα µαταίωσε τα σχέδιά του. Κατόπιν ολόκληρος ο αθηναϊκός στρατός απεσύρθη σε πεδινό µέρος, όπου την επόµενη ηµέρα περικυκλώθηκε και βαλλόταν συνεχώς από τµήµατα του αντιπάλου ιππικού και πεζικού. Αφού προήλασε µαχόµενος 5-6 στάδια, στρατοπέδευσε και οι Συρακούσιοι αποσύρθηκαν στο στρατόπεδο τους. Τη νύχτα ο Νικίας µε τον Δηµοσθένη, βλέποντας την άθλια κατάσταση του στρατεύµατος, άναψαν πολλές φωτιές και ξεκίνησαν νυχτερινή πορεία µε αλλαγή κατεύθυνσης προς την παραλία για Καµάρινα και Γέλα. Λόγω της σύγχυσης που επιφέρει η νύχτα, το συντεταγµένο τµήµα του Νικία άφησε σε µεγάλη απόσταση το µισό περίπου στράτευµα που οδηγούσε µε µεγάλη αταξία ο Δηµοσθένης. Το στράτευµα του Νικία έφθασε στη θάλασσα, πήρε την Ελωρινή οδό και, αφού απώθησε τη φρουρά της διάβασης του ποταµού Κύπαρι, συνέχισε την πορεία του προς τον ποταµό Ερινεό. Το ξηµέρωµα οι Συρακούσιοι διαπίστωσαν την αναχώρηση των Αθηναίων και, κατηγορώντας το Γύλιππο ότι εκ προθέσεως τους άφησε να διαφύγουν, καταδίωξαν εσπευσµένα την οµάδα του Δηµοσθένη. Ο Δηµοσθένης, αντί να προχωρήσει χρονοτριβούσε παρατάσσοντας τον στρατό για µάχη και περικυκλώθηκε πλήρως εντός ελαιώνα, όπου, βαλλόµενος όλη την ηµέρα και εξαντληµένος από τους τραυµατι-

Λατοµεία Συρακουσών.

σµούς και τις ταλαιπωρίες, αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει. Παραδόθηκαν µαζί µε τον οπλισµό τους 6000 άνδρες και παρέδωσαν τα χρήµατα που είχαν γεµίζοντας 4 ασπίδες. Ο Νικίας, έχοντας προχωρήσει 50 στάδια µακρύτερα, πέρασε τον Ερινεό και στρατοπέδευσε. Την επόµενη ηµέρα κατέφθασαν οι Συρακούσιοι, του ανήγγειλαν την παράδοση του Δηµοσθένη και του ζήτησαν να παραδοθεί. Αυτός, αφού απέστειλε ιππέα για να βεβαιωθεί, πρότεινε στον Γύλιππο να τον αφήσει να φύγει, παραδίδοντας οµήρους, και να δοθούν πολεµικές αποζηµιώσεις στους Συρακούσιους. Ο Γύλιππος δεν έκανε δεκτές τις προτάσεις και περικύκλωσε τη µεραρχία του Νικία βάλλοντας αυτήν έως το βράδυ. Τη νύχτα οµάδα 300 Αθηναίων διέσπασε τις γραµµές και διέφυγε. Μόλις ξηµέρωσε, ο Νικίας συνέχισε την πορεία του προς τον ποταµό Ασσίναρο θεωρώντας ότι θα ανακουφιστεί περνώντας απέναντι. Οι στρατιώτες του µε πολύ αταξία και δίψα προσπάθησαν να διαβούν το ποτάµι ποδοπατώντας ο ένας τον άλλο, παρασυρόµε-

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

43

των Ελλήνων Σικελίας και Ιταλίας. Ο Δηµοσθένης θανατώθηκε ως ο µεγαλύτερος εχθρός των Λακεδαιµονίων εξαιτίας των γεγονότων της Πύλου και Σφακτηρίας. Ο Νικίας θανατώθηκε από Συρακούσιους και Κορίνθιους, που φοβήθηκαν ότι ως φίλος των Λακεδαιµονίων θα τους δωροδοκούσε για να ελευθερωθεί, ώστε να προκαλέσει νέα δεινά σ’ αυτούς. Κατά τον Θουκυδίδη η εκστρατεία αυτή υπήρξε η σηµαντικότερη και ενδοξότερη για τους νικητές και πανωλεθρία για τους νικηµένους.

Βιβλίο Θ΄:

Οπλίτες τριήρους.

νοι από το ρεύµα του νερού και δεχόµενοι από παντού επιθέσεις. Οι Πελοποννήσιοι, φονεύοντας τους αντιπάλους τους στην όχθη, συσσώρευσαν µεγάλο πλήθος νεκρών και τότε ο Νικίας παραδόθηκε στον Γύλιππο, ζητώντας να σταµατήσει η σφαγή. Ο Γύλιππος διέταξε πλέον να αιχµαλωτίζονται οι εχθροί και έστειλε απόσπασµα, που συνέλαβε τους 300 διαφυγόντες. Μεγάλο µέρος όµως διέφυγε της σύλληψης και δραπέτευσε φτάνοντας στην Κατάνη και τα υπόλοιπα µέρη της Σικελίας. Οι 7000 αιχµάλωτοι τοποθετήθηκαν σε λατοµεία, όπου επί 8 µήνες υπέφεραν τα πάνδεινα από τη σκληρότητα των Συρακούσιων. Στη συνέχεια πουλήθηκαν ως δούλοι όλοι οι αιχµάλωτοι πλην των Αθηναίων και 44

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Στην Αθήνα, όταν έµαθαν την καταστροφή, απέδωσαν την ευθύνη στους ρήτορες, που τους είχαν εξωθήσει στην εκστρατεία, και αγανακτούσαν κατά των χρησµολόγων και των µάντεων, που τους βεβαίωναν ότι θα κατακτήσουν τη Σικελία. Καταλήφθηκαν από βαθιά λύπη και φόβο αλλά δεν το έβαλαν κάτω και αποφάσισαν να µειώσουν τις δαπάνες της πόλης για εξοικονόµηση χρηµάτων, να κατασκευάσουν στόλο προµηθευόµενοι ξυλεία και χρήµατα από τους συµµάχους και να κρατήσουν οπωσδήποτε την Εύβοια. Εξέλεξαν επίσης συµβούλιο από πρεσβυτέρους, οι οποίοι θα εισηγούνταν τα αναγκαία µέτρα στον λαό. Το χειµώνα ο βασιλιάς Άγις από τη Δεκέλεια µετέβη στους συµµάχους και εισέπραξε χρήµατα για κατασκευή στόλου και στη συνέχεια πήγε στο Μαλιακό κόλπο για να εκβιάσει συµ-

µαχίες µε τους Αχαιούς της Φθιώτιδας και διάφορες θεσσαλικές πόλεις. Παράλληλα η Λακεδαίµονα επέβαλε στους συµµάχους την κατασκευή 100 πλοίων (από 25 Λακεδαιµόνιοι και Βοιωτοί, από 15 οι Φωκείς, Κορίνθιοι και Αρκάδες, και 10 συνολικά οι Τροιζήνιοι, Μεγαρείς και Ερµιονείς). Κατά τη διάρκεια του χειµώνα οι Αθηναίοι οχύρωσαν το Σούνιο, ναυπήγησαν πλοία, εγκατέλειψαν το οχυρό στις λακωνικές ακτές, περιόρισαν τις δαπάνες και επέστησαν την προσοχή τους για τυχόν αποστασία συµµάχων. Οι Ευβοείς και κατόπιν οι Λέσβιοι έστειλαν πρέσβεις στον Άγι να διαπραγµατευτούν την αποστασία από τους Αθηναίους. Ο Άγις, χωρίς να πάρει έγκριση από τη Λακεδαίµονα, έστειλε 300 Νεοδαµώδεις (απελεύθερους) υπό τον Μέλανθο στην Εύβοια, ενώ τον Αλκαµένη, που τον προόριζε για την Εύβοια, τον απέστειλε αρµοστή στη Λέσβο, να προετοιµάσει την αποστασία, υποσχόµενος βοήθεια 20 πλοίων (10 Βοιωτών και 10 λακωνικά). Την ίδια εποχή παρουσιάστηκαν στη Λακεδαίµονα για επίκληση βοήθειας και σύναψη συµµαχίας Χίοι, Ερυθραίοι, ο απεσταλµένος του Τισαφέρνη (σατράπη µικρασιατικής παραλίας) και οι πρέσβεις του Φαρνάβαζου (σατράπη Ελλησπόντου). Οι Λακεδαιµόνιοι στάθηκαν ευνοϊκότεροι στις προτάσεις των Χίων και του Τισσαφέρνους, που τους υποστήριξε ο Αλκιβιάδης, και συνοµολόγησαν συµµαχία µαζί τους. Εψήφισαν την αποστολή µοίρας 40 πλοίων στη Μικρά Ασία, αφού βεβαιώθηκαν δι’ απεσταλµένου ότι η Χίος διέθετε 60 πλοία.

20ο Έτος Πολέµου (412 π.Χ.)

Στην αρχή του καλοκαιριού οι Λακεδαιµόνιοι ετοιµάστηκαν να σύρουν 39 πλοία από τον Ισθµό στον Σαρωνικό

κόλπο. Με σύµφωνη γνώµη του Άγι αποφασίστηκε να σταλούν αρχικά στη Χίο υπό τον Χαλκιδέα, στη συνέχεια στη Λέσβο υπό τον Αλκαµένη και τελευταία στον Ελλήσποντο υπό τον Κλέαρχο. Οι Κορίνθιοι δεν θέλησαν να διεκπεραιώσουν την άµεση αποστολή 21 πλοίων πριν τελειώσουν οι αγώνες των Ισθµίων και επήλθε χρονοτριβή. Οι Αθηναίοι απέστειλαν στη Χίο τον στρατηγό Αριστοκράτη να ζητήσει εξηγήσεις για τη συµπεριφορά τους αλλά οι Χίοι ολιγαρχικοί συνωµότες απέκρυψαν την αλήθεια, για να µην εκτεθούν, και απέστειλαν 7 πλοία στην Αθήνα ως συµµαχική βοήθεια. Μετά το πέρας των Ισθµίων απέπλευσαν τα 21 κορινθιακά πλοία προς Χίο αλλά επέπεσαν επ΄ αυτών αρχικά ίσα τον αριθµό αθηναϊκά σκάφη. Τα συµµαχικά πλοία καταδιώχτηκαν και αγκυροβόλησαν στο Σπείραιον Κορινθίας. Εκεί δέχτηκαν επίθεση και απόβαση από 37 αθηναϊκά πλοία και κατά τη συµπλοκή υπέστησαν ζηµιές πολλά συµµαχικά σκάφη και σκοτώθηκε ο Αλκαµένης. Μετά τη συµπλοκή οι Αθηναίοι άφησαν µοίρα για επιτήρηση και ζήτησαν ενισχύσεις, ενώ οι Κορίνθιοι έφτασαν από ξηρά σε βοήθεια των πελοποννησιακών πλοίων µε διορισµένο από τον Άγι νέο αρχηγό τον Θέρµωνα. Στη Λακεδαίµονα ο Αλκιβιάδης έπεισε τους εφόρους να τον αφήσουν να αποπλεύσει τάχιστα για τη Χίο µε 5 πλοία υπό τον Χαλκιδέα, προτού µαθευτούν τα νέα της αποτυχίας. Τα 16 πελοποννησιακά πλοία που επέστρεφαν µε τον Γύλιππο από τη Σικελία δέχτηκαν επίθεση στη Λευκάδα από 27 αθηναϊκά υπό τον Ιπποκλή και πλην ενός κατέφτασαν στην Κόρινθο. Ο Αλκιβιάδης µε τον Χαλκιδέα έφτασαν στη Χίο και µίλησαν στη Γερουσία αποκρύβοντας τα γεγονότα του αποκλεισµού στο Σπείραιον. Οι Χίοι τότε

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

45

αποκήρυξαν την αθηναϊκή συµµαχία, ακολουθούµενοι από τους Ερυθραίους. Στη συνέχεια µε 3 πλοία έπλευσαν στις Κλαζοµενές, τις οποίες εξήγειραν επίσης. Οι Αθηναίοι, θορυβηµένοι από τις εξελίξεις, ψήφισαν την χρησιµοποίηση 1000 ταλάντων που φυλάσσονταν άθικτα, για συγκρότηση στόλου, την αποστολή 8 πλοίων στη Χίο υπό τον Στροµβιχίδη, τη φυλάκιση των 7 χιακών πληρωµάτων και την αποδέσµευση 12 πλοίων από το Σπείραιον υπό τον Θρασυκλή για τη Χίο. Παράλληλα εξόπλισαν 10 πλοία για αποστολή στο Σπείραιον και άλλα 30 για ενίσχυση του στόλου. Ο Στροµβιχίδης έφτασε στη Σάµο και µε ένα σαµιακό πλοίο κατέπλευσε στην Τέω. Ταυτόχρονα κατέφθανε στην Τέω ο Χαλκιδέας µε 23 πλοία και τον κατεδίωξε µέχρι τη Σάµο. Στη συνέχεια, ο Αλκιβιάδης µε τον Χαλκιδέα και 20 χιακά πλοία έπλευσαν προς τη Μίλητο και πέτυχαν την αποστασία της. Ο Στροµβιχίδης µε τον Θρασυκλή και 19 πλοία δεν έγιναν δεκτοί από τους Μιλησίους και αγκυροβόλησαν στην διπλανή νήσο Λάδη. Τότε συνοµολογήθη από τον Τισσαφέρνη και τον Χαλκιδέα η πρώτη συµ-

Τριήρης στη στεριά.

46

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

µαχία µεταξύ του βασιλέως των Περσών και των Λακεδαιµονίων. Αµέσως µετά τη συνθήκη, 10 χιακά πλοία, πλέοντας προς Άναια, δέχτηκαν επίθεση από 16 αθηναϊκά υπό τον Διοµέδοντα, που είχε έρθει από την Αθήνα, και έχασαν 4, ενώ τα υπόλοιπα σώθηκαν στην Τέω. Όταν οι Αθηναίοι γύρισαν στη Σάµο, οι Χίοι επέτυχαν την αποστασία της Λεβέδου και των Αιρών. Τα πολιορκηµένα πλοία στο Σπείραιον µε αιφνιδιαστική επίθεση νίκησαν την αθηναϊκή µοίρα, κυρίευσαν 4 πλοία και προσορµίστηκαν στις Κεχριές προς ετοιµασία αναχώρησης για Ιωνία υπό τον Αστύοχο. Στη Σάµο οι δηµοκρατικοί, µε τη βοήθεια 3 αθηναϊκών πλοίων, επαναστάτησαν και πήραν την εξουσία, αφού σκότωσαν 200 ολιγαρχικούς, εξόρισαν 400 και δήµευσαν τα σπίτια και τα κτήµατα τους. Οι Χίοι, µε 13 πλοία υπό τον περίοικο Δεινιάδα και µε στρατό ξηράς υπό τον Λακεδαιµόνιο Ευάλα, εκστράτευσαν στη Λέσβο, όπου έπεισαν σε αποστασία τη Μήθυµνα και τη Μυτιλήνη. Όµως οι Αθηναίοι, µε 25 πλοία υπό τους Διοµέδοντα και Λέοντα, κατέπλευσαν στο λιµάνι, κυρίευσαν τα χιακά πλοία και κατέλαβαν τη Μυτιλήνη. Στη συνέχεια κατέλαβαν τις Κλαζοµενές και τις επανέφεραν στην αθηναϊκή συµµαχία. Ο Αστύοχος έφτασε στη Χίο µε 4 πλοία και έπλευσε στην Πύρρα και την Ερεσσό, όπου πληροφορήθηκε τα νέα της κατάληψης της Μυτιλήνης. Εξέγειρε την Ερεσσό σε απο-

στασία, παρέλαβε τα 3 εναποµείναντα χιακά πλοία από τη Μύθηµνα και επέστρεψε στη Χίο, όπου συνάντησε τα υπόλοιπα 6 πλοία που έφτασαν από τις Κεχριές. Η µοίρα των 20 πλοίων στη Λάδη, που πολιορκούσε τη Μίλητο, ενήργησε απόβαση στην Πάνορµο και σε αψιµαχία µε τµήµα Λακεδαιµονίων σκοτώθηκε ο Σπαρτιάτης Χαλκιδέας. Παράλληλα η µοίρα της Λέσβου, έχοντας ως ορµητήριο τις Οινούσσες και τα φρούρια Σιδούσες και Πτελεού, διενεργούσε αποβάσεις στα περίχωρα της Χίου. Οι Χίοι νικήθηκαν σε 3 µάχες (Βολίσκου, Φάνας, Λευκωνίου) και κλείστηκαν στα τείχη, ενώ οι Αθηναίοι ερήµωσαν καθ’ ολοκληρίαν το νησί. Στο τέλος του καλοκαιριού έφτασαν στη Σάµο από την Αθήνα 1000 Αθηναίοι οπλίτες και 1500 Αργείοι, οι οποίοι, µε 48 συνολικά πλοία υπό τους Φρύνιχο, Ονοµακλή και Σκιρωνίδη, µεταφέρθηκαν στη Μίλητο. Διεξήχθη µάχη µε απόσπασµα αποτελούµενο από 800 Μιλησίους, Πελοποννήσιους του Χαλκιδέα και µισθοφόρους του Τισσαφέρνη. Κατά τη µάχη οι Αργείοι ηττήθηκαν από τους Μιλησίους, έχοντας απώλειες 300 νεκρούς, όµως οι Αθηναίοι απώθησαν τους Πελοποννήσιους και τους βαρβάρους, που υποχώρησαν εντός της πόλης. Αφού έστησαν τρόπαιο, οι Αθηναίοι ξεκίνησαν την κατασκευή τείχους, προσπαθώντας να γίνουν κύριοι της Μιλήτου. Τότε έφτασε η είδηση ότι καταφθάνουν 55 συµµαχικά πλοία υπό τον Θηριµένη (20 Συρακούσιων υπό τον Ερµοκράτη και 2 Σελινούντιων), τα οποία προσορµίστηκαν αρχικά στη Λέρο και έπειτα στην Τειχιούσσα. Εκεί προσήλθε έφιππος ο Αλκιβιάδης και τους προέτρεψε να προστρέξουν ταχέως σε βοήθεια της Μιλήτου. Ο αρχηγός των Αθηναίων Φρύνιχος απο-

φάσισε τότε, συνετά σκεπτόµενος, να αποχωρήσει από τη Μίλητο και έπεισε τους υπόλοιπους στρατηγούς να πλεύσουν προς τη Σάµο µόλις βραδιάσει. Ο συµµαχικός στόλος, αφού παρέµεινε µια ηµέρα στη Μίλητο, επείσθη από τον Τισσαφέρνη να πλεύσει στην Ιάσον Καρίας, όπου ο αντίπαλός του Αµόργης κατείχε την πόλη. Οι Πελοποννήσιοι και οι Συρακούσιοι επέπεσαν επί της πόλεως, συνέλαβαν ζωντανό τον Αµόργη και αποκόµισαν πλούσια λεία, ενώ πούλησαν για έναν δαρεικό στατήρα κάθε κάτοικο αυτής στον Τισσαφέρνη. Στη συνέχεια επέστρεψαν στη Μίλητο και απέστειλαν στη Χίο ως διοικητή τον Πεδάριτο, ενώ διόρισαν Διοικητή της Μιλήτου τον Φίλιππο. Το χειµώνα ο Τισσαφέρνης εγκατέστησε φρουρά στην Ίασο και έφερε στη Μίλητο µισθούς ενός µηνός για τον στρατό. Οι Αθηναίοι συγκεντρώθηκαν στη Σάµο και έβαλαν κλήρο για κατανοµή του στόλου. Οι Στροµβιχίδης, Ονοµακλής και Ευκτήµων µε 35 πλοία και 1000 οπλίτες έπλευσαν προς τη Χίο, ενώ οι υπόλοιποι µε 74 πλοία διενεργούσαν αποβάσεις στη Μίλητο. Ο Αστύοχος από τη Χίο, µε 10 πελοποννησιακά και 10 χιακά πλοία, αφού διενήργησε αποτυχηµένη επίθεση κατά της Πτελεού και των Κλαζοµενών, έπεσε σε 8ηµερη κακοκαιρία και διασκορπίστηκε ο στόλος του. Επιστρέφοντας στη Χίο, εισηγήθηκε στον Πεδάριτο την αποστολή πλοίων για αποστασία της Λέσβου, όµως οι Χίοι αρνήθηκαν. Στη συνέχεια έπλευσε µε µοίρα πλοίων (5 Κορίνθου, ενός Μεγάρων, ενός Ερµιόνης και λακωνικά) προς τη Μίλητο. Προσεγγίζοντας την νύχτα στην Ερυθραία, πλησίασε τον αθηναϊκό στόλο χωρίς να γίνει αντιληπτός και λίγο έλειψε να πέσει στα χέρια των Αθηναίων. Οι Αθηναίοι

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

47

συνάντησαν και καταδίωξαν 3 χιακά πλοία, όµως έπεσαν σε τρικυµία και 3 σκάφη τους εξώκειλαν στη Χίο και κατεστράφησαν. Ο Λακεδαιµόνιος Ιπποκράτης µε 12 πλοία (10 Θουρίων, 1 Λακωνικό 1 Συρακουσών) κατέπλευσε στην Κνίδο, για να αποστατήσει. Όµως οι Αθηναίοι έπλευσαν στην Κνίδο κυρίευσαν 6 πλοία, επιτέθηκαν στην πόλη δύο φορές χωρίς επιτυχία και αφού ερήµωσαν τα περίχωρα, επέστρεψαν στη Σάµο. Ο Αστύοχος έφτασε στη Μίλητο και σύνηψε δεύτερη συνθήκη µε τον Πέρση βασιλέα, καθόσον η πρώτη ήταν ανεπαρκής. Ο Θηριµένης παρέδωσε τον στόλο και, φεύγοντας µε µικρό σκάφος, εξαφανίστηκε έκτοτε. Οι Χίοι, πολιορκούµενοι κατά ξηρά και θάλασσα από τους Αθηναίους και έχοντας υποστεί βαριές ήττες, ζήτησαν τη βοήθεια του Αστυόχου, ο οποίος δεν τους εισάκουσε, ενώ ο Πεδάριτος έστειλε επιστολή κατηγορώντας τον στη Λακεδαίµονα. Εντωµεταξύ µοίρα 27 πλοίων υπό τον Αντισθένη, που είχε ετοιµαστεί για τον Φαρνάβαζο, έλαβε εντολή να πλεύσει στη Μίλητο, όπου ο Αντισθένης θα αντικαθιστούσε τον Αστύοχο. Η µοίρα προσέγγισε τη Μήλο, όπου συνάντησε 10 αθηναϊκά πλοία, συνέλαβε 3 άνευ πληρωµάτων και τα έκαψε. Στη συνέχεια, φοβούµενη τον στόλο της Σάµου, επέκτεινε για ασφάλεια τον πλου της µέσω Κρήτης και Καύνου (πόλης κοντά στη Μαρµαρίδα, απέναντι από τη Ρόδο). Ο Αστύοχος έπλευσε προς την Καύνο, για να συνοδεύσει τη µοίρα του Αντισθένη, διαρπάζοντας καθ’ οδόν τη Μεροπίδα (Κω). Φτάνοντας στην Κνίδο (µικρασιατική πόλη απέναντι από τη Νίσυρο), ειδοποιήθηκε από τους κατοίκους να επιτεθεί κατά των 20 αθηναϊκών πλοίων του Χαρµίνου, που περιπολού48

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

σαν µεταξύ Σύµης, Ρόδου και Χάλκης. Ο Αστύοχος έπλευσε προς τη Σύµη, όµως η βροχή και το σκοτάδι διέσπασαν τα πλοία από την πορεία τους. Το ξηµέρωµα ο Χαρµίνος επιτέθηκε στα διασπασµένα πλοία βυθίζοντας τρία, ενώ προκάλεσε σοβαρές ζηµιές σε άλλα. Στη συνέχεια, όµως, περικυκλωµένος από τον υπόλοιπο πελοποννησιακό στόλο, τράπηκε σε φυγή προς την Αλικαρνασσό, χάνοντας 6 πλοία. Ο συµµαχικός στόλος, ενωµένος πλέον, αγκυροβόλησε στην Κνίδο, ενώ ο αθηναϊκός, αφού έφτασε ολόκληρος στη Σύµη, παρέλαβε την αποθήκη εξαρτύσεως πλοίων που είχε εκεί και επέστρεψε στη Σάµο. Οι Πελοποννήσιοι µε 94 πλοία προσέγγισαν τις πόλεις της Ρόδου (Κάµιρος, Ιαλυσός, Λίνδος, Ρόδος) και τις έπεισαν να αποστατήσουν. Αφού εισέπραξαν από τους Ρόδιους 32 τάλαντα, αδράνησαν επί 80 ηµέρες ανασύροντας τα πλοία στη ξηρά. Αντίστοιχα οι Αθηναίοι χρησιµοποίησαν ως ορµητήρια τη Χάλκη και την Κω και διενεργούσαν εχθροπραξίες κατά της Ρόδου. Ο Αλκιβιάδης, µετά τη µάχη της Μιλήτου, έγινε ύποπτος στους Λακεδαιµονίους και δόθηκε εντολή στον Αστύοχο να τον θανατώσει. Ο Αλκιβιάδης διέφυγε και προσέγγισε τον Τισσαφέρνη. Έγινε έµπιστος σύµβουλός του και άρχισε να βλάπτει τα συµφέροντα των Πελοποννησίων. Τον καθοδήγησε να ελαττώσει τον µισθό του στρατού από µία δραχµή σε 3 οβολούς και να αποπέµψει τους αντιπροσώπους πόλεων που ζητούσαν χρήµατα. Τον συµβούλεψε ιδιαιτέρα να µην σπεύδει να τερµατίσει τον πόλεµο αλλά να αφήσει στα δύο διαιρεµένη την κυριαρχία και να δύναται ο βασιλέας να χρησιµοποιεί τον έναν κατά του άλλου, ώστε να κατατρίψει τους Έλληνες. Συνιστούσε,

Ερµαϊκές στήλες.

λοιπόν, στον Τισσαφέρνη αφού κολοβώσει όσο µπορεί περισσότερο τη δύναµη των Αθηναίων, να εκδιώξει στο τέλος τους Λακεδαιµόνιους από τη χώρα. Ο Τισσαφέρνης, αναγνωρίζοντας την ορθότητα των συµβουλών, περιέβαλε µε πλήρη εµπιστοσύνη τον Αλκιβιάδη, ο οποίος επεδίωκε να προετοιµάσει την επάνοδό του στην Αθήνα, φέρων τη φιλία του Τισσαφέρνη και τη χρηµατική βοήθεια του βασιλέα, υπό πολίτευµα ολιγαρχικό και όχι φαυλοκρατικό, το οποίο τον εξόρισε. Αυτό ανακοίνωσε στις δυνάµεις της Σάµου και η κίνηση για µετατροπή του πολιτεύµατος επεκτάθηκε και στην Αθήνα. Τα σχέδια του Αλκιβιάδη απέκρουσε από την πρώτη στιγµή ο Φρύνιχος, ο οποίος απέστειλε επιστολή στον Αστύοχο ότι ο Αλκιβιάδης καταστρέφει τα συµφέροντα των Πελοποννησίων. Ο Αστύοχος όχι µόνο δεν έβλαψε τον

Αλκιβιάδη αλλά ανέφερε το περιεχόµενο της επιστολής σε αυτόν. Τότε ο Αλκιβιάδης, µε επιστολή στη Σάµο, κατήγγειλε την προδοσία του Φρυνίχου και ζήτησε τη θανάτωση του. Ο Φρύνιχος τα έχασε και έστειλε δεύτερη επιστολή στον Αστύοχο κατηγορώντας τον γιατί δεν κράτησε µυστική την επιστολή και του δήλωσε ότι µπορεί να τον διευκολύνει να καταστρέψει ολόκληρο τον αθηναϊκό στόλο. Ο Αστύοχος, µάλλον δωροδοκούµενος, έφερε και αυτά σε γνώση του Αλκιβιάδη. Παράλληλα ο Φρύνιχος, για να προλάβει την προδοσία του Αστύοχου, ανήγγειλε ότι έχει πληροφορίες για επικείµενη επίθεση του εχθρού στο στρατόπεδο της Σάµου και είναι ανάγκη να τειχιστεί η πόλη. Λίγο αργότερα έφτασε η επιστολή του Αλκιβιάδη περί επίθεσης στη Σάµο και ο Φρύνιχος θεωρήθηκε πιο αξιόπιστος από αυτόν, διότι ό,τι έλεγε πιστοποιούνταν στη συνέχεια από τον Αλκιβιάδη. Εντωµεταξύ η πρεσβεία υπό τον Πείσανδρο που στάλθηκε από τη Σάµο στην Αθήνα µίλησε στον δήµο λέγοντας ότι δεν υπάρχει άλλη σωτηρία παρά η ανάθεση της εξουσίας σε λίγους, ώστε να εµπνεύσουν εµπιστοσύνη στον βασιλέα. Ο λαός, παρότι δυσανασχέτησε, εψήφισε να σταλεί πρεσβεία 10 ατόµων υπό τον Πείσανδρο για να διαπραγµατευτεί µε τον Αλκιβιάδη και τον Τισσαφέρνη. Παράλληλα απολύθηκαν και αντικαταστάθηκαν ο Φρύνιχος και ο Σκυρωνίδης από τον Διοµέδοντα και τον Λέοντα αντίστοιχα. Οι δύο νέοι αρχηγοί εκτέλεσαν απόβαση στη Ρόδο και νίκησαν σε µάχη τους Ρόδιους, ενώ στη συνέχεια χρησιµοποίησαν αποκλειστικά τη Χάλκη ως ορµητήριο. Ο Πεδάριτος έστειλε τον Ξενοφαντίδα ως αγγελιοφόρο στη Ρόδο ανακοινώνοντας ότι, αν δεν σταλεί βοή-

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

49

Μάχη στα τείχη.

θεια, η Χίος χάνεται. Στη συνέχεια, επικεφαλής όλου του στρατού, εκτέλεσε επίθεση κατά του αθηναϊκού οχυρού, κατέλαβε µερικά ανελκυσµένα πλοία αλλά τελικά ηττήθηκε και έχασε τη ζωή του. Η Αθηναϊκή πρεσβεία υπό τον Πείσανδρο ξεκίνησε διαπραγµατεύσεις µε τον Τισσαφέρνη. Όµως ο Αλκιβιάδης σοφίστηκε να την µαταιώσει, διαβλέποντας ότι ο Τισσαφέρνης από φόβο των Πελοποννησίων δεν ήθελε πραγµατικά να κάνει συνθήκη µε τους Αθηναίους. Επιπρόσθετα, ο Αλκιβιάδης ήθελε να πιστεύουν οι Αθηναίοι ότι ασκεί επιρροή στον Τισσαφέρνη αλλά οι Αθηναίοι είναι αυτοί που δεν προέβαιναν σε µεγάλες παραχωρήσεις. Μετά την υπερβολική απαίτηση να έχει ο βασιλέας το δικαίωµα να πλέει εντός αθηναϊκών χωρικών υδάτων µε όσα πολεµικά σκάφη επιθυµεί, οι πρέσβεις των Αθηναίων αναχώρησαν εξοργισµένοι για τη Σάµο. Ο Τισσαφέρνης προσήλθε τότε στους Πελοποννησίους και, αφού έδωσε µισθούς και χρήµατα για τη συντήρηση του στόλου, συνοµολόγησε 50

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

την τρίτη συνθήκη συµµαχίας µαζί τους. Αυτή προέβλεπε: «οι κτήσεις στη Μικρά Ασία ανήκουν στον βασιλέα και απαγορεύεται επιδροµή εναντίον των, το ίδιο ισχύει και για τις κτήσεις των Λακεδαιµονίων. Όποιος κάνει επιδροµή εναντίον των κτήσεων οφείλουν αµφότεροι οι σύµµαχοι να τον εµποδίσουν. Ο Τισσαφέρνης υποχρεούται να παρέχει τα απαραίτητα χρήµατα για τη συντήρηση του στόλου. Όταν προσέλθει ο στόλος του Βασιλέα, σταµατά η υποχρέωση αυτή και οι δύο στόλοι θα κάνουν πολεµικές επιχειρήσεις από κοινού». Περί το τέλος του χειµώνα οι Βοιωτοί µε µερικούς Ερετριείς κατέλαβαν δια προδοσίας τον Ωρωπό. Στη συνέχεια οι Ερετριείς έστειλαν πρέσβεις στη Ρόδο και προσκάλεσαν τους Πελοποννήσιους στην Εύβοια. Ο στόλος απέπλευσε από τη Ρόδο σε µια προσπάθεια να βοηθήσει τη δοκιµαζόµενη Χίο αλλά διέκρινε τον αθηναϊκό στόλο στη Χάλκη και, χωρίς να γίνει ναυµαχία, οι µεν Πελοποννήσιοι έπλευσαν στη Μίλητο, οι δε Αθηναίοι στη Σάµο.

21ο Έτος Πολέµου (411 π.Χ.)

Την επόµενη άνοιξη ο Σπαρτιάτης Δερκυλίδας µε απόσπασµα στρατού κατευθύνθηκε µέσω της παραλίας προς τον Ελλήσποντο, προκειµένου να αποστατήσει η Άβυδος (αποικία Μιλησιών). Οι Χίοι, µε νέο αρχηγό τον Σπαρτιάτη Λέοντα, ο οποίος είχε σταλεί από τη Μίλητο στη θέση του νεκρού Πεδά-

ριτου, επιχείρησαν έξοδο µε όλο τον στρατό και τον στόλο, αποτελούµενο από 30 πλοία. Διεξήχθη πεισµατώδης ναυµαχία µε 32 αθηναϊκά πλοία, όµως λόγω σκότους τα χιακά πλοία επέστρεψαν στο λιµάνι χωρίς να ηττηθούν. Ο Δερκυλίδας έφτασε στον Ελλήσποντο και οδήγησε σε αποστασία την Άβυδο και στη συνέχεια τη Λάµψακο, που προσχώρησαν στον Φαρνάβαζο. Μαθαίνοντας τα νέα, οι Αθηναίοι απέστειλαν τον Στροµβιχίδη από τη Χίο µε 24 πλοία για αποκατάσταση της τάξης. Ο Στροµβιχίδης νίκησε µε τον πρώτο αλαλαγµό της εφόδου την ανοχύρωτη Λάµψακο, όµως δεν κατάφερε να καταλάβει την Άβυδο και έπλευσε στη Σηστό. Στη Σάµο οι Αθηναίοι αποφάσισαν να ξεκινήσουν τη µετατροπή του πολιτεύµατος σε ολιγαρχικό σε όλες τις συµµαχικές πόλεις. Η πρεσβεία υπό τον Πείσανδρο κατά την επιστροφή στην Αθήνα κατέλυσε το δηµοκρατικό πολίτευµα διαφόρων πόλεων και, φτάνοντας στην Αττική, βρήκε τους συνεργάτες της να έχουν συγκροτήσει µυστική ένωση και να δολοφονούν κρυφά δηµοκρατικούς Αθηναίους. Δολοφόνησαν τον Ανδροκλή, έναν από τους επιφανέστερους αρχηγούς των Δηµοκρατικών και διακήρυτταν ότι στην διεύθυνση των πραγµάτων δεν πρέπει να µετέχουν περισσότεροι των 5000 και, κυρίως, όσοι µπορούν να προσφέρουν περισσότερα δια της περιουσίας τους. Ο λαός λόγω φόβου έµεινε ήσυχος και οι συνωµότες σχηµάτισαν δεκαµελή επιτροπή που πρότεινε την εκλογή 400 βουλευτών που θα έχουν απόλυτη εξουσία και, όποτε οι περιστάσεις ορίζουν, θα συγκαλούν τη συνέλευση των 5000. Πρωταγωνιστές της ανατροπής ήταν ο Πείσανδρος (πρότεινε το νέο

Ασηµένιος στατήρας του Σατράπη της Φρυγίας Φαρνάβαζου - Βρετανικό Μουσείο.

πολίτευµα), ο Αντιφών (συνέλαβε και διατύπωσε το σχέδιο), ο Θηραµένης (ρήτορας και κύριος εκφραστής της ολιγαρχίας) και ο Φρύνιχος (καθόσον φοβόταν τον Αλκιβιάδη και πίστευε ότι ήταν ασφαλής µε ολιγαρχική κυβέρνηση). Οι 400 κρατώντας µαχαίρια µπήκαν στη Βουλή των 500 και απειλητικά τους πρότειναν να πάρουν τον µισθό τους και να φύγουν. Στη συνέχεια εξέλεξαν πρυτάνεις, τέλεσαν θυσίες και ξεκίνησαν την αυταρχική διακυβέρνηση, θανατώνοντας µερικούς αντιπάλους, ενώ άλλους φυλάκισαν και άλλους απέλασαν. Παράλληλα έστειλαν πρέσβεις στον Άγι για σύναψη ειρήνης. Ο Άγις δεν πείστηκε και από τη Δεκέλεια προσέγγισε τα τείχη της πόλης, για να διαπιστώσει τις προθέσεις τους. Τότε αθηναϊκό απόσπασµα επιτέθηκε στην εµπροσθοφυλακή του φονεύοντας µερικούς στρατιώτες, ενώ ο Άγις, κατανοώντας την πλάνη του, επέστρεψε στη Δεκέλεια και προέτρεψε τους πρέσβεις να µεταβούν στη Λακεδαίµονα για συνεννόηση. Στη Σάµο 300 ολιγαρχικοί υπό τον στρατηγό Χαρµίνο σχεδίασαν βιαιο-

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

51

πραγίες και δολοφονίες δηµοκρατικών, ενώ φόνευσαν τον Αθηναίο εξοστρακισµένο Υπέρβαλο. Οι δηµοκρατικοί ανακοίνωσαν τα σχέδια στους στρατηγούς Λέοντα και Διοµέδοντα, καθώς και στους Θρασύβουλο και Θρασύλλο, οι οποίοι κατήχησαν τους ναύτες να µην δεχθούν την αλλαγή πολιτεύµατος. Όταν οι 300 άρχισαν επίθεση, οι Δηµοκρατικοί, µαζί µε ναύτες και το πλήρωµα της Παράλου, τους κατέβαλαν (30 φονεύθηκαν, 3 εξορίσθηκαν οι υπόλοιποι αµνηστεύθηκαν). Η Πάραλος έφτασε στην Αθήνα για να αναγγείλει τη δηµοκρατική επικράτηση στη Σάµο, αλλά οι Τετρακόσιοι το απέκρυψαν µεταφέροντας το πλήρωµα σε άλλο πλοίο στην Εύβοια και φυλάκισαν δύο τρεις επικεφαλής. Ο Αθηναίος Χαιρέας κατόρθωσε να διαφύγει και ανέφερε τα γεγονότα στη Σάµο. Οι Σάµιοι, µαζί µε τους πρωτεργάτες Θρασύβουλο και Θρασύλλο, ορκίστηκαν πίστη στη δηµοκρατία και σε συνέλευση του λαού αποφάσισαν να θεωρήσουν εχθρούς τους Τετρακόσιους και να συνεχίσουν µε τον στόλο τον πόλεµο. Στη Μίλητο τα πληρώµατα των πλοίων της συµµαχίας και κυρίως των Συρακούσιων κατηγορούσαν τον Αστύοχο και τον Τισσαφέρνη ότι καταστρέφουν τον αγώνα, διότι αναβάλουν συνεχώς την ναυµαχία, παρότι οι Αθηναίοι είναι σε εµφύλια διαµάχη. Ο Αστύοχος αναγκάστηκε να εκπλεύσει τελικά για Μυκάλη µε 112 πλοία, αλλά οι Αθηναίοι µε 82 πλοία δεν συγκρούστηκαν και ζήτησαν να προσέλθει για ενίσχυση τους ο Στροµβιχίδης από τον Ελλήσποντο. Όταν έφτασε ο Στροµβιχίδης µε µοίρα 26 πλοίων, οι Αθηναίοι έπλευσαν προς αυτούς, αλλά οι σύµµαχοι υποχώρησαν πίσω στη Μίλητο. Στη συνέχεια 40 πλοία υπό τον Κλέαρχο στάλθηκαν στον Ελλήσποντο κατό52

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

πιν πρόσκλησης του Φαρνάβαζου αλλά λόγω τρικυµίας µόνο τα 10 έφτασαν στο Βυζάντιο και πέτυχαν την αποστασία του. Ο Κλέαρχος κατόπιν έφτασε στο Βυζάντιο δια ξηράς. Ο Θρασύβουλος επανέφερε τον Αλκιβιάδη στη Σάµο και µίλησε στη συνέλευση για την άδικη εξορία του. Με υποσχέσεις ότι θα λάβει βοήθεια από τους Πέρσες οδήγησε τους στρατιώτες να τον εκλέξουν συναρχηγό και αναχώρησε για να βρει τον Τισσαφέρνη. Οι Σπαρτιάτες θορυβήθηκαν από τις ενέργειες του Αλκιβιάδη και, καθώς οι σχέσεις µε τον Τισσαφέρνη χειροτέρευαν, αποφάσισαν να συνάψουν αποφασιστική ναυµαχία, διότι, αδρανούντες και εφόσον δεν ελάµβαναν µισθούς, τα πληρώµατα θα λιποτακτούσαν. Συνέβη επεισόδιο µε Συρακούσιους ναύτες που ζητούσαν µε αυθάδεια τους µισθούς τους από τον Αστύοχο. Όταν αυτός τους απείλησε, όρµησαν µε κραυγές να τον κακοποιήσουν και, καταφεύγοντας στον βωµό, σώθηκε. Οι Μιλήσιοι βρήκαν τότε ευκαιρία να καταλάβουν το φρούριο της Μιλήτου και να εκδιώξουν τη φρουρά του Τισσαφέρνη. Παράλληλα έστειλαν πρέσβεις µαζί µε τον Συρακούσιο Ερµοκράτη στη Λακεδαίµονα, για να κατηγορήσουν τον Αστύοχο ότι παίζει διπλό παιχνίδι µε τον Αλκιβιάδη. Οι Σπαρτιάτες έστειλαν ως αρχηγό του στόλου τον Μίνδαρο στη θέση του Αστύοχου. Ο Αλκιβιάδης επέστρεψε στη Σάµο και βρήκε εκεί δεκαµελή επιτροπή από την Αθήνα, που στάλθηκε για να διαφωτίσει τον στρατό της Σάµου. Οι στρατιώτες, ερεθισµένοι και σε έξαψη, δεν πείστηκαν και θέλησαν να πλεύσουν προς Αθήνα, όµως ο Αλκιβιάδης τους συγκράτησε και έστειλε πίσω την επιτροπή ζητώντας την αποκατάσταση της Βουλής των Πεντακοσίων και

τη συνέχιση του πολέµου στην Αττική, ώστε να σωθεί η πατρίδα. Ο Τισσαφέρνης, προσπαθώντας να ξεπλύνει τις κατηγορίες των Πελοποννησίων ότι αττικίζει, µετέβη στην Άσπενδο προσποιούµενος ότι θα φέρει τον φοινικικό στόλο 147 πλοίων. Στην πραγµατικότητα ήθελε να εξαντλήσει τους δύο αντιπάλους και κωλυσιεργώντας γύρισε άπραγος, λέγοντας ότι δεν βρήκε πολλά πλοία. Όταν ο Αλκιβιάδης έµαθε για τον φοινικικό στόλο, έφυγε για την Άσπενδο, µε σκοπό να φέρει τον στόλο σε βοήθεια των Αθηναίων. Όταν η δεκαµελής επιτροπή ανέφερε στην Αθήνα τις προτάσεις του Αλκιβιάδη, ορισµένοι ολιγαρχικοί που φοβούνταν τον στρατό της Σάµου και κινούµενοι από προσωπικές φιλοδοξίες, (Θηραµένης, Αριστοκράτης κ.ά) αντέδρασαν και ζήτησαν δηµοκρατικότερες διαδικασίες. Οι κορυφαίοι των ολιγαρχικών (Φρύνιχος, Αρίσταρχος, Αντιφών και Πείσανδρος) απέστειλαν εσπευσµένα πρεσβεία στη Λακεδαίµονα, για να συνοµολογήσουν ειρήνη µε οποιουσδήποτε ανεκτούς όρους, ενώ άρχισαν να κατασκευάζουν το τείχος της Ηετιωνείας στην είσοδο του λιµένα Πειραιώς. Ο Θηραµένης τότε διέσπειρε φήµες ότι η κατασκευή του τείχους θα φέρει την καταστροφή των Αθηνών, καθόσον 42 πλοία που ετοιµάζονταν να πλεύσουν υπό τον Σπαρτιάτη Αγησανδρίδα από τη Λακωνική στην Εύβοια θα εισέρχονταν στο λιµάνι και θα οδηγούσαν στην κατάληψη της πόλης. Μετά την επιστροφή της πρεσβείας χωρίς αποτελέσµατα, άγνωστος σκότωσε τον Φρύνιχο και διέφυγε. Στη συνέχεια οπλίτες της φυλής του δηµοκρατικού Αριστοκλή φυλάκισαν τον ολιγαρχικό στρατηγό Αλεξικλή στον Πειραιά. Οι Τετρακόσιοι κατηγόρησαν τον Θηραµένη, ο οποίος προσφέρθηκε να µεταβεί στον Πειραιά για

να τον ελευθερώσει. Παράλληλα επικράτησε θόρυβος και αγανάκτηση κατά των δηµοκρατικών στον Πειραιά και µόνο µε επέµβαση των πρεσβυτέρων ησύχασαν οι ολιγαρχικοί και απεφεύχθη η εµφύλια σύγκρουση. Ο Θηραµένης µαζί µε έναν ακόµη στρατηγό έφτασε στον Πειραιά και συµφώνησε µε το πλήθος να καταστραφεί το τείχος. Την επόµενη ηµέρα κατεδαφίστηκε το τείχος, απολύθηκε ο Αλεξικλής και σε συνέλευση των οπλιτών στη Μουνιχία αποφασίστηκε η µετάβαση στην Αθήνα. Όταν βαδίζοντας έφτασαν στον αρχαίο ναό των Διοσκούρων, τους προσέγγισαν µέλη των Τετρακοσίων και συµφώνησαν να συγκληθεί συνέλευση στο θέατρο του Διονύσου για την αποκατάσταση της οµόνοιας. Την ηµέρα της συνέλευσης αναγγέλθηκε ότι τα 42 λακωνικά πλοία προσέγγισαν από τα Μέγαρα τη Σαλαµίνα και όλοι έτρεξαν προς τον Πειραιά. Όµως ο Αγησανδρίδας, αφού έπλευσε κατά µήκος της ακτής, έφτασε στο Σούνιο και κατέπλευσε στον Ωρωπό. Οι Αθηναίοι εσπευσµένα συγκρότησαν µοίρα στόλου υπό τον Θυµοχάρη, που ενώθηκε µε την δύναµη της Εύβοιας αριθµώντας 36 πλοία. Μπροστά στο λιµάνι της Ερέτριας διεξήχθη ναυµαχία, στην οποία οι Αθηναίοι καταδιώχθηκαν µέχρι την ξηρά χάνοντας 22 πλοία, ενώ όσοι κατέφυγαν στην Ερέτρια φονεύθηκαν από τους κατοίκους. Όταν έφτασε στην Αθήνα η είδηση της ήττας και της κατάληψης της Εύβοιας, οι κάτοικοι καταλήφθηκαν από πανικό. Παρόλα αυτά κατόρθωσαν να εξοπλίσουν 20 πλοία και συγκάλεσαν την Πνύκα, αποφασίζοντας να ανατεθεί η κυβέρνηση στους 5000 και κανείς δηµόσιος λειτουργός να µην λαµβάνει µισθό. Μετά την πολιτειακή µεταβολή, οι

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

53

ολιγαρχικοί Πείσανδρος, Αλεξικλής και λοιποί κατέφυγαν στη Δεκέλεια, ενώ ο Αρίσταρχος µε οµάδα τοξοτών εξαπάτησε τη αθηναϊκή φρουρά της Οινόης ότι έγινε ειρήνη µε τη Σπάρτη και, όταν εκκενώθηκε το φρούριο, το κατέλαβαν οι Βοιωτοί. Ο συµµαχικός στόλος, χωρίς να λαµβάνει διατροφή από τον Τισσαφέρνη, δέχτηκε την πρόσκληση του Φαρνάβαζου να µεταβεί στον Ελλήσποντο. Ο Μίνδαρος αιφνιδιαστικά εξέπλευσε από τη Μίλητο µε 73 πλοία και, αφού έµεινε στην Ικαρία 5-6 ηµέρες λόγω κακοκαιρίας, έφτασε στη Χίο. Ο Αθηναίος Θρασύλλος µε 55 πλοία έσπευσε να τον προλάβει στη Μήθυµνα, µε παράλληλο στόχο να κυριεύσει µε έφοδο την Ερεσσό, που είχε αποστατήσει. Ο Μίνδαρος µετά από 3 ηµέρες έπλευσε κατά µήκος της Κύµης και έφτασε στις Αργινούσες νήσους, όπου δείπνησε. Πριν ξηµερώσει, αναχώρησε για Αρµατούντα (απέναντι από τη Μήθυµνα) και, αφού προγευµάτισε εσπευσµένα, έφτασε πριν το µεσονύκτιο στο Ροίτειον του Ελλησπόντου. Η αθηναϊκή µοίρα 18 πλοίων της Σηστού προσπάθησε να διαφύγει κατευθυνόµενη προς Ελαιούντα αλλά καταδιώχθηκε από τον Μίνδαρο χάνοντας 4 πλοία, ενώ τα υπόλοιπα σώθηκαν στην Ίµβρο και τη Λήµνο. Ο στόλος του Μίνδαρου ενώθηκε µε την µοίρα της Αβύδου και, έχοντας δύναµη 86 πλοία, απέκλεισε την Ελαιούντα και έπλευσε προς την Άβυδο. Όταν οι Αθηναίοι αντιλήφθηκαν την πλάνη τους εγκατέλειψαν την πολιορκία της Ερεσσού και έπλευσαν ταχύτατα στην Ελαιούντα συλλαµβάνοντας στη διαδροµή 2 πελοποννησιακά σκάφη. Αφού αγκυροβόλησαν στην Ελαία, προσήλθαν για ενίσχυσή τους τα υπόλοιπα σκάφη από την Ίµβρο και µε σύνολο 76 πλοίων προπαρασκευά54

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

ζονταν επί 5 ηµέρες για ναυµαχία. Αρχηγοί του στόλου ήταν στο αριστερό κέρας ο Θράσυλλος και στο δεξιό ο Θρασύβουλος. Οι Πελοποννήσιοι µε 86 πλοία έπλευσαν από την Άβυδο προς τη Σηστό, µε το δεξιό κέρας να καταλαµβάνουν οι Συρακούσιοι και το αριστερό ο Μίνδαρος µε τα ποιο ευκίνητα σκάφη. Με το αριστερό κέρας προσπάθησαν να υπερφαλαγγίσουν το δεξιό του αντιπάλου, όµως οι Αθηναίοι έγκαιρα το επεξέτειναν και πρόλαβαν την υπερφαλάγγιση στο ακρωτήριο Κυνός Σήµα (τάφος της Εκάβης). Η κίνηση αυτή αδυνάτισε το αθηναϊκό κέντρο, στο οποίο επέπεσαν οι Πελοποννήσιοι, απώθησαν τα πλοία στην ξηρά και αποβιβάστηκαν για καταδίωξη του εχθρού. Λόγω της νίκης του κέντρου, τα υπόλοιπα πελοποννησιακά πλοία άρχισαν χωρίς προφύλαξη να καταδιώκουν άτακτα τους αντιπάλους τους. Αποτέλεσµα της αταξίας ήταν να στραφεί ο Θρασύβουλος µε µέτωπο προς την αντίπαλη παράταξη και να την αναγκάσει σε εσπευσµένη υποχώρηση. Κατόπιν επιτέθηκε στο κέντρο του αντιπάλου, προξενώντας στα διεσπαρµένα πλοία σοβαρές βλάβες. Η κίνηση αυτή προκάλεσε πανικό στα πελοποννησιακά πλοία, που τράπηκαν σε φυγή χωρίς αντίσταση. Βλέποντας τους υπολοίπους να αναχωρούν, οι Συρακούσιοι, που αντιµετώπιζαν τον Θράσυλλο και άρχιζαν σταδιακά να χάνουν, υποχώρησαν. Ο πελοποννησιακός στόλος κατέφυγε στον ποταµό Πύδιον και στη συνέχεια στην Άβυδο. Οι Αθηναίοι συνέλαβαν 8 χιακά πλοία, 5 κορινθιακά, 2 Αµπρακιωτών, 2 Βοιωτών, και από ένα Λευκαδίων, Συρακουσίων, Πελληνέων, ενώ έχασαν 15 σκάφη. Στη συνέχεια έστησαν τρόπαιο νίκης στο ακρωτήριο Κυνός Σήµα,

έκαναν βραχεία ανακωχή για παραλαβή νεκρών και έστειλαν τριήρη στην Αθήνα µε την αναγγελία της νίκης. Τέσσερις ηµέρες µετά τη ναυµαχία, οι Αθηναίοι έπλευσαν από τη Σηστό και στη διαδροµή για Κύζικο κατέλαβαν τα 8 πλοία του Βυζαντίου. Στη συνέχεια ανέκτησαν την Κύζικο και της επέβαλαν πληρωµή πολεµικού προστίµου. Οι Πελοποννήσιοι έπλευσαν κατά της Ελαίας και ανέκτησαν όσα πλοία δεν είχαν κάψει οι Ελαιούσιοι, ενώ παράλληλα ζήτησαν ενισχύσεις από τον στόλο της Εύβοιας. Ο Αλκιβιάδης επέστρεψε µε 13 πλοία από την Καύνο στη Σάµο, αναφέροντας ότι µαταίωσε την άφιξη του φοινικικού στόλου προς βοήθεια των Πελοποννησίων και εξασφάλισε τη βοήθεια του Τισσαφέρνη. Στη συνέχεια µε 22 πλοία έπλευσε στην Αλικαρνασσό και εισέπραξε πολλά χρήµατα. Από εκεί κατευθύνθηκε στη Κω, την οποία οχύρωσε και διόρισε νέο Διοικητή. Ενώ οι Πελοποννήσιοι ήταν στον Ελλήσποντο, οι Αντάδριοι (αιολική φυλή) έφεραν οπλίτες από την Άβυδο και έδιωξαν από την πόλη τον ύπαρχο του Τισσαφέρνη Αρσάκη, ο οποίος τους είχε υποβάλει σε αφόρητα βάρη. Ο Τισσαφέρνης, βλέποντας να εκδιώκονται οι φρουρές του από Μίλητο, Κνίδο και Άνταδρο, δυσφόρησε, θεωρώντας ότι οι Πελοποννήσιοι εργάζονται για τον Φαρνάβαζο και ξεκίνησε από την Άσπενδο για τον Ελλήσποντο για να διαµαρτυρηθεί.

Βιβλιογραφία

Θουκυδίδου Ιστορίαι, µετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου, Ελληνικά Γράµµατα, 2006

http://www.e-philologika. edu. gr/ 2013/ 05/ blog-post_2919.html http://sitalkisking.blogspot.gr/2010/02 /blog-post_16.html

Φωτογραφίες

https://commons.wikimedia.org/wiki/Ca tegory:SVG_maps_of_Greece#/media/Fi le:Battle-of-Cynossema-pt.svg https://gr.pinterest.com/pin/32693325 4169099345/ https://www.scholarsresource.com/brow se/museum/618 https://en.wikipedia.org/wiki/File:Nicias ,_p_105_(World%27s_Famous_Orations _Vol_1).jpg https://s-media-cache-ak0.pinimg. com/564x/03/f4/0a/03f40a50ca8297 718884132e84549f8c.jpg http://www.life-enhancement.com/ magazine/article/2730-mastic-heals http://www.livius.org/su-sz/ syracuse/syracuse_photos_quarries.htm l (ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΣΥΡΑΚΟΥΣΩΝ) http://logwnomigiris.blogspot.gr/2015/ 02/4-951-1137.html https://www.studyblue.com/notes/note/ n/classics-10-final-images/ deck/ 4761032 707c2428072e1b4455d1650d9c0d3c d3 http://www.mikrosapoplous.gr/thucy/Xa rtes/Xartes_Frm_set.htm https://gr.pinterest.com/pin/42376064 6166020689/ https://antike-wiki-bgymt10b.wikispaces.com/Sparta+und+der+ Peleponnesische+Krieg https://ellinondiktyo.blogspot.gr/2014/ 09/415-413-x.html https://ellinondiktyo.blogspot.gr/2014/ 09/415-413-x.html (ΤΡΙΗΡΗ ΣΤΗ ΣΤΕΡΙΑ) https://ellinondiktyo.blogspot.gr/2014/ 09/415-413-x.html https://ellinondiktyo.blogspot.gr/2014/ 09/415-413-x.html httptjbuggey.ancients.infogreecemap Pharnabazus_silver_ stater_as_ Satrap_of_Cilicia_379_374_BC

Σύνδεσµοι

http://www.ekivolos.gr/afieroma%20sto n%20Thykididi.htm

Αεροπορική Επιθεώρηση ΘΟΥΚΙΔΙΔΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ B΄ΜΕΡΟΣ: 5ο ΕΩΣ 8ο ΒΙΒΛΙΟ

55

Το δικαίωµα της Αναφοράς στις Διοικητικές Αρχές Έφεδρος Ανθυπολοχαγός (Σ) Σωτήριος Κολυµπίρης Φιλόλογος ─ Γλωσσικός Επιµελητής Εκδόσεων

Η συνταγµατική κατοχύρωση του θεµελιώδους δικαιώµατος της αναφοράς ενώπιον των διοικητικών Αρχών αρχίζει ιστορικά από τα προϊσχύσαντα Συντάγµατα και θεσµοθετείται στη σύγχρονη εποχή του κράτους δικαίου µέσω του άρθρου 10 του ισχύοντος αναθεωρηµένου Συντάγµατος και των σχετικών εν ισχύι νοµοθετικών διατάξεων. Μελετώντας το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα της αναφοράς, οδηγούµαστε µε ασφαλή ακρίβεια στο συµπέρασµα ότι αποτελεί ένα από τα θεµελιώδη συνταγµατικά δικαιώµατα, ενώ και, µέσω της άµεσης εφαρµογής του στην εθνική έννο56

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

µη τάξη, προστατεύονται επαρκώς τα νόµιµα δικαιώµατα και τα δίκαια συµφέροντα των διοικούµενων στα πλαίσια της δηµοκρατικής πολιτείας. Επίσης, διασφαλίζονται επαρκώς οι προϋποθέσεις πρόσβασης των διοικούµενων στις διοικητικές Αρχές και κατοχυρώνεται πλήρως η αξίωση ταχείας διεκπεραίωσης των υποθέσεων που τους αφορούν και η αιτιολογηµένη απάντηση εκ µέρους των διοικητικών Αρχών. Κυρίαρχη θέση στις τάξεις µίας δηµοκρατικής, οργανωµένης και ευνοµούµενης πολιτείας, που διέπεται από δηµοκρατικό Σύνταγµα και θεµε-

λιώδεις αρχές, αποτελεί το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα των πολιτών (και όχι µόνο, βλ. παρακάτω), της αναφοράς προς τις Αρχές της εθνικής έννοµης τάξης, δηλαδή προς τους φορείς της Δηµόσιας Διοίκησης του κράτους δικαίου. Ιστορική αναδροµή της συνταγµατικής κατοχύρωσης του δικαιώµατος της αναφοράς προς τις Αρχές από τα προϊσχύσαντα1 Συντάγµατα ● Το Σύνταγµα της Επιδαύρου του 1822, το οποίο αποτελεί το πρώτο Σύνταγµα της αγωνιζόµενης Ελλάδας και προήλθε από την Α΄ Εθνική Συνέλευση (Εθνοσυνέλευση) της Επιδαύρου, η οποία ψήφισε την 1η Ιανουαρίου 1822 το «Προσωρινόν Πολίτευµα της Ελλάδος», αναγνώρισε το δικαίωµα της αναφοράς, µόνον, όµως, ως προς το Βουλευτικό Σώµα, ορίζοντας ρητώς στην παράγραφο λε΄ ότι «Τό Βουλευτικόν Σώµα δέχεται περί παντοίων υποθέσεων αγωγάς, και σκέπτεται περί αυτών». ● Το Σύνταγµα του Άστρους Κυνουρίας του 1823, το οποίο προήλθε από τη Β΄ Εθνική Συνέλευση (Εθνοσυνέλευση), που συνήλθε στο Άστρος Κυνουρίας και ονοµάστηκε «Νόµος της Επιδαύρου», κατοχύρωσε το δικαίωµα της αναφοράς που απευθυνόταν στο Βουλευτικό Σώµα ως ατοµικό δικαίωµα µε τη δυνατότητα να περιλαµβάνει ατοµικό αίτηµα ή διευθέτηση υπόθεσης γενικότερου ενδιαφέροντος, ορίζοντας στην παράγραφο ια΄ ρητώς ότι «Ο καθείς δύναται να αναφέρεται προς το Βουλευτικόν εγγράφως, προβάλλων την γνώµην του περί παντός πράγµατος». Στο συγκεκριµένο

Σύνταγµα θεσπιζόταν η υποβολή αναφοράς στο Βουλευτικό Σώµα, το οποίο, αφού εξέταζε τις υποβληθείσες αναφορές, τις διαβίβαζε στην αρµόδια Αρχή, καθώς οριζόταν ρητώς στην παράγραφο λγ΄ ότι «Τό Βουλευτικόν σώµα δέχεται περί παντοίων υποθέσεων αναφοράς, σκέπτεται περί αυτών, και τας διευθύνει όπου εκάστη ανήκει». ● Το Σύνταγµα της Τροιζήνας του 1827, το οποίο προήλθε από τη Γ΄ Εθνική Συνέλευση (Εθνοσυνέλευση), που συνήλθε αρχικά στην Πιάδα το 1825 και εν συνεχεία στην Τροιζήνα το 1827, και ονοµάστηκε «Πολιτικόν Σύνταγµα της Ελλάδος», κατοχύρωσε το δικαίωµα της αναφοράς σε δύο διατάξεις του. Συγκεκριµένα, το άρθρο 25 όριζε ρητώς ότι «Καθείς δύναται ν’ αναφέρεται προς την Βουλήν εγγράφως, προβάλλων την γνώµην του περί παντός δηµοσίου πράγµατος». Επίσης, το άρθρο 96 του συγκεκριµένου Συντάγµατος όριζε ρητώς ότι «Η Βουλή δέχεται περί παντοίων υποθέσεων αναφοράς, και όσας κρίνη δεκτάς τας διευθύνει, όπου ανήκει, χωρίς να δώση γνώµην». Σηµειωτέον ότι η συγκεκριµένη διάταξη δεν διέφερε κατ’ ουσία από την αντίστοιχη διάταξη (παράγραφο λγ΄) του Συντάγµατος του Άστρους Κυνουρίας. ● Το Σύνταγµα του 1832, το οποίο ονοµάστηκε «Ηγεµονικόν Σύνταγµα», ρύθµιζε το δικαίωµα της αναφοράς ως ατοµικό δικαίωµα που ασκείται και για ατοµικές και για γενικότερου ενδιαφέροντος υποθέσεις και προέβλεπε την ποινική δίωξη του αναφέροντα σε περίπτωση που «δυσφηµή ή συκοφαντή» τον υπάλληλο, καθώς στο άρθρο 49 οριζόταν ρητώς ότι «Καθείς δύναται να προβάλλη δι’ αναφοράς του εις την Βουλήν την περί παντός

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

57

δηµοσίου πράγµατος γνώµην του καί ν’ αναγγέλλη παροµοίως πάσαν κατάχρησιν ή αδικίαν γινοµένην εις αυτόν υπό των υπαλλήλων της Κυβερνήσεως. Είναι δε υπεύθυνος να δίδη λόγον, αν απλώς και ως έτυχε δυσφηµή ή συκοφαντή τον υπάλληλον, και καταδικάζεται, αν φωραθή ως τοιούτος, εις την αυτήν ποινήν εις την οποίαν ήθελε καταδικασθή ο εγκαλούµενος, αν απεδεικνύετο ένοχος». ● Το Σύνταγµα του 18442, και ειδικότερα στο άρθρο 7, οριζόταν ρητώς ότι «Έκαστος, ή και πολλοί οµού έχουσι το δικαίωµα να αναφέρωνται εγγράφως εις τας αρχάς, τηρούντες τους Νόµους του Κράτους». Στο συγκεκριµένο άρθρο, όµως, δεν προβλεπόταν η υποχρέωση των Αρχών να εξετάσουν την υποβληθείσα αναφορά και να απαντήσουν στον αναφέροντα. Επιπρόσθετα, στο άρθρο 50 του συγκεκριµένου Συντάγµατος οριζόταν ρητώς ότι «Ουδείς αυτόκλητος εµφανίζεται ενώπιον της Βουλής ή της Γερουσίας δια ν’ αναφέρη τι προφορικώς ή εγγράφως· αναφοραί όµως παρουσιάζονται διά τινός Βουλευτού ή Γερουσιαστού, ή παραδίδονται εις τα γραφεία. Η τε Βουλή καί η Γερουσία, έχουσι το δικαίωµα ν’ αποστέλλωσιν εις τούς Υπουργούς τας διευθυνοµένας προς αυτάς αναφοράς, οίτινες είναι υπόχρεοι να δίδωσι διασαφήσεις, οσάκις ζητηθώσιν». ● Το Σύνταγµα του 18643, το οποίο προήλθε από την «εν Αθήναις Β΄ Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσις» και ειδικότερα στο άρθρο 9 ίσχυσαν ως έχουν οι διατάξεις του άρθρου 7 του προαναφερόµενου Συντάγµατος. Επιπρόσθετα, στο άρθρο 58 του συγκεκριµένου Συντάγµατος οριζόταν ρητώς ότι «Ουδείς αυτόκλητος εµφανίζεται ενώπιον της Βουλής δια να αναφέρη τι προφορικώς ή εγγράφως· αναφοραί 58

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

όµως παρουσιάζονται διά τινός Βουλευτού, ή παραδίδονται εις το γραφείον. Η Βουλή έχει τό δικαίωµα ν’ αποστέλλη εις τους Υπουργούς τας διευθυνοµένας πρός αυτήν αναφοράς, οίτινες είναι υπόχρεοι να δίδωσι διασαφήσεις, οσάκις ζητηθώσι, και δύναται να διορίζη εκ των µελών αυτής εξεταστικάς των πραγµάτων επιτροπάς». ● Το Σύνταγµα του 19114, κατά τις σχετικές συζητήσεις στη Β΄ Διπλή Αναθεωρητική Βουλή του 1911 για τη θεσµοθέτησή του, προτάθηκε να προστεθούν σχετικές διατάξεις στο ισχύον άρθρο 9 του προαναφερόµενου Συντάγµατος, για την υποχρέωση των Αρχών «εις ταχείαν ενέργειαν ή ητιολογηµένην απόρριψιν, πάντως δε εις έγγραφον απάντησιν προς τον αναφερόµενον εντός µηνός» και επίσης, για την ύπαρξη ευθυνών τού αναφέροντα για ενδεχόµενες παραβάσεις έτσι ώστε «µόνον µετά την τελικήν άδεια ταύτης επιτρέπεται η ζήτησις ευθυνών παρά του υποβαλόντος την αναφοράν δια παραβάσεις εν αυτή υπαρχούσας». Ως προς τις ανωτέρω δύο (2) προσθήκες έγιναν πολλές συζητήσεις και διατυπώθηκαν αρκετές επιφυλάξεις. Οι διατάξεις τελικά του άρθρου 9 του εν λόγω Συντάγµατος ψηφίστηκαν και ίσχυσαν εν τέλει ως εξής: «Έκαστος ή και πολλοί οµού έχουσι τό δικαίωµα, τηρούντες τούς νόµους του Κράτους, ν’ αναφέρωνται εγγράφως προς τας αρχάς, υποχρεουµένας εις ταχείαν ενέργειαν και έγγραφον απάντησιν προς τον αναφερόµενον, κατά τας διατάξεις του νόµου. Μόνον µετά την τελικήν απόφασιν της προς ην η αναφορά αρχής και τη αδεία ταύτης επιτρέπεται η ζήτησις ευθυνών παρά του υποβαλόντος την αναφοράν δια παραβάσεις εν αυτή υπαρχούσας». ● Τα Συντάγµατα του 19255 και του 19276. Το Σύνταγµα του 1925 κατο-

χύρωνε το δικαίωµα της αναφοράς στο άρθρο 24 και χωρίς καµία απολύτως αλλαγή ίσχυσε και στο Σύνταγµα του 1927 στο άρθρο 25, το οποίο όριζε ρητώς ότι «Έκαστος ή καί πολλοί οµού έχουν τό δικαίωµα, τηρούντες τους νόµους του Κράτους, ν’ αναφέρωνται εγγράφως εις τας Αρχάς, υποχρεουµένας εις ταχείαν ενέργειαν και έγγραφον απάντησιν προς τον αναφερόµενον κατά τας διατάξεις του νόµου. Μόνον µετά την τελικήν απόφασιν της προς ην η αναφορά Αρχής και τη αδεία ταύτης επιτρέπεται η έγερσις ποινικής αγωγής κατά του υποβαλόντος την αναφοράν δια παραβάσεις εν αυτή υπαρχούσας». ● Το Σύνταγµα του 19527, και ειδικότερα στο άρθρο 9, κατ’ ουσία επαναλαµβανόταν η διάταξη του άρθρου 9 του Συντάγµατος του 1911, προστέθηκε, όµως, σε αυτό ερµηνευτική δήλωση, η οποία, διευκρινίζοντας την έννοια της αναφοράς, όριζε ρητώς ότι «Αναφορά νοείται η προσφυγή προς αρµοδίαν αρχήν ουχί δ’ αίτησις πληροφοριών, δια την παροχήν των οποίων πάντως είναι ηθικώς υπεύθυνος εκάστη αρχή». ● Τα Συνταγµατικά Κείµενα του 19688 και του 19739 διατύπωναν και τα δύο στο άρθρο 20, µε µικρές προσθήκες και φραστικές µεταβολές, το άρθρο 9 του Συντάγµατος του 1952, χωρίς να συµπεριλάβουν, όµως, την ερµηνευτική δήλωση που περιλάµβανε το συγκεκριµένο άρθρο του Συντάγµατος αυτού. Στην παράγραφο 1 του άρθρου 20 και των δύο Συνταγµατικών Κειµένων ορίστηκε ότι η υποχρέωση της Διοίκησης προς ενέργεια εκτός από «ταχεία» και «έγγραφος» θα πρέπει να είναι και «ητιολογηµένη». Ειδικότερα, στο άρθρο 20 και των δύο Συνταγµατικών Κειµένων οριζόταν ρητώς ότι «1. Έκαστος ή και πολλοί

οµού έχουν το δικαίωµα, τηρούντες τους νόµους του Κράτους, όπως αναφέρωνται εγγράφως προς τάς αρχάς, αι οποίαι υποχρεούνται εις ταχείαν ενέργειαν και έγγραφον ητιολογηµένην απάντησιν προς τον αναφερόµενον, κατά τας διατάξεις του νόµου, 2. ∆ίωξις του αναφεροµένου δια παραβάσεις τελουµένας δια της αναφοράς, επιτρέπεται µόνον µετά την τελικήν απόφασιν της αρχής, προς την οποίαν αύτη απευθύνεται και κατόπιν αδείας ταύτης». ● Το Σύνταγµα του 197510, 11. Το δικαίωµα της αναφοράς θεσµοθετήθηκε στο συγκεκριµένο Σύνταγµα µε δύο (2) διαφορετικές διατάξεις. Η άσκηση του δικαιώµατος της αναφοράς στις Αρχές θεσµοθετήθηκε µε το άρθρο 10, ενώ η άσκηση του δικαιώµατος της αναφοράς στη Βουλή των Ελλήνων θεσµοθετήθηκε µε το άρθρο 69. Το άρθρο 10 επανέφερε τη διατύπωση του άρθρου 9 του Συντάγµατος του 1952, µε τη διαφορά ότι προστέθηκε η παράγραφος 3, στην οποία

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

59

θεµελιώνεται συνταγµατικά η υποχρέωση απάντησης της Διοίκησης σε αίτηση πληροφοριών του ενδιαφερόµενου, εφόσον τούτο προβλέπεται από σχετικό νόµο. Παραλείφθηκε, όµως, ο ορισµός της αναφοράς που περιλάµβανε το Σύνταγµα του 1952 στην ερµηνευτική του δήλωση. Στο άρθρο 10, λοιπόν, του συγκεκριµένου Συντάγµατος ορίζονται τα εξής: «1. Έκαστος ή πολλοί οµού έχουν το δικαίωµα, τηρούντες τους νόµους του Κράτους, όπως αναφέρωνται εγγράφως προς τας αρχάς, υποχρεουµένας εις ταχείαν ενέργειαν επί τη βάσει των κειµένων διατάξεων και εις έγγραφον ητιολογηµένην απάντησιν προς τον αναφερόµενον, κατά τας διατάξεις του νόµου, 2. Μόνον µετά την κοινοποίησιν της τελικής αποφάσεως της αρχής, προς την οποίαν απευθύνεται η αναφορά και κατόπιν αδείας ταύτης, επιτρέπεται η δίωξις του υποβαλόντος την αναφοράν δια τυχόν εν αυτή υπαρχούσας παραβάσεις, 3. Αίτησις πληροφοριών υποχρεοί την αρµοδίαν αρχήν εις απάντησιν, εφ’ όσον τούτο προβλέπεται υπό του νόµου». Οι διατάξεις του άρθρου 69 του Συντάγµατος του 1975, µε τις οποίες κατοχυρώνεται η άσκηση της αναφοράς στη Βουλή των Ελλήνων, ορίζουν ρητώς ότι «Ουδείς εµφανίζεται αυτόκλητος ενώπιον της Βουλής δια να αναφέρει τι προφορικώς ή εγγράφως. Αι αναφοραί παρουσιάζονται δια τινός Βουλευτού, ή παραδίδονται εις τον Πρόεδρον. Η Βουλή έχει δικαίωµα ν’ αποστέλλη τας απευθυνοµένας προς αυτήν αναφοράς εις τους Υπουργούς και Υφυπουργούς, οι οποίοι υποχρεούνται να δίδουν διευκρινίσεις, οσάκις ζητηθούν». Κατά συνέπεια, βάσει της ανωτέρω ιστορικής αναδροµής, διαφαίνεται 60

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

πρόδηλα ότι τα δικαιώµατα των πολιτών και προφανώς το δικαίωµα της αναφοράς των πολιτών και όχι µόνο προς τις Αρχές, αν και χαρακτηρίζονται «εγγενή» σε κάθε ανθρώπινη υπόσταση και σύµφυτα προς την ανθρώπινη ιδιότητα, δεν θεωρούνται αυτονόητα ούτε και δεδοµένα, αντιθέτως αποκτώνται µέσω διαρκών και συντονισµένων διεκδικητικών δράσεων σε διάφορους τοµείς της ευνοµούµενης πολιτείας και κατοχυρώνονται συνταγµατικά και νοµοθετικά µε την αντίστοιχη θεσµοθέτηση στα πλαίσια της κοινωνικής εξέλιξης και οργάνωσης του κράτους δικαίου.

Η συνταγµατική κατοχύρωση του δικαιώµατος της αναφοράς προς τις Αρχές από το ισχύον Σύνταγµα ● Το Αναθεωρηµένο Σύνταγµα του 200812, το οποίο προέκυψε από το ψήφισµα της 27ης Μαΐου 2008 της Η΄ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων και αποτελεί το ισχύον Σύνταγµα έως σήµερα, θεσµοθετεί το δικαίωµα της αναφοράς προς τις διοικητικές Αρχές, καθώς ορίζει στο άρθρο 10 ρητώς τα κάτωθι: «1. Kαθένας ή πoλλoί µαζί έχoυν τo δικαίωµα, τηρώντας τoυς νόµoυς τoυ Kράτoυς, να αναφέρoνται εγγράφως στις αρχές, oι oπoίες είναι υπoχρεωµένες να ενεργoύν σύντoµα κατά τις κείµενες διατάξεις και να απαντoύν αιτιoλoγηµένα σε εκείνoν, πoυ υπέβαλε την αναφoρά, σύµφωνα µε τo νόµo.

2. Mόνo µετά την κoινoπoίηση της τελικής απόφασης της αρχής στην oπoία απευθύνεται η αναφoρά και µε την άδεια της, επιτρέπεται η δίωξη εκείνoυ πoυ την υπέβαλε για παραβάσεις πoυ τυχόν υπάρχoυν σ’ αυτή.

τάξεις του Αναθεωρηµένου Συντάγµατος του 200113, το οποίο προέκυψε από το ψήφισµα της 6ης Απριλίου 2001 της Ζ΄ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων.

Φορείς και αποδέκτες του δικαιώµατος της αναφοράς ● Φορείς

3. Η αρµόδια υπηρεσία ή αρχή υποχρεούται να απαντά στα αιτήµατα για παροχή πληροφοριών και χορήγηση εγγράφων, ιδίως πιστοποιητικών, δικαιολογητικών και βεβαιώσεων µέσα σε ορισµένη προθεσµία, όχι µεγαλύτερη των 60 ηµερών, όπως νόµος ορίζει. Σε περίπτωση παρόδου άπρακτης της προθεσµίας αυτής ή παράνοµης άρνησης, πέραν των άλλων τυχόν κυρώσεων και έννοµων συνεπειών, καταβάλλεται και ειδική χρηµατική ικανοποίηση στον αιτούντα, όπως νόµος ορίζει». Κατ’ ουσία, οι ανωτέρω διατάξεις του άρθρου 10 του ισχύοντος Συντάγµατος αποτελούν τις αντίστοιχες δια-

Στο ισχύον Σύνταγµα, βάσει της διάταξης του άρθρου 10, παραγράφου 1, αναδεικνύεται ο πανανθρώπινος χαρακτήρας του δικαιώµατος της αναφοράς, καθώς η άσκηση της αναφοράς ανεξαρτητοποιείται από την ιθαγένεια, δηλαδή δεν σχετίζεται µόνο µε τους Έλληνες πολίτες και δύναται να ασκηθεί από κάθε φυσικό ή νοµικό πρόσωπο, ακόµα και από αλλοδαπό ή ανιθαγενή. Ενδεικτικά, το δικαίωµα της αναφοράς προς τις διοικητικές Αρχές, προφανώς, δύναται να ασκηθεί και από τους δηµόσιους πολιτικούς υπαλλήλους, το στρατιωτικό προσωπικό των Ενόπλων Δυνάµεων, το ένστολο προσωπικό των Σωµάτων Ασφαλείας, το προσωπικό του Εµπορικού Ναυτικού, τους κληρικούς, τους δικαστικούς λειτουργούς, τους διπλωµατικούς υπαλλήλους, το κύριο προσωπικό του Νοµικού Συµβουλίου του Κράτους και το εκπαιδευτικό προσωπικό όλων των βαθµίδων εκπαίδευσης. Όµως, η αναφορά των εν λόγω υπαλλήλων και γενικότερα των δηµοσίων υπαλλήλων στο σύνολό τους δεν δύναται να αποτελέσει οποιαδήποτε µορφή εκδήλωσης υπέρ ή κατά πολιτικού κόµµατος, καθώς µία τέτοιου είδους αναφορά αντίκειται πλήρως στις διατάξεις του άρθρου 29, παράγραφος 3 του ισχύοντος Συντάγµατος, οι οποίες ορίζουν ρητώς τα εξής:

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

61

«Απαγορεύονται απολύτως οι οποιασδήποτε µορφής εκδηλώσεις υπέρ ή κατά πολιτικού κόµµατος στους δικαστικούς λειτουργούς και σε όσους υπηρετούν στις ένοπλες δυνάµεις και στα σώµατα ασφαλείας. Απαγορεύονται απολύτως οι οποιασδήποτε µορφής εκδηλώσεις υπέρ ή κατά πολιτικού κόµµατος, κατά την άσκηση των καθηκόντων τους, στους υπαλλήλους του Δηµοσίου, οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης, άλλων νοµικών προσώπων δηµοσίου δικαίου ή δηµόσιων επιχειρήσεων ή επιχειρήσεων οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης ή επιχειρήσεων η διοίκηση των οποίων ορίζεται άµεσα ή έµµεσα από το Δηµόσιο µε διοικητική πράξη ή ως µέτοχο». Κατ’ ουσία, στις ανωτέρω συνταγµατικές διατάξεις, θεσπίζονται δύο (2) είδη κατηγοριών δηµοσίων υπαλλήλων, στους οποίους εφαρµόζεται άµεσα ο περιορισµός του δικαιώµατος άσκησης της αναφοράς, αποκλειστικά, όµως, στην περίπτωση που αυτή λάβει οποιαδήποτε µορφή εκδήλωσης υπέρ ή κατά πολιτικού κόµµατος. Για τους δικαστικούς λειτουργούς και για το ένστολο προσωπικό των Ενόπλων Δυνάµεων και των Σωµάτων Ασφαλείας, ο εν λόγω περιορισµός είναι απόλυτος, ενώ για τους υπόλοιπους δηµόσιους υπαλλήλους (συµπεριλαµβανοµένων και των υπαλλήλων µε σχέση εργασίας Ιδιωτικού Δικαίου Αορίστου Χρόνου), ο εν λόγω περιορισµός εφαρ62

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

µόζεται όχι απόλυτα αλλά µόνο κατά την άσκηση των υπηρεσιακών τους καθηκόντων. Εντέλει, κατ’ εφαρµογή της συνταγµατικής διάταξης του άρθρου 10, παραγράφου 1, όπως ισχύει, διαφαίνεται πρόδηλα ότι τα φυσικά πρόσωπα θεωρούνται ικανά να είναι υποκείµενα θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η ικανότητα αυτή συµπίπτει µε την ικανότητα δικαίου που θεσµοθετείται µε τη σχετική νοµοθετική διάταξη14 του Αστικού Κώδικα. Κατά συνέπεια, καθίσταται αντιληπτό ότι οι ανίκανοι για δικαιοπραξία δεν µπορούν να υποβάλλουν αναφορά προς τις Αρχές. Το δικαίωµα της αναφοράς µπορεί βεβαίως να ασκηθεί και από κοινού («καθένας ή πολλοί µαζί»), εποµένως διασφαλίζεται εµφανώς, η άσκηση του συλλογικού ή οµαδικού δικαιώµατος υποβολής της αναφοράς προς τις διοικητικές Αρχές. ● Αποδέκτες Ως αποδέκτριες της υποβαλλόµενης αναφοράς, κατ’ εφαρµογή της διάταξης του άρθρου 10, παραγράφου 1 του ισχύοντος Συντάγµατος, ορίζονται οι Αρχές εν γένει. Ως Αρχές ορίζονται οι διοικητικές Αρχές του κράτους, δηλαδή οι Υπηρεσίες του Δηµόσιου τοµέα, οι ανεξάρτητες Αρχές, τα Νοµικά Πρόσωπα Δηµοσίου Δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ.), τα Νοµικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου (Ν.Π.Ι.Δ.) του Δηµόσιου τοµέα, οι Ανώνυµες Εταιρείες (Α.Ε.) του Δηµόσιου τοµέα, οι Δηµόσιες Επιχειρήσεις και Οργανισµοί (Δ.Ε.Κ.Ο.) του Δηµόσιου τοµέα και οι Οργανισµοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) Α΄ και Β΄ βαθµού. Σηµειωτέον ότι στην ανωτέρω κατηγορία των Υπηρεσιών του Δηµόσιου τοµέα συµπεριλαµβάνονται οι στρατιωτικές Υπηρεσίες, δηλαδή οι

Υπηρεσίες του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άµυνας (ΓΕΕΘΑ), του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ), του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού (ΓΕΝ), του Γενικού Επιτελείου Αεροπορίας (ΓΕΑ) και των εποπτευόµενων φορέων τους, καθώς και οι Υπηρεσίες των Σωµάτων Ασφαλείας, δηλαδή οι Υπηρεσίες της Ελληνικής Αστυνοµίας (ΕΛ.ΑΣ.), του Πυροσβεστικού Σώµατος (Π.Σ.), του Λιµενικού Σώµατος ─ Ελληνικής Ακτοφυλακής (Λ.Σ. ─ ΕΛ.ΑΚΤ.) και των εποπτευόµενων φορέων τους. Επιπρόσθετα, Αρχές στις οποίες απευθύνεται η αναφορά είναι οι κατά νόµο, καθ’ ύλην και κατά τόπο αρµόδιες διοικητικές Αρχές και όχι οι από πλάνη ή άγνοια αναφερόµενες στην υποβαλλόµενη αναφορά Αρχές. Συµπληρωµατικά, υφίσταται στο ισχύον Διοικητικό Δίκαιο και ο όρος της χρονικής αρµοδιότητας των διοικητικών οργάνων των αρµόδιων Αρχών, µε την έννοια του χρονικού διαστήµατος εντός του οποίου ασκείται η σχετική αρµοδιότητα. Σηµειωτέον ότι δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση η αναφορά να υποβάλλεται στην καθ’ ύλην και κατά τόπο αρµόδια Αρχή. Δηλαδή, η αρµοδιότητα της Αρχής δεν αποτελεί στοιχείο του χαρακτηρισµού της ενέργειας ως «αναφοράς», ούτε προϋπόθεση της εγκυρότητάς της. Η άγνοια του υποβάλλοντα την αναφορά δεν δύναται να αποτελεί λόγο άρσης της συνταγµατικής προστασίας του δικαιώµατος της αναφοράς. Εκείνο που ενδιαφέρει τον συντακτικό νοµοθέτη δεν είναι η διαπίστωση της αρµοδιότητας της Αρχής κατά την υποβολή της αναφοράς, αλλά η τελική περιέλευση της αναφοράς στην καθ’ ύλην και κατά τόπο αρµόδια Αρχή, ώστε να διασφαλίζεται η κατά νόµο ενέργεια. Εποµένως, συνάγεται η υποχρέωση

της δεχούµενης την αναφορά αναρµόδιας Αρχής να διαβιβάσει την ασκηθείσα αναφορά, εντός της χρονικής προθεσµίας των τριών (3) ηµερών, στην αρµόδια Αρχή προς ενέργεια και να γνωστοποιήσει τούτο στον ενδιαφερόµενο. Στην περίπτωση αυτή η προθεσµία διεκπεραίωσης σχετικής υπόθεσης του ενδιαφερόµενου από την αρµόδια Αρχή αρχίζει από τότε που περιήλθε υπηρεσιακά η αναφορά στην αρµόδια Αρχή. 15

Η έννοια της αναφοράς και το περιεχόµενο της Οι ισχύουσες διατάξεις του Συντάγµατος δεν καθορίζουν την έννοια της αναφοράς, καθορίζουν, όµως, τον τύπο της. Εποµένως, η υποβληθείσα αναφορά θα πρέπει να ακολουθεί τον έγγραφο τύπο. Δηλαδή, θα πρέπει να υποβάλλεται µόνο εγγράφως και όχι προφορικώς. Η απαραίτητη προϋπόθεση για την αποδοχή της ύπαρξης αναφοράς συνίσταται στην υποβολή και κατάθεση συγκεκριµένου αιτήµατος προς διεκπεραίωση από την καθ’ ύλην και κατά τόπο αρµόδια Αρχή. Η διατύπωση αιτήµατος για συγκεκριµένη ενέργεια ή παράλειψη της Αρχής αποτελεί το κεντρικό εννοιολογικό στοιχείο της αναφοράς. Το αίτηµα αυτό µπορεί να συνδέεται µε οτιδήποτε σχετίζεται µε την άσκηση των αρµοδιοτήτων των διοικητικών Αρχών, δηλαδή από την έκδοση ατοµικής διοικητικής πράξης ή κανονιστικής διοικητικής πράξης και την αποχή της διοικητικής Αρχής από συγκεκριµένη ενέργεια ή παράλειψη ενέργειας της διοικητικής Αρχής, τη διατύπωση αιτιάσεων κατά πράξεων ή παραλείψεων της διοικητικής Αρχής ή διοικητικού οργάνου της Αρχής, µέχρι την

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

63

ανάκληση, τροποποίηση ή ακύρωση ατοµικής διοικητικής πράξης ή κανονιστικής διοικητικής πράξης ή αποκατάσταση ή επανόρθωση ή ανατροπή υλικής ή ηθικής βλάβης. Συγκεκριµένα, κατ’ εφαρµογή των σχετικών νοµοθετικών διατάξεων16, ο ενδιαφερόµενος για την αποκατάσταση υλικής ή ηθικής βλάβης των έννοµων συµφερόντων του που προκαλείται από σχετική διοικητική πράξη δύναται να ασκήσει ειδική διοικητική προσφυγή ή ενδικοφανή προσφυγή ενώπιον του διοικητικού οργάνου της αρµόδιας Αρχής, µε σκοπό την ακύρωση ή τροποποίηση της σχετικής διοικητικής πράξης. Στην περίπτωση άσκησης ειδικής διοικητικής προσφυγής εξετάζεται από το αρµόδιο διοικητικό όργανο της Αρχής η νοµιµότητα της σχετικής διοικητικής πράξης, ενώ στην περίπτωση άσκησης ενδικοφανούς προσφυγής εξετάζεται 64

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

από το αρµόδιο διοικητικό όργανο της Αρχής τόσο η νοµιµότητα της σχετικής διοικητικής πράξης όσο και η ουσία της σχετικής υπόθεσης. Επιπρόσθετα, η αναφορά που απευθύνεται στην Αρχή που εξέδωσε την αρχική ατοµική διοικητική πράξη ζητώντας την ανάκληση ή τροποποίησή της (εν όλω ή εν µέρει) ονοµάζεται αίτηση θεραπείας, ενώ εκείνη που απευθύνεται στην ιεραρχικά προϊστάµενη Αρχή της αρµόδιας Αρχής που εξέδωσε την αρχική ατοµική διοικητική πράξη ζητώντας την ακύρωση της ονοµάζεται ιεραρχική προσφυγή17. Στην τελευταία περίπτωση, εάν αποφανθεί η ιεραρχικά προϊστάµενη Αρχή της αρµόδιας Αρχής που εξέδωσε την αρχική ατοµική διοικητική πράξη την ακύρωση της σχετικής διοικητικής πράξης, τότε η υπόθεση αναπέµπεται υπηρεσιακά για επανεξέταση στο διοικητικό όργανο της Αρχής που εξέδωσε τη σχετική αρχική ατοµική διοικητική πράξη ή, στην περίπτωση που από τις σχετικές διατάξεις επιτρέπεται η ιεραρχική υποκατάσταση της σχετικής υπόθεσης, η προϊστάµενη Αρχή δεν αναπέµπει, αλλά εξετάζει η ίδια την υπόθεση και εκδίδει σχετική απόφαση18. Στην περίπτωση που εκ µέρους του ενδιαφερόµενου, σύµφωνα µε τις σχετικές νοµοθετικές διατάξεις19, δεν ασκηθεί καµία εκ των ανωτέρω σχετικών διοικητικών προσφυγών για την αποκατάσταση υλικής ή ηθικής βλάβης των έννοµων συµφερόντων του

που προκαλείται από ενέργεια ή παράλειψη ενέργειας αρµόδιας διοικητικής Αρχής, δύναται µε έγγραφη αναφορά του προς το διοικητικό όργανο της αρµόδιας Αρχής να ζητήσει την επανόρθωση ή την ανατροπή της βλάβης. Ακόµη, η υποβολή σχετικής αναφοράς υφίσταται και όταν το αίτηµα του αναφέροντα σχετίζεται µε την παροχή πληροφοριών εκ µέρους της Αρχής, την έκδοση βεβαιώσεων και κάθε είδους πιστοποιητικών και την πρόσβαση στα διοικητικά στοιχεία και αρχεία της αρµόδιας Αρχής. Επίσης, από την υποχρέωση διεκπεραίωσης και απάντησης από την πλευρά της διοικητικής Αρχής προκύπτει ότι η αναφορά πρέπει να εµπεριέχει το ονοµατεπώνυµο ή κάποιο στοιχείο που να καθιστά σαφή την ταυτότητα του αναφέροντα, την ταχυδροµική διεύθυνση του τόπου στον οποίο πρέπει να αποσταλεί η απάντηση της αναφοράς από την αρµόδια Αρχή και να είναι ενυπόγραφη από τον αναφέροντα ή από εξουσιοδοτηµένο από τον αναφέροντα πρόσωπο.

Αναφορά και προϋποθέσεις δίωξης του αναφέροντος Στο ισχύον Σύνταγµα, βάσει της διάταξης του άρθρου 10, παραγράφου 2, αναδεικνύονται οι προϋποθέσεις δίωξης του υποβάλλοντος την αναφορά προς τις διοικητικές Αρχές. Βάσει της συγκεκριµένης συνταγµατικής διάταξης, µόνο µετά την έκδοση και κοινοποίηση της τελικής απόφασης της αρµόδιας Αρχής στην οποία απευθύνεται η αναφορά και µε την άδεια της επιτρέπεται η δίωξη εκείνου που την υπέβαλε για παραβάσεις που ενδεχοµένως υπάρχουν σε αυτή. Η µεγάλη πρακτική σηµασία του χαρακτηρισµού

ενός εγγράφου ως αναφοράς συνίσταται ακριβώς στη σύµφωνα µε τη σχετική συνταγµατική διάταξη απαγόρευση της δίωξης του αναφέροντος πριν από την έκδοση και κοινοποίηση της τελικής απόφασης της αρµόδιας Αρχής και χωρίς την άδειά της.

Αποτελέσµατα της άσκησης του δικαιώµατος της αναφοράς προς τις Αρχές Η ισχύουσα συνταγµατική διάταξη του άρθρου 10, παραγράφου 1, κατοχυρώνει για τον αναφέροντα τις προϋποθέσεις πρόσβασης στις διοικητικές Αρχές και την αξίωση ταχείας ενέργειας και αιτιολογηµένης απάντησης των διοικητικών Αρχών. Εποµένως, εάν επιχειρούσαµε να εντάξουµε την ανωτέρω ισχύουσα συνταγµατική διάταξη σε ένα από τα τρία νοµικά καθεστώτα (status) των θεµελιωδών δικαιωµάτων20, θα καταλήγαµε µε ακρίβεια στο συµπέρασµα ότι η ανωτέρω συνταγµατική διάταξη κατοχυρώνει το status positivus (κοινωνικό ή θετικό δικαίωµα), το οποίο συνίσταται στην παροχή της νοµικής ικανότητας να χρησιµοποιεί κανείς για τον εαυτό του την κρατική εξουσία και να κάνει χρήση των θεσµών, δηλαδή είναι το καθεστώς που παρέχει θετικές αξιώσεις στο άτοµο και του εξασφαλίζει δικαιώµατα µε θετικό περιεχόµενο. Κατά συνέπεια, το status positivus αντιτίθεται του status negativus (αρνητικό ή αµυντικό δικαίωµα), αφού σε αντίθεση µε την υποχρέωση αποχής της κρατικής προστασίας, δηλαδή την αρνητική προστατευτική λειτουργία της κρατικής εξουσίας που το τελευταίο εκφράζει, εδώ είναι φανερό ότι διασφαλίζεται µία υποχρέωση παροχής από την πλευρά του κράτους

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

65

δικαίου. Επίσης, το status positivus διαφοροποιείται εµφανώς από το status activus (ενεργητικό δικαίωµα), το οποίο αναφέρεται στη θεσµική συµµετοχική δυνατότητα του ατόµου στο πολιτειακό γίγνεσθαι, δηλαδή, στη δυνατότητα συµµετοχής του ατόµου στη διαµόρφωση της πολιτειακής ζωής. Η άσκηση του δικαιώµατος της αναφοράς ενεργοποιεί αντίστοιχες συνταγµατικές υποχρεώσεις των αποδεκτριών της αναφοράς, δηλαδή των αρµόδιων διοικητικών Αρχών. Ο συνταγµατικός νοµοθέτης θεσµοθετεί δύο (2) βασικές υποχρεώσεις των Αρχών: α) την υποχρέωση άµεσης ενέργειας και β) την υποχρέωση άµεσης αιτιολογηµένης απάντησης. Ως προς την πρώτη υποχρέωση των Αρχών, διασφαλίζεται η υποχρέωση των διοικητικών Αρχών να ενεργήσουν σύντοµα και να τηρούν τις ισχύουσες διατάξεις, δηλαδή χωρίς καµία σκόπιµη καθυστέρηση που ενδεχοµένως θα µείωνε τη σηµασία ή θα καθιστούσε περιττή οποιαδήποτε ενέργεια της διοικητικής Αρχής. Αντιθέτως, η απραξία και πολύ περισσότερο η σκόπιµη απραξία της Αρχής που έχει καταστεί κατά νοµοθετική αρµοδιότητα αποδέκτρια της αναφοράς συνιστά παραβίαση του Συντάγµατος. Ως προς τη δεύτερη υποχρέωση των Αρχών, µετά την ολοκλήρωση των απαραίτητων ουσιαστικών και διοικητικών ενεργειών, οι Αρχές οφείλουν να απαντούν αιτιολογηµένα και άµεσα σε εκείνον που υπέβαλε την αναφορά.

Προθεσµίες διεκπεραίωσης υποθέσεων από τις Αρχές κατόπιν υποβολής έγγραφης αναφοράς Οι ισχύουσες συνταγµατικές διατάξεις 66

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

του άρθρου 10, παραγράφου 3, ορίζουν την προθεσµία διεκπεραίωσης υποθέσεων από τις Αρχές κατόπιν υποβολής έγγραφης αναφοράς, όµως, η συγκεκριµένη προθεσµία δύναται να εξειδικευτεί νοµοθετικά µέσω σχετικού Νόµου («όπως νόµος ορίζει»). Στην εθνική έννοµη τάξη, ο σχετικός Νόµος21 ορίζει ρητώς ότι «οι δηµόσιες υπηρεσίες, οι οργανισµοί τοπικής αυτοδιοίκησης και τα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου, όταν υποβάλλονται αιτήσεις, οφείλουν να διεκπεραιώνουν τις υποθέσεις των ενδιαφερόµενων και να αποφαίνονται για τα αιτήµατά τους µέσα σε προθεσµία πενήντα (50) ηµερών, εφόσον από ειδικές διατάξεις δεν προβλέπονται µικρότερες προθεσµίες. Η προθεσµία αρχίζει από την κατάθεση της αίτησης στην αρµόδια υπηρεσία και την υποβολή ή συγκέντρωση του συνόλου των απαιτούµενων δικαιολογητικών, πιστοποιητικών ή στοιχείων». Για υποθέσεις αρµοδιότητας περισσότερων Αρχών, η ανωτέρω προθεσµία παρατείνεται κατά δέκα (10) ακόµη ηµέρες Σηµειωτέον ότι, ο ανωτέρω Νόµος συνοδεύεται και από τη σχετική ερµηνευτική εγκύκλιο22. Η ανωτέρω προθεσµία διαφοροποιείται στην περίπτωση που οι διοικητικές Αρχές υποχρεούνται να χορηγήσουν πιστοποιητικά και βεβαιώσεις κατόπιν υποβολής σχετικής έγγραφης αναφοράς. Στην εθνική έννοµη τάξη, οι σχετικές νοµοθετικές διατάξεις του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας23 ορίζουν ρητώς ότι «οι διοικητικές αρχές οφείλουν, ύστερα από αίτηση του ενδιαφερόµενου, να χορηγούν αµέσως πιστοποιητικά και βεβαιώσεις. Αν η άµεση χορήγηση τούτων δεν είναι δυνατή, αυτά αποστέλλονται ταχυδροµικώς µέσα σε προθεσµία δέκα (10) ηµερών, στη διεύθυνση που έχει δηλω-

θεί. Η υποχρέωση αυτή δεν υφίσταται αν ο ενδιαφερόµενος, µε την αίτηση του, δηλώσει ότι δεν επιθυµεί την ταχυδροµική αποστολή και ότι θα παραλάβει τα έγγραφα αυτά αυτοπροσώπως ή µε εξουσιοδοτηµένο εκπρόσωπο του». Επισηµαίνεται ότι, για τη διεκπεραίωση αιτηµάτων που σχετίζονται µε απλή παροχή πληροφοριών για τις οποίες δεν απαιτείται η διενέργεια έρευνας, συλλογή στοιχείων ή εξέταση αυτών, είναι προφανές ότι οι διοικητικές Αρχές πρέπει να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια, ώστε αυτά να διεκπεραιώνονται άµεσα και σε καµία περίπτωση να µην εξαντλούνται οι οριζόµενες από το νόµο προθεσµίες. Επιπλέον, οι ανωτέρω νοµοθετικές διατάξεις συνοδεύονται και από τη σχετική ερµηνευτική εγκύκλιο24. Εάν κάποια υπόθεση δεν µπορεί να διεκπεραιωθεί λόγω αντικειµενικής αδυναµίας, ειδικά αιτιολογηµένης, η αρµόδια Υπηρεσία οφείλει, εντός πέντε (5) τουλάχιστον ηµερών πριν την εκπνοή τής προβλεπόµενης προθεσµίας, να γνωστοποιήσει εγγράφως στον αιτούντα τους λόγους της καθυστέρησης, τον υπάλληλο που έχει αναλάβει την υπόθεση και τον υπηρεσιακό αριθµό τηλεφώνου του και κάθε άλλη χρήσιµη πληροφορία25. Επίσης, οι Αρχές απαλλάσσονται από την υποχρέωση διεκπεραίωσης σχετικής υπόθεσης κατόπιν έγγραφης αναφοράς του ενδιαφερόµενου, εάν το περιεχόµενο της αναφοράς είναι εµφανώς παράλογο, αόριστο, ακατάληπτο ή επαναλαµβάνεται κατά τρόπο καταχρηστικό26. Επιπρόσθετα, προβλέπεται ότι στην περίπτωση άσκησης σχετικής αίτησης θεραπείας ή ιεραρχικής προσφυγής προς το αρµόδιο διοικητικό όργανο Αρχής, το τελευταίο αποφαίνεται εντός της χρονικής προθεσµίας των

τριάντα (30) ηµερών από την ηµεροµηνία κατάθεσης των ανωτέρω σχετικών διοικητικών προσφυγών, µε την επιφύλαξη τυχόν ειδικών διατάξεων.27 Επίσης, στην περίπτωση άσκησης σχετικής ειδικής διοικητικής προσφυγής προς το αρµόδιο διοικητικό όργανο Αρχής, το τελευταίο αποφαίνεται εντός της χρονικής προθεσµίας των τριάντα (30) ηµερών από την ηµεροµηνία κατάθεσης της, µε την επιφύλαξη τυχόν σχετικών διατάξεων, ενώ στην περίπτωση άσκησης σχετικής ενδικοφανούς προσφυγής προς το αρµόδιο διοικητικό όργανο Αρχής, το τελευταίο αποφαίνεται εντός της χρονικής προθεσµίας των τριών (3) µηνών από την ηµεροµηνία κατάθεσης της, µε την επιφύλαξη τυχόν σχετικών διατάξεων.28 Σηµειωτέον ότι, στην περίπτωση που οι ανωτέρω σχετικές διοικητικές προσφυγές έχουν κατατεθεί σε αναρµόδιο διοικητικό όργανο Αρχής, υποχρεούται το τελευταίο να τις διαβιβάσει υπηρεσιακά στο διοικητικό όργανο της αρµόδιας Αρχής εντός της χρονικής προθεσµίας των πέντε (5) ηµερών29. Τέλος, ως προς το δικαίωµα πρόσβασης των ενδιαφερόµενων στα έγγραφα των διοικητικών Αρχών, το οποίο αναλύεται διεξοδικώς κατωτέρω, οι Αρχές υποχρεούνται σε χορήγηση εγγράφων, κατόπιν έγγραφης αναφοράς του ενδιαφερόµενου στην αρµόδια διοικητική Αρχή, το αργότερο µέχρι την παρέλευση είκοσι (20) ηµερών από την υποβολή της σχετικής αναφοράς, ενώ στην περίπτωση απόρριψης του δικαιώµατος πρόσβασης στα ανωτέρω έγγραφα, κατόπιν σχετικής υποβληθείσας αναφοράς, υποχρεούνται να γνωστοποιήσουν τη σχετική απόρριψη στον αναφέροντα αιτιολογηµένα το αργότερο µέχρι την παρέλευση είκοσι (20) ηµερών από την

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

67

υποβολή της σχετικής αναφοράς30.

Το δικαίωµα πρόσβασης στα έγγραφα των Αρχών Το άρθρο 10, παράγραφος 3, του ισχύοντος Συντάγµατος διασφαλίζει επαρκώς και την αρχή της διαφάνειας της Δηµόσιας Διοίκησης, καθώς και το δικαίωµα γνώσης των εγγράφων των διοικητικών Αρχών. Η Διοίκηση κατέχει έναν αρκετά σηµαντικό αριθµό πληροφοριών που περιέχονται σε έγγραφα, τα οποία είτε τα έχει συντάξει η ίδια είτε έχουν περιέλθει στην κατοχή της από τρίτους, και οι διοικούµενοι δύναται να έχουν πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες υπό συγκεκριµένες, βέβαια, προϋποθέσεις. Η χορήγηση εγγράφων αποτελεί ειδικότερη µορφή παροχής πληροφοριών µε την οποία όχι απλά «παρέχεται» αλλά και «αποδεικνύεται» η πληροφορία. Κατά συνέπεια, το δικαίωµα πρόσβασης στα έγγραφα των Αρχών αποτελεί ειδικότερη έκφανση του δικαιώµατος στην πληροφόρηση, το οποίο κατοχυρώνει το δικαίωµα των διοικούµενων για πλήρη γνώση των διοικητικών στοιχείων και εγγράφων των Αρχών και το οποίο θεσµοθετείται µε το άρθρο 5Α του ισχύοντος Συντάγµατος, το οποίο ορίζει ρητώς τα εξής: «1. Καθένας έχει δικαίωµα στην πληροφόρηση, όπως νόµος ορίζει. Περιορισµοί στο δικαίωµα αυτό είναι δυνατόν να επιβληθούν µε νόµο µόνο εφόσον είναι απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέµησης του εγκλήµατος ή προστασίας δικαιωµάτων και συµφερόντων τρίτων.

2. Καθένας έχει δικαίωµα συµµετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Η διευκόλυνση της πρόσβασης στις 68

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσης τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, τηρουµένων πάντοτε των εγγυήσεων των άρθρων 9, 9Α και 19». Στη σύγχρονη ∆ηµόσια ∆ιοίκηση, η δραστηριότητα των Αρχών και των διοικητικών οργάνων τους διεξάγεται φανερά και η αρχή της διαφάνειας διέπει τη διεκπεραίωση των δηµόσιων υποθέσεων στο σύνολό τους. Η διαφάνεια, λοιπόν, της Δηµόσιας Διοίκησης διασφαλίζεται µε τη εφαρµογή των ανωτέρω εν ισχύι συνταγµατικών διατάξεων και το δικαίωµα πρόσβασης στα έγγραφα των Αρχών εξειδικεύεται νοµοθετικά µε την εφαρµογή των σχετικών διατάξεων του Κώδικα Πρόσβασης σε Δηµόσια Έγγραφα και Στοιχεία31. Σύµφωνα µε τις ανωτέρω νοµοθετικές διατάξεις γίνεται µία βασική διάκριση µεταξύ των διοικητικών και ιδιωτικών εγγράφων. Ο βασικός κανόνας για την πρόσβαση στην κάθε κατηγορία εγγράφων είναι διαφορετικός και συνίσταται στα εξής: Τα διοικητικά έγγραφα: ∆ικαίωµα γνώσης των διοικητικών εγγράφων, δηλαδή εκείνων των εγγράφων που έχουν συνταχθεί από τις δηµόσιες υπηρεσίες, έχει κάθε ενδιαφερόµενος ύστερα από γραπτή αίτηση του. Ο όρος «κάθε ενδιαφερόµενος» δεν ταυτίζεται µε τη θεµελίωση του ειδικού έννοµου συµφέροντος, αλλά αρκεί η επίκληση του εύλογου ενδιαφέροντος του αναφέροντος προκειµένου να λάβει γνώση των ανωτέρω εγγράφων. Τα ιδιωτικά έγγραφα: ∆ικαίωµα γνώσης των ιδιωτικών εγγράφων που φυλάσσονται στις δηµόσιες υπηρεσίες, δηλαδή των ιδιωτικών εγγράφων που έχουν σηµανθεί µε σχετικό υπηρεσιακό αριθµό πρωτοκόλλου από τις δηµόσιες υπηρεσίες ή έχουν χρησιµοποιη-

θεί ή ληφθεί υπόψη για τον καθορισµό της διοικητικής δράσης ή τη διαµόρφωση γνώµης ή κρίσης του αρµόδιου διοικητικού οργάνου έχει αποκλειστικά και µόνον όποιος θεµελιώνει και επικαλείται ειδικό έννοµο συµφέρον ύστερα από γραπτή αίτησή του προς την αρµόδια διοικητική Αρχή. Μάλιστα, η πρόσβαση αυτή σχετίζεται µόνο µε τα ιδιωτικά έγγραφα που συνδέονται µε υπόθεση του αιτούντος και η οποία εκκρεµεί στις δηµόσιες υπηρεσίες ή έχει ήδη διεκπεραιωθεί από αυτές. Καθίσταται λοιπόν σαφές ότι η πρόσβαση στα ιδιωτικά έγγραφα που φυλάσσονται στις δηµόσιες υπηρεσίες είναι συρρικνωµένη. Σχετίζεται µόνο µε εκείνα τα πρόσωπα των οποίων το έννοµο συµφέρον είναι πρόδηλο και υπέρτερο και συνδέεται κατά τρόπο προσωπικό και άµεσο µε τις πληροφορίες που εµπεριέχονται στα φυλασσόµενα ιδιωτικά έγγραφα των Αρχών. Η έννοια της θεµελίωσης του υπέρτερου έννοµου συµφέροντος προσδιορίζεται νοµοθετικά στη σχετική διάταξη του Αστικού Κώδικα32, από την οποία διαφαίνεται ότι η θεµελίωση του υπέρτερου έννοµου συµφέροντος σχετίζεται µε τα πρόσωπα εκείνα για τα οποία τα εν λόγω έγγραφα έχουν συνταχθεί για το συµφέρον τους ή σχετίζονται µε διαπραγµατεύσεις που έγιναν σχετικά µε έννοµη σχέση και τους

αφορούσαν, είτε απευθείας από αυτά τα πρόσωπα είτε για το συµφέρον τους, µε τη διαµεσολάβηση τρίτου προσώπου. Η άσκηση του ανωτέρω συνταγµατικού και νοµοθετικού δικαιώµατος πρόσβασης στα διοικητικά και ιδιωτικά έγγραφα των Αρχών ικανοποιείται είτε µε µελέτη του σχετικού εγγράφου εντός του χώρου της δηµόσιας υπηρεσίας είτε µε τη χορήγηση αντιγράφου του, για την αναπαραγωγή του οποίου βαρύνεται οικονοµικά ο αιτών, µε την επιφύλαξη τυχόν διαφορετικών σχετικών νοµοθετικών διατάξεων. Η χορήγηση αντιγράφων µπορεί να αποκλειστεί µόνο αν η αναπαραγωγή µπορεί να βλάψει το πρωτότυπο έγγραφο33. Οι Αρχές απαλλάσσονται από την υποχρέωσή τους να εξασφαλίσουν το δικαίωµα πρόσβασης των διοικούµενων στα ανωτέρω διοικητικά και ιδιωτικά έγγραφα, κατά απόλυτο τρόπο όταν η ασκηθείσα αναφορά σχετίζεται µε την ιδιωτική ή οικογενειακή ζωή τρίτου προσώπου ή όταν µέσω αυτής παραβλάπτεται προβλεπόµενο σε ειδική διάταξη απόρρητο, όπως είναι π.χ. το απόρρητο της εθνικής άµυνας, εθνικής ασφάλειας και της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, το απόρρητο των επικοινωνιών, το στατιστικό, ιατρικό, φορολογικό και τραπεζικό απόρρητο και κατά σχετικό τρόπο, δηλαδή εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του διοικητικού οργάνου της αρµόδιας Αρχής, όταν η ασκηθείσα αναφορά σχετίζεται µε τις συνεδριάσεις του Υπουργικού Συµβουλίου ή επιφέρει ουσιώδη δυσχέρεια στην έρευνα δικαστικών, διοικητικών, αστυνοµικών ή στρατιωτικών Αρχών σχετικά µε την τέλεση εγκλήµατος ή διοικητικής

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

69

παράβασης και όταν σχετίζεται µε δικαιώµατα πνευµατικής ή βιοµηχανικής ιδιοκτησίας34.

Το δικαίωµα της αναφοράς προς τις Αρχές µέσω χρήσης τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ) Με σχετικές νοµοθετικές διατάξεις35 έχει θεσµοθετηθεί εναλλακτικός τρόπος επικοινωνίας και υποβολής έγγραφων αναφορών των φυσικών προσώπων και των Ν.Π.Ι.Δ. προς τους φορείς της Δηµόσιας Διοίκησης. Συγκεκριµένα, δύνανται τα φυσικά πρόσωπα και τα Ν.Π.Ι.Δ. να επικοινωνούν και να συναλλάσσονται µε τους φορείς της Δηµόσιας Διοίκησης µε τη χρήση τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ). Ενδεικτικά, στο άρθρο 10, παράγραφοι 1 και 2, όπως ισχύουν, του σχετικού Νόµου36 ορίζονται ρητώς τα εξής: «1. Τα φυσικά πρόσωπα και τα Ν.Π.Ι.Δ. έχουν δικαίωµα να επικοινωνούν και να συναλλάσσονται µε τους φορείς του δηµόσιου τοµέα µε χρήση ΤΠΕ και ιδίως να κάνουν χρήση ηλεκτρονικών πληροφοριακών και επικοινωνιακών συστηµάτων προκειµένου να χρησιµοποιούν προσφερόµενες υπηρεσίες ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, να λαµβάνουν και να δίδουν πληροφορίες, να έχουν πρόσβαση στα δηµόσια έγγραφα, να καταθέτουν αιτήσεις, δηλώσεις, δικαιολογητικά ή άλλα έγγραφα και να λαµβάνουν διοικητικά ή άλλα έγγραφα που απευθύνουν σε αυτά οι φορείς 70

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

του δηµόσιου τοµέα.

2. Τα φυσικά πρόσωπα και τα Ν.Π.Ι.Δ. έχουν δικαίωµα να επιλέγουν µεταξύ των διαθέσιµων µέσων και τρόπων επικοινωνίας και συναλλαγής µε τους φορείς του δηµόσιου τοµέα. Η επιλογή του τρόπου επικοινωνίας ή συναλλαγής δηλώνεται κατά την έναρξη της επικοινωνίας ή συναλλαγής µε το φορέα του δηµόσιου τοµέα και µπορεί να µεταβάλλεται από το συναλλασσόµενο µε το φορέα του δηµόσιου τοµέα πρόσωπο σε µεταγενέστερο στάδιο της διαδικασίας, εφόσον υπάρξει έγκαιρη και σαφής δήλωση της µεταβολής της προηγούµενης επιλογής. Οι υπάλληλοι φορέων του δηµόσιου τοµέα και ιδίως οι υπάλληλοι των Κέντρων Εξυπηρέτησης Πολιτών επικουρούν κάθε ενδιαφερόµενο πρόσωπο που αδυνατεί να χρησιµοποιήσει τις ΤΠΕ για την επικοινωνία και συναλλαγή του µε φορείς του δηµόσιου τοµέα». Επιπρόσθετα, κατ’ εφαρµογή σχετικών νοµοθετικών διατάξεων37, παρέχεται η δυνατότητα γνώσης ηλεκτρονικών εγγράφων που τηρούνται στις δηµόσιες υπηρεσίες, τηρουµένων των διαλαµβανοµένων στις σχετικές νοµοθετικές διατάξεις38, µε τη χρήση ΤΠΕ. Στην προκειµένη περίπτωση η µελέτη του εγγράφου ή η χορήγηση

αντιγράφου του µπορεί να γίνει µε τη χρήση ΤΠΕ. Καθίσταται λοιπόν φανερό ότι οι διοικούµενοι θα πρέπει να τηρούν τον έγγραφο τύπο αναφοράς αλλά, τηρουµένων των διαλαµβανοµένων στις ανωτέρω νοµοθετικές διατάξεις, δεν απαιτείται η αυτοπρόσωπη ή εξουσιοδοτηµένη παρουσία τους ενώπιον των διοικητικών Αρχών, κάνοντας, όµως, χρήση του συγκεκριµένου τρόπου επικοινωνίας που ορίζουν οι ανωτέρω νοµοθετικές διατάξεις στο σύνολο τους. Έχει καθιερωθεί λοιπόν στη σύγχρονη εποχή, µέσω της απλούστευσης των 28 Σεπτεµβρίου 1825 ─ Εισηγητική αναφορά µελών του διοικητικών διαδικαΥπουργείου Πολέµου προς το Εκτελεστικό Σώµα ─ Ψηφιακό σιών, η πλήρης αξιοποίΑρχείο Ακαδηµίας Αθηνών ηση των τεχνολογιών συνταγµατικά µε τις διατάξεις του πληροφορικής και επικοινωνιών, προάρθρου 69 του ισχύοντος Συντάγµακειµένου να µειωθούν δραστικά οι τος, οι οποίες ορίζουν ρητώς ότι διοικητικές επιβαρύνσεις που υφίστα«Kανένας δεν εµφανίζεται στη Boυλή νται οι διοικούµενοι στις συναλλαγές αυτόκλητoς για να αναφέρει oτιτους µε τις διοικητικές Αρχές. δήπoτε πρoφoρικά ή εγγράφως. Oι αναφoρές παρoυσιάζoνται από ΒoυΤο δικαίωµα της αναφοράς λευτή ή παραδίδoνται στoν Πρόεδρo. προς τη νοµοθετική εξουσία H Boυλή έχει δικαίωµα να απoστέλλει τις αναφoρές πoυ της απευθύνoνται Αποδέκτρια των αναφορών κατά τις στoυς Yπoυργoύς και τoυς διατάξεις του άρθρου 10 του ισχύοYφυπoυργoύς, oι oπoίoι υπoχρεoύνται ντος Συντάγµατος δεν δύναται να να δίνoυν διευκρινίσεις όπoτε τoυς είναι Αρχή της νοµοθετικής λειτουρζητηθoύν». γίας του κράτους, δηλαδή η Βουλή Ειδικότερα, το εννοιολογικό περιετων Ελλήνων. Οι αναφορές προς τη χόµενο της κοινοβουλευτικής αναφονοµοθετική εξουσία, δηλαδή τη Βουλή ράς οριοθετείται στο άρθρο 125 του των Ελλήνων, θεσµοθετήθηκαν

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

71

Κανονισµού της Βουλής των Ελλήνων39 και η οποία αναφορά υποβάλλεται ενώπιον του κοινοβουλίου και όχι ενώπιον των διοικητικών Αρχών. Η κοινοβουλευτική αναφορά δεν αποσκοπεί µόνο στην προάσπιση των δικαιωµάτων και των δίκαιων συµφερόντων των πολιτών αλλά συµβάλλει σηµαντικά και στην ενηµέρωση της εθνικής αντιπροσωπείας και κατ’ αυτόν τον τρόπο στην άσκηση του κοινοβουλευτικού ελέγχου.

Το δικαίωµα της αναφοράς προς τη δικαστική εξουσία Κατά τον συνταγµατικό νοµοθέτη, το δικαίωµα της αναφοράς δύναται να ασκηθεί και προς τη δικαστική εξουσία, αποδέκτρια δηλαδή να είναι Αρχή της δικαστικής λειτουργίας του κράτους. Όµως, αυτό δεν σηµαίνει ότι κάθε έγγραφο απευθυνόµενο προς δικαστική Αρχή αποτελεί αναφορά. Πράγµατι, δεν συνιστούν αναφορά κατ’ εφαρµογή των διατάξεων του άρθρου 10 του Συντάγµατος, όπως ισχύουν, τα ένδικα µέσα και οι διαδικαστικές πράξεις ενώπιον των δικαστηρίων. Η προστασία µέσω της δικαστικής εξουσίας, ως δικαστικό µέσο επίλυσης διαφορών, προβλέπεται µε ειδικές συνταγµατικές διατάξεις. Αποτελούν, όµως, αναφορά τα έγγραφα που εκ του περιεχοµένου τους αποσκοπούν στην εξωδικαστική διεκπεραίωση υπόθεσης και 72

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

απευθύνονται στα αρµόδια διοικητικά όργανα των δικαστικών Αρχών. Ολοκληρώνοντας την παρούσα µελέτη40, καταλήγουµε πρόδηλα στο συµπέρασµα ότι µέσω της αναφαίρετης άσκησης και ορθής χρήσης του συνταγµατικά και νοµοθετικά θεσµοθετηµένου θεµελιώδους δικαιώµατος της αναφοράς προς τους φορείς της Δηµόσιας Διοίκησης, θωρακίζονται και ορισµένες από τις θεµελιώδεις αρχές της διοικητικής δράσης, όπως η αρχή της νοµιµότητας, η αρχή της χρηστής διοίκησης, η αρχή της διαφάνειας και η αρχή της ισότητας. Τέλος, αναδεικνύεται επαρκώς ότι η αναφορά προς τις διοικητικές Αρχές λαµβάνει την έννοια µιας πολύ σηµαντικής εξωδικαστικής προστασίας των διοικούµενων στις συναλλαγές τους µε τους φορείς της Δηµόσιας Διοίκησης και αποτελεί έναν σηµαντικότατο δίαυλο επικοινωνίας µεταξύ της Δηµόσιας Διοίκησης και των διοικούµενων και, συγχρόνως, έναν αξιόπιστο οδηγό ενίσχυσης της σχέσης εµπιστοσύνης µεταξύ των διοικητικών Αρχών και των διοικούµενων, ενώ χρησιµεύει ιδανικά στη µεταφορά της λεγόµενης «κοινής

γνώµης» στα διοικητικά όργανα της πολιτείας.

22

Παραποµπές 1

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

12 13 14

15

16

17

18

19

20

Μαυριάς Κώστας, Παντελής Αντώνης, «Συνταγµατικά κείµενα», 1ος τόµος, 4η έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2007. Φ.Ε.Κ.: 5/τ. Α’/18.3.1844. Φ.Ε.Κ.: 48/τ. Α’/17.11.1864. Φ.Ε.Κ.: 127/τ. Α’/1.6.1911. Φ.Ε.Κ.: 334/τ. Α’/22.9.1926. Φ.Ε.Κ.: 107/τ. Α’/3.6.1927. Φ.Ε.Κ.: 1/τ. Α’/1.1.1952. Φ.Ε.Κ.: 267/τ. Α’/15.11.1968. Φ.Ε.Κ.: 266/τ. Α’/4.10.1973. Φ.Ε.Κ.: 111/τ. Α’/9.6.1975. Παραράς Πέτρος, «Tο Σύνταγµα 1975», Corpus I, 1982, Corpus II, 1985 και Corpus III, 1999, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα ─ Κοµοτηνή. Φ.Ε.Κ.: 120/τ. Α’/27.6.2008. Φ.Ε.Κ.: 85/τ. Α’/18.4.2001. Προεδρικό Διάταγµα υπ’ αριθ.

456/1984 (Φ.Ε.Κ.: 164/τ. Α’/24.10.1984), άρθρο 34, όπως ισχύει. & 21 Νόµος υπ’ αριθµ. 3242/2004 (Φ.Ε.Κ.: 102/τ. Α’/24.5.2004), άρθρο 6, παράγραφος 1, υποπαράγραφος 1α, όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 2690/1999 (Φ.Ε.Κ.: 45/τ. Α’/9.3.1999), άρθρο 25, παράγραφοι 1 και 2, όπως ισχύουν. Νόµος υπ’ αριθµ. 2690/1999 (Φ.Ε.Κ.: 45/τ. Α’/9.3.1999), άρθρο 24, παράγραφος 1, όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 2690/1999 (Φ.Ε.Κ.: 45/τ. Α’/9.3.1999), άρθρο 24, παράγραφος 4, όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 2690/1999 (Φ.Ε.Κ.: 45/τ. Α’/9.3.1999), άρθρο 27, όπως ισχύει.

Jellinek Georg, “System der subjectiven öffentlichen Rechte”, Jens

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

Kersten, Tübingen, 1905. Ερµηνευτική εγκύκλιος υπ’ αριθµόν πρωτ.: ΔΙΣΚΠΟ/Φ.17/ΟΙΚ/13097 ─ 11.6.2004 του Υπουργείου Εσωτερικών, Δηµόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης µε θέµα: «Προθεσµίες διεκπεραίωσης υποθέσεων πολιτών από τη Διοίκηση», όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 2690/1999 (Φ.Ε.Κ.: 45/τ. Α’/9.3.1999), άρθρο 4, παράγραφος 4, όπως ισχύει. Ερµηνευτική εγκύκλιος υπ’ αριθ. πρωτ.: ΔΙΣΚΠΟ/Φ.14/5428 ─ 25.2.2008 του Υπουργείου Εσωτερικών µε θέµα: «Προθεσµίες διεκπεραίωσης υποθέσεων πολιτών από τη Διοίκηση», όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 3242/2004 (Φ.Ε.Κ.: 102/τ. Α’/24.5.2004), άρθρο 6, παράγραφος 1, υποπαράγραφος 2, όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 3230/2004 (Φ.Ε.Κ.: 44/τ. Α’/11.2.2004), άρθρο 11, παράγραφος 3, όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 2690/1999 (Φ.Ε.Κ.: 45/τ. Α’/9.3.1999), άρθρο 24, παράγραφος 2, όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 2690/1999 (Φ.Ε.Κ.: 45/τ. Α’/9.3.1999), άρθρο 25, παράγραφος 2, όπως ισχύει. Νόµος υπ’ αριθµ. 2690/1999 (Φ.Ε.Κ.: 45/τ. Α’/9.3.1999), άρθρο 24, παράγραφος 3 και άρθρο 25, παράγραφος 3, όπως ισχύουν. Προεδρικό Διάταγµα υπ’ αριθµ.

28/2015 (Φ.Ε.Κ.: 34/τ. Α’/23.3.2015), άρθρο 1, παράγραφος 6, όπως ισχύει. & 38 Προεδρικό Διάταγµα υπ’ αριθµ.

28/2015 (Φ.Ε.Κ.: 34/τ. Α’/23.3.2015), άρθρο 1, παράγραφοι 1 και 2, όπως ισχύουν. Προεδρικό Διάταγµα υπ’ αριθ.

456/1984 (Φ.Ε.Κ.: 164/τ. Α’/24.10.1984), άρθρο 902, όπως ισχύει. Προεδρικό Διάταγµα υπ’ αριθµ.

28/2015 (Φ.Ε.Κ.: 34/τ. Α’/23.3.2015), άρθρο 1, παράγραφος 4, όπως ισχύει.

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

73

34

35

36 37

39 40

Προεδρικό Διάταγµα υπ’ αριθµ.

28/2015 (Φ.Ε.Κ.: 34/τ. Α’/23.3.2015), άρθρο 1, παράγραφοι 3 και 5, όπως ισχύουν. Νόµος υπ’ αριθµ. 3979/2011 (Φ.Ε.Κ.: 138/τ. Α’/16.6.2011), άρθρα 1, εδάφιο α, 2, παράγραφος 1, εδάφιο γ, 5, παράγραφοι 1 και 2, 16, 23, παράγραφος 1 και 24, παράγραφοι 1, 2 και 3, όπως ισχύουν. Νόµος υπ’ αριθ. 3979/2011 (Φ.Ε.Κ.: 138/τ. Α’/16.6.2011). Προεδρικό Διάταγµα υπ’ αριθµ.

28/2015 (Φ.Ε.Κ.: 34/τ. Α’/23.3.2015), άρθρο 2, παράγραφοι 1 και 2, όπως ισχύουν. www.parliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/Kanonismos-tis-Voulis Όπου έγινε χρήση του αρσενικού γραµµατικού γένους εννοείται αντίστοιχα και το θηλυκό γραµµατικό γένος, αλλά για λόγους οικονοµίας της συγγραφής χρησιµοποιήθηκε µόνο ο ένας όρος. Βιβλιογραφία

74

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 108 Δεκέµβριος 2016

-

-

-

-

-

Ασπρίδης Γεώργιος, «Εισαγωγή στην Πολιτική και Διοικητική Οργάνωση του Ελληνικού κράτους», Προποµπός, 2013. Βλαχόπουλος Σπυρίδων, «Το δικαίωµα της αναφοράς κατά το Ελληνικό και Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο ─ Οι προϋποθέσεις ασκήσεως», Βιβλιοθήκη νοµικής θεωρίας και πράξεως, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1998. Γιαρένης Ευγένιος, «Στρατιωτικός Ποινικός Κώδικας», Νοµική Βιβλιοθήκη, 2005. Δαγτόγλου Πρόδροµος, «Συνταγµατικό Δίκαιο ─ Ατοµικά Δικαιώµατα», 4η ενηµερωµένη έκδοση, Σάκκουλας, Αθήνα ─ Θεσσαλονίκη, 2012. Δηµητρόπουλος Ανδρέας, «Συνταγµατικά δικαιώµατα», Β΄ έκδοση, Σάκκουλας, Αθήνα ─ Θεσσαλονίκη, 2008. Κόρσος Δηµήτριος, «Διοικητικό Δίκαιο ─ Γενικό µέρος», 4η έκδοση, Σάκκουλας, Αθήνα ─ Θεσσαλονίκη, 2013. Μαργαρίτης Μιχαήλ, Μαργαρίτη Άντα, «Επίτοµη Ερµηνεία Αστικού Κώδικα και ΕισΝΑΚ», Σάκκουλας, Αθήνα ─ Θεσσαλονίκη, 2016. Μαυριάς Κώστας, Παντελής Αντώνης,

-

-

-

-

-

-

-

«Συνταγµατικά κείµενα», Α΄ τόµος, 4η έκδοση, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2007. Μπαµπινιώτης Γεώργιος, «Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας», Γ΄ έκδοση, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα, 2008. Μπέσιλα ─ Μακρίδη Ελισάβετ, «Το δικαίωµα της αναφοράς στις Αρχές και ο Συνήγορος του Πολίτη», 3η έκδοση, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2001. Παντελής Αντώνης, «Εγχειρίδιο Συνταγµατικού Δικαίου», 2η έκδοση, Λιβάνης, 2007. Παραράς Πέτρος, «Το Σύνταγµα 1975», Corpus I, 1982, Corpus II, 1985 και Corpus III, 1999, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα ─ Κοµοτηνή. Πρεβεδούρου Ευγενία, «Η σύνθετη διοικητική ενέργεια. Εθνικό δίκαιο και κοινοτική προοπτική», Σάκκουλας, Αθήνα ─ Θεσσαλονίκη, 2005. Ράικος Αθανάσιος, «Γενική Πολιτειολογία ─ Συνταγµατικό Δίκαιο ─ Θεµελιώδη Δικαιώµατα», Νοµική Βιβλιοθήκη, 2011. Ρέµελης Κωνσταντίνος, «Σύνταγµα και Διοικητικοί Δικονοµικοί Νόµοι», Β΄ έκδοση, Σάκκουλας, Αθήνα ─ Θεσσαλονίκη, 2009. Σάµιος Θωµάς, «Στρατιωτική Ποινική Νοµοθεσία», Π. Ν. Σάκκουλας, 2004. Σολδάτος Δηµήτριος, «Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας», Δηµοπούλου Μαρία, Θεσσαλονίκη, 2000. Σπηλιωτόπουλος Επαµεινώνδας, «Εγχειρίδιο Διοικητικού Δικαίου», Τόµος II, Νοµική Βιβλιοθήκη, 2015. Στασινόπουλος Μιχαήλ, «Δίκαιον των διοικητικών πράξεων», Αθήναι, 1951. Στράνης Δηµήτριος, «Αστικός Κώδικας & Εισαγωγικός Νόµος», Νοµική Βιβλιοθήκη, 2011. Τάχος Αναστάσιος, «Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο», 9η έκδοση, Σάκκουλας, Αθήνα ─ Θεσσαλονίκη, 2008. Τζέµος Βασίλης, «Οργανωτικό Διοικητικό Δίκαιο ─ Διαγράµµατα», Νοµική Βιβλιοθήκη, 2013. Φίλιος Παύλος, «Φιλοσοφία του Δικαίου», 3η έκδοση, Σάκκουλας, Αθήνα ─

-

Θεσσαλονίκη, 2011.

Jellinek Georg, “System der subjectiven öffentlichen Rechte”, Jens Kersten, Tübingen, 1905.

Ιστότοποι www.parliament.gr (Βουλή των Ελλήνων). www.prevedourou.gr (Πρεβεδούρου Ευγενία ─ Αναπληρώτρια καθηγήτρια Διοικητικού Δικαίου). www.geetha.mil.gr/media/Thesmika_Kei mena/GEETHA/kanonismoi/DIAKLADIKOS%20KANONISMOS%20STRATIOTIKHS%20ALLHLOGRAFIAS%202005 %20.pdf (ΓΕΕΘΑ ─ ΔΚ 0 ─ 3/2005 Διακλαδικός Κανονισµός Στρατιωτικής Αλληλογραφίας).

Αεροπορική Επιθεώρηση Το δικαίωµα της αναφοράς στις διοικητικές Αρχές

75

Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790–1825)

Δρ. Ιωάννης Παπαφλωράτος

Καθηγητής Σχολής Εθνικής Άµυνας

Γεννήθηκε στην Πρέβεζα ή στην Ιθάκη το 1788 ή, κατ’ άλλους, το 1790. Ήταν υιός του Ανδρέα Βερούση 76

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

(Βερούτσου ή Μουτσανά), κλέφτη και πειρατή στο πλευρό του Λάµπρου Κατσώνη την περίοδο 1770-1792. Μάλιστα, συµπολέµησε µαζί του έχοντας στο πλευρό του 500 παλικάρια. Ο Βερούσης καταγόταν από τις Λιβανάτες Λοκρίδος. Ήταν τέτοιο το θάρρος του που έλαβε το προσωνύµιο «Ανδρούτσος». Κατ’ άλλους, όµως, αυτό ήταν παραφθορά του ονόµατός του. Σύντοµα, αυτό καθιερώθηκε ως επώνυµό του. Στα µέσα της δεκαετίας του 1780, τραυµατίστηκε σε µάχη µε τους Τούρκους και κατέφυγε στη βενετοκρατούµενη Πρέβεζα, όπου νυµφεύτηκε την Ακριβή Τσαρλαµπά (την 13η Μαρτίου 1786). Το 1788 ή, κατ’ άλλους, το 1790, απέκτησαν έναν υιό. Το παιδί βαφτίστηκε από τη δεύτερη σύζυγο του Κατσώνη, ονόµατι Μαρουδιά (Μαρία, το γένος Σοφιανού) και έλαβε το όνοµα «Οδυσσέας» το 1792. Σύµφωνα δε µε κάποιες µαρτυρίες, ο πατέρας του Ανδρούτσου είχε βαφτίσει τον υιό τού Κατσώνη, δίνοντάς του το όνοµα «Λυκούργος». Ο Ανδρέας Βερούσης

Λάµπρος Κατσώνης (1752-1804).

διέσχισε όλη την Πελοπόννησο για να φθάσει στη Ρούµελη και να συνεχίσει τον αγώνα, µετά την παύση των εχθροπραξιών µεταξύ Ρωσίας και Υψηλής Πύλης. Συνελήφθη, όµως, από τους Ενετούς και παρεδόθη στους Τούρκους, οι οποίοι τον έστειλαν στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί αποκεφαλίστηκε το 1797. Διεσώθη η απολογία του ενώπιον της ανακριτικής επιτροπής που συνέστησαν οι Ενετοί. Αξίζει να παρατεθεί το ακόλουθο απόσπασµα: «Ήδη προ πέντε ετών ευρισκόµην εις Σαραγούσαν. Εκεί ανέλαβον υποχρέωσιν µε τον κύριον Ίψον, Ρώσσον Στρατηγόν, να συγκεντρώσω πολεµιστάς εκ Τουρκίας. Επελθούσης µετ’ εµού συµφωνίας, εκράτησα τον λόγον µου. Συγκέντρωσα από την Τουρκίαν 800 Αλβανούς, µε έκαµαν καπετάνιον και διοικητήν και υπηρέτησα εις την ναυτικήν µοίραν µε τον Ίψον, τον Στρατηγόν Ταµάρα και τον Κολονέλον Λάµπρον. Επολέµησα πάντα κατά των Τούρκων ….». Ο Ανδρούτσος έζησε φτωχικά τα παιδικά του χρόνια στην Ιθάκη. Η

µητέρα του ξαναπαντρεύτηκε κάποιον ονόµατι Φίλιππο Καµµένο από την Πρέβεζα, µε τον οποίο απέκτησε πέντε παιδιά (τέσσερις υιούς και µία θυγατέρα). Αργότερα, ο µικρός Οδυσσέας πήγε µε την µητέρα του στη Λευκάδα, απ’ όπου επέστρεψε στην Πρέβεζα. Καθόλη αυτή την περίοδο, η οικογένεια µετεκινείτο ανάλογα µε τις πολιτικοστρατιωτικές συγκυρίες. Σε αυτό το περιβάλλον ο Οδυσσέας, σε αντίθεση µε τους περισσότερους κλεφταρµατολούς, είχε τις δυνατότητες να αποκτήσει στοιχειώδη µόρφωση, ενώ παράλληλα επηρεάστηκε από τα ιδεολογικά ρεύµατα της περιόδου. Η οικογένεια της µητέρας του ήταν φίλα προσκείµενη στους Γάλλους. Αρχικώς ήταν εύπορη αλλά σταδιακά απώλεσε την περιουσία της. Στη Λευκάδα ο Ανδρούτσος συναναστράφηκε µε τον ποιητή Ιωάννη Ζαµπέλιο. Το 1806 ο Αλή Πασάς τον πήρε στην αυλή του, καθώς τον συνέδεε στενή φιλία µε τον πατέρα του. Σύµφωνα µε άλλη εκδοχή, τον πήγε σε αυτόν η µητέρα του. Εκεί, ο νεαρός Οδυσσέας µορφώθηκε, καθώς φοίτησε στη στρατιωτική σχολή, ενώ έµαθε να οµιλεί ιταλικά και αρβανίτικα. Μάλιστα, γνώριζε τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και λάτρευε την κλα-

Ιωάννης Ζαµπέλιος (1787-1856).

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

77

σική αρχαιότητα, όπως καταδεικνύεται από την παρακάτω επιστολή του στον Νεόφυτο Βάµβα. Αυτή συνετάχθη το 1823 και είναι απολύτως δηλωτική των αρχών και των ιδεών του. Παρατίθεται κατωτέρω αυτούσια (τηρείται η ορθογραφία και η σύνταξη του πρωτοτύπου). Σεβάσµιε πατριώτα. Εις τας απροσδόκητους µεταβολάς των εθνών, µας παραγγέλουν οι οπαδοί του ορθού λόγου, ότι η µεγαλητέρα προσοχή χρειάζεται εις τους λειτουργούς της θρησκείας, εις τους νοµοθέτας και εις τους εξ επαγγέλµα-

της τυρρανίας άξιων λειτουργών της θρησκείας, και ανδρών πεπαιδευµένων εις την πολιτικήν και ηθικήν επιστήµην. Εάν δε και ανεβλάστανε πούποτε τις, και ως από Θεού επέµπετο εις την τυρρανούµενην Ελλάδα, εύκολον ήτον οι σύµµαχοι και διδάσκαλοι των τυρράνων να καταµαράνουν την προθυµίαν αυτού µε παντός είδους συκοφαντίας και απανθρώπους καταδροµάς. Το χειρότερον όµως απ’ όλα, ότι αφού οι δυστυχείς Έλληνες απεφάσισαν ή να αποχωρισθούν από τους Ασεβείς, ή να γένουν θυσία εις την λύσαν του τυρράνου, αφάνισαν υπό διάφορα προσχήµατα δουλάρια, µε φρονήµατα ανδραποδώδη, και εκατάτρεξαν λόγω τε και έργω τους ολίγους µείναντας υπερασπιστάς εις την Γραικίαν. Εκ τούτου λοιπόν ότι απε-

Προσωπογραφίες του Οδυσσέα Ανδρούτσου.

τος διδασκάλους της πολιτικής επιστήµης και κυρίως της ηθικής. Κανείς να αρνηθή δεν ηµπορεί, ότι το αδύνατον και πτωχόν ελληνικόν έθνος ευρίσκεται εις διάστηµα δύο χρόνων, όχι εις απροσδόκητον µεταβολήν, αλλά και εις απίστευτον επανάστασιν. Είναι δε εκτός πάσης αµφισβητήσεως, ότι εξ αιτίας της κάκιστης ηθικής καταστάσεώς του υστερείτο και εν καιρώ 78

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

κτήσαµεν µε την χύσιν τόσον αθώου αίµατος, και µε τας κακουχίας, και ανήκουστους στερήσεις των πλέον ουσιοδών εις τους αγώνας µας, το εχάσαµεν, και οπισθοδροµήσαµεν ατίµως, ενώ τα τρόπαιά µας έπρεπε να εµψυχώσουν τους απανταχού ευρισκοµένους οµογενείς, και από τας αλύσσους της δουλείας να λύσουν τους πάσχοντας οµοθρήσκους.

Τοιαύτας παρατηρήσεις να σε αναφέρω, φαίνεται πε-ριττόν, ενώ εστάθης αυτόπτης θεωρός των τοιούτων δυστυχηµάτων, και αντάµα εκλαύσαµεν την τύχην της πατρίδος µας. Εις άλλους θέλω περιγράψει πόσα κακά πάσχοµεν δια την έλλειψιν ελληνοσωτηρίων διδασκαλιών, προς εσέ δε λέγω, ότι η ελληνική παιδεία έλλειψε διόλου από την αγωνιζόµενην Ελλάδα. Φρονήµατα γενναία και πάθη φιλελεύθερα, ποίος να τα διδάξη εις την αθλίαν νεολαίαν των Ελλήνων; Γνώσεις πολιτικής επιστήµης τις να µεταδώση εις τους απαιδεύτους και παντή ανιδέους ηµάς. Και εις ένα λόγον, τις µε ηθικήν διδασκαλίαν θα ανορθώση τα ήθη των πολιτών, θα εξαλείψη τα πολυχρόνια ίχνη της δουλείας µας, θα διδάξη εις την άπειρον νεολαίαν τα καθήκοντα; Τα ασφαλέστερα της Ελλάδος αποκτήµατα είναι αι Αθήναι. Ο ζήλος και η φρόνησις των αληθινών πατριωτών εφοδίασαν αυτάς µ’ όσα αι περιστάσεις εσυγχώρησαν µέσα. Όθεν ιδού η αρµοδιωτέρα θέσις συµπολίτα, να διδάξης των Ελλήνων τα τέκνα την αρετήν, την φιλοπατρίαν και την σοφίαν των προγόνων µας. Ιδού έθνος διψασµένον δια να ποτίσης µε των πατριωτικών σου διδασκαλιών τα νάµατα. Το ανατολικόν µέρος της έξω Ελλάδος, παρακινηθέν από τα χρέη του προς την πατρίδα, σε προσκαλεί Διδάσκαλον εις τας Αθήνας, και σε περιµένει εξ ονόµατος των πτωχών της παιδιών να µην καταφρονήσης την πρότασίν της, αλλά να ενθυµηθής όσα και γράφοντας και δια στόµατος εκήρυξες τρανώτατα. Ενθυµήθητι τον µέγαν Σωκράτην συκοφαντούµενον, αλλά διδάσκοντα την πατρίδα του, ποτιζό-

Αλή Πασάς (1740-1822).

µενον µε φαρµάκι, αλλά φωτίζοντα την νεολαία των Αθηνών. Ενθυµήθητι τον Δηµοσθένην αντιπολεµούµενον από τους πονηρούς δηµαγωγούς, και διδάσκοντα την πατρίδα του. Ενθυµήθητι και τον Φωκίωνα αυτόν µαρτυρήσαντα δια την αλήθειαν και σωτηρίαν των Ελλήνων εις το κέντρον αυτής του της Πατρίδος. Ενθυµήθητι τέλος πάντων αυτόν τον Διδάσκαλον της αγάπης και της υποµονής όστις εις τον Σταυρόν την αληθινήν σοφίαν, και την ελευθερία της Πατρίδος. Δούλος ουκ εστί µείζων του κυρίου αυτού, ουδέ µαθητής µείζων του διδασκάλου αυτού. Όσα διδάσκαλε µας εδίδαξες προσωπικώς, εκείνα και σε γράφοµεν. Σε σηµειώνω όµως, ότι το «Θλίψεις έξετε εν τω κόσµω» είναι της ευαγγελικής ηθικής του Χριστού παράγγελµα, αχώριστον από το κοινωνικόν βίον, το οποίον και ως χριστιανός, και ως ιερωµένος, και ως διδάσκαλος καλώς γνωρίζετε. Ηµείς κατ’ ανάγκην θλιβόµεθα και η σεβασµιότης σου, ως οµογενής, πρέπει και να συνθλίβεσαι και να συναγωνίζεσαι µαζί µας. Συνθήκας να σε προβάλω είναι και άδικον, και ανοίκειον. Αρκεί να σε ειπώ ότι αι Αθή-

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

79

Ιωάννης Γκούρας (1771-1826).

ναι είναι καθέδρα των πατριωτικών σου διδασκαλιών διωρισµένη και ηµείς συνεργοί των ορθών σου σκοπών. Τα Ιωνικά Νησιά [σ.σ. Επτάνησα] είναι πλήρη σοφών εν ειρήνη διάγοντα. Όθεν µήτε θλίψεις και αγώνας αυτού απαντάς, µήτε οι εγκάτοικοι έχουν την ανάγκην όπου ηµείς έχοµεν δια παιδείαν, εις τας παρούσας µάλιστα δεινάς περιστάσεις. Η φωνή µου είναι επιθύµηµα όλων των αληθινών πατριωτών, και εγώ επρόλαβα να σε προσκαλέσω. Μην λησµονήσης ότι όταν εκστρατούσαµεν έξω εις την δύστυχη Ελλάδα µαζί, σου είπα πολλάκις ότι µη δυνάµενος εν ευκολίαν δια την αµάθειάν µου να γνωρίζω τα µέσα των ανθρώπων, εσυµπέρανα, ότι καθείς όστις φορεί τουρκικά φορέµατα είναι και Περσιανός, και µόνος σου εµαρτύρησες ότι είναι ανάξιον ανδρός Έλληνος ελευθέρου να ήναι φορτωµένος µε τυρράνων φορέµατα. Τα έργα όµως πρέπει να διακρίνουν 80

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

τοιούτους τυραννοφορτοµένους και όχι τα φορέµατα. Αλλ’ όταν συλλογίζοµαι ότι ο φίλος Βάµβας, φεύγων, υπ’ ουδενός Πέρσου διωκώµενος, από την Ελλάδα, και από τους αγώνας της κετέφυγεν εις τας Ιωνικάς Νήσους,1 απορώ και έρχοµαι να πιστεύσω ότι τωόντι είναι Πέρσης. Διότι το στάδιον, όπου υπέρ της χριστιανικής Πίστεως και της Ελληνικής αυτονοµίας πρέπει να τρέξωµεν είναι οι τόποι όπου ο εχθρός συχνάζει και γίνεται το θέατρον του πολέµου. Εκεί βλέπεις τους οµογενείς πεινασµένους, ψειριασµένους, πληγωµένους, αιχµαλωτιζοµένους, θυσιαζοµένους υπέρ της Πίστεως και της Πατρίδος, εκεί και η βοήθεια της δεξιάς σου, η παρηγοριά των λόγων σου είναι αναγκαίαι. Τα δε Ιωνικά Νησιά είναι καταφύγια των γυναικοπαίδων, άσυλα της ειρήνης και της ησυχίας. Όθεν φίλε, δια να µε εκβάλης την φωνήν της πατρίδος, εις αυτήν µάλιστα την εποχήν, ενώ όλοι οι φιλελεύθεροι λαοί της Ευρώπης τρέχουν πανταχόθεν να συναγωνισθούν υπέρ της σωτηρίας µας, και αίµα µη ελληνικόν ποτίζει τα χώµατα των προγόνων µας. Εν Άστρει, την 20 Απριλίου 1823 Ο αδελφός Οδυσσεύς Ανδρίτσου2 Σε ηλικία 15 ετών τοποθετήθηκε στη φρουρά του Αλή Πασά, της οποίας κατόρθωσε να γίνει αρχηγός λόγω των ικανοτήτων του. Ήταν γυµνασµένος και είχε µεγάλη σωµατική ρώµη. Εθεωρείτο ικανός να κρατάει µε τα χέρια του δύο τραγιά, από ένα στο καθένα, ενώ άλλοι τα έγδερναν. Επίσης, ήταν πολύ γρήγορος. Κάποτε, καυχήθηκε στον Αλή Πασά πως µπορούσε να συναγωνιστεί σε ανήφορο το καλύτερο άλογό του. Το αγώνισµα έγινε και νικητής βγήκε ο Ανδρούτσος. Τότε, ο Αλή Πασάς του χάρισε τρεις πολύτι-

µους «ιµαµέδες» (σ.σ. επιστόµια τσιµπουκιού από κεχριµπάρι). Συν τοις άλλοις, ήταν καλός παλαιστής και είχε µεγάλη ικανότητα στην ευθυβολία. Ήταν αφοσιωµένος στον Αλή Πασά αλλά εθεωρείτο φιλόδοξος, ευερέθιστος και άτεγκτος στην επιβολή της πειθαρχίας. Η µακροχρόνια παραµονή του στην αυλή του τον έµαθε να προφυλάσσεται από την διαβολή, την πανουργία και τα πισώπλατα κτυπήµατα. Έγινε καχύποπτος και συνήθισε να περιφρονεί όσους κοτζαµπάσηδες συµπεριφέρονταν δουλικά έναντι των Τούρκων. Το 1818, µυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία (από τον Κωνσταντίνο Σακελλίωνα Κοκοσιώτη ή κατ’ άλλους από τους αδερφούς Βασίλειο και Νικόλαο Πετιµεζά) και έναν χρόνο αργότερα διορίστηκε δερβέναγας της ανατολικής Ρούµελης. Ως ανταµοιβή των υπηρεσιών του στις µάχες του Βερατίου, του Αργυροκάστρου και του Γαρδικίου, ο Αλή Πασάς του προσέφερε την οπλαρχηγία της Λειβαδιάς και του έδωσε ως µνηστή την προστατευόµενη της κυρά-Βασιλικής, θυγατέρα του εύπορου Ηπειρώτη Χρήστου Καρέλου, ονόµατι Ελένη. Υποχρέωσε δε τους προκρίτους να προσφέρουν «εθελοντικά» δώρα στους νιόπαντρους. Η προίκα ήταν ο περίφηµος «θησαυρός» του Ανδρούτσου, τον οποίο οι διώκτες του αναζητούσαν επί µαταίω την περίοδο του κατατρεγµού του. Ο Ανδρούτσος κατόρθωσε να πάρει µε το µέρος του τους κλέφτες της Ρούµελης, ενώ τήρησε µία σκανδαλωδώς ανεκτική στάση έναντι των αρµατολών της περιφέρειάς του. Μάλιστα, προσπάθησε να καθησυχάσει και τον Αλή Πασά, διαβεβαιώνοντάς τον ότι θα ήταν χρήσιµοι, όταν ερχόταν η ώρα να αντιµετωπιστεί ο κοινός

Αθανάσιος Διάκος (1788-1821).

εχθρός. Ο Αθανάσιος Διάκος έγινε πρωτοπαλλίκαρό του. Ο Ιωάννης Γκούρας είχε ενταχθεί στην οµάδα του, λέγεται δε ότι αρχικώς ο Ανδρούτσος του είχε αναθέσει να κρατάει την αλυσίδα του σκύλου του. Σηµειωτέον ότι ο Ανδρούτσος απελευθέρωσε τον τελευταίο από τα χέρια των Τούρκων όταν αυτός είχε συλληφθεί. Ο Ανδρούτσος αιχµαλώτισε έναν υψηλόβαθµο Οθωµανό αξιωµατούχο, τον οποίο αντάλλαξε µε τον Γκούρα, σώζοντάς του τη ζωή. Μετά τη διάρρηξη των σχέσεων του Αλή Πασά µε τον Υψηλή Πύλη (το 1820), ο Ανδρούτσος έφυγε από τη Λειβαδιά για την Αράχωβα. Προηγουµένως, φέρεται ότι µύησε στη Φιλική Εταιρεία τον Διάκο. Βοήθησε τον Αλή Πασά εναντίον των σουλτανικών στρατευµάτων και έφυγε από τα Ιωάννινα λίγο προ της εισόδου των τελευταίων

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

81

Το χάνι της Γραβιάς (πρόσφατη φωτό).

στην πόλη. Επεχείρησε µάταια να πείσει τον Αλή Πασά να κάνει το ίδιο. Τότε, τον συµβούλεψε να περιορίσει την άµυνά του στο κάστρο για να κερδίσει χρόνο. Προσπάθησε να δηµιουργήσει συµµαχία µε µουσουλµάνους Αρβανίτες που γνώριζε από την αυλή του Αλή Πασά αλλά απέτυχε και κατέφυγε στην Λευκάδα. Εκεί συναντήθηκε µε οπλαρχηγούς της Πελοποννήσου και της Ρούµελης (κατ’ αλφαβητική σειρά Γεώργ. Βαρνακιώτη, Δηµ. Μακρή, Ηλ. Μαυροµιχάλη, Νικ. Στορνάρη κ.ά.) στις αρχές του 1821. Το θέµα της συσκέψεως ήταν οι προετοιµασίες για την εξέγερση στη Στερεά Ελλάδα. Σε αυτήν απεφασίσθη η κατανοµή των ρόλων. Πιο συγκεκριµένα, ο Ανδρούτσος θα ανελάµβανε, µαζί µε τον Δηµ. Ξηρό (Πανουργιά), τον ξεσηκωµό της ανατολικής Στερεάς, µε κύριο καθήκον να εµποδίσει την κάθοδο των Τούρκων στον Μοριά. Μετά τη λήξη της συσκέψεως, οι αποφάσεις που ελήφθησαν επισφραγίστηκαν µε τρικούβερτο γλέντι. Κατόπιν τούτων, ο Ανδρούτσος, 82

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

αφού έστειλε την οικογένειά του στους Παξούς για ασφάλεια, επιβιβάστηκε µεταµφιεσµένος σε ένα µικρό πλεούµενο και έφθασε στην Πάτρα, όπου συναντήθηκε µε τον πρόξενο της Ρωσίας, Φιλικούς και άλλους Έλληνες επαναστάτες. Από εκεί, πέρασε στη Ρούµελη για να αναλάβει τα καθήκοντα που του είχαν ανατεθεί στη σύσκεψη της Λευκάδος. Την 22α Μαρτίου 1821, έστειλε στους κατοίκους του Γαλαξιδίου την ακόλουθη επιστολή: Αγαπητοί µου Γαλαξιδιώτες Ήτανε βέβαια απ’ το Θεό γραµµένο να δράξωµε τα άρµατα µια ηµέρα και να χυθούµε κατεπάνω στους τυράννους µας, που τόσα χρόνια ανελέητα µας τυραγνεύουν. Τι τη θέλουµε, βρε αδέρφια, τούτη την πολυπικραµένη ζωή, να ζούµε από κάτω στη σκλαβιά και στο σπαθί των Τούρκων να ακονιέται εις τα κεφάλια µας; Δεν τηράτε που τίποτα δε µας απόµεινε; Οι εκκλησιές µας γεννήκανε τζαµιά και αχούρια των Τούρκων. Κανένας δεν µπο-

ρεί να πει πως τάχα έχει τίποτε εδικό του, γιατί το ταχύ βρίσκεται φτωχός σα διακονιάρης στη στράτα. Οι φαµελιές µας και τα παιδιά µας είναι στα χέρια και στη διάκριση των Τούρκων. Τίποτα αδέρφια δε µας έµεινε. Δεν είναι πρέπον να σταυρώσουµε τα χέρια και να τηράµε τον ουρανό. Ο Θεός µας έδωσε χέρια, γνώσι, νου. Ας ρωτήσουµε την καρδιά µας και ό,τι µας απανταχαίνει ας το βάλουµε γρήγορα σε πράξιν και ας είµεθα, αδέρφια, πως ο Χριστός µας ο πολυαγαπηµένος θα βάλη το χέρι απάνω µας. Ό,τι θα κάµωµε πρέποντας είναι να το κάµωµε µια ώρα αρχύτερα, γιατί ύστερα θα χτυπάµε το κεφάλι µας. Τώρα η Τουρκιά είναι µπερδεµένη σε πολέµους και δεν έχει ασκέρια να στείλη κατεπάνου µας. Ας ωφεληθώµεν από την περίστασιν, όπου ο Θεός ακούοντας τα δίκαια παράπονά µας έστειλε δια ελόγου µας. Μια ώρα πρέποντας είναι να ξεσπάση αυτό το µαράζι, όπου µας τρώγει την καρδιά. Στα άρµατα, αδέρφια, ή να ξεσκλαβωθούµε ή να πεθάνωµε. Και βέβαια καλύτερο θάνατο δεν µπορεί να προτιµήση κάθε Χριστιανός και Έλληνας. Εγώ, καθώς το γνωρίζετε καλώτατα, αγαπητοί µου Γαλαξιδιώτες, εµπορώ να ζήσω βασιλικά, µε πλούτη, µε τιµές, µε δόξες. Οι Τούρκοι ό, τι και αν ζητήσω µου το δίνουνε παρακαλώντας. Γιατί το σπαθί του Οδυσσέα δεν χωρατεύει. Έπειτα, κοντά στα άλλα, ενθυµούνται και τον πατέρα µου που τους εζεµάτισε. Μα σας λέγω την πάσαν αλήθειαν, αδέρφια. Δεν θέλω εγώ µονάχα να καλοπερνώ και το γένος µου να βογγά στη σκλαβιά. Μου καίγεται η καρδιά µου σαν συλλογιούµαι πως ακόµα οι Τούρκοι µας τυραγνεύουν. Από τον Μωρηά µού στείλανε γράµµατα πως είναι τα πάντα έτοιµα. Εγώ είµαι στο ποδάρι µε τα παλληκά-

ρια µου. Μα θέλω πρώτα να είµαι βέβαιος το πως θα µε ακολουθήσετε κι εσείς. Αν εσείς κάµετε αρχή από τη µια µεριά κι εγώ από την άλλη, θα σηκωθή όλη η Ρούµελη. Γιατί ο κόσµος φοβάται. Μα σαν ιδή ελόγου σας, που έχετε καράβια και ξέρετε καλύτερα τα πράγµατα, το πώς σηκώνετε µπαϊράκι θενά τελειώση ότι καλύτερο το πράγµα. Περιµένω απόκρισι µε τον ίδιο τρόπο που φέρνει το γράµµα µου. Τη µπαρούτη και τα βόλια τα έλαβα και τα εµοίρασα. Να µε οικονοµήσετε και στουρνάρια και αν σας περισσεύη και άλλη µπαρούτη να µου στείλετε, γιατί θα την δώσω στους Πατρατσικιώτας. Του Πανουργιά τα λόγια µην τα πολυακούτε. Είναι φοβιτσιάρης. Μα σαν τον σηκώσωµεν εµείς, αλλέως δεν µπορεί να πράξη πάρεξ να έρθη µε το µέρος µας. Αύριο βράδυ να έρθη ένας στο µοναστήρι και θα ευρή τον Γκούραν για να µιλήση σαν να ήµουνα εγώ ο ίδιος. Τον Γκούρα να τον αγαπάτε. Είναι παιδί δικό µας και καλό παλληκάρι. Χαιρετίσµατα σε όλους πέρα και πέρα. Σας χαιρετώ και σας γλυκοφιλώ 22 Μαρτίου 1821 Ο αγαπητός σας Οδυσσεύς Ανδρούτσος Το τρίτο δεκαήµερο του Μαρτίου, επετέθη µε τους άνδρες του εναντίον 60 Τούρκων υπό τον δερβέναγα Χασάν Μπέη Γκέκα, που συνόδευαν χρηµαταποστολή, στην γέφυρα της Τατάρνας. Εξόντωσε τους Τούρκους αλλά δεν πήρε τα χρήµατα, θέλοντας να καταδείξει ότι επρόκειτο για επαναστατική ενέργεια και όχι για ληστεία. Μετά τη µάχη της Αλαµάνας την 23η Απριλίου, ο Οµέρ Βρυώνης

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

83

Οµέρ Βρυώνης.

αναδιοργάνωσε τις δυνάµεις του και ξεκίνησε µε 8000 έως 9000 άντρες από την Λαµία µε τελικό προορισµό την Πελοπόννησο. Πρότεινε στον Ανδρούτσο να «προσκυνήσει» µε αντάλλαγµα την οπλαρχηγία της Λειβαδιάς. Μάλιστα, προσέθεσε ότι θα τον συγχωρούσε για την έως τότε δράση του. Του πρότεινε να συναντηθούν στο πλινθόκτιστο χάνι της Γραβιάς. Και αν ακόµη ο Ανδρούτσος αρνείτο τις προτάσεις του, θα του ήταν δύσκολο να προβάλει αντίσταση σε πεδινό πεδίο. Άλλωστε, το πανδοχείο δεν προσφερόταν για άµυνα, καθώς ήταν κτισµένο µε πλίθες, ενώ είχε γύρω του µία µεγάλη µάντρα. Το µεγαλύτερο µέρος του ήταν ισόγειο και µόνο από τη µία µεριά είχε δεύτερο όροφο. Ο Ανδρούτσος απέφυγε να δεσµευθεί µέχρι να συγκεντρώσει επαρκείς δυνάµεις. Έγραψε, λοιπόν, στο πρωτοπαλίκαρο του Διάκου, τον Βασίλειο Μπούσγο, που ήταν πλέον αρχηγός του σώµατος της Λιβαδειάς, αναφέροντάς του τα ακόλουθα: «Eυθύς ως 84

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

λάβης το παρόν, να µάσης τους συντρόφους όσους κι αν είναι, ένας να µη λείψει και αύριον αυγή κίνα κι έλα εδώ ν’ ανταµωθούµε». Επίσης, αναζήτησε µπαρουτόβολα. Τέλος, έγραψε στους Αρβανίτες που βρίσκονταν στο Ζητούνι (Λαµία) και τους συµβούλευε να φύγουν για να µη «χαλαστούν», δίνοντάς τους τριήµερη διορία. Ήταν αποφασισµένος να σταµατήσει τον Οµέρ Βρυώνη και να εκδικηθεί για τον µαρτυρικό θάνατο του Διάκου. Ένωσε τις δυνάµεις του µε αυτές του Πανουργιά και του Δυοβουνιώτη, οι οποίοι όµως θεωρούσαν ότι ουδεµία πιθανότητα επιτυχίας είχαν, εάν αµύνονταν στο χάνι. Ως εκ τούτου, επελέγη η µέση λύση. Ο Ανδρούτσος και οι άνδρες του θα οχυρώνονταν σε αυτό, ενώ οι άλλοι ανέπτυξαν τις δυνάµεις τους στα γύρω υψώµατα (στα αριστερά του δρόµου για Χλωµό οι Πανουργίας και Δυοβουνιώτης, στα δεξιά, στη «βρύση του Σίντσικα» έλαβε θέση ο Χρήστος Κοσµάς), για να κτυπήσουν τους Τούρκους από τα πλάγια. Ο Ανδρούτσος ανέλαβε να υπερασπίσει την πιο επικίνδυνη θέση. Δεν ήθελε να πιέσει τους άνδρες του και ζήτησε εθελοντές. Όποιος ήθελε να τον ακολουθήσει, ας έπιανε το µαντήλι του. Ο ίδιος έσυρε τον χορό, τραγουδώντας: «Κάτου στου βάλτου τα χωριά στα πέντε βιλαέτια...». Στο κάλεσµά του, ανταποκρίθηκαν µόνον 118 από τους 1.300 άνδρες. Πρώτος πήγε ο Γκούρας και τον ακολούθησαν οι Γκίκας Mουσταφά, Παπαντρέας, Mαµούρης, Tράκας, Mάρος, Bουτούνης, Kαπογιωργαίοι, Γοβγίνας (από την Eύβοια), Zαφείρης (από τα Eπτάνησα), ο Kίρκος µε τους Γαλαξιδιώτες του, ο Kαπλάνης, ο Mαστρογιάννης και οι υπόλοιποι. Εισήλθαν στο χάνι και έκλεισαν µε πέτρες την πόρτα και τα παράθυρα. Μετά, άνοιξαν πολεµίστρες σε πολλά σηµεία και περίµεναν

τον εχθρό. Ο Ανδρούτσος µόλις που πρόλαβε να ενισχυθεί µε όπλα και τρόφιµα, τα οποία µετέφεραν ο Aναγνώστης Kεχαγιάς και ο γαµπρός του, ονόµατι Kαραχάλιος, µε δύο µουλάρια. Την εποµένη (8η Μαΐου 1821), έκανε την εµφάνισή του το στράτευµα του Οµέρ Βρυώνη. Ο τελευταίος διαίρεσε τις δυνάµεις του σε τρεις οµάδες και έκαµψε την αντίσταση των Ελλήνων που ευρίσκοντο στις πλαγιές. Κατόπιν, προχώρησε ακάθεκτος προς το χάνι. Αρχικώς, έστειλε τον Xασάν δερβίση, προκειµένου να πετύχει την συνεργασία του Ανδρούτσου. Ο τελευταίος, όµως, αρνήθηκε κατηγορηµατικά κάθε πρόταση συνεργασίας µε τον εχθρό, σκοτώνοντας τον Τούρκο απεσταλµένο.3 Οι µουσουλµάνοι εξοργίστηκαν, όπως ακριβώς είχε προβλέψει ο Ανδρούτσος. Έσπευσαν δίπλα στο νεκρό κορµί του και µετά επετέθησαν στο χάνι ασυντόνιστα. Κατ’ αυτό τον τρόπο, απετέλεσαν εύκολο στόχο για τους άνδρες του Ανδρούτσου, οι οποίοι είχαν εκπαιδευθεί να βάλουν µε πυκνά συγχρονισµένα πυρά. Ορισµένοι εξ αυτών εξαπέλυαν µία οµοβροντία, την ιδία ώρα που οι υπόλοιποι γέµιζαν τα όπλα τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, υπήρχε πυκνό και συνεχές πυρ, το οποίο προκαλούσε µεγάλες απώλειες στον επιτιθέµενο. Ο Οµέρ Βρυώνης ετοιµάστηκε για να εξαπολύσει οργανωµένη αυτή την φορά επίθεση. Δεν θεωρούσε ότι ο Ανδρούτσος θα µπορούσε να αντιτάξει σοβαρή αντίσταση στους 7000 έως 8000 άνδρες του. Επιπλέον, διέθετε περίπου 1000 ιππείς, οι οποίοι ήταν Γκέγκηδες, προερχόµενοι από τον βορρά της σηµερινής Αλβανίας, µε επικεφαλής τον Tελεχά Φέζον. Επίσης, υπήρχαν και πολυάριθµοι Tσάµηδες, µε αρχηγό τον Mουσταφά µπέη Kαφεζέζη. Είχε ήδη περικυκλώσει (όχι πλήρως

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1791-1865).

όπως απεδείχθη) το χάνι. Κατόπιν, εξαπέλυσε διαδοχικές επιθέσεις. Οι άνδρες του ορµούσαν κατά κύµατα αλλά θερίζονταν από τα εύστοχα πυρά των αµυνοµένων. Πολλοί εκ των επιτιθέµενων κρατούσαν τσεκούρια για να γκρεµίσουν τις πόρτες του «ταπεινού» πανδοχείου αλλά δεν πρόλαβαν καν να το προσεγγίσουν. Σύντοµα, οι µουσουλµάνοι άρχισαν να αποθαρρύνονται, γεγονός που αιφνιδίασε τους αρχηγούς τους. Οι τελευταίοι προσπάθησαν να τους παροτρύνουν όπως επαναλάβουν τις επιθέσεις τους, λέγοντάς τους πως το χάνι αποτελείτο µόνον από λάσπη και άχυρα. Κάποια στιγµή, ένας Τουρκαλβανός επεχείρησε να φράξει µία πολεµίστρα µε µία πέτρα. Τότε, λέγεται ότι ο Mουσταφάς Γκίκας έβγαλε έξω την κάννη του όπλου του στην προσπάθειά του να σπρώξει την πέτρα προς τα έξω. Ο Τουρκαλβανός έπιασε την κάννη και προσπάθησε να του πάρει το καρυοφύλλι. O Ανδρούτσος έσπευσε στη

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

85

Δηµήτριος Υψηλάντης (1795-1832).

διπλανή πολεµίστρα και πρόλαβε να τον σκοτώσει µε µία εύστοχη ντουφεκιά. Η µάχη συνεχίστηκε έως το µεσηµέρι, όταν ο Oµέρ Βρυώνης διέταξε τους µπαϊρακτάρηδες να επιτεθούν. Την επίθεση οδήγησε ο Xαλήλ µπέης, ο οποίος είχε πρωτοστατήσει στη θανάτωση του Διάκου. Επηκολούθησε νέα σφοδρή µάχη. Σύντοµα, το εχθρικό ιππικό απεσύρθη, καθώς µάλλον προβλήµατα δηµιουργούσε στους επιτιθέµενους. Ο Οµέρ Βρυώνης είχε τάξει αµοιβή σε όσους «πατούσαν» πρώτοι το χάνι. Το κίνητρο αυτό ώθησε πολλούς µουσουλµάνους να καταβάλουν νέες και εντονότερες προσπάθειες. Πραγµατοποίησαν διαδοχικές εφόδους και δυο-τρεις εξ αυτών κατόρθωσαν να φθάσουν στο χάνι, αλλά τους έσφαξε µε τα ίδια του τα χέρια ο Γκούρας. Στο αποκορύφωµα της µάχης, σκοτώθηκε ο Xαλήλ µπέης. Το γεγονός αυτό πείσµωσε τον εχθρό και ιδίως 86

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

τους µπαϊρακτάρηδες, οι οποίοι προσπαθούσαν µε κάθε τρόπο να στήσουν τις σηµαίες τους στο χάνι. Ένας εξ αυτών το κατόρθωσε αλλά µία σφαίρα έκοψε στα δύο το κοντάρι της σηµαίας. Ο εχθρός επανέλαβε τις κατά κύµατα επιθέσεις του, οι οποίες απεδείχθησαν µάταιες. Συνολικά, οι αµυνόµενοι απέκρουσαν τουλάχιστον έξι µεγάλης κλίµακας εφόδους, προκαλώντας µεγάλες απώλειες στους επιτιθέµενους, ο αριθµός των οποίων έφθασε τους 300 νεκρούς και τους 600 τραυµατίες. Έχει γραφεί ότι ο Οµέρ Βρυώνης εξοργίστηκε τόσο πολύ που τράβηξε το γιαταγάνι του και πήγε να επιτεθεί ο ίδιος. Τον συνεκράτησαν µετά βίας οι µπέηδες, ενώ την κίνησή του εντόπισε το αετίσιο µάτι του Ανδρούτσου. Ο τελευταίος φώναξε στους άνδρες του: «Nα, µωρέ, ο πασάς µε τα κόκκινα πουντούρια». Αυτοί έστρεψαν τα όπλα τους εναντίον του αλλά ήταν σε απόσταση µεγαλύτερη από το βεληνεκές των όπλων τους. Πάντως, ένα βόλι λέγεται ότι τσάκισε την πιστόλα του. Οι µπέηδες έσπευσαν να τον προστατεύσουν µε τα κορµιά τους, υποσχόµενοι ότι θα κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια να καταλάβουν το χάνι. Τελικώς, ο Οµέρ Βρυώνης επείσθη και απεσύρθη στο εκκλησάκι, όπου είχε το αρχηγείο του. Πράγµατι, η επίθεση εκδηλώθηκε αλλά απέτυχε οικτρά. Τότε, ο Οµέρ Βρυώνης, απογοητευµένος, διέταξε την αναστολή της επιθέσεως για την ηµέρα εκείνη. Θα έφερνε δύο κανόνια από τη Λαµία το επόµενο πρωινό. Ευτυχώς, ο Ανδρούτσος το πληροφορήθηκε από έναν Έλληνα ονόµατι Παλάσκα, που ευρίσκετο στο εχθρικό στράτευµα. Αυτός το φώναξε δύο φορές, δήθεν για να φοβερίσει τους αµυνοµένους. Ο Ανδρούτσος έδωσε διαταγή να θάψουν τους νεκρούς και

µοίρασε στους καταπονηµένους άνδρες του το ελάχιστο φαγητό που είχε αποµείνει. Οι δύο αντιµαχόµενοι έπεσαν για ύπνο. Μόνον ο Ανδρούτσος ξαγρυπνούσε, σχεδιάζοντας την ασφαλή διαφυγή των ανδρών του. Δύο ώρες πριν το χάραµα, τους ξύπνησε. Περίµενε για λίγο χρονικό διάστηµα, έως ότου το φεγγάρι καλύφθηκε από τα σύννεφα. Τότε, διέταξε να ελευθερωθεί η πόρτα που έβλεπε προς τον κάµπο.4 Πέταξε τρεις διαφορετικές κάπες, τυλιγµένες µε µία πέτρα έξω από το χάνι για να δει εάν ήταν ξύπνιοι οι αλλόπιστοι. Μόλις βεβαιώθηκε περί του αντιθέτου, διέταξε τους άνδρες του να εξέλθουν. Πράγµατι, αυτοί ξεκίνησαν την έξοδο, κινούµενοι αθόρυβα και µε οδηγό τον Ανδρέα Καραπλή ή Πλάτανο. Προηγούντο τα τµήµατα του Παπαντρέα και του Ιωάννη Μαµούρη, ακολουθούσε ο Γκούρας µε 40 άνδρες και στην οπισθοφυλακή ευρίσκετο ο Ανδρούτσος επικεφαλής 35 παλικαριών. Κάποια στιγµή έγιναν αντιληπτοί από ορισµένους Τουρκαλβανούς, τους οποίους εξόντωσαν και συνέχισαν την πορεία τους προς το Χλωµό. Το σκοτάδι µπέρδεψε όσους από τους αλλοπίστους επεχείρησαν να τους καταδιώξουν, οι οποίοι κατευθύνθηκαν προς τη βρύση του Σόντσικα. Ακολούθως, εστράφησαν προς τον Προφήτη Ηλία (Άη Λια) για να συναντήσουν τα τµήµατα του Πανουργιά και του Δυοβουνιώτη. Το παράτολµο σχέδιο του Ανδρούτσου είχε επιτύχει σχεδόν απόλυτα, καθώς οι Έλληνες είχαν µόνον δύο τραυµατίες. Συνολικά, οι απώλειές τους δεν ξεπερνούσαν τους 6 άνδρες, την ιδία ώρα που ο Οµέρ Βρυώνης υπεχρεώθη να µείνει στο εγκαταλελειµµένο χάνι για να θάψει τους νεκρούς και να φροντίσει για τους εκατοντάδες τραυµατίες, επί µία βδοµάδα. Κατόπιν, µετέβαλε πορεία,

κινούµενος προς τη Βοιωτία και από κει στην Εύβοια, για να φθάσει στην Αθήνα, χάνοντας πολύτιµο χρόνο. Η αδιαµφισβήτητη στρατιωτική επιτυχία αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων της Ρούµελης και καταξίωσε τον Ανδρούτσο ως ηγετική στρατιωτική προσωπικότητα. Το χάνι της Γραβιάς πέρασε στην ιστορία µε τους κάτωθι στίχους. Για χάν’ µ’ είχαν χτίσει µα ο γιος τ’ Αντρούτσου µ’ έκανε της δόξας ρηµοκκλήσι. Ο εχθρός δεν απετόλµησε να προχωρήσει προς την Πελοπόννησο αλλά ανέµενε την άφιξη περαιτέρω ενισχύσεων. Ο Βεϋράν πασάς κατέβαινε από τη Μακεδονία µε 8000 στρατό αλλά η πορεία του ανεκόπη από τις δυνάµεις του Πανουργιά, του Δυοβουνιώτη και του Γκούρα στα Βασιλικά, την 26η Αυγούστου 1821. Τότε, ο Κιοσέ Μεχµέτ και ο Οµέρ Βρυώνης γύρισαν στη Λαµία και από εκεί στην Ήπειρο. Η Επανάσταση είχε σωθεί από έναν µεγάλο κίνδυνο. Ακολούθως, ο Ανδρούτσος κατέλαβε προσωρινά τη Στυλίδα και ανακατέλαβε την Λειβαδιά. Το γεγονός αυτό διέψευσε αυτούς που τον συκοφαντούσαν στον Δηµήτριο Υψηλάντη. Η Λειβαδιά είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων την 10η Ιουνίου. Οι τελευταίοι υπερασπιστές της οχυρώθηκαν στο κάστρο, από το οποίο επεχείρησαν ηρωική έξοδο την 28η Ιουνίου. Οι πρόκριτοι της πόλεως και των Θηβών συκοφάντησαν τον Ανδρούτσο στον Δηµήτριο Υψηλάντη ως «ανάξιον της αρχηγίας, τουρκολάτρην, δωροδοκηµένον από τον Οµέρ πασάν και αίτιον των δυστυχιών της Λεβαδείας και των συνοµόρων επαρχιών». Οι προαναφερθέντες πρόκριτοι εχθρεύονταν τον Ανδρούστο επειδή τους έπαιρνε τις προσόδους, µεγάλο µέρος των οποίων διέθεσε υπέρ του Αγώνα. Λίγο µετά, τους εµιµήθησαν

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

87

Ιωάννης Κωλέττης (1774-1847).

και οι πολιτικοί, ήτοι η «Γερουσία της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος» µε τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και ο «Άρειος Πάγος» του Θεοδώρου Νέγρη στην ανατολική Ρούµελη. Ο Ανδρούτσος είχε ήδη αποκτήσει αρκετούς εχθρούς, καθώς είχε συλλάβει όσους Έλληνες µοίραζαν προσκυνοχάρτια και τους σκότωσε. Η αιφνιδιαστική κατάληψη της Λειβαδιάς κατέδειξε εκ νέου τις ικανότητές του. Απελευθέρωσε 500 οµήρους και εξόντωσε πολυάριθµους εχθρούς. Στις αρχές του 1822, ο Ανδρούτσος πολιόρκησε και το κάστρο της Καρύστου, αλλά διετάχθη να διακόψει την επιχείρηση κατόπιν έγγραφης διαταγής του «Αρείου Πάγου», δηλ. της πολιτικής διοικήσεως της Ανατ. Στερεάς Ελλάδος. Επρόκειτο για ένα άτυπο 12µελές κυβερνητικό σχήµα της περιοχής, που προήλθε από τη Συνέλευση των Σαλώνων τον Νοέµβριο του 1821. Η πρόφαση ήταν πως απεφασίσθη η διοργάνωση εκστρατείας στην Ανατ. Στερεά µε σκοπό την κατάληψη της Λαµίας. Η κυβέρνηση διόρισε αρχιστράτηγο τον πρόεδρο του βουλευτικού Δηµήτριο Υψηλάντη, µε απώτερο σκοπό να τον αποµακρύνει από την Πελοπόννησο. Επίσης, στην εκστρατεία συµµετείχε ο Νικηταράς (Νικ. Σταµατελόπουλος), ο Παν. Ζαφειρόπουλος και 700 στρατιώτες. Ο «Άρειος Πάγος» ανέλαβε την επιµελη88

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

τεία, την αποστολή εφοδίων, την κινητοποίηση του στόλου για τη µεταφορά του εκστρατευτικού σώµατος και την απόβασή του. Ο Ανδρούτσος ανεκλήθη από την Εύβοια και ετέθη επικεφαλής των επιχειρήσεων. Συνάντησε τον Υψηλάντη στο Τουρκοχώρι (Κάτω Τιθορέα) και ακολούθως συνεκλήθη γενική σύσκεψη των οπλαρχηγών της Ανατ. Ρούµελης στον Μπράλο την 24η Μαρτίου 1822. Σε αυτήν απεφασίσθη όπως ο Ανδρούτσος, ο Νικηταράς, ο Ζαφειρόπουλος και ο Δυοβουνιώτης (µαζί µε 4000 άνδρες) αποβιβαστούν στην Αγία Μαρίνα και από εκεί προελάσουν µέχρι τη Λαµία, για να καταλάβουν το φρούριό της. Ταυτόχρονα, οι οπλαρχηγοί Α. Σαφάκας, Δ. Σκαλτσάς και Δ. Κοντογιάννης, µε 2500 άνδρες, θα επετίθεντο στην Υπάτη. Άλλοι 1860 άνδρες υπό τον Πανουργιά θα ελάµβαναν θέσεις στους Κοµποτάδες, για να διακόψουν την επικοινωνία µεταξύ Λαµίας και Υπάτης. Εάν παρίστατο ανάγκη, θα προσέτρεχαν για ενίσχυση των επιτιθέµενων. Ο Υψηλάντης θα παρέµενε στη Δρακοσπηλιά. Η επιχείρηση θα ξεκινούσε τη Μεγάλη Παρασκευή 31η Μαρτίου. Το ανταρτικό σώµα του Ανδρούτσου καθυστέρησε την απόβασή του επί µία ηµέρα επειδή τα πλοία ήταν µεγάλα και δεν µπορούσαν να προσγιαλωθούν. Ο Ανδρούτσος, ζήτησε από τον «Άρειο Πάγο» την αποστολή πλοιαρίων για την επίτευξη του στόχου. Τελικώς, η απόβαση έλαβε χώρα στον Αχινό, 9χλµ. από τη Στυλίδα, το επόµενο πρωϊνό. Η µικρή εχθρική φρουρά του Αχινού υπεχώρησε προς τη Στυλίδα. Οι Τούρκοι της περιοχής αντεπετέθησαν, κάνοντας χρήση και του ιππικού, το µεσηµέρι. Εν τούτοις, η ορµητικότητα των Ελλήνων τους εξανάγκασε να συµπτυχθούν προς την πόλη, αφήνοντας πίσω τους 50

νεκρούς. Σταδιακά, οι Τούρκοι περιορίστηκαν σε 4 οικήµατα. Ο Ανδρούτσος, επικεφαλής 150 ανδρών, επιβιβάστηκε σε πλοία και αποβιβάστηκε στην Αγία Μαρίνα, αιφνιδιάζοντας τους 800 Τούρκους της τοπικής φρουράς. Οι τελευταίοι εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και συνεπτύχθησαν στο Αυλάκι. Τότε, συνειδητοποίησαν τον µικρό αριθµό του σώµατος του Ανδρούτσου, ανεθάρρησαν και τους επετέθησαν. Ο θάνατος του επικεφαλής τους Μουσταφάµπεη κλόνισε το ηθικό τους και έφυγαν πάλι προς το Αυλάκι. Ο Δράµαλης, πληροφορηθείς τα τεκταινόµενα, έστειλε 5000 άνδρες για να τους ενισχύσει. Το βράδυ οι Τούρκοι εστράφησαν προς τη Στυλίδα και ήραν τον αποκλεισµό που της είχαν επιβάλει ο Νικηταράς και ο Δυοβουνιώτης. Από εκεί, κινήθηκαν προς το Αυλάκι αλλά εκ νέου απεκρούσθησαν. Υπέστησαν µεγάλες απώλειες, που ξεπερνούσαν τους 500 νεκρούς και τραυµατίες. Οι προαναφερθέντες καπετάνιοι ήρθαν σε συνεννόηση µε τον Ανδρούτσο και απεφάσισαν να οχυρωθούν από κοινού στην Αγία Μαρίνα. Εκεί έσκαψαν τάφρο και οχυρώθηκαν πέριξ του πύργου του Χαλήλ Μπέη. Δυστυχώς, οι άνδρες του Σαφάκα, του Σκαλτσά και του Κοντογιάννη άργησαν να κινηθούν προς την Υπάτη, αν και ο Ανδρούτσος τους έστειλε απεσταλµένο για να τους παρακινήσει. Ο Δράµαλης εκµεταλλεύτηκε την αβελτηρία των Ελλήνων και έστειλε 13.000 άνδρες (µαζί µε κανόνια και ιππικό) εναντίον των αµυνοµένων στην Αγία Μαρίνα, ενώ άφησε µόλις 1500 Αλβανούς στην Υπάτη. Στην Αγία Μαρίνα, οι ολιγάριθµοι αµυνόµενοι περιήλθαν σε δύσκολη θέση προ της συντριπτικής υπεροχής του εχθρού σε άνδρες και πυροβολικό. Ξαφνικά, 150 άνδρες από τη Μακεδο-

Προτοµή του Οδ. Ανδρούτσου στην Λεωφόρο Ηρώων, στο Πεδίον του Άρεως των Αθηνών. Έχει φιλοτεχνηθεί από τον Αθ. Απάρτη, το 1936.

νία (µε επικεφαλής τον Καρατάσο) έφθασαν προς ενίσχυση των καταπονηµένων Ελλήνων. Ο Ανδρούτσος τους τοποθέτησε στο πλέον ευπρόσβλητο σηµείο της αµυντικής διατάξεως, ενθαρρύνοντάς τους µε τη φράση: «αυτή είναι η θέση που αρµόζει σε τιµηµένα παλληκάρια». Τις επόµενες ηµέρες οι Τούρκοι βοµβάρδιζαν νυχθηµερόν τις ελληνικές θέσεις. Δυστυχώς, ο «Άρειος Πάγος» δεν κατάφερε (ή δεν θέλησε) να ανεφοδιάσει τους αµυνοµένους. Οι τελευταίοι έτρωγαν µόλις µισή χούφτα βρασµένο καλαµπόκι, επί 2 βδοµάδες. Σηµειωτέον ότι κοντά τους ναυλοχούσαν ελληνικά πλοία µε προµήθειες. Ο Ανδρούτσος έστειλε επί µαταίω συνεχείς εκκλήσεις. Την 13η Απριλίου απεφασίσθη η διεξαγωγή νυκτερινής εφόδου κατά του εχθρού. Ο Ανδρούτσος, όµως, στάθµισε καλύτερα τα γεγονότα και µαταίωσε την διεξαγωγή της, αν και όλοι οι άνδρες είχαν κινητοποιη-

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

89

θεί. Εποµένως, η µόνη διέξοδος ήταν η απαγκίστρωση από την Αγία Μαρίνα µε την επιβίβαση των ανδρών στα παραπλέοντα καράβια. Απαιτείτο, όµως, η έγκριση του «Αρείου Πάγου». Προς τούτο, ο Ανδρούτσος µαζί µε τον Νικηταρά µετέβησαν στα πλοία προς συνάντηση των αντιπροσώπων του. Οι τελευταίοι διεφώνησαν µε το επιχείρηµα ότι η διατήρηση του στρατοπέδου θα ενίσχυε τους Μακεδόνες που είχαν επαναστατήσει στον Όλυµπο. Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης αναφέρει ότι η ηγεσία του «Αρείου Πάγου» έτρεφε ένα άσβεστο µίσος έναντι του Ανδρούτσου. «Είχαν πάθος µε τον Δυσσέα (σ.σ. Ανδρούτσο) κι αποφάσιζαν οι καλοί πατριώτες δια την ιδιαιτέρα διχόνοιαν µε ένα άτοµο να χαθούνε τρεις χιλιάδες στράτευµα περίπου. Και η πατρίς αυτό το στράτευµα µόνον είχε εις την εξουσίαν της… Και σαν χάνονταν αυτείνοι, ποιοι θα πολεµούσαν τους Τούρκους;», διερωτήθηκε σκωπτικά. Ο Μακρυγιάννης συνετάχθη µε την άποψη όσων υπεστήριξαν ότι είχε εξυφανθεί σχέδιο δολοφονίας του Ανδρούτσου στο πλοίο αλλά δεν εξετελέσθη λόγω της συµπάθειας που έτρεφαν οι καπεταναίοι και οι απλοί αγωνιστές για το πρόσωπό του (σύµφωνα µε τους Αντ. Γεωργαντά, Αναγν. Δεληγιάννη, Τ. Λάππα και Καρ. Παπαδόπουλο). Ο Ανδρούτσος έµεινε σταθερός στην άποψή του και τότε του πρότειναν να φύγει από την ξηρά, κινούµενος προς την Υπάτη. Το ενδεχόµενο αυτό συνεπαγόταν βέβαιη καταστροφή, κατά τον Ανδρούτσο. Αντίθετη άποψη είχε ο Νικηταράς και οι δύο άνδρες λογοµάχησαν σε υψηλούς τόνους. Την ώρα εκείνη, αντελήφθησαν µία νέα εχθρική επίθεση στην Αγία Μαρίνα. Τα κανόνια του πλοίου έβαλαν κατά των Τούρκων, σκοτώνοντας 90

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

Αδαµάντιος Κοραής (1748-1833).

τον επικεφαλής τους, γεγονός που ανάγκασε τους υπολοίπους να συµπτυχθούν προς το Αυλάκι. Η εξέλιξη αυτή υπεχρέωσε τους αντιπροσώπους του «Αρείου Πάγου» να παραδεχθούν την ορθότητα της απόψεως του Ανδρούτσου. Συµφωνήθηκε η επιβίβαση των ανδρών στα πλοία κατά τη διάρκεια της νυκτός. Ο Ανδρούτσος ανέλαβε να οργανώσει την εκκένωση του στρατοπέδου µε µεθοδικότητα και δίχως να το αντιληφθεί ο εχθρός. Καλούσε τους άνδρες ανά οµάδες δήθεν για να τους αναθέσει νέα καθήκοντα και τους έστελνε προς την παραλία. Αρχικώς, επιβιβάστηκαν οι τραυµατίες και οι άρρωστοι, κατόπιν όσοι δεν είχαν επιδείξει γενναιότητα κατά τις µάχες, µετά οι υπόλοιποι αγωνιστές και τελευταίος ο ίδιος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, εκκενώθηκε το στρατόπεδο και έληξε η εκστρατεία, η οποία στοίχησε στους Έλληνες τον θάνατο 50 ανδρών, δίχως να αποκοµίσουν κάποιο συγκεκριµένο όφελος. Σηµειωτέον ότι στην επιχείρηση δεν συµµετείχε καθόλου το σώµα του Πανουργιά. Η αποτυχία απεδόθη

προσωπικά στον Ανδρούτσο, τον οποίο ο Νέγρης απεκάλεσε «άνανδρο». Την 16η Απριλίου, ο «Άρειος Πάγος» ονόµασε τον Ανδρούτσο χιλίαρχο, ενώ είχε απονείµει τον βαθµό του στρατηγού σε άλλους αγωνιστές. Ήταν µία καταφανής προσπάθεια να τον µειώσει. Ο Ανδρούτσος επέστρεψε το σχετικό δίπλωµα, γράφοντας: Προς τον σεβαστόν Άρειον Πάγον. Όσες αντενέργειες µου κάµετε και σχέδια εναντίον µου, δια να χαθώ κ’ εγώ, να χαθή κι’ όλο το στράτευµα εξ αίτιας µου, µου είναι γνωστά όλα αυτά. Σας είχα εις το χέρι, και σας έχω, να σας κάµω ότι θέλω. Δεν καταδέχοµαι ότ’ είστε κυβερνήται της πατρίδος µου. Σαν γνωρίζετε ότ’ είµαι κακός άνθρωπος και κιντυνεύει η πατρίς εξ αιτίας µου, τραβιώµαι σ’ ένα µέρος και δεν ανακατώνοµαι. Και στείλτε λάβετε τους ανθρώπους και βάλτε οποίον θέλετε κεφαλή σ’ αυτούς. Λάβετε και το δίπλωµα σας οπίσου και εις το εξής δεν ανακατώνουµαι σε τίποτα, να µην κιντυνεύη η πατρίς δια µένα και κάθε ολίγον κιντυνεύουν να χαθούν και οι αγωνισταί...

όπως ανέφερε ο τελευταίος σε επιστολή του µε ηµεροµηνία 27 Απριλίου. Σε αυτήν έγραψε τα ακόλουθα: «Ένας αρεοπαγίτης µου λέγει δια να σκοτώσω τον Οδυσσέα. Πρωτύτερα µου είχε στείλει η Διοίκησις έναν Γραµµατικό. Τον παίρνω µε την κουµπούρα. Έγραψαν και του Γέρου (σ.σ. του Κολοκοτρώνη) δια τα τρέχοντα, ότι η Διοίκησις θέλει να σκοτώσει µερικούς». Η κυβέρνηση (µε πρωτοβουλία του Ιωαν. Κωλέττη) έστειλε τους Αλεξ. Νούτσο και Χρ. Παλάσκα να παραλάβουν το στράτευµα του Ανδρούτσου. Σύµφωνα µε κάποιες πηγές, αυτοί είχαν διαταγές να συλλάβουν ή ακόµη και να σκοτώσουν τον Ανδρούτσο. Οι άνδρες του τελευταίου, όµως, αντελήφθησαν (ή κατ’ άλλους πληροφορήθηκαν) τα σχέδιά τους και πρόλαβαν να τους φονεύσουν αυτοί, γεγονός που προκάλεσε την καθαίρεσή του Ανδρούτσου από όλα τα αξιώµατά του. Επίσης, η κυβέρνηση τον έκρινε «άξιο θανάτου», τον επικήρυξε για 5000 γρόσσια, ενώ ο επίσκοπος Ανδρούσης Ιωσήφ, τότε υπουργός Θρησκείας, αφόρισε τον Ανδρούτσο

Ο «Άρειος Πάγος» έκανε αµέσως αποδεκτή την παραίτηση και του έγραψε: Ελάβοµεν τα γράµµα σου οπού εύροµεν περικλεισµένον τα δίπλωµα της Χιλιαρχίας, είδοµεν ότι παραιτείσαι από της πατρίδος την δούλευσιν και θέλεις να ησυχάσεις εις τον οίκον σου, σου ευχόµεθα κατευόδιον. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο «Άρειος Πάγος» προσπάθησε να στρέψει εναντίον του Ανδρούτσου τον Νικηταρά,

Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας (1776-1831).

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

91

διέθεσε 13.000 και τους οπαδούς γρόσια για την του. Ο αφορισµός οργάνωση και τη τοιχοκολλήθηκε σε σίτιση της φρουόλη τη Ρούµελη. Ο ράς της. ΣύµφωΑνδρούτσος ανανα µε άλλους συγθεµατίστηκε ως γραφείς, δάνεισε «άθεος, βλάσφηστους Αθηναίους µος, καταραµένος, 14.600 γρόσια τουρκολάτρης και προκειµένου να αντίχριστος δια τις οχυρώσουν ένα πράξεις του». Μοπηγάδι στα ριζά λαταύτα, το µεγατου ιερού βράλύτερο µέρος του χου, το οποίο τροστρατεύµατος φοδοτούσε µε έµεινε πιστό σε αυτόν. Η απόφαση Γεώργιος Καραϊσκάκης (1780 ή 1782-1827). νερό τους υπερασπιστές του της κυβερνήσεως κάστρου. Κατά προκάλεσε την πάσα πιθανότητα, επρόκειτο για την αντίδραση των κατοίκων της Λειβααρχαία Κλεψύδρα. Δηµιουργήθηκε διάς και αρκετών οπλαρχηγών, όπως ένας προµαχώνας, στον οποίο λέγεται ο Γκούρας, ο Δυοβουνιώτης, ο ότι οι Αθηναίοι έγραψαν την ακόλουθη Πανουργιάς κ.ά. φράση: «ΠΡΟΜΑΧΩΝΑ ΤΟΝΔΕ Η ανεµπόδιστη κάθοδος του ΔράΠΗΓΑΙΟΥ ΥΔΑΤΟΣ ΑΝΗΓΕΙΡΕ ΕΚ µαλη, όµως, πανικόβαλε την κυβέρνηΒΑΘΡΩΝ ΟΔΥΣΣΕΥΣ ΑΝΔΡΙΤΖΟΥ ση, που κατέφυγε σε δύο πλοία που ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΕΤΕΙ ’ΑΩΚΒ’ ναυλοχούσαν στον Αργολικό κόλπο. Σε ΚΑΤΑ ΜΗΝΑ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΝ». Αργότεαυτά κατέφυγε και ο υπουργός Στραρα ο Γκούρας πρόσταξε και χάραξαν τιωτικών Κωλέττης, ο οποίος ήταν ο τις λέξεις: «ΣΥΝ ΤΩ ΓΕΝΝΑΙΩ ΓΚΟΥΡΑ». κύριος εµπνευστής της συκοφαντίας Κάποιοι υποστηρίζουν πως η προανακατά του Ανδρούτσου. Η κυβέρνηση φερθείσα φράση υπήρχε σε σχετική έδειξε πως υποχωρεί και ανακάλεσε πλάκα. την καθαίρεση και την επικήρυξη του Ο Ανδρούτσος οργάνωσε µεθοδικά Ανδρούτσου. Ο τελευταίος κατόρθωσε την άµυνα της πόλεως, έθεσε σε λεινα αντιµετωπίσει αποτελεσµατικά τον τουργία δύο σχολεία, ενώ ζήτησε να Δράµαλη, σώζοντας εκ νέου την Επαφέρει στην Αθήνα τον Αδαµάντιο νάσταση. Την 27η Αυγούστου 1822 Κοραή και τον Νεόφυτο Βάµβα για ν’ του ανετέθη η διοίκηση των Αθηνών, αναβαθµίσουν την παιδεία των κατοίστην οποία εισήλθε µε 300 άνδρες, κων. Τον Νοέµβριο του ιδίου έτους, µεταξύ των οποίων συγκαταλέγονταν ηττήθηκε από τον Κιοσέ Μεχµέτ και οι Μακρυγιάννης, Γκούρας και λίγο έλειψε να αιχµαλωτισθεί. ΚατάφεΜαµούρης. Του επεφυλάχθη αποθεωρε να τον πείσει όπως επιστρέψει στη τική υποδοχή, ενώ σε επίσηµη τελετή Λάρισα, προχωρώντας σε προφορική οι επίσκοποι Αθηνών και Θηβών τον συµφωνία, τα λεγόµενα «καπάκια». περιέζωσαν µε χρυσοστόλιστο σπαθί, Κατ’ αυτόν τον τρόπο, γλίτωσε τους το οποίο φέρεται ότι ανήκε στον Οµέρ άνδρες του και πολλούς Έλληνες από Βρυώνη. Στην πόλη αυτή ήρθε σε την εξολόθρευση. Αν και έσπευσε να επαφή µε πολλούς φιλέλληνες, ενώ 92

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

ενηµερώσει την κυβέρνηση και τον Υψηλάντη, ο Κωλέττης τον κατηγόρησε για προδοσία και τον χαρακτήρισε «εχθρό της πατρίδος». Σηµειωτέον ότι την χρονιά εκείνη (τον Μάιο του 1822) ο Ανδρούτσος είχε συνταχθεί µε τον Υψηλάντη, ο οποίος κάλεσε για πρώτη φορά τον Ιωάννη Καποδίστρια όπως έρθει στην Ελλάδα και αναλάβει την πολιτική ηγεσία του Αγώνα. Ο Ανδρούτσος εκτιµούσε ορθώς ότι µόνον ο Κερκυραίος διπλωµάτης ήταν εις θέσιν να προσδώσει διεθνές κύρος στην Ελληνική Επανάσταση και ταυτόχρονα να τερµατίσει τις εµφύλιες έριδες, περιορίζοντας τον ρόλο των προεστών. Λίγο µετά, ο Καποδίστριας παραιτήθηκε επισήµως από τη θέση του υπουργού Εξωτερικών της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Στις αρχές του 1923, ο Ανδρούτσος πέρασε στην Πελοπόννησο και συµµετείχε ως παραστάτης της επαρχίας Αταλάντης στη Β΄ Εθνοσυνέλευση του Άστρους. Λίγο προ της ενάρξεως του α΄ εµφυλίου πολέµου, συναντήθηκε µε τους Κολοκοτρωναίους, τον Νικηταρά, τον Πλαπούτα και άλλους αντιπάλους των προεστών στο χωριό Σίληµνα, κοντά στην Τρίπολη. Έχει γραφεί ότι κατά τη συνάντηση αυτή οι παριστάµενοι ορκίστηκαν να µην πειθαρχούν στην νέα κυβέρνηση. Ο Ανδρούτσος συνήντησε κατ’ ιδίαν τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και προσπάθησε να τον πείσει επί µαταίω όπως εξοντώσει τους προκρίτους και αναλάβει πραξικοπηµατικά την εξουσία. Ο Δηµ. Φωτιάδης έγραψε στην βιογραφία του Καραϊσκάκη ότι: «Ο Οδυσσέας λογάριαζε σαν αναπόφευκτο τον εµφύλιο πόλεµο και γύρευε αυτοί πρώτοι να χτυπήσουν. Έπρεπε να λείψουν απ’ την µέση οι τουρκοκοτζαµπάσηδες και να δικαιωθεί το κοινωνικό περιεχόµενο της επανάστασης για να σωθεί ο τόπος. Ο Κολοκοτρώνης

δίσταζε να το δεχθεί, τρόµαζε µπροστά στην καταστροφή που µπορούσε να ρίξει το έθνος την κρίσιµη εκείνη ώρα ο εµφύλιος πόλεµος. Κι όµως δεν τον απόφυγε. Τα όσα όµως ακολούθησαν δικαίωσαν τον Ανδρούτσο. Οι κοτζαµπάσηδες οι πολιτικάντες και οι Φαναριώτες όταν κατάλαβαν πως οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές γι’ αυτούς κάνανε τον εµφύλιο πόλεµο και τον κέρδισαν». Τον Ιούλιο του 1823 αντιµετώπισε επιτυχώς την εκστρατεία του Γιουσούφ Πασά Περκότσαφλη και λίγο µετά διορίστηκε προσωρινός αρχηγός Ευβοίας, αναζωπυρώνοντας την Επανάσταση στο νησί. Επίσης, περιόρισε τους Τούρκους στο κάστρο της Χαλκίδος, το οποίο πολιόρκησε. Συµµάχησε µε τον µέχρι πρότινος συκοφάντη και υβριστή του Νέγρη προκειµένου να περιορίσει την πολιτική ισχύ του Μαυροκορδάτου στην Ρούµελη. Προς τούτο, συγκάλεσε συνέλευση στα Σάλωνα. Το σχέδιό του, όµως, απέτυχε. Ζήτησε επανειληµµένως πλοία για την ενίσχυση του αποκλεισµού, καθώς οι Τούρκοι λιµοκτονούσαν και ήταν ορατή η πιθανότητα να συνθηκολογήσουν. Μολαταύτα, εκ νέου η κεντρική διοίκηση αδράνησε, µε αποτέλεσµα η πολιορκία να λυθεί. Ήταν η δεύτερη φορά που η πολιτική ηγεσία των επαναστατηµένων Ελλήνων πρόδιδε τους Ευβοείς, καθώς µετά την Κάρυστο επέλεξε όπως και η Χαλκίδα µείνει υπό την τουρκική κυριαρχία, προκειµένου να µην αυξηθεί το γόητρο και η δηµοφιλία του Ανδρούτσου. Επιπλέον, οργάνωσε τρεις απόπειρες κατά της ζωής του, όταν εκείνος µετέβη στο Ναύπλιο σε µία απέλπιδα προσπάθειά του να συµφιλιώσει τους αντιµαχοµένους. Ο Ανδρούτσος αντιµετώπιζε φανερά πλέον την έχθρα ορισµένων πολιτικών και δη του Κωλέττη, ο οποίος τον

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

93

κατηγορούσε διαρκώς για συνεργασία µε τον εχθρό. Ο Ανδρούτσος παραιτήθηκε χολωµένος και απεσύρθη στη σπηλιά του, στη Μαύρη Τρύπα, στον Παρνασσό. Εµέµφθη τους πολιτικούς ότι δεν του χορηγούσαν τα απαραίτητα χρήµατα και εφόδια για τη συνέχιση του Αγώνος στη Ρούµελη. Χαρακτηριστικό παράδειγµα απετέλεσε ο ταµίας της Διοικήσεως Ανατολικής Ελλάδος Ι. Μελάς, ο οποίος έδωσε στον Ανδρούτσο 25.000 γρόσια. Μόλις το έµαθε η κυβέρνηση, τον επέπληξε, και ο Κωλέττης του διεµήνυσε πως του κατελόγιζε ολόκληρο το ποσόν. Ο (κατά τους εχθρούς του «φιλοχρήµατος») Ανδρούτσος επέστρεψε τα χρήµατα, προκειµένου να γλιτώσει τον Μελά από περαιτέρω επιπλοκές. Είχε ήδη επιβιώσει από 9 απόπειρες κατά της ζωής του, όλες µε δράστες Έλληνες. Ο Καραϊσκάκης του έγραψε «εις τα σπήλαια πηγαίνουν οι αρκούδες και µένουν, ουχί δε το λεοντάρι ο υιός του Ανδρίτσου» και του συνέστησε να φροντίσει όπως αντικρούσει εµπράκτως κάθε εναντίον του κατηγορία µε την φράση «το πρώτο τουφέκι δικό σου, το δεύτερο δικό µου». Ο Ανδρούτσος συγκινήθηκε. Την 1η Φεβρουαρίου 1824, έγραψε µία επιστολή προς τον Πελοποννήσιο πρόκριτο Ανδρέα Λόντο. Σε αυτήν, ανέφερε, µεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: «Τον περισσότερον καιρόν της ζωής µου που τον επέρασα; Τον επέρασα σκοτώνοντας Τούρκους, κυνηγώντας τυράννους. Τον επέρασα εις τα σπήλαια και εις τα βουνά. Τα καρτέρια των δρόµων, οι λόγκοι και τ’ άγρια θηρία είναι οι µάρτυρες ότι δυσκόλως έφευγεν ο Τούρκος από τα χέρια µου, αν εζύγωνε καµµιά πενηνταριά οργυιαίς. Εγώ εσυναναστρεφόµουν µε αυτούς τους τυράννους και ήµουν καλά πληρωµένος, δια να σέβωµαι 94

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

τους οµογενείς των, αλλά κινούµενος από τον διάβολόν µου, Τούρκους εσκότωνα. Οι κρηµνοί, τα ποτάµια, οι πάγοι, τα χιόνια και τα δάση ήσαν τ’ αγαπητά µου κατοικητήρια, το τουρκικό αίµα το προσφάγι µου. Εσηκώθη η Επανάστασις και ευθύς συρόµενος από τον διάβολόν µου, ελάτρευσα τους αρχηγούς της, τη φωνή της άκουσα στα φυλλοκάρδια µου, εσεβάστηκα την απόφασίν της και έτρεξα µε όλους τους αρµατολούς της Ελλάδος να σκοτώσω Τούρκους. Μολονότι εκέρδιζα εν καιρώ Τουρκίας, ο διάβολός µου µου αφήρεσεν αυτήν την κλίσιν, αφού εσηκώσαµεν τ’ άρµατα. Και τι τα πολυλογώ; Τόσον µε εφώτισεν ο διάβολός µου, ώστε να γεµίσω ψείραις, να λιµάξω ψωµί, να κείτοµαι εις τα νερά, εις τα χιόνια και εις τη λάσπην, να δοκιµάζω κάθε στρατιωτικήν αχαριστίαν, να πίνω φαρµάκια από εχθρούς και φίλους, να κυνηγώµαι ως κατάδικος από αυτούς τους συγγενείς και φίλους της δικαιοσύνης, να επιθυµώ συνελεύσεις εθνικάς, να αγαπώ δικαίους διοικητάς, να είµαι λάτρης των εναρέτων και φίλος των σοφών, να διψώ την αυτονοµίαν και ανεξαρτησίαν της Ελλάδος, επιθυµώντας µόνον και µόνον Έλληνες να διοικούν και να βασιλεύουν εις τους Έλληνας». Η σύλληψη του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και οι συνεχείς (πραγµατικές ή υποθετικές) διαβολές των πολιτικών τον εξόργισαν τόσο πολύ, ώστε να έρθει σε συνεννόηση µε τους Τούρκους, µε αντάλλαγµα την αρχηγία της Εύβοιας, του Ταλαντίου, της Λιβαδειάς και της Θήβας, τον Αύγουστο του 1824. Επρόκειτο για τα περίφηµα «καπάκια», µία ενέργεια για την οποία κατεκρίθη σφόδρα. Εκείνος την απέδωσε στην προσπάθειά του να τροµάξει τους πολιτικούς του αντιπάλους. Ο Απόστ. Βακαλόπουλος έγραψε για

«πλαστή προσχώρηση…. µια πράξη απελπισίας που έφθανε στα όρια της προδοσίας». Στο ίδιο µήκος κύµατος ο Νικ. Σπηλιάδης έγραψε ότι «Αν ήθελε να κινηθεί κατά της πατρίδος, δεν ήταν δύσκολον να συστρατεύσει µε τον Μουστάµπεην και να οδηγήσει τους Τούρκους εις τον πόλεµον. Και τότε ήθελεν αποδειχθεί ότι ήτο εχθρός της πατρίδος. Αλλά αν εφάνη συνενοούµενος µε αυτόν δεν αποδείχνει άλλο ειµή ότι ηπείλει την Κυβέρνησιν και εν τ’ αυτώ ηπάτα τους Τούρκους δια τον σκοπόν του». Την 20η Φεβρουαρίου η κυβέρνηση διόρισε τον Γκούρα αρχηγό του Αγώνα στην ανατολική Στερεά Ελλάδα και του χορήγησε 140.000 γρόσια. Υπενθυµίζεται ότι αυτός είχε διατελέσει πρωτοπαλίκαρο του Ανδρούτσου. Σε αυτόν εδόθη η εντολή να καταδιώξει τον άνθρωπο που του έσωσε την ζωή και τον έβγαλε από την αφάνεια «επειδή ο αντιπατριώτης Οδυσσεύς συνεννοούµενος µετά των εχθρών της Πατρίδος κινείται και αυτός ήδη µε σκοπό να παραδώσει εις τους εχθρούς τις ελεύθερες επαρχίες της ανατολικής Ελλάδος». Ο Μακρυγιάννης έγραψε χαρακτηριστικά: «Του γιόµωσε του Γκούρα ο Κωλέττης λίρες, του γιόµωσε το δισάκι απ’ αυτές και από τα λάφυρα του Νοταρά, του Σισίνη κι αλλονών, τον ίδιο και τον Κατζικοστάθη. Αφού τους έκανε αυτείνη την καλωσύνη ο Κωλέττης, τον πουληµένο άνθρωπο κι άρπαγο τον έκανε αρχηγό να πάγη εναντίον του Δυσσέως... έτζι πάει ο δυστυχής Δυσσέος. Ήρθε τούτες τις µέρες εδώ ο Γκούρας, γιόµωσε το δισάκι του λίρες, επικύρωσε και στην κυβέρνηση άλλες οχτακόσιες χιλιάδες γρόσια, ότι κάνει να λάβει από την κυβέρνηση...». Ο φιλόδοξος και αγράµµατος Γκούρας (παρασυρθείς και από τη σύζυγό του) τα εδέχθη και κίνησε µε τους άνδρες

Ιµπραήµ Πασάς της Αιγύπτου (1789-1848).

του προς την Λιβαδειά. Ο Ανδρούτσος εγκατέλειψε διάφορες οχυρές θέσεις για να µην χυθεί αδερφικό αίµα. Είχε µαζί τους 400 Τούρκους που του είχε δώσει ο Οµέρ Πασάς δήθεν για να τον βοηθήσουν αλλά κατ’ ουσίαν για να τον επιτηρούν. Το σώµα αυτό (µαζί µε τον Ανδρούτσο και λίγους άνδρες του) συνεπτύχθη προς τη Χαιρώνεια και τις Λιβανάτες. Η κυβέρνηση έστειλε πλοία για να εµποδίσουν τη διαφυγή του Ανδρούτσου στην Εύβοια. Υπενθυµίζεται ότι είχε αρνηθεί επανειληµµένως να του στείλει πλοία για να τον ενισχύσει, όταν πολιορκούσε την Χαλκίδα και άλλα τουρκικά φρούρια, κατά το παρελθόν. Επηκολούθησε ένα δεκαήµερο διαπραγµατεύσεων. Ο Κριεζώτης έκανε έκκληση στα πατριωτικά αισθήµατα του Ανδρούτσου. Τον κάλεσε να φύγει από τους Τούρκους, επειδή η πατρίδα κινδύνευε από τον Ιµπραήµ Πασά, και του υποσχέθηκε µαζί µε τον Γκούρα «να είναι ελεύθερος µε όλο του το στρατιωτικό σώµα και να πράξει όπως θέλει και βούλε-

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

95

ται». Υπακούοντας στο καθήκον προς την πατρίδα, ο Ανδρούτσος πήρε τους άνδρες του και έφυγε κρυφά από το στρατόπεδο των Τούρκων. Παρεδόθη στον Γκούρα, ο οποίος λέγεται τον υπεδέχθη «µε ανοικτές αγκάλες» και τον φίλησε. Πολλοί έκαναν λόγο για το φιλί του Ιούδα, καθώς τον έστειλε στην Αθήνα. Λίγο πριν, ο Ανδρούτσος και όλοι οι καπεταναίοι είχαν ορκιστεί στο Ευαγγέλιο του Ιερού Ναού του Προφήτη Ηλία στην Αταλάντη ότι θα τηρήσουν την συµφωνία και θα επιτεθούν στους Τούρκους. Ειδάλλως, θα άφηναν τον Ανδρούτσο να επιστρέψει στη σπηλιά του. Τελικώς, ο πρωτοκαπετάνιος της Ρούµελης βρέθηκε φυλακισµένος στα προπύλαια της Ακροπόλεως, στο κάτω µέρος του υψηλού πύργου (Γουλά). Εν τω µεταξύ, ο Γκούρας είχε περιέλθει σε δύσκολη θέση έναντι των Τούρκων και έστειλε ανθρώπους του στο Λουτράκι για να συγκεντρώσουν τρόφιµα. Εκεί, συναντήθηκαν µε τον Καραϊσκάκη και τον Κ. Μπότσαρη. Ο Καραϊσκάκης αντέδρασε στη σύλληψη και την φυλάκιση του Ανδρούτσου και επεχείρησε να µεταβεί στην Αθήνα για να τον απελευθερώσει, αλλά απέτυχε. Αν και κατεβλήθη προσπάθεια συµβιβασµού, ο Γκούρας απεφάσισε τη δολοφονία του Ανδρούτσου, ο οποίος ανέµενε την δίκη του. Πάντως, έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι δεν έδρασε αυτοβούλως αλλά διετάχθη να προβεί σε αυτήν µε την συνθηµατική φράση «πούλα το λάδι γιατί θα πέσει η τιµή του». Την 5η Ιουνίου ο Μαµούρης, ο Παπακώστας Τζαµάλας, ο Μήτρος της Τριανταφυλλίνας και ένας ακόµη Έλληνας έδιωξαν τον δεσµοφύλακα του Ανδρούτσου και εισήλθαν στο κελί του. Ο τελευταίος σηκώθηκε και τους έβρισε. Κατόπιν, τους είπε: «Ξέρω καλά ποιος σας έστειλε και γιατί ήρθατε στο κελί µου. Αν µου λύνατε 96

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

το ένα χέρι θα βλέπατε ποιος είµαι και εγώ». Αρχικώς, αυτοί τον βασάνισαν, στρίβοντας του τα γεννητικά του όργανα ή κατ’ άλλους του τα συνέθλιψαν µε µια πέτρα. Κατόπιν, τον ξυλοκόπησαν άγρια στο πρόσωπο και στο σώµα. Στο τέλος, τον στραγγάλισαν, έδεσαν το άψυχο κορµί του µε σχοινί και το πέταξαν στο λιθόστρωτο του ναού της απτέρου Νίκης. Διέδωσαν δε ότι ο Ανδρούτσος προσεπάθησε να δραπετεύσει, αλλά το σχοινί κόπηκε µε συνέπεια τον θανάσιµο τραυµατισµό του. Ο Γκούρας έστειλε στην κυβέρνηση, την ακόλουθη επιστολή. Σεβαστή Διοίκησις! Δια της από 30 Απριλίου αναφοράς µου, επληροφορήθη το περιστατικόν εις την υποψίαν του οποίου µ’ έκαµον να µετακοµίσω τον Οδυσσέα από την µονήν του Δοµπού εις το φρούριον των Αθηνών διά να φυλαχθή ασφαλέστερα προσώρας. Η καταστροφή των Σαλώνων µετά ταύτα παρά του άσπονδου εχθρού της Ελλάδος, η οποία θλίβει την ψυχήν µου, µ’ έκαµεν να πέσω εις την συλλογήν της και εις το στρατόπεδον τούτο, όπου έξαφνα χθες µοι παρρησιάσθη γράµµα από τον Αντιφρούραρχον Ιωάννη Μαµούρη 5 τρέχοντος, το οποίον µοι φανερώνει τας πανουργίας και µηχανάς όπου µεταχειρίσθη και εκεί ο Οδυσεύς δια να φύγει και αποτυχών καθ’ όλας τους τρόπους εσκοτώθη αφού εµηχανεύθη να φύγει από την Γούλιαν κρεµασµένος µε σχοινιά και έπεσεν. Αντίγραφον του γράµµατος τούτου το περικλείω προς πληροφορίαν σας. Ούτως εστάθη το συµβεβηκός αυτού του ανθρώπου και ο θάνατός του από τας ιδίας του χείρας. Πληροφορείται προς τούτοις η σεβα-

στή Διοίκησις, ότι κατάρα του Θεού και του έθνους, έφθασε και εις το Σπήλαιον αυτού του ανθρώπου … εστάθη άλλο συµβεβηκός εκεί. Άγνωστον δια ποίας αιτίας, εκτυπήθησαν ο Τρελώνυ µε τους λοιπούς. Ένας κάποιος καπ. Ιωάννης το όνοµα, εφονεύθη παρά του Τρελώνυ. Ο δε Τρελώνυ έλαβε δύο πληγάς και ευρίσκεται µέσα όπου ευρίσκονται και πέντε έξι ασήµαντοι άνθρωποι και δύο Τούρκοι κάποιος µπαµπαχµέντης και µουσταφάς. Μένω µε βαθύτατο σέβας. Εκ του στρατοπέδου της Μονής του Προφ. Ηλίου την 11 Ιουνίου 1825, Γιάννης Γκούρας

Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, έργο του Adam Friedel.

Οι Αρχές επεχείρησαν να συγκαλύψουν το έγκληµα. Αρχικώς, δηµοσιοποιήθηκε ιατροδικαστική έκθεση η οποία απέδιδε τον θάνατο του Ανδρούτσου σε ατύχηµα. Ο Ιταλός ιατρός που την συνέταξε (ονόµατι Βιτάλι) ανέφερε σε αυτήν: «Τη δευτέραν ώραν της 17/5 Ιουνίου 1825 προσκληθείς από τον αντιφρούραρχον του φρουρίου της πόλεως των Αθηνών να επισκεφθώ εις την Ακρόπολιν το πτώµα του µακαρίτου Οδυσσέως Ανδρούτσου, δεν εδίστασα στιγµήν να δεχθώ την πρόσκλησιν. Εισερχόµενος διά της τελευταίας πύλης, είδα το πτώµα του Οδυσσέως Ανδρούτσου και εξετάσας αυτόν γυµνόν από κεφαλής µέχρι ποδών, παρετήρησα εις την εξωτερικήν επιφάνειαν πλατύ τραύµα κατά τον δεξιόν κρόταφον και επιπλεγµένον κάταγµα του αυτού κροταφικού οστού, ακόµη δε µελανόν τραύµα µετά ρήξεως και εκχυµώσε-

ως του δέρµατος εις το πρόσθιον µέρος του µετωπικού οστού. Το δεξιόν βραχιόνιον οστούν συντετριµµένον και αι δεξιαί νόθοι πλευραί τεθρασµέναι. Προς τα κάτω µέρη παρετήρησα εις την άρθρωσιν του δεξιού µηρού µετά της κνήµης εξωτερικόν ρακώδες τραύµα, δια του οποίου εξετοπίσθη η επιγονατίς, και κάταγµα του οστού της κνήµης. Το ύψος του πύργου, από το οποίον κατεκρηµνίσθη ο Οδυσσεύς, είναι 108 ποδών. Τα δε θραύσµατα του κροταφικού οστού, επί του οποίου το κάταγµα, προσβαλόντα τον εγκέφαλο, επέφεραν αυτοστιγµεί τον θάνατον, άξιον εις κακούργον προδότην της πατρίδος». Ο Αστυνόµος των Αθηνών Π. Μοναστηριακής δήλωσε: «Σήµερον το πρωΐ ειδοποιηθέντες το συµβεβηκός του

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

97

Οδυσσέως επήγαµεν εις την Ακρόπολιν όπου εύροµεν το πτώµα του υποκάτω του Γούλα και ερωτήσαντες τίς Γουάρδιαι οµολόγησαν ότι χθες εις τας 5 ώρας της νυκτός θέλοντας να κρεµασθή από τον Γουλάν δια να φύγει εκόπη το σχοινί καί επεσεν κάτω καί εσκοτώθη...». Στο φύλλο της 6ης Ιουνίου 1825, η Εφηµερίς των Αθηνών, που τυπωνόταν στην Αίγινα, αφιέρωσε για το θέµα ελάχιστες λέξεις: «Σήµερον ετελείωσε το δρόµο της ζωής του ο Οδυσσεύς Ανδρούτσος». Τρεις µέρες αργότερα, όµως, υποχρεώθηκε να επανέλθει, γράφοντας πως ο θάνατος «του περιβόητου εις την ιστορίαν Οδυσσέως Ανδρίτσου... ακολούθησε τρόπω τοιώδε: αυτός είχε προβλέψει µε τη φυσικήν του πανουργίαν δύο τριχιαίς, οι οποίαις φαίνεται ότι ήταν από τα γαϊδούρια οπού ανέβαιναν εις το κάστρον, παλαιαίς κατά κακήν του τύχην και αδύναταις. Περί τας 5 ώρας της νυκτός της 4 Ιουνίου, ενώ δύο στρατιώται που τον εφύλαττον, ήσαν εις το πρωτοΰπνι, κρεµιέται µε τη µίαν από ψηλά του Πύργου - Γουλέ- έχοντας ζωσµένην και την άλλην εις τη µέση του, δια να χρησιµεύση ακολούθως να κατέβη και από τα τείχη του Κάστρου και να φύγη, όπου αυτός ήξευρε. Αλλά η Θεία δίκη, προλαµβάνουσα, φαίνεται, τους ολεθρίους σκοπούς του ανθρώπου τούτου δια την Πατρίδα ωκονόµησε προτού να φτάση ακόµη εις τα µέσα του Πύργου καταβαίνοντας και σπα η τριχιά εκείνη, και πίπτει ο άθλιος εις το λιθόστρωτον έδαφος της Απτέρου Νίκης, θύµα ελεεινόν της κακοβουλίας και πανουργίας του». Την 18η Ιουνίου χορηγήθηκε γενική αµνηστία σε όλους τους φυλακισµένους, επειδή οι Κιουταχής και Ιµπραήµ απειλούσαν να καταστείλουν την Επανάσταση. Κατ’ αυτόν τον 98

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2016

τρόπο, το ακανθώδες θέµα της δολοφονίας του ήρωα κατεβλήθη προσπάθεια όπως περάσει στην λήθη της ιστορίας. Ο Ανδρούτσος είχε αποκτήσει τουλάχιστον έναν υιό, ο οποίος έφερε τον όνοµα «Λεωνίδας». Αυτός γεννήθηκε το 1824 (σύµφωνα µε κάποιες πληροφορίες). Ο Κωλέττης τον κατεδίωξε µαζί µε την µητέρα του Ελένη, το γένος Καρέλη. Οι δυό τους κρύφτηκαν σε σπηλιές, απόκρηµνα µέρη και φιλικά σπίτια επί χρόνια. Το 1833, ο Βασιλέας Όθων έστειλε το παιδί στο Μόναχο για να σπουδάσει. Εκεί το πήρε υπό την προστασία του ο πατέρας του Όθωνα Βασιλέας Λουδοβίκος Α΄. Αργότερα, το παιδί προσβλήθηκε από χολέρα και απεβίωσε το 1836. Ετάφη στο παλαιό νεκροταφείο της πόλεως, µαζί µε τους Ηλία Κατσάκο Μαυροµιχάλη και Αντώνιο Μιαούλη. Την 21η Φεβρουαρίου 1865 έγινε η ανακοµιδή των οστών του Οδυσσέα Ανδρούτσου από µία γωνιά της Ακροπόλεως (όπου είχε ταφεί) στο Α΄ Νεκροταφείο. Η πλήρης αποκατάσταση της µνήµης του συνετελέσθη το 1872. Την 15η Ιουλίου 1967, ο Στρατηγός Θρασύβουλος Τσακαλώτος µετέφερε µε πολεµικό σκάφος στην Πρέβεζα µεταλλικό κουτί µε τα οστά του Ανδρούτσου από το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Τα οστά τοποθετήθηκαν στη βάση του αγάλµατος που υπάρχει στην οµώνυµη πλατεία του και του οποίου τα αποκαλυπτήρια έγιναν µε µεγαλοπρεπή τελετή την ιδία ηµέρα. Ενδεικτική βιβλιογραφία Άννινος Μ., Η απολογία του Οδυσσέως Ανδρούτσου. Αθήνα: Εκάτη, 2007. Κόκκινος Διον., Η Ελληνική Επανάστασις. Αθήναι: Μέλισσα, 1967-1968. Μακρυγιάννης Ιωάν., Αποµηµονεύµατα, τ. Α΄. Aθήναι: Βογιονάκης, 1947.

Μακρυγιάννης Ιωάν., Αποµηµονεύµατα, τ. Β΄. Aθήναι: Βογιονάκης, 1947. Μαρρές Γ., Οδυσσέας Αντρούτσος: Ο πρωτοκαπετάνιος της Ρούµελης. Αθήνα: Δηµητριάδης, 1982. Μπενέκος Γ., Η Δίκη του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Αθήνα: Βότσης, 1981. Παπαγιώργης Κ., Τα Καπάκια: Βαρνακιώτης, Καραϊσκάκης, Ανδρούτσος. Αθήνα: Καστανιώτης, 2003. Πιπινέλης Παν., Πολιτική Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Παρίσι: Αγών, 1927. Σταµατόπουλος Τ., Ο Εσωτερικός Αγώνας πριν και κατά την Επανάσταση του 1821. Αθήνα: Κάλβος, 1971-1972. Τρικούπης Σπυρ., Η Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Α΄. Αθήναι: Γιοβάνης, 1968. Τρικούπης Σπυρ., Η Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄. Αθήναι: Γιοβάνης, 1968. Τρικούπης Σπυρ., Η Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ΄. Αθήναι: Γιοβάνης, 1968. Τρικούπης Σπυρ., Η Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Δ΄. Αθήναι: Γιοβάνης, 1968. Φίνλεϋ Γ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Α΄. Αθήνα: Τολίδης, 1972. Φίνλεϋ Γ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄. Αθήνα: Τολίδης, 1972. Φωτιάδης Δηµ., Καραϊσκάκης. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος, 1987.

2

3

4

Υποσηµειώσεις 1

προσκήνιο απογοητευµένος από τις εµφύλιες διενέξεις και κατέφυγε στα Επτάνησα, όπου επικεντρώθηκε στη διδασκαλία. Μετά τη σύσταση του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού βασιλείου, συγκαταλεγόταν µεταξύ των πρώτων 34 καθηγητών που διορίστηκαν στο νεοσύστατο Πανεπιστήµιο Αθηνών. Διετήρησε την έδρα της Φιλοσοφίας έως το 1854. Συνήθως, υπέγραφε ως «Ανδρούτσος», η συγκεκριµένη επιστολή αποτελεί µία από τις εξαιρέσεις. Σύµφωνα µε την παράδοση, ο δερβίσης σταµάτησε έξω από το χάνι και σκόρπισε µε το χέρι του δεξιά και αριστερά άµµο, ψέλνοντας την προσευχή του για να διαλυθούν οι εχθροί του σαν την άµµο. Ο Ανδρούτσος τον παρακολουθούσε µέσα από την τουφεκίστρα και τον χαιρέτισε στα τουρκικά (ή κατ’ άλλους στα αρβανίτικα). Ο ντερβίσης τον αντιχαιρέτισε. Μετά, ο Ανδρούτσος τον ρώτησε: «Νέρντε γκιντίορσουν;» (δηλ., «Πού πας;»). Ο δερβίσης απάντησε: «Σάλωνα για γκιντερίµ» (δηλ., «Πάω στα Σάλωνα»). Κατόπιν, ο Ανδρούτσος τον ρώτησε για την αιτία του ταξιδιού του και ο ντερβίσης του αποκρίθηκε, βρίζοντας: «Για να υποτάξω ή να σφάξω τους απίστους». Ο Ανδρούτσος ανταπέδωσε τις ύβρεις και ακολούθως τον σκότωσε, προκαλώντας την οργή των αλλοπίστων. Η άλλη πόρτα του πανδοχείου οδηγούσε στα Σάλωνα (Άµφισσα).

Υπενθυµίζεται ότι ο κληρικός και διδάσκαλος Νεόφυτος Βάµβας (17761855) διετέλεσε διευθυντής γνωστής Σχολής της Χίου και προσωπικός φίλος του Αδαµάντιου Κοραή. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και κατέφυγε στην Ύδρα µε τη µεσολάβηση του προξένου της Ρωσίας, όπου κήρυξε την Επανάσταση. Αργότερα, αποσύρθηκε από το

Αεροπορική Επιθεώρηση Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 ή 1790 – 1825)

99

Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων (Μέρος Α΄) Ανθυποσµηναγός (Δ) Φώτιος Παπαδόπουλος

Εισαγωγικές επισηµάνσεις Αποτελεί πραγµατικότητα το γεγονός ότι βαθµιαίως τείνουµε να εξοικειωθούµε όλο και περισσότερο µε δηµοσιεύµατα των Μέσων Μαζικής Ενηµέρωσης τα οποία καταγγέλλουν την πρόκληση βλάβης εναντίον αµάχων πολιτών, της περιουσίας αυτών αλλά 100

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

και µη στρατιωτικών κρατικών υποδοµών, που λαµβάνει χώρα παραπλεύρως στο πλαίσιο µιας διεξαγόµενης ένοπλης σύρραξης. Πρόσφατα στον ηλεκτρονικό ιστότοπο γνωστής εφηµερίδας εµφανίσθηκε η ακόλουθη δηµοσίευση: «…οι αεροπορικές προσβολές σε ένα Συριακό χωριό προκάλεσαν το θάνατο σε τουλάχιστον 73 πολίτες, η

πλειοψηφία των οποίων ήταν γυναίκες και παιδιά, στην πιο θανατηφόρο συνασπισµένη επίθεση εναντίον αµάχων από την έναρξη της εκστρατείας βοµβαρδισµού εναντίον του Ισλαµικού κράτους1». Ακόµη, σε άλλο δηµοσίευµα από την ίδια εφηµερίδα µαθαίνουµε πως: «Περισσότερες από το ένα τρίτο του συνόλου των αεροπορικών προσβολών στην Υεµένη, έχουν πλήξει τόπους αµάχων πολιτών, όπως σχολικά κτίρια, νοσοκοµεία, αγορές, τεµένη και οικονοµικές υποδοµές2». Αναµφισβήτητα, προκειµένου να αποφεύγονται ανάλογα περιστατικά, η εν γένει συµπεριφορά των εµπολέµων κατά τη διάρκεια µιας ένοπλης σύρραξης δεν δύναται να είναι ανεξέλεγκτη και ως εκ τούτου διέπεται από ένα πλέγµα κανόνων αποδεκτών από τη διεθνή κοινότητα. Το υπόψη πλέγµα κανόνων καλείται Διεθνές Δίκαιο Ενόπλων Συρράξεων και ρυθµίζει κανονιστικά τη διεξαγωγή των πολεµικών δραστηριοτήτων στο πλαίσιο µιας σύγκρουσης τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα και τον αέρα. Ο αεροπορικός πόλεµος, εξ ορισµού εµπεριέχει βία και εποµένως συνεπάγεται θύµατα. Εξαιτίας του πρώτου του χαρακτηριστικού, η διεξαγωγή των πολεµικών αεροπορικών επιχειρήσεων πρέπει να συµµορφώνεται µε το δίκαιο του πολέµου και τα έθιµά του. Εξαιτίας του δεύτερου χαρακτηριστικού του, πρέπει να συνάδει µε το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, προκειµένου να εξασφαλίζεται η προστασία των θυµάτων της σύρραξης και να προλαµβάνονται επιθέσεις κατά προστατευόµενων οµάδων προσώπων. Ας διευκρινιστεί πως το Δίκαιο των Ενόπλων Συρράξεων βασίζεται στην προσπάθεια µετριασµού των δεινών που προκαλούνται στον άνθρωπο στο πλαίσιο µιας ένοπλης σύγκρουσης.

Είναι αληθές ότι η πρώτη πτήση του ανθρώπου σηµείωσε την έναρξη µιας νέας εποχής για την ανθρωπότητα. Οι τεχνολογικές προκλήσεις και η ανάπτυξη της αεροπλοΐας οδήγησαν στη γένεση ενός επαναστατικού µέσου µεταφοράς ικανού να αναλάβει µεγάλο τµήµα της διαµετακόµισης αγαθών και ανθρώπων σε µακρινές αποστάσεις και πέρα από τα σύνορα των κρατών σε µικρότερο χρόνο από αυτόν που απαιτεί η µεταφορά στην ξηρά ή τη θάλασσα. Στα πρώτα της στάδια η αεροπλοΐα γέννησε πολλές ελπίδες και όνειρα, που γαλουχήθηκαν από το θαρραλέο και περιπετειώδες πνεύµα των πρωτοπόρων του αέρα. Παράλληλα, νωρίς κατά την ανάπτυξη της αεροπλοΐας, τα κράτη συνειδητοποίησαν ότι υπήρχε ένα πραγµατικό όφελος που µπορούσε να αποκοµιστεί από την εισαγωγή αυτής της τεχνολογίας στο οπλοστάσιο των ενόπλων τους δυνάµεων. Ιστορικά, το βασικότερο και κοινώς αναγνωρισµένο καθήκον των ενόπλων δυνάµεων είναι η επιτυχής αποστολή της προστασίας της εδαφικής ακεραιότητας του κράτους και της ικανότητάς του να ασκεί ανεµπόδιστα το δικαίωµα της κυριαρχίας επί του εδάφους του. Ως εκ τούτου, βαθµιαίως η σχέση µεταξύ του στρατιωτικού αεροσκάφους και της εθνικής κυριαρχίας των κρατών καθίστατο στενά συνδεδεµένη. Έτσι, η ανακύψασα νοµική πρόκληση που εκλήθη να αντιµετωπίσει η διεθνής κοινότητα ήταν η οριοθέτηση των αρχών που αφορούν τη νοµική θέση του πολεµικού αεροσκάφους καθώς και τις πολεµικές αεροπορικές επιχειρήσεις, τα όριά τους και τους εφαρµοστέους κανόνες. Σταδιακά, στο πεδίο εν γένει της αεροπλοΐας γεννήθηκαν πολλές συζητήσεις µεταξύ των µελών των διεθνών νοµικών ενώ-

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

101

σεων και των κυβερνήσεων κατά τις οποίες αναδύθηκαν δύο διαφορετικές σχολές σκέψης, οι οποίες ήλθαν σε σθεναρή διαµάχη. Από τη µία πλευρά, οι υπερασπιστές του δόγµατος της «ελευθερίας του αέρα», οι οποίοι τάσσονταν υπέρ της ελεύθερης αεροπορικής κυκλοφορίας στον εναέριο χώρο άνωθεν του εδάφους ενός κράτους εκ µέρους ενός ξένου αεροσκάφους υπό συγκεκριµένους περιορισµούς, και, από την άλλη, οι υπερασπιστές του δόγµατος της «κυριαρχίας στον εναέριο χώρο άνωθεν του κρατικού εδάφους», οι οποίοι υποστήριζαν την πλήρη και αποκλειστική κυριαρχία στον εναέριο χώρο που βρίσκεται πάνω από το έδαφος ενός κράτους. Τελικά, µετά τη σηµαντική επίδραση της αεροπλοΐας στην ανθρώπινη ζωή και την επιχειρησιακή αξιοποίηση του αεροσκάφους ως µέσου εναέριου βοµβαρδισµού κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου, οµοφώνως συµφωνήθηκε µεταξύ των κρατών η καθιέρωση της αρχής της κυριαρχίας στον εναέριο χώρο που βρίσκεται πάνω από το έδαφος του κράτους. Παράλληλα, η εισαγωγή διεθνών συνθηκών που ρυθµίζουν το καθεστώς των πολιτικών αεροσκαφών καθιέρωσαν νωρίς µια θεµελιώδη διαφοροποίηση µεταξύ του πολιτικού και του κρατικού αεροσκάφους. Τα κράτη µε ζήλο αναζητούσαν τρόπους να αποτρέψουν την υιοθέτηση ρυθµίσεων που θα αφορούσαν τα κρατικά αεροσκάφη, και δη τα στρατιωτικά, εκ µέρους Διεθνών Οργανισµών εξειδικευµένων στη ρύθµιση της αεροπορικής κυκλοφορίας. Ωστόσο, τα κράτη ανέλαβαν την υποχρέωση χρήσης των κρατικών τους αεροσκαφών µε γνώµονα την επίδειξη της δέουσας επιµέλειας µε σκοπό την ασφάλεια της κυκλοφορίας των πολιτικών αεροσκαφών, δηµιουρ102

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

γώντας τους κατάλληλους κανόνες στο επίπεδο των εθνικών τους νοµοθεσιών. Από την άλλη πλευρά, στην ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου των ενόπλων συρράξεων τέθηκε υπόψη η βαθµιαίως ανακύψασα χρήση του αεροσκάφους στην εκτέλεση εχθροπραξιών και ως εκ τούτου υιοθετήθηκε σειρά κανόνων σε διάφορες διεθνείς συνθήκες και διεθνή κείµενα που διέπουν το νοµικό καθεστώς του αεροσκάφους κατά τη διάρκεια των πολεµικών επιχειρήσεων. Πέρα από τους Κανόνες της Χάγης του 1923, οι οποίοι πραγµατεύονται τον αεροπορικό πόλεµο, εντοπίζονται επίσης συναφείς κανόνες τόσο στο Δίκαιο της Χάγης όσο και στο Δίκαιο της Γενεύης, οι οποίοι περιέχουν σχετικούς περιορισµούς, απαγορεύσεις και κατευθυντήριες γραµµές. Επίσης, αξιόλογη είναι και η συµβολή διεθνών κειµένων µη δεσµευτικών, στα οποία ευκρινώς αποτυπώνεται η αντίληψη των κρατών αναφορικά µε το ρυθµιστικό πλαίσιο των αεροπορικών επιχειρήσεων οδηγώντας εν πολλοίς στην ανάδυση εθιµικών κανόνων δικαίου3. Ας σηµειωθεί επιπρόσθετα πως, προκειµένου να είναι νόµιµες οι εχθρικές αεροπορικές επιχειρήσεις, πρέπει πρωτευόντως να συµµορφώνονται µε τις τέσσερις θεµελιώδεις αρχές που διέπουν εν γένει το δίκαιο των ενόπλων συρράξεων, ήτοι: α) την αρχή της διάκρισης, β) την αρχή του ανθρωπισµού, γ) την αρχή της αναλογικότητας και δ) την αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας.

Το διεθνές δίκαιο των ενόπλων συρράξεων και οι θεµελιώδεις αρχές του Η διεθνής κοινότητα καταβάλλει βαθ-

µιαίως όλο και περισσότερο ιδιαίτερη προσπάθεια, προκειµένου να δηµιουργηθεί ένα όσο το δυνατόν ευρύτερα αποδεκτό φάσµα υποχρεωτικών κανόνων συµπεριφοράς, µε στόχο από τη µία να επιτευχθεί ο νοµικός προσδιορισµός των ορίων εντός των οποίων δύναται να ασκηθεί η αναγκαία ένοπλη βία που απαιτείται για να νικηθεί ο εχθρός όσο το δυνατόν ταχύτερα και από την άλλη τον καθορισµό των αρχών που επιβάλλουν κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών συγκεκριµένη συµπεριφορά των εµπολέµων προς τα άτοµα εκείνα τα οποία για οποιοδήποτε λόγο, κατά τη διάρκεια µιας ένοπλης σύγκρουσης, βρίσκονται εκτός µάχης. Το πλέγµα αυτών των διεθνών κανόνων και αρχών αντιπροσωπεύει το δίκαιο των ενόπλων συρράξεων, το οικοδόµηµα του οποίου συγκροτείται βασικώς από τις συνθήκες της Χάγης του 1899 και του 1907, τις συνθήκες της Γενεύης του 1949 µε τα δύο πρόσθετα σε αυτές πρωτόκολλα του 1977, καθώς και άλλες συµφωνίες οι οποίες θέτουν όρια και περιορισµούς στα χρησιµοποιούµενα µέσα και τις µεθόδους διεξαγωγής των πολεµικών επιχειρήσεων καθορίζοντας ταυτόχρονα τη συµπεριφορά των εµπολέµων στο πεδίο της µάχης. Επιπλέον, σηµαντική πηγή του διεθνούς δικαίου των ενόπλων συρράξεων αποτελεί και το διεθνές έθιµο4. Ας σηµειωθεί πως τα κράτη επιδιώκουν εν γένει να τηρούν στις διεθνείς σχέσεις µια συµπεριφορά σεβασµού του δικαίου των ενόπλων συρράξεων, υποκινούµενα όχι µόνο από µια τυπική συµµόρφωση στους κανόνες της περιοχής αυτής του διεθνούς δικαίου αλλά και από λόγους εξωτερικής πολιτικής5. Πέρα από ηθικές και ανθρωπιστικές αξιολογήσεις, τα κράτη, κυρίως αυτά µε δηµοκρατική πολιτειακή

δοµή, επιδεικνύουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον αναφορικά µε την προστασία διεθνών κανόνων, οι οποίοι τείνουν να αποτελέσουν καίριες δυνάµεις διεθνούς σταθεροποίησης και αυξάνουν την προβλεψιµότητα των ενεργειών των κρατών που δοµούν το διεθνές στερέωµα. Πολλοί από τους νοµικούς κανόνες και τις βασικές αρχές του δικαίου των ενόπλων συρράξεων έχουν θεσµικά υιοθετηθεί εκ µέρους των κρατών διαπνέοντας την άσκηση πολιτικής εκ µέρους τους, από τον υψηλότερο βαθµό στρατηγικού σχεδιασµού µέχρι τον κατώτερο βαθµό της λήψης αποφάσεων σε τακτικό επίπεδο, όπου η συµµόρφωση µε τους διεθνείς κανόνες διεξαγωγής των πολεµικών επιχειρήσεων δύναται να συνδράµει στην κινητοποίηση και τη διατήρηση υψηλού ηθικού των µελών των ενόπλων δυνάµεων των κρατών. Αυτό άλλωστε εξηγεί και τη βαθµιαία ανάδειξη του ρόλου των επιχειρησιακών νοµικών συµβούλων των ενόπλων δυνάµεων προς την επίτευξη της µεγαλύτερης δυνατής συµµόρφωσης µε το διεθνές δίκαιο.

Οι θεµελιώδεις αρχές του δικαίου των ενόπλων συρράξεων Αν και η εξακρίβωση του εθίµου στο πεδίο του δικαίου των ενόπλων συρράξεων αποτελεί πολυσχιδή διαδικασία, µε το πέρασµα του χρόνου ορισµένες εθιµικές αρχές που συµβάλλουν στη διαµόρφωσή του έχουν ήδη αποκρυσταλλωθεί, θεωρούνται θεµελιώδους χαρακτήρα και συγκροτούν την κύρια υποδοµή της υπόψη περιοχής του διεθνούς δικαίου. Οι βασικές αυτές αρχές είναι οι εξής: α) η αρχή της διάκρισης, β) η αρχή του ανθρωπισµού, γ)

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

103

η αρχή της αναλογικότητας και δ) η αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας. Σηµειωτέον ότι η ανάδυση των υπόψη αρχών τοποθετείται πολύ πριν την ανάπτυξη της αεροπορικής δύναµης και ως εκ τούτου η διεθνής κοινότητα έχει καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια προκειµένου να εναρµονίσει την αεροπορική πολεµική δράση µε τις εν λόγω καθιερωµένες βασικές αρχές.

Η αρχή της διάκρισης Συνυφασµένη µε το δίκαιο των ενόπλων συρράξεων και τον λειτουργικό του προορισµό ως αυτοτελές δικαιικό σύστηµα είναι η αρχή της διάκρισης µεταξύ µαχητών και αµάχων και της περιουσίας των τελευταίων. Σύµφωνα µε την αρχή αυτή- ίσως τη σηµαντικότερη µεταξύ των βασικών αρχώνεπιβάλλεται ο διαχωρισµός του άµαχου πληθυσµού από τις µαχόµενες δυνάµεις και τους στρατιωτικούς από τους πολιτικούς στόχους. Το 1969, στην υπ’ αριθµ. 2444 απόφαση της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωµένων Εθνών διευκρινίζονται τα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της αρχής της διάκρισης: α) Το δικαίωµα των µερών να χρησιµοποιήσουν σε µια σύγκρουση οποιοδήποτε µέσο για να πλήξουν τον εχθρό δεν είναι απεριόριστο. β) Απαγορεύονται οι επιθέσεις που στρέφονται εναντίον αµάχου πληθυσµού6. γ) Σε όλες τις περιπτώσεις πρέπει να γίνεται διάκριση µεταξύ ατόµων που λαµβάνουν µέρος στις εχθροπραξίες και αµάχων, µε στόχο να προφυλαχθούν οι τελευταίοι όσο το δυνατόν περισσότερο7. Ως εκ τούτου, οι εκτελούντες κάθε φορά τον σχεδιασµό των στρατιωτι104

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

κών επιχειρήσεων και οι στρατιωτικοί διοικητές είναι εν γένει υποχρεωµένοι να διακρίνουν µεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών στόχων, περιορίζοντας τις επιθέσεις τους µόνον έναντι των πρώτων8. Το διεθνές δίκαιο, λοιπόν, απαγορεύει την πραγµατοποίηση επιθέσεων έναντι αµάχων, όπως επίσης και τις πράξεις ή απειλές χρήσης βίας µε πρωτεύοντα σκοπό τη διασπορά του τρόµου µεταξύ του αµάχου πληθυσµού. Επιπρόσθετα, οι πολεµικές επιχειρήσεις θα πρέπει να κατευθύνονται αποκλειστικά έναντι στρατιωτικών στόχων, οι οποίοι, σύµφωνα µε την παράγραφο 2 του άρθρου 52 του πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου στις συνθήκες της Γενεύης, ορίζονται ως οι στόχοι «οι οποίοι από τη φύση, τοποθεσία, σκοπό ή χρήση τους συµβάλλουν αποτελεσµατικά στη στρατιωτική δράση και των οποίων η ολική ή µερική καταστροφή, κατάληψη ή εξουδετέρωση, στις περιστάσεις που επικρατούν κατά χρόνο, προσφέρει

ένα συγκεκριµένο στρατιωτικό πλεονέκτηµα». Παράλληλα, δέον να αναφερθεί ο Κώδικας Lieber του 1863, που αποτελεί ένα ιστορικό διεθνές κείµενο στο οποίο διατυπώνονται εν γένει περιορισµοί που διέπουν τη δράση των στρατιωτικών δυνάµεων κατά τη διάρκεια της σύρραξης9 και στο άρθρο 22 του οποίου αναγνωρίζεται ότι «καθώς ο πολιτισµός έχει εξελιχθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, έτσι έχει το ίδιο σταθερά προχωρήσει, ιδιαίτερα στον πόλεµο στην ξηρά, η διάκριση µεταξύ του πολίτη που ανήκει σε µια εχθρική χώρα και την ίδια την εχθρική χώρα µε τους µαχητές της».

Η αρχή του ανθρωπισµού Η αρχή του ανθρωπισµού ίσως αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο επί του οποίου βασίστηκε η γέννηση και η ανάπτυξη του δικαίου του πολέµου, του συνόλου δηλαδή των κανόνων που ρυθµίζουν τη διεξαγωγή των πολεµικών επιχειρήσεων. Έτσι, κατά την επιδίωξη της στρατιωτικής νίκης, η συµπεριφορά των µερών στη σύρραξη θα πρέπει να διέπεται από την αρχή του ανθρωπισµού, η οποία απαγορεύει την επιβολή στον αντίπαλο τραυµατισµού ή καταστροφής µη απαραίτητης για την επίτευξη των νοµίµων στρατιωτικών σκοπών. Η αρχή αυτή, αν και εννοιολογικά βρίσκεται σε αντίθετη κατεύθυνση, συνδέεται άρρηκτα µε την αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας. Η βασική αντίληψη που διέπει την αρχή του ανθρωπισµού είναι ότι οι εµπόλεµες δυνάµεις πρέπει να αποφεύγουν να χρησιµοποιούν µέσα που προκαλούν στον άνθρωπο µη αναγκαίο σωµατικό πόνο10. Τα συστατικά που συγκροτούν την υπό εξέταση αρχή, έτσι όπως αναπτύχθη-

καν από τη διεθνή πρακτική, είναι τα εξής: α) Αποφυγή χρήσης µέσων που προκαλούν υπερβολικό και µη αναγκαίο σωµατικό πόνο. β) Αποφυγή µη αναγκαίας καταστροφής. γ) Αποφυγή προσβολής ανθρωπίνων ζωών που δεν εντάσσονται στην έννοια των αντιπάλων εµπόλεµων ενόπλων δυνάµεων.

Η αρχή της αναλογικότητας Οι αρχές της στρατιωτικής αναγκαιότητας και του ανθρωπισµού αποτελούν τη βάση για την αρχή της αναλογικότητας, η οποία απαιτεί από τα µέρη µιας σύρραξης να απέχουν από επιθέσεις, ακόµη και εναντίον νόµιµων στόχων, οι οποίες πιθανώς να προκαλέσουν βλάβη σε αµάχους και ζηµία δυσανάλογη σε σχέση µε το αναµενόµενο στρατιωτικό πλεονέκτηµα. Υιοθετώντας σε θεσµικό επίπεδο αυτήν την αντίληψη, η β’ περίπτωση της παραγράφου 5 του άρθρου 51 του πρώτου πρόσθετου στις συνθήκες της Γενεύης πρωτοκόλλου απαγορεύει «επίθεση η οποία δύναται να αναµένεται να προκαλέσει απώλειες και τραυµατισµούς ανάµεσα στους ιδιώτες, ως παρεπόµενο αυτής ζηµίες σε αστικούς στόχους ή ένα συνδυασµό αυτών, τα οποία θα ήταν υπερβολικά σε σχέση µε το συγκεκριµένο και άµεσο στρατιωτικό πλεονέκτηµα που ανεµένετο11». Αν και αυτή η αρχή γίνεται σχεδόν καθολικώς αποδεκτή από τη διεθνή κοινότητα, η ακριβής της εφαρµογή στην πράξη καθίσταται µερικώς δυσχερής λόγω των εγγενών δυσκολιών που αντιµετωπίζονται κατά τον υπολογισµό και τη στάθµιση του αναµενόµενου στρατιωτικού πλεονεκτήµατος έναντι της βλάβης σε αµά-

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

105

χους12. Ως εκ τούτου, αιτιολογική βάση της αρχής της αναλογικότητας, η οποία αναπτύχθηκε παράλληλα µε εκείνες της στρατιωτικής αναγκαιότητας και της διάκρισης, είναι να προστατεύσει τον άµαχο πληθυσµό από στρατιωτικές ενέργειες που, µολονότι στρέφονται εναντίον στρατιωτικών στόχων, έχουν ως αναπόφευκτη συνέπεια να προσβάλλουν αµάχους. Ως εκ τούτου, εθιµικά έχει επικρατήσει ότι η εν λόγω αναπόφευκτη απώλεια αµάχων δεν πρέπει να υπερβαίνει δυσανάλογα τα οφέλη τα οποία σκοπεύει να αποκοµίσει από την προσβολή στρατιωτικών στόχων.

Η αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας Η αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας έλαβε για πρώτη φορά συµβατική µορφή στον Κώδικα Lieber του 1863, σύµφωνα µε τον οποίο «επιτακτική στρατιωτική ανάγκη, όπως γίνεται αντιληπτό από τα σύγχρονα πολιτισµένα έθνη, θεωρείται η ανάγκη λήψης εκείνων των µέτρων που θεωρούνται απαραίτητα για την εξασφά106

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

λιση του τέλους του πολέµου και τα οποία έτσι θεωρούνται νόµιµα σύµφωνα µε το σύγχρονο Δίκαιο και τα ήθη του πολέµου». Όπως έχει εξάλλου διατυπωθεί, πρόκειται για την «αρχή η οποία δικαιολογεί µέτρα ρυθµισµένης βίας µη απαγορευµένης από το διεθνές δίκαιο τα οποία είναι απαραίτητα για την εξασφάλιση της άµεσης παράδοσης του εχθρού, µε τη λιγότερη δυνατή δαπάνη οικονοµικών και ανθρωπίνων πόρων»13. Σ’ έναν βαθµό, οι αρχές της στρατιωτικής αναγκαιότητας και του ανθρωπισµού συµπληρώνουν η µία την άλλη, αντανακλώντας και οι δύο την ιδέα της οικονοµίας δυνάµεων. Επίσης, βρίσκονται µεταξύ τους σε µία ένταση, την οποία το δίκαιο των ενόπλων συρράξεων επιθυµεί να µετριάσει. Η υπόψη ένταση αντικατοπτρίζει τη διαµάχη που υφίσταται µεταξύ της ελευθερίας χρησιµοποίησης επαρκούς στρατιωτικής ευελιξίας για την υποταγή του εχθρού και του περιορισµού αυτής της ευελιξίας, προκειµένου να τεθεί όριο στον καταστροφικό αντίκτυπο της σύρραξης14. Έτσι, οι κανόνες που περιέχονται στο δίκαιο των ενόπλων συρράξεων προσπαθούν να ισορροπήσουν, από τη µία πλευρά, την ευρεία ανάγκη των στρατιωτικών δυνάµεων να εκπληρώσουν το λειτουργικό τους προορισµό και, από την άλλη, την επιθυµία να ελαχιστοποιηθεί ο ανθρώπινος πόνος. Γίνεται, λοιπόν, αποδεκτό ότι η αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας θα πρέπει να προβλέ-

πεται στο Δίκαιο των Ενόπλων Συρράξεων15, διαφορετικά θεωρείται ότι σε κάθε απαγορευτικό κανόνα λαµβάνεται ήδη υπόψη.

Η νοµική ρύθµιση της χρήσης του εναερίου χώρου Στην αυγή του 20ου αιώνα, διάφορες ιδιωτικές οµάδες και νοµικές κοινότητες ευαισθητοποιήθηκαν από την αναδυόµενη πρόκληση του προσδιορισµού των νοµικών πτυχών που προκύπτουν από τη χρήση του αεροσκάφους και έτσι άρχισαν βαθµιαίως να κάνουν την εµφάνισή τους τα πρώτα κείµενα προσδιορισµού του νοµικού πλαισίου αναφορικά µε τη χρήση του εναερίου χώρου.

Ο πρώτος νοµικός ορισµός του αεροσκάφους Αξιοσηµείωτη προς την κατεύθυνση του καθορισµού ενός νοµικού πλαισίου χρήσης του εναερίου χώρου από τα κράτη ήταν η προσπάθεια του Ινστιτούτου Διεθνούς Δικαίου (ILIInternational Law Institute16), τα µέλη του οποίου συµµετείχαν σε πολ-

λές συζητήσεις αναφορικά µε το δίκαιο του αέρα και ανέλαβαν τη διοργάνωση πολλών διασκέψεων σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις για την ανάπτυξη των ποικίλων πτυχών που διέπουν την περιοχή αυτή του δικαίου. Στη συνεδρίαση που έλαβε χώρα στις Βρυξέλλες το 1902 καταρτίστηκε το πρώτο σχέδιο κανόνων διεθνούς αεροπορικού δικαίου. Στο πρώτο άρθρο του σχεδίου, προσδιορίζονται δύο κατηγορίες αερόστατων: α) το δηµόσιο και β) το ιδιωτικό. Ο όρος αερόστατο δεν αποσαφηνίζεται εννοιολογικά στο καταρτισθέν σχέδιο, εντούτοις από το πνεύµα των διατάξεων του ευχερώς προκύπτει ότι ο υπόψη όρος αναφέρεται στα αερόστατα θερµού αέρα, τα οποία αποτελούσαν το µοναδικό ευρέως χρησιµοποιούµενο πτητικό µέσο της εποχής17. Σύµφωνα µε το σχέδιο κανόνων, το κρατικό αερόστατο, προορισµένο για την υπηρεσία κρατικών υποθέσεων, υποδιαιρείτο σε δύο κατηγορίες: α) τα στρατιωτικά αερόστατα, δηλ. το σύνολο των αερόστατων που βρίσκονταν υπό τη διοίκηση και τον έλεγχο ενός αξιωµατικού του στρατού ή του πολεµικού ναυτικού στον οποίο έχει ανατεθεί από µια στρατιωτική αρχή η διοί-

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

107

κηση στρατιωτικού πληρώµατος επί του αερόστατου και β) τα πολιτικά αερόστατα, δηλ. τα αερόστατα τα οποία βρίσκονταν υπό τη διοίκηση και τον έλεγχο ενός κρατικού δηµοσίου υπαλλήλου µε πλήρωµα διορισµένο από το κράτος ή εκπρόσωπό του. Όλα τα υπόλοιπα αερόστατα συνιστούσαν την κατηγορία των ιδιωτικών αεροστάτων. Ωστόσο, µερικά χρόνια αργότερα, το 1911, στη συνεδρίαση της Μαδρίτης, παρουσιάστηκε µια νέα έκδοση του εν λόγω σχεδίου κανόνων, όπου ο όρος αερόστατο χρησιµοποιήθηκε σε πολλά άρθρα, προκειµένου να περιληφθούν τόσο τα αερόστατα θερµού αέρα όσο και τα πηδαλιουχούµενα και τα αεροσκάφη. Το κείµενο περιελάµβανε 28 άρθρα που εφαρµόζονται σε περίοδο ειρήνης καθώς και 30 άρθρα που θα τύγχαναν εφαρµογής σε περίοδο πολέµου. Πράγµατι, υπάρχουν πολλές αξιοσηµείωτες πτυχές του υπό εξέταση αντικειµένου οι οποίες µπορούν να εξαχθούν από το συγκεκριµένο κείµενο, το οποίο αποτελεί µία από τις πρώτες προσπάθειες νοµικής ρύθµισης της εναέριας κυκλοφορίας: η διαφοροποίηση µεταξύ δηµοσίου και ιδιωτικού αεροσκάφους, οι κανόνες πιστοποίησης, το δόγµα της ελευθερίας του αέρα υποκείµενο σε αµυντικά µέτρα που δύνανται να ληφθούν από τα κράτη ήταν κάποια από τα βασικότερα σηµεία του υπόψη διεθνούς κειµένου.

Η διαµάχη µεταξύ του δόγµατος της ελευθερίας του αέρα και του δόγµατος της κυριαρχίας επ’ αυτού Καθώς ο άνθρωπος µπορούσε να ίπταται και να διασχίζει σύνορα κρα108

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

τών, ο καθορισµός του νοµικού καθεστώτος που θα διέπει αυτή τη δραστηριότητα αποτέλεσε, όπως ήδη σηµειώθηκε, αδήριτη αναγκαιότητα. Η νοµική προσέγγιση που ακολουθήθηκε στις προαναφερόµενες συσκέψεις διακρίθηκε σε δύο διαµετρικά αντίθετες σχολές σκέψης. Από τη µία βρίσκονταν οι υποστηρικτές της ελευθερίας του αέρα και από την άλλη αυτοί που υποστήριζαν την κυριαρχία του κράτους επί του εναερίου χώρου που βρίσκεται πάνω από το έδαφος του. Στο σχέδιο κανόνων που καταρτίστηκε το 1902 στις Βρυξέλλες, το άρθρο 7 όριζε ότι: «Ο αέρας είναι ελεύθερος. Τα κράτη µέλη σε καιρό ειρήνης και σε καιρό πολέµου έχουν επ’ αυτού τα δικαιώµατα που είναι αναγκαία για τη συντήρησή τους. Τα δικαιώµατα αυτά αφορούν την καταστολή της κατασκοπείας, την τελωνειακή αστυνοµία, την ανθρώπινη υγεία και τις αµυντικές ανάγκες». Ωστόσο, στη διάσκεψη της Μαδρίτης το 1911, η διατύπωση της αρχής της ελευθερίας του αέρα έλαβε διαφορετική µορφή: «Η εναέρια κυκλοφορία είναι ελεύθερη. Παρόλα αυτά τα κράτη µέλη διατηρούν τα απαραίτητα δικαιώµατα για τη συντήρησή τους, δηλαδή για τη δική τους ασφάλεια και των ανθρώπων και των περιουσιών των κατοίκων». Μολονότι αυτή η εκδοχή είναι πιο ακριβής από την αρχική, διατήρησε τη βασική αρχή της ελεύθερης πρόσβασης στον εναέριο χώρο. Εκείνη την περίοδο, η ιδέα η οποία κυριαρχούσε µεταξύ των µελών του Ινστιτούτου Διεθνούς Δικαίου ήταν η ελευθερία του αέρα και τα κράτη είχαν, κατά τη διάρκεια της ειρήνης ή του πολέµου, µόνο τα δικαιώµατα που ήταν αναγκαία για τη διασφάλιση της συντήρησής τους. Εκείνα τα δικαιώµατα σχετίζονταν µε την καταστολή της κατασκοπείας, την

αστυνόµευση των τελωνείων, την υγειονοµική αστυνόµευση και την αµυντική αναγκαιότητα. Το δόγµα της ελευθερίας του αέρα υποστηρίχθηκε επί τη βάσει του επιχειρήµατος ότι ο εναέριος χώρος αποτελεί res communis, καθώς ο αέρας λόγω της ιδιαίτερης φύσης του δε µπορεί να περιοριστεί µε έναν πραγµατικό και διαρκή τρόπο. Ως εκ τούτου, δεν µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο ιδιοκτησίας. Η αιτιολογία πάνω στην οποία βασίστηκε αυτό το επιχείρηµα ήταν ότι τα κράτη δεν είχαν ούτε δικαιώµατα ιδιοκτησίας ούτε κυριαρχίας επί του ατµοσφαιρικού περιβάλλοντος και ότι η ενδεχόµενη γένεση δικαιώµατος κυριαρχίας επί του εναερίου χώρου θα συνεπαγόταν ανεφάρµοστα αποτελέσµατα: η κυριαρχία επί του αέρα θα ήταν ασταθής και, όπου θα υπήρχε, θα περιόριζε την ελεύθερη πρόσβαση των αεροστάτων. Εποµένως, υποστηρίχθηκε ότι θα πρέπει να ανακηρυχθεί η ελευθερία του εναερίου χώρου, σύµφωνα µε την οποία ο αέρας δεν ανήκει σε κανέναν και η χρήση του είναι διαθέσιµη σε όλους. Βέβαια, αν και σθεναρώς υποστηρίχθηκε η ελευθερία του αέρα, αναγνωρίστηκε παράλληλα ότι τα κράτη δε θα µπορούσαν να αποδεχτούν ότι αυτή η ελευθερία έδωσε σε αυτά το απεριόριστο δικαίωµα να κάνουν οτιδήποτε σε όλη την έκταση του εναερίου χώρου, αφού µια τέτοια ερµηνεία θα αποδεικνυόταν επικίνδυνη και επισφαλής για την οµαλή αεροπορική κυκλοφορία.

Αντίθετα, υιοθετήθηκε η αντίληψη ότι αν και τα κράτη είχαν δικαιώµατα επί του εναερίου χώρου, εντούτοις η ελευθερία δράσης τους περιοριζόταν προκειµένου να διαφυλάσσεται η άµυνα της επικράτειας των κρατών και η εθνική τους ασφάλεια. Παραδείγµατα των υπόψη περιορισµών αποτελεί η υποχρέωση της µη προσέγγισης του εθνικού εναερίου χώρου εκ µέρους ξένων αεροπορικών µέσων µόνο αναφορικά µε τη χρήση όπλων, την κατασκοπεία, για τελωνειακούς και υγειονοµικούς λόγους, χωρίς ωστόσο να περιορίζεται το δικαίωµα της εν γένει αεροπορικής κυκλοφορίας για την εκπλήρωση άλλων ουδέτερων αποστολών σε άλλο τµήµα του εναερίου χώρου.

Η Συνδιάσκεψη στο Παρίσι του 1910 Η ηµεροµηνία της 17ης Δεκεµβρίου

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

109

του 1903 δε σηµατοδότησε µόνο την πρώτη πτήση των αδελφών Ράιτ, αλλά και τη γέννηση της διεθνούς πολιτικής αεροπορίας. Ήδη στα πρώτα χρόνια χρήσης των αεροπορικών µέσων, κάποια πρόσωπα µε διορατική σκέψη είχαν συνειδητοποιήσει ότι η έλευση του αεροπλάνου προσέθεσε µια νέα διάσταση στις µεταφορές, η οποία δεν θα µπορούσε πλέον να περιορίζεται µέσα σε αυστηρά εθνικό όρια. Δεν ήταν µόνο οι διεθνείς πτήσεις των βαρύτερων από τον αέρα αεροχηµάτων18 (Heavier-than-air air vehicles) ταχέως αναδυόµενες, αλλά και πολλά αερόστατα και πηδαλιουχούµενα είχαν αρχίσει επίσης να διασχίζουν εθνικά σύνορα µε αυξανόµενη συχνότητα. Το 1908, τουλάχιστον 10 γερµανικά αερόστατα φέρονται να διέσχισαν τα γαλλογερµανικά σύνορα και να προσγειώθηκαν σε γαλλικό έδαφος για τη µεταφορά περισσότερων από 26 αεροπόρους, η πλειοψηφία των οποίων ήταν Γερµανοί αξιωµατικοί. Θέλοντας να αποφύγει τη διεθνή αντιπαράθεση, η γαλλική κυβέρνηση πρότεινε τη σύγκληση διεθνούς διάσκεψης µε σκοπό τη διατύπωση ρυθµιστικών διαδικασιών που σχετίζονται µε τις πτήσεις πάνω από ξένο έδαφος. Ως εκ τούτου, µετά από πρόσκληση της Γαλλίας, το πρώτο σηµαντικό συνέδριο για την εκπόνηση διεθνούς κώδικα αεροπορικού δικαίου συγκλήθηκε στο Παρίσι το 1910 (Διεθνές Συνέδριο Αεροναυτιλίας) και πραγµατοποιήθηκε από τις 18 Μαΐου έως τις 29 Ιουνίου στο Γαλλικό Υπουργείο Εξωτερικών. Το εν λόγω συνέδριο αποτελούσε την πρώτη διπλωµατική προσπάθεια να διατυπωθούν αρχές του διεθνούς δικαίου σχετικά µε την αεροπλοΐα και ως εκ τούτου είχε µεγάλη ιστορική σηµασία. Δεκαεννέα ευρωπαϊκά 110

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

κράτη συµµετείχαν στο συνέδριο19, ενώ κράτη από άλλες ηπείρους δεν κλήθηκαν λόγω των µειωµένων δυνατοτήτων των αεροσκαφών εκείνης της εποχής, τα οποία δε µπορούσαν να καλύψουν µεγάλες αποστάσεις. Όµως, το ζήτηµα της ίσης µεταχείρισης όλων των πολιτικών αεροσκαφών, εθνικών ή αλλοδαπών, στο πλαίσιο της χρήσης του εναέριου χώρου αποτέλεσε το εµπόδιο εξαιτίας του οποίου η διάσκεψη δεν ήταν σε θέση να προχωρήσει. Έτσι, ο λόγος της αποτυχίας της διάσκεψης δεν ήταν, όπως γενικά υποστηρίζεται, η αδυναµία να επιτευχθεί συµφωνία ως προς το νοµικό καθεστώς του εναέριου χώρου, αλλά οι πραγµατικές αιτίες της ρήξης ήταν πολιτικές. Οι συµµετέχοντες στο συνέδριο χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα: σε αυτούς που τάχθηκαν υπέρ της ελευθερίας στον αέρα (όπως ισχύει µε την ανοιχτή θάλασσα στο δίκαιο της θάλασσας) και σε αυτούς που υποστήριζαν την καθιέρωση της εθνικής κυριαρχίας η οποία θα εξετείνετο ακόµη και σε διεθνή εναέριο χώρο20. Έτσι, καµία κυβέρνηση δεν έλαβε µέτρα για την κύρωση της σύµβασης. Παράλληλα, το 1911, το βρετανικό Κοινοβούλιο ψήφισε τον νόµο για την αεροπορική πλοήγηση, δίνοντας στη Βρετανία την εξουσία να κλείσει τον βρετανικό εναέριο χώρο, συµπεριλαµβανοµένων των τµηµάτων της Μάγχης, σε όλα τα ξένα αεροσκάφη. Είναι σαφές ότι εκείνη τη στιγµή η Ευρώπη προετοιµαζόταν για πόλεµο και ως εκ τούτου πολλές ευρωπαϊκές χώρες είχαν υιοθετήσει παρόµοια προστατευτική των εθνικών τους συµφερόντων νοµοθεσία. Έτσι, τα ζητήµατα της διεθνούς πολιτικής αεροπορίας αφέθηκαν επί του παρόντος σε διµερείς συµφωνίες των κρατών. Σε συνδιάσκεψη που έλαβε χώρα

στο Παρίσι το 1912, η Ένωση Διεθνούς Δικαίου21 (International Law Association) µελέτησε το καίριο ζήτηµα της κυριαρχίας επί του εναερίου χώρου άνωθεν του κρατικού εδάφους. Σε εκείνη τη συνδιάσκεψη εκφράστηκε η άποψη ότι η ελεύθερη πρόσβαση στον εναέριο χώρο είναι συνυφασµένη µε το δικαίωµα των κρατών να λαµβάνουν συγκεκριµένα µέτρα προκειµένου να προασπίσουν την ασφάλειά τους, την ασφάλεια των προσώπων που υπάγονται σε αυτά και της περιουσίας τους. Πολλές συζητήσεις έλαβαν χώρα, όταν η γαλλική θέση για ελευθερία του αέρα και η αγγλική θέση για κυριαρχία επί του αέρα τέθηκαν υπό εξέταση. Καθώς κανείς δεν επιθυµούσε να ψηφίσει χωρίς να υπάρχει πλήρης κατανόηση όλων των συνεπειών που θα επιφέρει καθεµία από τις ανωτέρω θέσεις, η Ένωση συµφώνησε να εξεταστούν από την αρµόδια εξειδικευµένη επιτροπή όλες οι πτυχές του ζητήµατος και να αναλυθούν κατά την επόµενη συνεδρίαση. Έτσι, η επιτροπή αεροπλοΐας παρέδωσε την αναφορά της στη συνεδρίαση στη Μαδρίτη το 1913, διατυπώνοντας και απαντώντας στο ακόλουθο ζήτηµα: «Μπορούν τα Κράτη να έχουν απόλυτο έλεγχο επί του εναερίου χώρου που βρίσκεται πάνω από το έδαφός τους, όπως τον έχουν επί του εδάφους τους ή είναι ο εναέριος χώρος πάνω από το έδαφός τους ελεύθερος σε όλους, όπως η ανοιχτή θάλασσα ή ελεύθερος υποκείµενος απλά σε κάποιους περιορισµούς ορισµένου χαρακτήρα». Συνεπώς, η Επιτροπή Αεροπλοΐας ανέφερε ότι επί του γενικού αυτού ζητήµατος, µια εξέταση των πρόσφατων συζητήσεων οδήγησε στην αντίληψη ότι η άποψη των κυβερνητικών αντιπροσώπων και των νοµοµαθών προσέγγιζε όλο και περισ-

σότερο την οπτική της πλήρους κυριαρχίας επί του εναερίου χώρου που βρίσκεται πάνω από το έδαφος των κρατών. Ωστόσο, κάποια µέλη της επιτροπής αεροπλοΐας22 επεσήµαναν ότι ήταν αδύνατο να συµφωνήσουν µε αυτήν την αναφορά ή τις προτάσεις. Προτίµησαν να προσχωρήσουν στην πρόταση εναέριας κυκλοφορίας σύµφωνα µε τις εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν από το Ινστιτούτο Διεθνούς Δικαίου οι οποίες υποστηρίζουν την ελευθερία του αέρα. Εν τέλει, η επιτροπή αεροπλοΐας δεν προχώρησε περισσότερο στην υιοθέτηση ενός διεθνούς κώδικα και εισηγήθηκε να υποβληθεί νέα αναφορά στην επόµενη σύσκεψη της Ένωσης. Ωστόσο, ο Α’ Παγκόσµιος Πόλεµος, που ξεκίνησε έναν χρόνο αργότερα, διέκοψε για τα επόµενα έτη τις διπλωµατικές διαπραγµατεύσεις για την πολιτική αεροπορία και η Ένωση Διεθνούς Δικαίου δε µπορούσε πλέον να οργανώσει ανάλογες συσκέψεις. Όταν η Ένωση επανεκκίνησε τις συνεδριάσεις της στο τέλος του πολέµου το 1920, αναγνώρισε το γεγονός ότι η διεθνής συµφωνία και η πρακτική23 πριν, κατά τη διάρκεια και µετά τον πόλεµο είχε επιβεβαιώσει την ορθότητα των προτάσεων της συνδιάσκεψης στη Μαδρίτη το 1913, υιοθετώντας την αρχή της κυριαρχίας επί του εναερίου χώρου άνωθεν του εδάφους των κρατών, η οποία βεβαίως έρχεται σε αντίθεση στην αρχή της ελευθερίας του αέρα.

Η Συνθήκη των Παρισίων του 1919 Οι εργασίες της συνδιάσκεψης στο Παρίσι του 1910 δεν έλαβαν χώρα επί µαταίω, καθώς τα κείµενα που υιοθετήθηκαν από τις διάφορες διπλωµατικές αποστολές παρείχαν ένα προηγµέ-

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

111

νο εναρκτήριο σηµείο στους συµµετέχοντες στη συνδιάσκεψη των Παρισίων το 1919. Οι τεχνολογικές εξελίξεις στον τοµέα των αεροµεταφορών που προέκυψαν από τον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο δηµιούργησαν µια εξ ολοκλήρου νέα κατάσταση ιδίως όσον αφορά την ασφαλή και ταχεία µεταφορά αγαθών και προσώπων σε µεγάλες αποστάσεις. Η έναρξη της τακτικής υπηρεσίας των διεθνών αεροπορικών µεταφορών κατέστησε προφανή την επείγουσα ανάγκη για κάποια διεθνή νοµοθετική ρύθµιση των αεροµεταφορών24. Η πρώτη αξιόλογη διεθνής πολυµερής Συνθήκη για τη ρύθµιση της εναερίου κυκλοφορίας υπογράφτηκε στο Παρίσι στις 13 Οκτωβρίου 1919 κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης Ειρήνης25. Τα συµµετέχοντα στη συνδιάσκεψη κράτη, συνειδητοποιώντας την αδήριτη ανάγκη σύναψης διεθνούς συµφωνίας η οποία θα διασφάλιζε την ανάπτυξη και το µέλλον της εναέριας ναυτιλίας, ανέθεσαν σε ειδική αεροναυτική επιτροπή, που συγκροτήθηκε µε πρόβλεψη της Συνθήκης των Βερσαλλιών του 191926, να συνεχίσει τις εργασίες του 1910 και να προπαρασκευάσει προσχέδιο της υπόψη συµφωνίας. Η τελική µορφή της υπόψη Συνθήκης αποτελείτο από 43 άρθρα τα οποία σχετίζονται µε όλες τις τεχνικές, λειτουργικές και οργανωτικές πτυχές της πολιτικής αεροπορίας, ενώ επίσης προέβλεπε τη δηµιουργία της Διεθνούς Επιτροπής Αεροναυτιλίας. Ήταν φυσικό ότι το πρώτο ζήτηµα το οποίο έπρεπε να επιλύσει η συγκεκριµένη επιτροπή κατά την προετοιµασία και εκπόνηση της Συνθήκης ήταν η επιλογή µεταξύ της αρχής της ελευθερίας του αέρα και της αρχής της κυριαρχίας των κρατών επί του εναερίου χώρου πάνω από το έδαφός τους. Στο 112

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

εν λόγω κείµενο σαφώς αναγνωρίστηκε ότι όλα τα κράτη µέρη έχουν πλήρη και αποκλειστική κυριαρχία επί του εθνικού τους εναερίου χώρου27. Ωστόσο, µε δεδοµένη την προγενέστερη πρακτική προς την κατεύθυνση αυτή των κρατών και των εθνικών τους νοµοθεσιών, θα µπορούσαµε να καταγράψουµε ότι η αναγνώριση της υπόψη αρχής στο άρθρο 1 της Συνθήκης αποτελεί ουσιαστικά την αποκρυστάλλωση µιας ήδη εθιµικά ισχυούσης στις σχέσεις µεταξύ των κρατών αρχής, η οποία δύναται να εξειδικευθεί στις ακόλουθες συνιστώσες: α) στην κυριαρχία επί του εναερίου χώρου υπεράνω του εδάφους των κρατών28, β) στην κυριαρχία επί του εναερίου χώρου υπεράνω της αιγιαλίτιδας ζώνης και γ) στην ελευθερία υπέρπτησης πάνω από την ανοιχτή θάλασσα29. Μια άλλη θεµελιώδης αρχή που ανέκυψε κατά την πρώτη συνάντηση της Επιτροπής ήταν η παραδοχή της αρχής ότι η Συνθήκη δε θα πρέπει να επηρεάζει τις υποχρεώσεις και τα δικαιώµατα των εµπολέµων και ουδετέρων κατά τη διάρκεια του πολέµου30. Οι εισηγητές της Συνθήκης δέχθηκαν κριτική µε αφορµή την έλλειψη κανόνων αναφορικά µε την αεροπορική ναυτιλία σε ένα σενάριο πολεµικής περιόδου. Ενώ οι συνδιασκέψεις της Χάγης, που συγκλήθηκαν πριν τον πόλεµο, προσέδωσαν ιδιαίτερη σηµασία σε αυτό το ζήτηµα και προσπάθησαν να περιορίσουν, κατά το δυνατό, τη ζηµία και τον κίνδυνο που δύναται να προκληθεί από τα αεροσκάφη κατά τη διάρκεια του πολέµου, η Συνθήκη του 1919 όχι µόνο δεν επέβαλε κάποιον περιορισµό σε αυτή τη δράση, αλλά φάνηκε να υπονοεί ότι σε περίπτωση πολέµου όλα είναι επιτρεπτά.

Υποσηµειώσεις: 1

Βλ. https:// www.theguardian. com/ world/2016/jul/20/us-airstrikeallegedly-kills-56-civilians-innorthern-syria.

2

3

4

Β λ . h t t p s : / / w w w. t h e g u a rd i a n . com/orld/2016/sep/16/third-ofsaudi-airstrikes-on-yemen-have-hitcivilian-sites-data-shows.

Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί το Εγχειρίδιο του Διεθνούς Δικαίου που εφαρµόζεται στον Αεροπορικό και Πυραυλικό Πόλεµο που παρήχθη στο πλαίσιο ερευνητικού προγράµµατος του Πανεπιστηµίου του Harvard το 2009 από διεθνή οµάδα ειδικών, προκειµένου να καταγραφεί το σύνολο των ισχυόντων κανόνων διεθνούς δικαίου που εφαρµόζονται στον αεροπορικό και πυραυλικό πόλεµο. Όπως είναι γνωστό από το γενικό διεθνές δίκαιο, προκειµένου να διαγνωσθεί η ύπαρξη διεθνούς εθίµου είναι απαραίτητη η διαπίστωση της σωρευτικής συνδροµής δύο στοιχείων: (α) ενός στοιχείου πραγµατικού, εξωτερικού, που είναι η «σταθερή και οµοιόµορφη» πρακτική (κατά την παλιότερη έκφραση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης) ή η «όντως πρακτική» (όπως την χαρακτήρισε το ΔΔ στην υπόθεση της υφαλοκρηπίδας Λιβύης/Μάλτας (1985) και (β) ενός στοιχείου ψυχολογικού, που είναι η πεποίθηση πως η πρακτική αυτή αντιστοιχεί σε ορισµένη νοµική υποχρέωση ή δικαίωµα (opinio iuris sive necessitates). Η νοµική πεποίθηση αποτελεί το προέχον

5

6

στοιχείο στη γένεση του διεθνούς εθίµου. Βλ. σχετικά, Εµ. Ρούκουνας, Δηµόσιο Διεθνές Δίκαιο, Εκδ. Νοµική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ.

50. Στο πεδίο του δικαίου ενόπλων συρράξεων σηµαντική πηγή άντλησης εθιµικών κανόνων αποτελούν: η πρακτική των κρατών στο θέατρο επιχειρήσεων, τα στρατιωτικά εγχειρίδια των ενόπλων δυνάµεων καθώς και η διπλωµατική πρακτική. Ωστόσο, η εξακρίβωση του εθίµου στην υπόψη περιοχή του διεθνούς δικαίου αποτελεί εν πολλοίς µια δυσχερή διαδικασία, καθώς τις περισσότερες φορές δεν είναι εφικτό να διαπιστωθούν από κάποιο τρίτο µέρος ή έναν παρατηρητή οι συνθήκες κάτω από τις οποίες διεξάγεται µια ένοπλη σύρραξη. Δ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Ι. Σιδέρης, 2008, σελ. 67. Χαρακτηριστικό παράδειγµα συµµόρφωσης των κρατών µε το υφιστάµενο δίκαιο ενόπλων συρράξεων, συµβατικό και εθιµικό, αποτελεί η περίπτωση του πολέµου του Κόλπου, στον οποίο ισχυρά κράτη όπως οι Ηνωµένες Πολιτείες, το Ιράκ, το Ιράν, το Ισραήλ, το Ηνωµένο Βασίλειο και η Γαλλία, αν και δεν είχαν επικυρώσει τα πρωτόκολλα του 1977, ο βαθµός συµµόρφωσής τους µε το δίκαιο του πολέµου κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων θα µπορούσε να περιγραφεί ως αποδεκτός. Βλ.

Javier Guisandez Gomez, The Law of Air Warfare, International Review of the Red Cross, No 323, 1998. Χαρακτηριστικό παράδειγµα παραβίασης της αρχής της διάκρισης αποτέλεσε κατά τον Β’

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

113

7

114

Παγκόσµιο Πόλεµο η στρατηγική κατά πόλεων/ blitz, η οποία χρησιµοποιήθηκε εκτεταµένα, προπαντός από τους Γερµανούς και τους Βρετανούς. Η στρατηγική δικαιολόγηση για την εν λόγω πρακτική δόθηκε από τον Αρχιστράτηγο της Διοίκησης βοµβαρδιστικών της βασιλικής πολεµικής αεροπορίας Πτέραρχο Arthur Travers Harris, ο οποίος δύναται να αναφέρεται ως ο πατέρας αυτού που είναι τώρα γνωστό ως στρατηγική κατά πόλης. Ένα φηµισµένο παράδειγµα αυτής ήταν η «Επιδροµή Χιλίων Βοµβαρδιστικών» κατά της πόλης της Κολωνίας το Μάιο του 1942, η οποία κατέστρεψε 242 εκτάρια του κέντρου της πόλης, σε αντίποινα του γερµανικού Blitz πάνω από την πόλη του Λονδίνου. Η ακριβής διατύπωση αυτών των βασικών στοιχείων που συγκροτούν την αρχή της διάκρισης ποικίλει. Για παράδειγµα, το στρατιωτικό Εγχειρίδιο του Διοικητή των ΗΠΑ σχετικά µε το δίκαιο των Ναυτικών Επιχειρήσεων (Department of Navy, 1995, παρ. 8.1) απαριθµεί τις ακόλουθες τρεις βασικές πτυχές της αρχής της διάκρισης που θα πρέπει να λαµβάνονται υπόψη κατά τη διαδικασία της στοχοποίησης: α) Το δικαίωµα των εµπολέµων να υιοθετούν µέσα πρόκλησης βλάβης στον αντίπαλο δεν είναι απεριόριστο. β) Απαγορεύεται να εκτελούνται επιθέσεις εναντίον του άµαχου πληθυσµού. γ) Πρέπει να γίνονται διακρίσεις µεταξύ µαχητών και αµάχων, ώστε να αποφευχθεί κατά το δυνατό η προσβολή αµάχων. Βλ.

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Matthew Waxman, International Law and the Politics of Urban Air Operations, Rand 2000, σελ. 8.

8 Συναφώς ας σηµειωθεί ότι κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου θανατώθηκαν 24 εκατ. άµαχοι, γεγονός που ανέδειξε και τη λειτουργική ανεπάρκεια του τότε ισχύοντος δικαίου των ενόπλων συρράξεων και πιο ειδικά της περιοχής εκείνης που αφορά την προστασία των αµάχων.

9 Ο Κώδικας έλαβε τον τίτλο του από τον εµπνευστή του Francis Lieber στο Πανεπιστήµιο Columbia της Νέας Υόρκης. Με παρότρυνση του τότε Προέδρου των ΗΠΑ Abraham Lincoln, κατέγραψε µε τη µορφή κώδικα ένα σύνολο οδηγιών προς τους διοικητές του αµερικανικού στρατού, που δηµοσιεύτηκε µε τη µορφή «διαταγών» και µε τον τίτλο «Οδηγίες για τους Διοικητές των Στρατευµάτων των ΗΠΑ στο Πεδίο της Μάχης». Η κύρια ιδέα του κειµένου αυτού, το οποίο αποτελεί ίσως την πρώτη κωδικοποιηµένη µορφή κανόνων διεξαγωγής του πολέµου, εκφράζεται στο άρθρο 68, στο οποίο διευκρινίζεται ότι «ο ουσιαστικός σκοπός ενός πολέµου δεν είναι η εξολόθρευση του εχθρού ούτε η χωρίς λόγο θανάτωση των αµάχων, αλλά η επιδίωξη ενός στόχου πέρα από την αµεσότητα της µάχης». Δ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Ι. Σιδέρης, 2008, σελ. 87.

10 Η αρχή του ανθρωπισµού υιοθετείται και επιβεβαιώνεται από όλα τα σχετικά διεθνή κείµενα, από τη διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης (1868) µέχρι και τα πρόσθετα πρωτόκολλα του 1977. Σύµφωνα

µε την παράγραφο 2 του άρθρου 1 του πρώτου πρόσθετου στις Συνθήκες της Γενεύης πρωτοκόλλου: «Σε περιπτώσεις που δεν καλύπτονται από το παρόν Πρωτόκολλο ή από άλλες Διεθνείς Συµφωνίες, οι άµαχοι και οι εµπόλεµοι παραµένουν υπό την προστασία και την εξουσία των αρχών του Διεθνούς Δικαίου, που αρύονται την ισχύ τους από τα καθιερωµένα έθιµα, τις αρχές της ανθρωπιάς και τις επιταγές της κοινής συνείδησης».

11 Ένα κλασικό παράδειγµα αυτού του κανόνα τίθεται στην περίπτωση που µια στρατιωτική δύναµη προωθείται µέσω µιας πόλης και αντιµετωπίζει µέρος των αντίπαλων δυνάµεων το οποίο φέρει όπλο τύπου sniper και βρίσκεται στο επάνω µέρος ενός νοσοκοµείου. Εν προκειµένω είναι απαγορευµένη η κατεδάφιση ολόκληρου του κτιρίου καθώς η βλάβη που θα προκληθεί σε αµάχους θα υπερέχει κατά πολύ του αναµενόµενου στρατιωτικού πλεονεκτήµατος.

12 «Δυστυχώς, η ιστορία δείχνει ότι οι ένοπλες συρράξεις είχαν ως αποτέλεσµα έναν αυξανόµενο αριθµό θυµάτων πολιτών. Το αποτέλεσµα από τη στρατιωτική σκοπιά είναι ότι όταν σχεδιάζεται µια αεροπορική επίθεση το ζήτηµα της αναλογίας πρέπει να λαµβάνεται υπόψη. Λόγω του βαθµού υποκειµενικότητας που περικλείεται, αυτή η αρχή θεωρείται ως η Αχίλλειος πτέρνα του δικαίου των ενόπλων συρράξεων. Ο κανόνας θα µπορούσε ίσως να ειδωθεί σε πιο πρακτικούς όρους εάν πούµε ότι µια αεροπορική επίθεση η οποία αναµένεται να

προκαλέσει απώλειες πολιτών θα ήταν αποδεκτή και θα είχε τον ίδιο βαθµό αποδοχής εάν παρόµοια πράξη λάµβανε χώρα σε ένα τµήµα του φίλιου εδάφους το οποίο βρίσκεται υπό κατοχή, περίπτωση κατά την οποία οι απώλειες πολιτών θα αφορούσαν συµπατριώτες». Βλ.

Javier Guisandez Gomez, The Law of Air Warfare, International Review of the Red Cross, No 323, 1998.

13 Βλ. Φυλλάδιο Αεροπορικών Δυνάµεων υπ’ αριθµ. 110-31 της Πολεµικής Αεροπορίας των ΗΠΑ, International Law – The Conduct of Armed Forces and Air Operations (1976) (AFP 110-31), σελ. 1-5.

14 Σύµφωνα µε τον ορισµό του στρατιωτικού κώδικα των ενόπλων δυνάµεων των ΗΠΑ, η αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας είναι εκείνη που «δικαιώνει τα µέτρα εκείνα που δεν απαγορεύονται από το Διεθνές Δίκαιο, θεωρούνται, όµως, απαραίτητα για να εξασφαλίσουν την όσο το δυνατόν πιο γρήγορη παράδοση του εχθρού». Η εν λόγω άποψη, αν και εν πολλοίς αποδεκτή, δε θα µπορούσε ωστόσο να δικαιολογήσει τη ρίψη των δύο βοµβών στη Χιροσίµα και το Ναγκασάκι ως απορρέουσα από την αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας για την άµεση λήξη του πολέµου, καθώς εν προκειµένω υπήρξε προφανής αντίθεση µε την αρχή της αναλογικότητας. Δ. Γάγγας, Εισαγωγή στο Διεθνές Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων, Εκδ. Ι. Σιδέρης, 2008, σελ. 79.

15 Βλ. για παράδειγµα το άρθρο 23 των Κανόνων της Χάγης του 1907, όπου κατοχυρώνονται

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

115

απαγορεύσεις συµπεριφορών που διαπνέουν τη διεξαγωγή των πολεµικών επιχειρήσεων (λ.χ. η χρήση δηλητηρίου ή όπλων δηλητηριασµένων, η θανάτωση αντιπάλου που έχει ήδη παραδοθεί και δεν αµύνεται, η χρήση πολεµικών µέσων που επιφέρουν ανωφελή βλάβη κ.ά.) και οι οποίες εν πολλοίς αντιστρατεύονται την αρχή της αναγκαιότητας.

16 Το Ινστιτούτο Διεθνούς Δικαίου ιδρύθηκε του 1873 από διαπρεπείς νοµοµαθείς ως ανεξάρτητη αρχή, ελεύθερη από κυβερνητικές επιρροές, µε σκοπό τη συµβολή στην ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου και την προώθηση της εφαρµογής του. Βλ. σχετικά https://www.justitiaetpace.org/h istorique.php.

17 Το αερόστατο είναι ένα αεροσκάφος, δηλαδή πτητικό µέσο, που παραµένει αιωρούµενο επειδή η «αεροστατική σφαίρα» του γεµίζει µε θερµό ατµοσφαιρικό αέρα ή άλλα αέρια (λ.χ. υδρογόνο, ήλιο, φωταέριο κ.λπ.) ελαφρύτερα από τον αέρα, οπότε προκύπτει άνωση ικανή να ανυψώσει το αεροσκάφος, ακόµα και αν η συνολική πυκνότητά του είναι σχεδόν ίδια (αλλά έστω και λίγο µικρότερη) σε σύγκριση µε εκείνη του αέρα.

18 Τα βαρύτερα από τον αέρα αεροσκάφη (Heavier-than-air Aircraft), προκειµένου να εκτελέσουν πτήση, θα πρέπει µε κάποιο τρόπο να ωθήσουν αέρα ή αέριο προς τα κάτω, έτσι ώστε µε µια επιγενόµενη αντίδραση (από τους νόµους του Νεύτωνα) να ωθηθεί προς τα πάνω το αεροσκάφος. Από αυτή τη δυναµική κίνηση µέσω του αέρα αντλεί την προέ116

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

19

20

21

22

λευσή του ο όρος αεροδίνη. Αντιθέτως, τα αεροσκάφη µε άνωση µε ελαφρύτερα από τον αέρα αέρια (Lighter-than-air Aircraft) βασίζονται στην αρχή του Αρχιµήδη, σύµφωνα µε την οποία «επιπλέουν» στον αέρα όπως τα πλοία στο νερό. Χαρακτηρίζονται από τουλάχιστον µία κοιλότητα ή µπαλόνι µε ελαφρύ αέριο, όπως το ήλιο και το υδρογόνο, ή και θερµό αέρα. Πρόκειται για τα εξής κράτη: Αυστρία-Ουγγαρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Δανία, Γαλλία, Αγγλία, Γερµανία, Ιταλία, Λουξεµβούργο, Μονακό, Ολλανδία, Πορτογαλία, Ρουµανία, Ρωσία, Σερβία, Ισπανία, Σουηδία, Ελβετία και Τουρκία. www.icao.int/secretariat/postalhistory/1910_the_paris_convention_html Η Ένωση Διεθνούς Δικαίου (International Law Association) ιδρύθηκε στις Βρυξέλλες το 1873 και λειτουργεί µέχρι και σήµερα. Σκοπός της λειτουργίας της Ένωσης «πρέπει πάντα να είναι, από τη µία πλευρά να ερευνά νέο έδαφος και να λαµβάνει ενηµέρωση για όλα τα ζητήµατα που µεταβάλουν τις συνθήκες και να τα εισάγει εντός των κοινών σχέσεων των εθνών και των ζητηµάτων τους και από την άλλη να δίδει ιδιαίτερη προσοχή σε µεταρρυθµίσεις οι οποίες απαιτούνται από πρακτικές αιτίες». Ας σηµειωθεί πως η Ένωση υποστήριξε επίσης εν πολλοίς και την προγενέστερη εργασία του Ινστιτούτου Διεθνούς Δικαίου αναφορικά µε τα ζητήµατα αεροπορικού δικαίου. Κυρίως ο κ. Fauchille και ο κ.

23

24

25

26

27

Henry-Couannier. Η τεράστια ανάπτυξη της στρατιωτικής αεροπορίας επέφερε µια αποφασιστική αλλαγή στη στάση των κυβερνήσεων έναντι των αεροπορικών µεταφορών. Το 1916, ιδρύθηκε από τη Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, την Ιταλία και τις ΗΠΑ η Επιτροπή Διασυµµαχικής Αεροπορίας, προκειµένου να συντονίσει την κατασκευή αεροσκαφών και να τυποποιήσει τα αεροπλάνα, τους κινητήρες και τα άλλα υλικά. Αυτό τόνωσε την αναγκαιότητα της συνεργασίας στη µεταπολεµική περίοδο στον τοµέα των διεθνών αεροµεταφορών.

The Postal History of ICAO, www.icao.int/secretariat/postalhistory/1919_the_paris_convention.htm Η Ελλάδα κύρωσε την εν λόγω Σύµβαση µε τον Ν. 2569/1921 (ΦΕΚ Α’ 68). Οι χώρες που εκπροσωπούνταν στην Επιτροπή ήταν: Βέλγιο, Βραζιλία, Βρετανική Αυτοκρατορία, Κούβα, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Ιαπωνία, Πορτογαλία, Ρουµανία, Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και ΗΠΑ. Η Επιτροπή συµφώνησε να παραγάγει ένα σύνολο βασικών αρχών για την προετοιµασία της Σύµβασης και των Παραρτηµάτων της, συγκροτώντας τρεις υποεπιτροπές, µια νοµική, µια τεχνική και µια στρατιωτική. Το πρώτο θέµα στην ηµερήσια διάταξη της Επιτροπής ήταν η πρόταση της αντιπροσωπείας των ΗΠΑ και είχε τον τίτλο «Η Αρχή της Κυριαρχίας των κρατών επί του Εδάφους τους». Αυτή η αρχή υιοθετήθηκε οµόφωνα ως το

πρώτο άρθρο της Συνθήκης λαµβάνοντας την ακόλουθη µορφή: «Τα Υψηλά συµβαλλόµενα Μέρη αναγνωρίζουν ότι κάθε Δύναµη έχει πλήρη και αποκλειστική κυριαρχία επί του εναερίου χώρου πάνω από το έδαφός της».

28 Για τον σκοπό της υπό εξέταση Συνθήκης το έδαφος ενός κράτους γίνεται κατανοητό ως περιλαµβάνον το εθνικό έδαφος, τόσο αυτό της µητρικής χώρας όσο και των αποικιών, καθώς και τα παρακείµενα σε αυτό χωρικά ύδατα.

29 Άγγελος Γιόκαρης, Διεθνές Δίκαιο Εναερίου Χώρου, Νοµική Βιβλιοθήκη 2013, σελ. 7.

30 Αυτή η αρχή εισήχθη διά του άρθρου 38 της Συνθήκης ως εξής: «Σε περίπτωση πολέµου, οι διατάξεις της παρούσας συνθήκης πρέπει να µην επηρεάζουν την ελευθερία δράσης των συµβαλλόµενων Κρατών τόσο των εµπολέµων όσο και των ουδετέρων». Πηγή Εικόνων: https://pixabay.com/ Ευχαριστώ θερµά για τα δηµιουργικά σχόλια και τις υποδείξεις τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Τµήµατος Νοµικής του Δηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης κ. Κωνσταντίνο Αντωνόπουλο.

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Πολεµικές Αεροπορικές Επιχειρήσεις υπό το πρίσµα του Δικαίου των Ενόπλων Συρράξεων

117

Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ Επισµηναγός (Ι) Αλέξανδρος Χαλκόπουλος

1. Πρόλογος

Την εποχή που ολοκληρώνεται το παρόν άρθρο βρίσκεται σε εξέλιξη µεγάλος αριθµός επαναστάσεων, συγκρούσεων, αλλαγών καθεστώτων και ένοπλων λαϊκών εξεγέρσεων, κυρίως στην Ασία και την Αφρική, µε αποτέλεσµα µεγάλα κύµατα προσφύγων προς την Ευρώπη. Οι απειλές και οι προκλήσεις για την παγκόσµια ασφάλεια αυξάνονται, ενώ το Συµβούλιο Ασφαλείας του Οργανισµού Ηνωµέ118

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

νων Εθνών (ΟΗΕ) εµπλέκεται ενεργά σε προσπάθειες µεσολάβησης και εξεύρεσης λύσης. Τα γεγονότα αυτά, πολλά εκ των οποίων διαδραµατίζονται στη γειτονιά της Ευρώπης, καταδεικνύουν ότι η κατάσταση επιδεινώνεται δραµατικά ως προς την ασφάλεια παγκοσµίως. Ήδη περισσότερα από 1,5 δισεκατοµµύριο άτοµα ζουν σε ευάλωτες περιοχές που πλήττονται από συγκρούσεις σε όλο τον κόσµο. Με βάση τις τρέχου-

σες τάσεις, ο αριθµός αυτός αναµένεται να φτάσει τα 2 δις έως το 2030. 1 Στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης

στικής βοήθειας, είναι ουσιαστικής σηµασίας, ώστε να αποκατασταθεί η εµπιστοσύνη και να διασφαλιστεί ότι οι

(ΕΕ) είναι να εξελιχθεί σε παγκόσµιο πολιτικό παράγοντα, ώστε να προάγει την ειρήνη και τη διεθνή ασφάλεια, να προστατεύει τα συµφέροντά της σε παγκόσµιο επίπεδο και να εγγυάται την ασφάλεια των πολιτών της. H ΕΕ πρέπει να είναι σε θέση να αναλάβει την ευθύνη που της αναλογεί απέναντι σε απειλές, διεθνείς κρίσεις και συγκρούσεις, ειδικά στο γειτονικό της περιβάλλον. Προκειµένου η ΕΕ να διαδραµατίσει έναν κοµβικό ρόλο ως πάροχος ασφάλειας για τα κράτη-µέλη και τους πολίτες της, θα πρέπει να επιδιώξει την ενίσχυση της ασφάλειάς της και εκείνης των γειτόνων της. Η συντονισµένη εξωτερική δράση, µε χρήση των µέσων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στους τοµείς της διπλωµατίας, της ασφάλειας, της ανάπτυξης και της ανθρωπι-

θεσµοί των χωρών εταίρων είναι εξοπλισµένοι για να αντιµετωπίσουν τις προκλήσεις που συναντούν. Τα µέσα εξωτερικής δράσης της ΕΕ έχουν διαφορετικούς και συµπληρωµατικούς ρόλους. Η σχέση ανάµεσα στην ασφάλεια και την ανάπτυξη αποτελεί βασική αρχή και είναι συµπληρωµατική ως προς τις πολιτικές εσωτερικής ασφάλειας, ασφάλειας στη θάλασσα και άλλες πολιτικές. Σκοπός του άρθρου αυτού είναι να επικεντρωθεί στην απόκριση της ΕΕ στις υφιστάµενες σήµερα κρίσεις και απειλές κατά της ασφάλειας υπό το πρίσµα της ολοκληρωµένης προσέγγισής της όσον αφορά στις εξωτερικές συγκρούσεις και κρίσεις.2 Η απόκριση αυτή απαιτεί τη συνδυασµένη αξιοποίηση πολιτικών και στρατιωτικών ικανοτήτων και τη στενή συνεργασία µετα-

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

119

ξύ τους και ειδικότερα στο τοµέα των συνδυασµένων στρατιωτικών και πολιτικών επεµβάσεων της ΕΕ. Η ανάλυση παρουσιάζει το πλαίσιο ανάπτυξης των µη στρατιωτικών αποστολών και των στρατιωτικών επιχειρήσεων στο πλαίσιο της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άµυνας, εντοπίζει τα δυνατά και αδύνατα σηµεία τους και καταγράφει συγκεκριµένα συµπεράσµατα, που µπορεί να ληφθούν υπόψη, ώστε στο πλαίσιο της ολοκληρωµένης προσέγγισης της ΕΕ να ενισχυθεί η σηµερινή αντίδρασή της. Το άρθρο θα προσεγγίσει τη διάσταση του φαινοµένου της παρέµβασης της ΕΕ για τη διατήρηση και επιβολή ειρήνης – ασφάλειας, αλλά και υποστήριξης ειρηνευτικών διαδικασιών. Στο πλαίσιο αυτό παρουσιάζονται οι πολιτικές αποστολές και οι στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ µέχρι σήµερα και εξάγονται συµπεράσµατα τόσο σε θέµατα προβληµατικών βασικών δοµών όσο και αµυντικών ικανοτήτων της ΕΕ.

2. Σύγχρονη Αντίληψη Περί των Διεθνών Επεµβάσεων Η σύγχρονη αντίληψη περί των διεθνών επεµβάσεων αναπτύχθηκε στη µεταψυχροπολεµική περίοδο στο πλαίσιο του ΟΗΕ, σε µια προσπάθεια της οργανωµένης διεθνούς κοινότητας να δώσει απαντήσεις στο πρόβληµα της διατήρησης της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Αν και το τέλος της αντιπαράθεσης Ανατολής – Δύσης απελευθέρωσε τον δυναµισµό του ΟΗΕ, που επί 40 χρόνια ήταν δέσµιος της διπολικής δοµής του διεθνούς συστήµατος, νέα πραγµατιστικά προβλήµατα ανέκυψαν, µεταξύ των οποίων η αδυναµία του Οργανισµού να υλοποιήσει τα προβλεπόµενα από το καταστα120

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

τικό του. Ειδικότερα, προβλήµατα δηµιουργήθηκαν από το γεγονός ότι ο ΟΗΕ, ενώ ρητά αναφέρει πως είναι το αρµόδιο3 όργανο εφαρµογής των όποιων µέτρων για την προστασία της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, δεν έχει ίδιες δυνατότητες να επιβάλει τα προβλεπόµενα από τις αποφάσεις του και στηρίζεται στην ευχέρεια των κρατών. Σε αυτό το πλαίσιο ως ανθρωπιστική επέµβαση ορίζεται η επέµβαση ενός κράτους µε την απειλή χρήσης ή τη χρήση βίας σε ξένο έδαφος, µε τελικό σκοπό την προστασία των ανθρώπων που κατοικούν εκεί, ασχέτως εθνικότητας µε το παρεµβαίνον κράτος.4 Μια χώρα εµπλέκεται «δικαιολογηµένα» σε πόλεµο για δύο λόγους. Ο πρώτος, «παραδοσιακός» λόγος, αφορά στην περίπτωση της νόµιµης άµυνας, όταν µια χώρα δέχεται επίθεση και πρέπει να αµυνθεί. Ο δεύτερος λόγος αφορά στην περίπτωση της «ανθρωπιστικής επέµβασης». Όταν, δηλαδή, η στρατιωτική επέµβαση στο εσωτερικό άλλης χώρας είναι ηθικά και νοµικά νοµιµοποιηµένη ως η απάντηση της οργανωµένης διεθνούς κοινότητας, συνήθως υπό την καθοδήγηση µιας παγκόσµιας/µεγάλης δύναµης, σε σοβαρές και αποτρόπαιες πράξεις που συνιστούν πρόκληση για τη «συνείδηση της ανθρωπότητας». Η επέµβαση, µε αιτιολογική βάση την «υπέρτατη έκτακτη ανάγκη», πρέπει να είναι άµεση, προκειµένου να σώσει µια κοινότητα από την καταστροφή και κατ’ επέκταση να αποτρέψει την απώλεια άµαχου πληθυσµού. Μετά από πρακτική περίπου 20 ετών, η ανθρωπιστική παρέµβαση για λόγους σοβαρών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωµάτων απολαµβάνει πλέον, σε µεγάλο βαθµό, τη διεθνή συναίνεση.5 Χαρακτηριστικό παρά-

δειγµα σοβαρών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωµάτων είναι η γενοκτονία – εθνοκάθαρση και χρήζει ισχυρής παρέµβασης, η οποία ποικίλει από διπλωµατικές και οικονοµικές κυρώσεις µέχρι την επέµβαση στρατιωτικών δυνάµεων. 6 Η διαχείριση των ανθρωπιστικών κρίσεων στα νεοσύστατα «αδύναµα» ή «αποτυχηµένα» κράτη, είναι το ζήτηµα που καλείται να αντιµετωπίσει η διεθνής τάξη στις µέρες µας. Επιπλέον η απειλή της ισλαµικής τροµοκρατίας σε αρκετά κράτη τέτοιου τύπου δίνει µια νέα δυναµική στο φαινόµενο των διεθνών – ανθρωπιστικών επεµβάσεων. Η πρακτική του ΟΗΕ οδήγησε στη δηµιουργία ενός πλαισίου αποδεκτών αρχών για τη διενέργεια ειρηνευτικών επιχειρήσεων. Οι αρχές αυτές συνοψίζονται στα ακόλουθα: 7 ● Συναίνεση του κράτους όπου πρόκειται να µεταβεί η ειρηνευτική αποστολή, για αποδοχή της. ● Μη επέµβαση στα εσωτερικά ζητήµατα του φιλοξενούντος κράτους. ● Αµερόληπτη µεταχείριση των εµπλεκοµένων µερών µε την εφαρµογή της αρχής της ουδετερότητας. ● Μη χρήση βίας παρά µόνο σε περίπτωση αυτοάµυνας. Η νέα γενιά των ειρηνευτικών επιχειρήσεων τοποθετεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τον άµαχο πληθυσµό και την προστασία των πολιτών. Δίνει έµφαση, µεταξύ άλλων, στην αποτροπή και αντιµετώπιση των ανθρωπιστικών καταστροφών, στην ανόρθωση και αποκατάσταση πολιτειακών θεσµών, στην επόπτευση και διασφάλιση εκλογικών διαδικασιών, κ.λπ. Η διάλυση ενός πολυεθνικού κράτους στο οποίο η ύπαρξη µια κεντρικής εξουσίας λειτουργούσε ως ενοποιητικός παράγοντας εδαφικά, κοινωνικά

κ.λπ. έφερε στο προσκήνιο µια νέα µορφή σύγκρουσης. Οι εµφύλιες πλέον συρράξεις έγιναν περισσότερες από τις διακρατικές και είχαν τη µορφή διεθνικής σύγκρουσης. 8 Ο ΟΗΕ διατηρεί την πρωταρχική ευθύνη για τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Σύµφωνα µε το άρθρο 1 παράγραφος 1 του Χάρτη, για να επιτευχθεί αυτό, τα Ηνωµένα Έθνη οφείλουν «να παίρνουν αποτελεσµατικά συλλογικά µέτρα για να προλαµβάνουν και να αποµακρύνουν κάθε απειλή της ειρήνης και για να καταστέλλουν κάθε επιθετική ενέργεια ή άλλης µορφής παραβίαση της ειρήνης …». Στα Κεφάλαια VI και VII, που τιτλοφορούνται «Ειρηνική Διευθέτηση Διαφορών» και «Ενέργειες σε περίπτωση απειλής εναντίον της Ειρήνης, Διαταράξεως της Ειρήνης και Επιθετικών Ενεργειών» αντίστοιχα, καταγράφονται τα προβλεπόµενα µέτρα για την υποστήριξη της ειρήνης. Σε απόλυτη συµφωνία µε το άρθρο 1 του Χάρτη είναι και οι γενικές διατάξεις για την εξωτερική δράση της Ευρωπαϊκής Έµωσης στο άρθρο 21. 9 Η κατηγοριοποίηση των Επιχειρήσεων Υποστήριξης της Ειρήνης έχει ως ακολούθως: 10 Προληπτική Διπλωµατία (Preventive Diplomacy) και Επιχειρήσεις Προληπτικής Ανάπτυξης Δυνάµεων (Preventive Deployment Operations). Επιχειρήσεις Αποκατάστασης (ή Εγκαθίδρυσης) της Ειρήνης (Peace-making Operations). Επιχειρήσεις Διατήρησης της Ειρήνης (Peace-keeping Operations). Επιχειρήσεις Οικοδόµησης (ή Εδραίωσης) της Ειρήνης (Peace-building Operations). Επιχειρήσεις Επιβολής της Ειρήνης (Peace Enforcement Operations) Ως βασικές αρχές των επιχειρήσεων επέµβασης του ΟΗΕ σε µια κρίση

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

121

αναδεικνύονται η συναίνεση των µερών, η αµεροληψία και η µη χρήση βίας (πλην της αυτοάµυνας). Εξαίρεση αποτελούν οι επιχειρήσεις Επιβολής της Ειρήνης, κατά τις οποίες εκλείπει η ανάγκη για συναίνεση των µερών και επιτρέπεται η χρήση βίας για την επίτευξη του σκοπού της επιχείρησης.

3. Η κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άµυνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης Το τέλος του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου βρίσκει τις χώρες της Ευρώπης κατεστραµµένες. Δύο νέες υπερδυνάµεις αναπτύσσονται και µε την επιµονή της Μεγάλης Βρετανίας οι ΗΠΑ αποµακρύνονται από το πλαίσιο αποµονωτισµού και γίνονται ο πάροχος ασφάλειας για τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Το αρχικό εγχείρηµα για συνεργασία και συλλογική αυτοάµυνα από 5 χώρες της Ευρώπης στις 17 Μαρτίου του 1948 11 χωρίς στρατιωτικές ουσιαστικά δυνάµεις οδήγησε στην αδρανοποίηση της Δυτικής Ένωσης12. Η ίδρυση του ΝΑΤΟ όχι µόνο επισκίασε την προσπάθεια αυτή αλλά δηµιούργησε όλες εκείνες τις προϋποθέσεις, ώστε αυτό να είναι ο πρωταρχικός και ουσιαστικά µοναδικός πάροχος ασφάλειας των χωρών της Δυτικής Ευρώπης µέχρι και το τέλος του Ψυχρού Πολέµου. Οι χώρες, επαναπαυµένες ουσιαστικά από την παρουσία του ΝΑΤΟ σ’ αυτόν τον ενεργό ρόλο, αδρανοποιήθηκαν σε θέµατα ανεξάρτητης άµυνας και ασφάλειας. Κλάδοι που λειτουργούν µε εξαρτηµένες µεταβλητές σε πόρους και δυναµικό, στα οποία αδυνατούσαν οι χώρες να διαθέσουν µετά τον Β΄Π.Π. Η πορεία αυτή οδήγησε βέβαια σε ραγδαία οικονοµική ανάπτυξη αυτών 122

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

που λειτουργούσαν ως εισαγωγείς ασφάλειας. Αποτέλεσµα των ενεργειών αυτών ήταν η αδράνεια επί 30 συνεχή έτη της Δυτικοευρωπαϊκής Ένωσης. Η Σύνοδος Κορυφής στο SaintMalo (Δεκέµβριος 1998)13 µεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας θα δηµιουργήσει ένα θετικό προηγούµενο για την αναγκαιότητα να αποκτήσει η Ένωση ένα πλαίσιο που θα της παρείχε τη δυνατότητα αυτόνοµης στρατιωτικής δράσης, εντός ή εκτός πλαισίου ΝΑΤΟ, για διαχείριση κρίσεων. Η παρεµβολή της κρίσης του Κοσόβου, που βρήκε και πάλι απροετοίµαστη την Ευρώπη, έδωσε ώθηση σε νέες εξελίξεις. Το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο, στη Σύνοδο Κορυφής της Κολωνίας στις 3-4 Ιουνίου 1999, αποφάσισε να ξεκινήσει µία νέα πορεία για τη δηµιουργία ενισχυµένης Κοινής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ασφάλειας και Άµυνας (ESDP) και µε σκοπό να παράσχει στην Ευρώπη αξιόπιστα µέσα διαχείρισης περιφερειακών κρίσεων. Τότε δηµιουργήθηκαν τα εξής µόνιµα πολιτικά και στρατιωτικά όργανα για τη λειτουργία κοινής πολιτικής ασφάλειας και άµυνας: - Μόνιµη Επιτροπή Πολιτικής και Ασφάλειας (ΕΠΑ).

- Στρατιωτική Επιτροπή (ΣΕΕΕ).

- Στρατιωτικό Επιτελείο (ΣΕ).

- Επιτροπή Πολιτικής Διαχείρισης Κρίσεων (CIVCOM: Committee for Civilian Aspects of Crisis Management). Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, που υπεγράφη στις 13 Δεκεµβρίου 2007 και τέθηκε σε ισχύ την 1η Δεκεµβρίου 2009, υιοθετήθηκαν καινοτόµες διατάξεις που διευρύνουν και ενισχύουν τη δυνατότητα συνεργασίας των κρατών-µελών στον αµυντικό τοµέα. Στο πλαίσιο αυτό προβλέπεται, µεταξύ άλλων, η δυνατότητα θεσµοθέ-

τησης «µόνιµης διαρθρωµένης συνεργασίας», δηλαδή ενισχυµένης µορφής συνεργασίας µεταξύ κρατών-µελών της ΕΕ που πληρούν συγκεκριµένα κριτήρια στον τοµέα των στρατιωτικών δυνατοτήτων και επιχειρήσεων. Για τον σκοπό αυτό προβλέφθηκε η µεταφορά των δοµών της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άµυνας (ΚΠΑΑ), συµπεριλαµβανοµένων της διεύθυνσης σχεδιασµού διαχείρισης κρίσεων, του επιτελείου σχεδιασµού και εκτέλεσης µη στρατιωτικών δράσεων, του στρατιωτικού προσωπικού της ΕΕ και του κέντρου ανάλυσης της κατάστασης στη νεοσύστατη Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ). Επίσης, προβλέπεται η δυνατότητα διεξαγωγής κοινής αποστολής από οµάδα κρατών-µελών, διευρύνεται το φάσµα των αποστολών διαχείρισης κρίσεων και καθιερώνεται στη Συνθήκη ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Οργανισµού Άµυνας (ΕΟΑ)14 Η Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άµυνας, όπως µετονοµάστηκε η Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας και

Άµυνας µε τη Συνθήκη της Λισαβόνας, αποτελεί τον επιχειρησιακό βραχίονα της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ). Στο πλαίσιο της ΚΠΑΑ, η ΕΕ αποφασίζει την ανάπτυξη αποστολών διαχείρισης κρίσεων µε στρατιωτικά και µη στρατιωτικά µέσα, οι οποίες συµβάλλουν στην υλοποίηση των ευρύτερων στόχων της ΚΕΠΠΑ. Ενισχύθηκαν τα ακόλουθα θεσµικά όργανα, µε τη θέσπιση των εξής υπηρεσιών και οργανισµών της Ένωσης: - Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) - Ευρωπαϊκός Οργανισµός Άµυνας (ΕΟΑ) - Υπηρεσία Μέσων Εξωτερικής Πολιτικής (FPI: Service for Foreign Policy Instrument) Τέλος, µεταφέρθηκαν στην ΕΕ δύο σχετικοί Οργανισµοί που λειτουργούσαν από τη δεκαετία του 1990 στο επίπεδο της Δυτικοευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ). Η διαδικασία λήψης αποφάσεων για τα θέµατα της ΚΕΠΠΑ υποστηρίζεται από το Ινστιτούτο

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

123

Μελετών Ασφάλειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης -µε έδρα το Παρίσι- [Απόφαση2014/75], το Δορυφορικό Κέντρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης -µε έδρα την πόλη Μαδρίτη στο Torrejón de Ardoz (Ισπανία)- [Απόφαση 2014/401] και συµβάλλουν στην ανάπτυξή της, ιδιαίτερα µε τη διεξαγωγή µελετών στην πρώτη περίπτωση και αναλύσεων δορυφορικών εικόνων στη δεύτερη περίπτωση για τους σχετικούς τοµείς.15 Η Συνθήκη της Λισαβόνας εισήγαγε σηµαντικές καινοτοµίες σε σχέση µε την ΚΠΑΑ, της οποίας ενισχύθηκε η αποτελεσµατικότητα. Υπάρχουν όµως και ορισµένες καινοτοµίες που ακόµα δεν έχουν υλοποιηθεί, όπως π.χ. η ρήτρα αµοιβαίας άµυνας και η ρήτρα αλληλεγγύης. Πάντως διευκρινίζεται ότι η ΚΠΑΑ δεν είναι το µοναδικό διαθέσιµο µέσο και ότι οι αποστολές ΚΠΑΑ πρέπει να χρησιµοποιούνται ως µέρος µιας ευρύτερης στρατηγικής της ΕΕ στα θέµατα ασφάλειας και άµυνας. Ήδη η ΕΕ παρουσίασε τον Ιούνιο 2016 µια ολοκληρωµένη και επικαιροποιηµένη Παγκόσµια Στρατηγική στην Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας (EU Global Strategy on Foreign and Security Policy)16. Ακόµα και σε εποχή παγκοσµιοποίησης, η γεωγραφία διατηρεί τη σηµασία της. Όπως παρατηρεί και η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας,17 «συµφέρει την Ευρώπη να κυβερνώνται ορθά οι χώρες µε τις οποίες συνορεύει. Προφανώς, οι βίαιες συγκρούσεις µεταξύ των γειτόνων µας, τα αδύναµα κράτη όπου ανθεί το οργανωµένο έγκληµα, οι δυσλειτουργικές κοινωνίες ή οι δηµογραφικές εκρήξεις έξω από την πόρτα µας συνεπάγονται προβλήµατα και για την Ευρώπη». Η Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική 124

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Ασφαλείας της ΕΕ αποσκοπεί στη διατήρηση της ειρήνης και την ενίσχυση της διεθνούς ασφάλειας, στην προώθηση της διεθνούς συνεργασίας, στην ανάπτυξη και σταθεροποίηση της δηµοκρατίας, του κράτους δικαίου και του σεβασµού των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και των θεµελιωδών ελευθεριών.18 Η ΚΠΑΑ εξασφαλίζει στην Ένωση επιχειρησιακή ικανότητα σε αποστολές εκτός της Ένωσης προκειµένου να διασφαλίζει τη διατήρηση της ειρήνης, την πρόληψη των συγκρούσεων και την ενίσχυση της διεθνούς ασφάλειας, σύµφωνα µε τις αρχές του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωµένων Εθνών (άρθρο 42 ΣΕΕ). Όλες οι επιχειρήσεις αυτές, γνωστές ως επιχειρήσεις Πέτερσµπεργκ, δύναται να συµβάλουν στην καταπολέµηση της τροµοκρατίας, στη στήριξη τρίτων χωρών για τον ίδιο σκοπό στο έδαφός τους (άρθρο 43 ΣΕΕ). 19 Από το 2003 και µετά η ΕΕ έχει πραγµατοποιήσει τριάντα έξι (36) στρατιωτικές και µη στρατιωτικές επιχειρήσεις σε 3 ηπείρους. Όλες αποσκοπούσαν στην αντιµετώπιση κρίσεων, στην οικοδόµηση της ειρήνης µετά από καταστροφές (π.χ. τσουνάµι στην Ινδονησία), προστασία προσφύγων (π.χ. Μάλι) και καταπολέµηση της πειρατείας (π.χ. Σοµαλία). 20 Οι δράσεις παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας της Ένωσης διεξάγονται σύµφωνα µε τις αρχές του διεθνούς δικαίου και τις αρχές της αµεροληψίας, της ουδετερότητας και της απαγόρευσης διακρίσεων. Η Ένωση µεριµνά, ώστε οι δράσεις της παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας να είναι συντονισµένες και συνεπείς µε τις δράσεις των διεθνών οργανώσεων και οργανισµών, ιδίως όσων αποτελούν µέρος του συστήµατος των Ηνωµένων

Εθνών.22 Σε ότι αφορά στην Ελλάδα, η χώρα µας, στο πλαίσιο της συνεισφοράς της στην ανάπτυξη των στρατιωτικών δυνατοτήτων της ΕΕ, έχει διαθέσει το Στρατηγείο της Λάρισας για τη διεξαγωγή αυτόνοµων στρατιωτικών επιχειρήσεων της ΕΕ. Σηµειωτέον ότι το Στρατηγείο της Λάρισας αποτελεί ένα εκ των πέντε υποψηφίων Επιχειρησιακών Στρατηγείων (OHQs) των κρατώνµελών (µαζί µε αυτά της Γαλλίας, Ιταλίας, Ην. Βασιλείου και Γερµανίας) προς κατά περίπτωση ενεργοποίηση, για τη διεξαγωγή επιχειρήσεων ΚΠΑΑ. Επιπροσθέτως, η Ελλάδα ηγείται, ως έθνος-πλαίσιο, πολυεθνικού Τακτικού Σχηµατισµού Μάχης (HELBROC Battlegroup) µε δυνατότητα ταχείας αντίδρασης, µε τη συµµετοχή της Κύπρου, της Βουλγαρίας, της Ρουµανίας και της Ουκρανίας.

πολογισµό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πλην των δαπανών που οφείλονται σε ενέργειες που έχουν στρατιωτικές συνέπειες ή συνέπειες στην άµυνα και βαρύνουν τα κράτη-µέλη σύµφωνα µε την κλείδα ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, εκτός εάν το Συµβούλιο λάβει οµόφωνα διαφορετική απόφαση. Οι πόροι για στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ διατίθενται επίσης εκτός του προϋπολογισµού της ΕΕ από τα κράτη-µέλη, είτε άµεσα από τους συµµετέχοντες σε επιχειρήσεις ΚΕΠΠΑ/ ΚΠΑΑ, είτε µέσω του µηχανισµού Athena.23 Ο µηχανισµός Athena θεσπίστηκε τον Φεβρουάριο του 2004, οι χώρες-µέλη συνεισφέρουν οικονοµικά αναλόγως του ΑΕΠ τους, εκτός εάν αποφασίσει διαφορετικά το Συµβούλιο. Το ποσό αυτό καλύπτει ένα µέρος των συνολικών εξόδων 24 των αποστολών. Οι χώρες που συµµετέχουν στην αποστολή συµβάλλουν

Σύµφωνα µε το άρθρο 28 παρ. 3 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι λειτουργικές δαπάνες τις οποίες συνεπάγεται η εφαρµογή της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας βαρύνουν τον προϋ-

οικονοµικά στο υπόλοιπο ποσό. Στο πλαίσιο του προϋπολογισµού της ΕΕ περιλαµβάνονται και οι παρακάτω µηχανισµοί: - Μηχανισµός Συµβολής στη Σταθερότητα και την Ειρήνη (ICsP)· 25

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

125

-

Μέσο Προενταξιακής Βοήθειας (ΜΠΒ) 26 Ευρωπαϊκός Μηχανισµός Γειτονίας (ΕΜΓ) 27 Μηχανισµός Αναπτυξιακής Συνεργασίας (ΜΑΣ) 28 Μέσο για τη δηµοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώµατα (EIDHR) 29 Προϋπολογισµός για την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ).

4. Συνοπτική Απεικόνιση Αποστολών και Επιχειρήσεων Η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας της ΕΕ συµβάλλει στην παγκόσµια ειρήνη και ασφάλεια µέσω της συµµετοχής της σε διεθνείς αποστολές και επιχειρήσεις στρατιωτικού και µη στρατιωτικού χαρακτήρα. Είναι ικανή να αντιµετωπίσει κρίσεις µε πολιτικά και οικονοµικά µέτρα και συνεργασία µε τους διεθνείς εταίρους. Το 2014 ήταν µια καθοριστική χρονιά για την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι απώλειες ανθρώπινων ζωών αυξάνονται στην περιφέρεια της Ευρώπης ως απόρροια του µεγάλου αριθµού ένοπλων συγκρούσεων, γεννώντας επιπλέον προβλήµατα αλλά και την απαίτηση για ταχεία και αποφασιστική δράση της ΕΕ.30 Η ΕΕ υλοποιεί τη µακροπρόθεσµη στρατηγική για την εξωτερική δράση της, δίνοντας έµφαση στην υποστήριξη της ειρήνης, της δηµοκρατίας, του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Έχοντας παγκόσµια συµφέροντα, επεµβαίνει σε περιοχές που έχουν πληγεί από κρίσεις, παρέχοντας βοήθεια σε όσους τη χρειάζονται, σε συνεργασία µε τους διεθνείς οργανισµούς και εταίρους.31 126

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Η ΕΕ, αναπτύσσοντας τις πολιτικές και τις ικανότητές της στους τοµείς της διαχείρισης κρίσεων, της πρόληψης συγκρούσεων και της οικοδόµησης της ειρήνης, σύµφωνα µε τους προαναφερθέντες στόχους, συµβάλλει όχι µόνο στην κατοχύρωση της ασφάλειας των δικών της πολιτών αλλά και στη διεθνή ασφάλεια, αντικατοπτρίζοντας έτσι τις βασικές αξίες και αρχές της. Από το 2003, όταν αποφασίσθηκε η πρώτη µη στρατιωτική αποστολή της ΕΕ στον τοµέα της διαχείρισης κρίσεων (αστυνοµική αποστολή EUPM σε Βοσνία και Ερζεγοβίνη), η δραστηριότητα της ΕΕ στον τοµέα των επιχειρήσεων µε στρατιωτικά ή µη στρατιωτικά µέσα διευρύνεται συνεχώς. Μέχρι σήµερα η ΕΕ έχει διεξάγει 36 συνολικά αποστολές και επιχειρήσεις. Από αυτές, οι 17 έχουν ολοκληρωθεί, ενώ άλλες 19 είναι σε εξέλιξη. Η πλειοψηφία των αποστολών είναι µη στρατιωτικού χαρακτήρα, κυρίως συµβουλευτικού, µε έµφαση σε θέµατα ενδυνάµωσης του Κράτους Δικαίου και ενίσχυσης δυνατοτήτων (capacity building). Από τις 19 εν εξελίξει επιχειρήσεις/αποστολές ΚΠΑΑ, η Ελλάδα συµµετέχει επί του παρόντος σε 8 (EUFOR Althea, EULEX Kosovo, EUMM Georgia, EUPOL Afghanistan, EUCAP Nestor, EUNAVFOR ATALANTA, EUAM Ukraine, EUTM Mali).

4.1

Συνοπτική απεικόνιση ολο-

κληρωµένων αποστολών και επιχειρήσεων της ΕΕ. 32

Με µπλε χρώµα απεικονίζονται οι στρατιωτικές επιχειρήσεις/αποστολές. Με πράσινο χρώµα απεικονίζονται οι πολιτικές επεµβάσεις της ΕΕ

4.2

Συνοπτική εικόνα τρεχουσών αποστολών και επιχειρήσεων της ΕΕ.33

Με µπλε χρώµα απεικονίζονται οι στρατιωτικές επιχειρήσεις – αποστολές. Με πράσινο χρώµα απεικονίζονται οι πολιτικές επεµβάσεις της ΕΕ Στον Πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι 17 ολοκληρωµένες αποστολές

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

127

και επιχειρήσεις της ΕΕ.

Ολοκληρωµένες αποστολές και επιχειρήσεις της ΕΕ 34

128

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

129

Τρέχουσες Αποστολές και επιχειρήσεις της ΕΕ Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι 19 τρέχουσες αποστολές και επιχειρήσεις της ΕΕ: 35 Σε όλες αυτές τις ολοκληρωµένες αποστολές της ΕΕ, τονίζεται ότι είναι προς το

130

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

131

συµφέρον της Ένωσης και των κρατών-µελών να θεωρούνται ότι ενεργούν συνεκτικά ως πάροχοι ασφάλειας όχι µόνο µέσα στην Ευρώπη αλλά και στον υπόλοιπο κόσµο, κυρίως στις γειτονικές περιοχές της. Επισηµαίνεται ότι οι στρατιωτικές δοµές και οι δυνατότητες αυτών υποστηρίζουν την ικανότητα της ΕΕ να ανταποκρίνεται σε απειλές, συγκρούσεις και κρίσεις, συµπεριλαµβανοµένων των ανθρωπιστικών κρίσεων και των φυσικών καταστροφών, εφόσον αποτύχουν όλα τα άλλα µέσα. 37 Είναι αληθές ότι τα κράτη-µέλη έχουν κάνει σηµαντική πρόοδο στη συνεισφορά και διαχείριση πληροφοριών κυρίως για τις περιοχές κρίσης – ενδιαφέροντος.38 Οι αποστολές είναι εξ ορισµού µέρος µιας συνεχιζόµενης διαδικασίας και δεν υπάρχει ξεκάθαρη στιγµή κατά την οποία µπορούν να εξαχθούν απόλυτα, πόσω µάλλον µετρήσιµα αποτελέσµατα. Επιπλέον, υπάρχει αµφίδροµη σχέση µεταξύ των επιπτώσεων, που δεν είναι εύκολο να προσδιοριστούν ποιοτικά και ποσοτικά, είναι όµως παρατηρήσιµες. Αναλύοντας τις ολοκληρωµένες αποστολές ο αναγνώστης µπορεί να αισθάνεται ότι τα ευρήµατα της 132

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

παρούσας εργασίας περιέχουν αντικρουόµενα στοιχεία. Από τη µία πλευρά προβάλλεται ο ισχυρισµός ότι η ΚΠΑΑ έχει επιτύχει στις αποστολές της, ενώ από την άλλη,υπάρχουν πολλές παρατηρήσεις και δυσλειτουργίες οι οποίες δεν έχουν εξαλειφθεί και επαναλαµβάνονται. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η θεωρία απέχει πολύ από την πράξη, τα αποτελέσµατα δεν µπορούν να είναι µετρήσιµα και πάντα θα διαφέρουν λόγω ετερότητας των γεωγραφικών περιοχών, των ανθρώπων αλλά και των συγκυριών. Η ανάδειξη των δυσχερειών και δυσλειτουργιών κατά περίπτωση συµβάλλει στη δηµιουργία µιας ολοκληρωµένης εικόνας του τρόπου λειτουργίας της ΕΕ και εξάγει χρήσιµα συµπεράσµατα για µελλοντικές αποστολές τόσο για την ασφάλεια και την αποτελεσµατικότητα αυτών όσο και για την εξοικονόµηση πόρων.

5. Συµπεράσµατα από τις Αποστολές και Επιχειρήσεις Οι στρατιωτικές και µη στρατιωτικές αποστολές αποτελούν εξ ορισµού µέρος µιας συνεχιζόµενης διαδικασίας, και προφανώς η στιγµή κατά την

οποία µπορούν να εξαχθούν µετρήσιµα αποτελέσµατα είναι κυρίως µετά το πέρας τους. Πέραν του γεγονότος ότι υπάρχουν ήδη αποστολές και επιχειρήσεις που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη, οφείλουµε να παρατηρήσουµε ότι τα αποτελέσµατα δεν είναι πάντοτε εύκολο να προσδιοριστούν ποιοτικά και ποσοτικά, δεδοµένου του περιορισµένου αριθµού των επίσηµων κειµένων της ΕΕ ή των σχετικών δηµοσιεύσεων, είναι όµως παρατηρήσιµα. Η µέτρηση της επιτυχίας δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί ακριβώς, όσες µεταβλητές και εάν χρησιµοποιήσουµε. Καταρχάς, η «επιτυχία» στον

τοµέα της ειρήνης και της ασφάλειας είναι µια εγγενώς υποκειµενική έννοια. Η δράση που αναπτύσσεται σε ένα κράτος µε εξωτερική παρέµβαση αξιολογείται διαφορετικά αναλόγως του φορέα αξιολόγησης (προσωπικό της ΕΕ, τοπική ελίτ, αντιπρόσωποι κ.λπ.). Η πολιτική φύση των εργασιών καθιστά εξάλλου δύσκολο για τους ιθύνοντες να αναγνωρίσουν µερική αποτυχία του εγχειρήµατος. Πράγµατι, στην ΚΠΑΑ δεν υπήρξε ποτέ επίσηµα ο χαρακτηρισµός της αποτυχίας µιας αποστολής ή επιχείρησης. Εξίσου σηµαντικό είναι το γεγονός ότι τα

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

133

κράτη-µέλη εµφανίζονται απρόθυµα σε προσπάθειες αξιολόγησης της απόδοσης των επιχειρήσεων της ΚΠΑΑ, το οποίο θα σήµαινε ταυτόχρονα αξιολόγηση των ατοµικών και συλλογικών τους προσπαθειών. Αναµφισβήτητα υπάρχουν περιπτώσεις όπου µια εντολή έχει εφαρµοστεί αποτελεσµατικά αλλά µε µικρό όφελος ή επίδραση στο κράτος υποδοχής. Αυτό που χαρακτηρίζει την επιτυχία διαφέρει αναλόγως της αποστολής, π.χ. η παρακολούθηση της κατάπαυσης του πυρός στη Γεωργία, η εφαρµογή ειρηνευτικής συµφωνίας στην Βοσνία, οι µεταρρυθµίσεις σ’ ένα ασταθές κράτος. Πέρα από τις µεθοδολογικές επιφυλάξεις και οποιοδήποτε µέτρο για την επίτευξη επιτυχίας, θα πρέπει να λαµβάνεται υπόψη το επίπεδο φιλοδοξιών της συγκεκριµένης επιχείρησης. Αυξηµένο επίπεδο φιλοδοξίας ενός εγχειρήµατος µπορεί να στρεβλώσει το πραγµατικό αποτέλεσµα, διότι δηµιουργεί εξαρχής υπερβολικές προσδοκίες. Οι έννοιες της επιτυχίας ή αποτυχίας των επιχειρήσεων της ΕΕ συζητούνται ευρέως το τελευταίο χρονικό διάστηµα σε πολιτικούς κύκλους και οµάδες διαµόρφωσης πολιτικής (thinktanks). Υπάρχουν 3 κατηγορίες παραγόντων που λαµβάνονται υπόψη κατά την αξιολόγηση µιας αποστολής της ΚΠΑΑ. Επιγραµµατικά, η πρώτη κατηγορία αναφέρεται στην πρόοδο της αποστολής, η δεύτερη στον χρόνο ανάπτυξης και την επιτυχία της κατά τη διάρκειά τους και η τρίτη κατηγορία στο κατά πόσο ενισχύθηκε η προβολή της ΕΕ ως παρόχου ασφάλειας. Η µεταβλητή ΜΜΕ (µέσα µαζικής ενηµέρωσης) δύναται να επηρεάζει άµεσα τον χαρακτηρισµό των επιχειρήσεων δηµιουργώντας µια εικόνα στο κοινό που δύσκολα, στη συνέχεια, 134

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

µπορεί να αλλάξει. Έτσι κατά τη διάρκεια των ετών εµφάνισε την επιχείρηση EUFOR RCA ως επιτυχία, ενώ οι επιχειρήσεις EUBAM στη Λιβύη, EUSSR στη Γουινέα-Μπισάου και η EUAVSEC στο Νότιο Σουδάν τείνουν να απεικονιστούν ως αποτυχηµένες αποστολές . Η ανάδειξη των δυσχερειών και δυσλειτουργιών που ακολουθεί ανά περίπτωση παρακάτω συµβάλλει στη δηµιουργία µιας ολοκληρωµένης εικόνας του τρόπου λειτουργίας της ΕΕ από το αρχικό στάδιο σχεδίασης µιας αποστολής έως την ολοκλήρωσή της. Σκοπό δεν έχει να µειώσει τη σηµαντική προσπάθεια της ΕΕ ούτε να αποδώσει κάποιο χαρακτηρισµό, αλλά να παρουσιάσει τα µέσα και τον τρόπο λειτουργίας αυτής, όπως επίσης να εξάγει χρήσιµα συµπεράσµατα για µελλοντικές αποστολές τόσο ως προς την ασφάλεια και την αποτελεσµατικότητα αυτών όσο και ως προς την εξοικονόµηση πόρων. Ουσιαστικό και όχι αµελητέο είναι το κατά πόσον οι επιδόσεις της ΕΕ είναι συγκριτικά και ποιοτικά καλύτερες από εκείνες άλλων φορέων ασφάλειας. Μια γενική σύγκριση εµφανίζει σε ορισµένες περιπτώσεις καλύτερη απόδοση των δραστηριοτήτων της ΕΕ, λόγω ποιότητας προσωπικού της, σε στρατιωτικές και µη επιχειρήσεις. Φυσικά, τη χρονική αυτή στιγµή κανένα ευρωπαϊκό κράτος δεν είναι σε θέση να διεξάγει στρατιωτικές επιχειρήσεις µεγάλης κλίµακας από µόνο του, αλλά δεν είναι αυτός ο σκοπός. Υπάρχει η εµπειρία συνεργασίας 20 ετών όπως και η τεχνογνωσία για την ανάληψη δράσεων σε όλον τον πλανήτη. Οι σηµαντικότερες πτυχές των συµπερασµάτων επιγραµµατικά και οµαδοποιηµένα αναφέρονται παρακάτω:

● Επεµβάσεις της ΕΕ Η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας της ΕΕ συµβάλλει στην παγκόσµια ειρήνη και ασφάλεια µέσω της συµµετοχής της σε διεθνείς αποστολές και επιχειρήσεις στρατιωτικού και µη στρατιωτικού χαρακτήρα. Είναι ικανή να αντιµετωπίσει κρίσεις µε πολιτικά και οικονοµικά µέτρα και σε συνεργασία µε τους διεθνείς εταίρους. Η ΕΕ έχει ολοκληρώσει 17 αποστολές σε σύνολο 36 στρατιωτικών και µη στρατιωτικών αποστολών σε 3 ηπείρους. Όλες αποσκοπούσαν στην αντιµετώπιση κρίσεων και στην οικοδόµηση της ειρήνης. Το 2014 ήταν µια καθοριστική χρονιά για την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι απώλειες ανθρώπινων ζωών αυξάνονται στην περιφέρεια της Ευρώπης ως απόρροια του µεγάλου αριθµού των ένοπλων συγκρούσεων, γεννώντας επιπλέον προβλήµατα αλλά και την απαίτηση για ταχεία και αποφασιστική δράση της ΕΕ. Η ΕΕ υλοποιεί τη µακροπρόθεσµη στρατηγική εξωτερικής δράσης της δίνοντας έµφαση στην υποστήριξη της ειρήνης, της δηµοκρατίας, του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Έχοντας παγκόσµια συµφέροντα, επεµβαίνει σε περιοχές που έχουν πληγεί από κρίσεις παρέχοντας βοήθεια σε όσους την χρειάζονται, σε συνεργασία µε Διεθνείς Οργανισµούς και εταίρους. ● Νοµιµότητα των επεµβάσεων της ΕΕ Η ΕΕ έχει δεσµευθεί να καθορίζει και να εφαρµόζει κοινές πολιτικές και δράσεις διατήρησης της ειρήνης, πρόληψης συγκρούσεων, προώθησης της ανασυγκρότησης χωρών µετά από

συγκρούσεις και ενίσχυσης της διεθνούς ασφάλειας σύµφωνα µε τις αρχές του Χάρτη των Ηνωµένων Εθνών, καθώς και να εδραιώνει και να υποστηρίζει τη δηµοκρατία, την αρχή του κράτους δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώµατα, τις αρχές του διεθνούς δικαίου και να παρέχει βοήθεια σε ανθρώπους που πλήττονται από φυσικές ή ανθρωπογενείς καταστροφές. Σε απόλυτη συµφωνία µε το άρθρο 1 του Χάρτη είναι, ως εκ τούτου, και οι γενικές διατάξεις του άρθρου 21 για την εξωτερική δράση της Ένωσης. Σύµφωνα µε το άρθρο 42 του ΟΗΕ, µόνο αυτός νοµιµοποιείται να ενεργοποιεί τη διαδικασία ανάληψης στρατιωτικής δράσης για τη διαφύλαξη ή αποκατάσταση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας και κατά κανόνα στην περίπτωση εκείνη που όλα τα ειρηνικά µέσα έχουν αποτύχει. Η διαχείριση ανθρωπιστικών κρίσεων στα αδύναµα κράτη µετά το πέρας της ψυχροπολεµικής αντιπαράθεσης ήταν το ζήτηµα που κλήθηκε να αντιµετωπίσει η νέα διεθνής τάξη. Η αιτιολόγηση ένοπλης επέµβασης πρέπει να είναι ισχυρή και να τεκµηριώνεται βάσει της αποφυγής µεγαλύτερης καταστροφής. Παράλληλα µε τη χρήση βίας, τα παρεµβαίνοντα κράτη προσανατολίζονται και σε δράσεις µε σκοπό τη δηµιουργία µιας κρατικής οντότητας ικανής για την επανίδρυση του κράτους και την αποφυγή παρόµοιων κρίσεων. Η διαχείριση των ανθρωπιστικών κρίσεων στα νεοσύστατα «αδύναµα» ή «αποτυχηµένα» κράτη είναι το ζήτηµα που καλείται να αντιµετωπίσει η διεθνής τάξη στις µέρες µας. Επιπλέον η απειλή της ισλαµικής τροµοκρατίας σε αρκετά κράτη τέτοιου τύπου δίνει µια νέα δυναµική στο φαινόµενο των διεθνών – ανθρωπιστικών επεµβάσεων. Υπάρχουν αποστολές παρέµβασης, στρα-

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

135

τιωτικές ή µη, έπειτα από αίτηµα χωρών προς την ΕΕ, σε θέµατα κυρίως µεταρρυθµίσεων, εκπαίδευσης, προσωπικού κ.λπ.

(EUPM BiH, FYROM/CONCORDIA, EUAVSEC South Sudan, EU support to AMIS Darfur, EU SSR κ.λπ.). ● Ενισχυµένη δραστηριότητα εντός πολυµερούς πλαισίου Σε κάθε Συµβούλιο αναφέρεται η ανάγκη συνεργασίας 39 µε το ΝΑΤΟ για την ανάπτυξη στρατιωτικών δυνατοτήτων, κάτι που απαιτεί συνεχή προσπάθεια από µέρους της ΕΕ λόγω της τεχνογνωσίας επεµβάσεων αλλά και της αποτελεσµατικότητας των δυνάµεων του ΝΑΤΟ. Επιπλέον, καταλύτη συνεργασίας αποτελεί η διαλειτουργικότητα, η κοινή χρήση µέσων (FYROM/CONCORDIA, ALTHEA/BiH), η οποία αυξάνει τη δυναµική της ΕΕ. Αντίστοιχα,40 επιδιώκεται η συνεργασία µε τον ΟΗΕ αλλά και εκφράζεται η 136

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

επιθυµία δηµιουργίας κοινής δεξαµενής αποτελεσµάτων των αποστολών για εκµετάλλευση αυτών σε µελλοντικές επεµβάσεις. Η συνεργασία µε λοιπούς διεθνείς παρόχους ασφάλειας αναδεικνύει41 την ΕΕ ως πολύτιµο εταίρο στην παγκόσµια ασφάλεια. Χαρακτηριστικό παράδειγµα συνεργασίας (ΕΕ, ΗΠΑ, ΟΗΕ, Αφρικανική Ένωση) είναι οι αποστολές EUBAM Libya, EUMAM RCA στην Κεντροαφρικανική Δηµοκρατία, EUTM στη Σοµαλία κ.λπ. Η αποστολή EU Support to AMIS (Darfur) στο Σουδάν έδωσε το έναυσµα για ενίσχυση των δοµών σύνδεσης ΕΕ και ΟΗΕ. Η ναυτική συνεργασία µε το ΝΑΤΟ στην αποστολή EU NAVFOR δίνει µια νέα δυναµική στις θαλάσσιες επιχειρήσεις, ταυτόχρονα η παρουσία αυτή µε ναυτικές δυνάµεις δηµιουργεί νέα δεδοµένα για τους άλλους δρώντες (Κίνα – Ρωσία). Η µετακίνηση πληθυσµών αποτελεί πλέον απειλή - έναν υβριδικό πόλεµο.

Το συγκεκριµένο είδος απειλής 42 απαιτεί διαφορετικά µέσα αντιµετώπισής του. «Πλέον οι πόλεµοι δεν έχουν παραδοσιακή µορφή, αλλά διεξάγονται µε νέους κανόνες και µέσα, οι Δυτικές χώρες αυτό που πρέπει να κάνουν είναι να προσαρµοστούν στα νέα δεδοµένα για την αντιµετώπιση των απειλών αυτών. Χαρακτηριστικό παράδειγµα η µετακίνηση πληθυσµού προς ένα κράτος είναι µια µορφή πολέµου, η οποία δεν είναι νέα αλλά είχε εφαρµοστεί και στον πόλεµο της

201545 µόνο από τη Μεσόγειο Θάλασσα. Συνεπώς, όλα τα ανωτέρω κατάδεικνύουν ότι απαιτείται συλλογική προσπάθεια για την αντιµετώπιση του προβλήµατος. Είναι ένα πεδίο όπου δίνεται προστιθέµενη αξία στη συνεργασία ΕΕ-ΝΑΤΟ, ενώ οι ικανότητες της ΕΕ µπορούν να παράσχουν σηµαντική υποστήριξη στο έργο του ΝΑΤΟ 46 και των λοιπών διεθνών οργανισµών.

Σπάρτης µε την Αθήνα, από µέρους των Αθηναίων».43 Το µεταναστευτικό, αποτέλεσµα κατάρρευσης των ασταθών κρατών και των διακρατικών συγκρούσεων, αποτελεί την υπ’ αριθµόν 1 παγκόσµια απειλή.44 Η παράνοµη µετανάστευση στη Μεσόγειο συνεχίζεται µε σηµαντικό ρυθµό: περισσότεροι από 929.000 µετανάστες έφτασαν στην Ευρώπη το

Οι δηµοσιονοµικές περικοπές έχουν άµεσο αντίκτυπο στις αµυντικές δαπάνες των κρατών-µελών. Η έλλειψη πολιτικής βούλησής τους, η οποία έχει άµεση εξάρτηση από τις αµυντικές δαπάνες, εξακολουθεί να πλήττει την εικόνα και την αξιοπιστία των προσπαθειών των επεµβάσεων και της αποτελεσµατικότητας αυτών. Ωστόσο, η κρίσιµη αναφορά δεν είναι µόνο αν τα

● Προβληµατική πολιτική βούληση ορισµένων κρατών-µελών της ΕΕ

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

137

κράτη-µέλη πράγµατι δεσµεύονται να σχηµατίσουν µάχιµες µονάδες, αλλά η ανταπόκριση στις δεσµεύσεις τους, όταν δηµιουργείται απαίτηση ανάπτυξης αυτών µε σκοπό την προστασία και προώθηση των συµφερόντων της Ευρώπης σε ένα ασταθές περιβάλλον. Η κρίση στη Λιβύη δείχνει ότι το µέλλον της ΚΠΑΑ έγκειται στη διαχείριση κρίσεων χαµηλότερης έντασης, ενώ αναδεικνύεται, τόσο από φορείς λήψης αποφάσεων της ΕΕ όσο και του ΝΑΤΟ, η σηµασία της προώθησης µιας ολοκληρωµένης προσέγγισης για τη διαχείριση κρίσεων, η οποία συνδυάζει στρατιωτικές και πολιτικές δράσεις. Επίσης, η απόφαση συγκρότησης µιας αποστολής απαιτεί τη συναίνεση των κρατών-µελών, η οποία οδηγεί σε παρατεταµένες διαπραγµατεύσεις και κατ’ επέκταση σε καθυστέρηση λήψης απόφασης του Συµβουλίου µε χαρακτηριστικό παράδειγµα την αποστολή EUFOR Libya και την αποστολή στη Βοσνία. Οι διαφορετικές αντιλήψεις των κρατών-µελών, οι οποίες εµφανίζονται στη διάρκεια λήψης ορισµένων πολιτικών αποφάσεων, αναδεικνύουν την προβληµατική για την πρόοδο σε θέµατα ευρωπαϊκής ασφάλειας και υπονοµεύουν το προφίλ της ΕΕ. Αντίθετα η ευελιξία που εµφάνισε η ΕΕ κατά τη διάρκεια της ίδιας αποστολής στη Βοσνία καταδεικνύει την ικανότητά της να αφουγκράζεται τις ανάγκες των πολιτών, µε αποτέλεσµα την οµαλή και επωφελή συνεργασία. Επιπλέον, πολυπλοκότητα και καθυστέρηση στη λήψη αποφάσεων προκαλεί και η συµµετοχή εταίρων κατά τη διάρκεια αυτής (αποστολή FYROM, αποτέλεσµα της καθυστέρησης η αποχώρηση του Καναδά). Κρίσιµη µεταβλητή η οποία αυξάνει τη διστακτικότητα λήψης απόφασης αποτελούν οι περιοχές µεγάλης επικινδυνότητας (EUPOL 138

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Afghanistan, EULEX Kossovo). ● Ασφάλεια – Πληροφορίες – Διανοµή Καταγράφηκαν περιπτώσεις όπου οι επικοινωνίες των αποστολών µε τις Βρυξέλλες όπως επίσης και µε τις χώρες-µέλη µε µη διαβαθµισµένες τηλεφωνικές επικοινωνίες ήταν συχνές. Αυτό όµως θέτει σε κίνδυνο την ασφάλειά τους. Αντίστοιχες περιπτώσεις µεταξύ επιχειρήσεων, για σοβαρά θέµατα, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο παρατηρήθηκαν µε κινητά τηλέφωνα (αποστολή της ΕΕ στο ΤΣΑΝΤ και του ΟΗΕ, ARTEMIS/DRC στη Λαϊκή Δηµοκρατία του Κονγκό). Στην επιχείρηση που έλαβε χώρα στο Κονγκό, το σχέδιο εκκένωσης και αποµάκρυνσης προσωπικού λειτούργησε επιτυχώς τη µία φορά που απαιτήθηκε. Τα σχέδια αυτά είναι άµεσης προτεραιότητας σε περιπτώσεις προβληµατικών χωρών. Το παράδειγµα ορισµένων κρατών που µετέφεραν υπερβολικές ποσότητες µέσων (πυροµαχικών) στο θέατρο επιχειρήσεων προφανώς οφείλεται σε µη επαρκή πληροφόρηση, µε αποτέλεσµα τη µη ορθή εκτίµηση των απειλών και την αύξηση του κόστους. Εσωτερικά έγγραφα χρήζουν αποχαρακτηρισµού χάριν της οµαλής ανταλλαγής πληροφοριών. Χαρακτηριστικό παράδειγµα η αποστολή EUPOLPROXIMA / FYROM, όπου η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Ανασυγκρότησης δεν παρείχε πληροφορίες προς την αποστολή Proxima. Η εκµετάλλευση των διαθέσιµων δορυφορικών προϊόντων παρατήρησης γης ήταν ανεπαρκής λόγω της µη άµεσης πρόσβασης των αποστολών στο πεδίο επιχειρήσεων. Απαιτείται αίτηµα και έγκριση από το Κεντρικό Στρατηγείο Σχεδιασµού για χρήση αυτών των µέσων. Στις περιπτώσεις

όµως που έγινε εκµετάλλευση, τα αποτελέσµατα ήταν πολύ ικανοποιητικά. Επίσης καταγράφηκαν προβλήµατα στα θέµατα διοίκησης και ελέγχου λόγω µη δυνατότητας χρήσης δορυφορικών επικοινωνιών. Η αποστολή στην Αφρική (EUCAP Sahel Mali) µετέβη χωρίς τις κατάλληλες υλικοτεχνικές προϋποθέσεις λόγω µη ορθής εκµετάλλευσης των πληροφοριών. 47 Το στενό χρονοδιάγραµµα δεν παρέχει επαρκή χρόνο προετοιµασίας και σχεδίασης της αποστολής είτε πληροφορίες αξιολόγησης των αποτελεσµάτων της (FYROM). Υπήρχαν περιπτώσεις αποστολών που έλαβαν παράταση έως και 4 φορές (EUJUSTLEX-Iraq) και αυτό σχετίζεται άµεσα µε τις διατιθέµενες πληροφορίες κατά την αρχική φάση σχεδίασης. Περιπτώσεις παρατάσεων οφείλονται και στη µη αποτελεσµατική συνεργασία µε τους τοπικούς φορείς (EUTM Somalia – Κονγκό). Ο βαθµός δυσκολίας είναι αυξηµένος σε προβληµατικά κράτη µε κατακερµατισµένες δοµές. Η περίπτωση επικάλυψης αποστολών είναι χαρακτηριστική στην περίπτωση της EU support to AMIS (Darfur) στο Σουδάν, όπου πληροφορίες δεν διακινήθηκαν εκατέρωθεν των αποστολών. Η πρόωρη προβολή (όπως αναφέρεται παρακάτω) συµβάλλει στη συλλογή πληροφοριών για την περιοχή ενδιαφέροντος. ● Προβολή προσπάθειας ΕΕ Η πρόωρη προβολή, κατά τη φάση του προσχεδιασµού, σε άλλους φορείς (διεθνείς οργανισµοί, παγκόσµιες δυνάµεις όπως ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, µη κυβερνητικές οργανώσεις, ακαδηµαϊκοί, ευρωπαϊκές και εθνικές υπηρεσίες των περιοχών ενδιαφέροντος) αναδεικνύεται απαραίτητη για την εκµετάλ-

λευση πηγών και συλλογής στοιχείων µε σκοπό την επιτυχή έκβαση µιας αποστολής. Αποτελεί επιδίωξη της ΕΕ και αναδεικνύει τις προθέσεις της. Η προβολή κατά τη διάρκεια των αποστολών προωθεί τον σκοπό και τις προσπάθειες παροχής βοήθειας προς όφελος των τοπικών πληθυσµών. Η ενηµέρωση του κοινού όσον αφορά την ευρωπαϊκή ανάπτυξη στρατευµάτων αντιµετωπίζεται τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε εθνικό µε κατάλληλο συντονισµό µεταξύ των διπλωµατικών και στρατιωτικών υπηρεσιών και αποτελεί συνεχή προσπάθεια. Οι επισκέψεις σηµαντικών προσώπων (VIP) κατά τη διάρκεια των αποστολών απέδωσαν οφέλη εκατέρωθεν. Η συνδροµή των µέσων µαζικής ενηµέρωσης µε συνεντεύξεις τύπου, συνεντεύξεις µε τους διοικητές των αποστολών, επισκέψεις στο θέατρο των επιχειρήσεων και δελτία τύπου,λειτούργησαν καταλυτικά για την επιτυχή έκβασή τους.48 ● Χώρα Υποδοχής – Τοπικός Πληθυσµός – Μεταβλητές Η αποστολή δυνάµεων σε χώρες µε προβλήµατα, που µάλιστα χαρακτηρίζονται ως failed states, δηµιουργεί ορισµένες φορές αρνητική δυναµική από τον τοπικό πληθυσµό και τους τοπικούς φορείς. Οι εκστρατείες ενηµέρωσης των τοπικών πληθυσµών έχουν συµβάλει στην αποδοχή και την εύρυθµη λειτουργία των αποστολών. Η χρήση µεταφραστών, όπως καταδείχθηκε σε συγκεκριµένες περιοχές (π.χ. Βοσνία, Κονγκό, Γεωργία κ.λπ.), περιόρισε σηµαντικά το έργο, κυρίως κατά την διάρκεια µεταρρυθµίσεων σε νοµικά θέµατα αλλά και στην επικοινωνία µεταξύ φορέων και πολιτών της χώρας υποδοχής. Στην περίπτωση της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης αλλά και στην αποστολή FYROM/CONCORDIA η

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

139

συνεργασία βασίστηκε περισσότερο στις ανθρώπινες σχέσεις παρά στους θεσµοθετηµένους µηχανισµούς. Αναµενόµενα ήταν τα προβλήµατα κατά τη µετάφραση κειµένων για έλεγχο από τους συµβούλους, εργασίες οι οποίες απαιτούν χρόνο αλλά και ενέχουν δυσκολίες σχετικά µε την ακριβή µετάφραση όρων. Στις περιπτώσεις που τα υπό αλλαγή νοµικά πλαίσια δεν επηρέαζαν πολιτικά συµφέροντα, έτυχαν ευνοϊκής αποδοχής. Σε αντίθετες περιπτώσεις εµφανίστηκε αυξηµένη αντίδραση στην προσπάθεια αλλαγών (EUPM BiH, Βοσνία – Ερζεγοβίνη). Η συµµετοχή χωρών πλησίον της χώρας ενδιαφέροντος συνέβαλε θετικά στις αποστολές [Aceh Monitoring Mission Indonesia - EUFORT chad/ RCA – EUNAVFOR Somalia και στον 2.4 Μηχανισµό Συµβολής στη Σταθερότητα και την Ειρήνη (ICsP)]. Η πολιτική αναγνώρισης από τα συµβαλλόµενα µέρη είναι σηµαντική για την πρόσβαση σε εδάφη γειτονικών χωρών (π.χ. άρνηση των αρχών της Αµπχαζίας και της Νότιας Οσετίας στην EUMM στη ΓΕΩΡΓΙΑ). Όλες οι µεταβλητές όπως το κλίµα, η µορφολογία 49 (χώρες Αφρικής), η γλώσσα της χώρας (EUPM BiH, Βοσνία – Ερζεγοβίνη, EUPOLRDCONGO), εθνικές ρυθµίσεις (EUAM Ukraine) και πρότυπα αυτών, πολιτική κατάσταση (EUJUSTLEX-Iraq), φατρίες (EUTM Somalia), κουλτούρα, αντιπολίτευση, υλικοτεχνικά θέµατα, (καύσιµα, ενέργεια, εγκλιµατισµός, νερό, σύναψη συµβάσεων), θέµατα υποδοµών, ανεπαρκής δικαιοσύνη (EUFOR Tchad/RCA) κ.ο.κ. επηρεάζουν την έκβαση µιας αποστολής. ● Θέµατα Ικανοτήτων Αν και η πρωτοβουλία για τη «συνένωση και κοινή χρήση πόρων και µέσων» 140

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

αποτελεί κοµβικό στοιχείο της όλης διαδικασίας διεξαγωγής επιχειρήσεων, έχουν από την άλλη πλευρά παρατηρηθεί ζητήµατα διαλειτουργικότητας λόγω της διαφορετικής προέλευσης των περισσότερων µέσων. Στις περισσότερες αποστολές εµφανίστηκαν προβλήµατα σχεδιασµού, τα οποία επηρέασαν την έκβασή τους, π.χ. η σχεδίαση της αποστολής EUFOR Libya χωρίς την εκπροσώπηση στρατιωτικών στα αρχικά στάδια. Η βελτίωση του συντονισµού και η ταχύτερη ανάπτυξη των στρατιωτικών µέσων στο πλαίσιο της αντιµετώπισης καταστροφών, και ιδίως των δυνατοτήτων αεροπορικών µεταφορών, προκύπτει ως ένα σηµαντικό συµπέρασµα. Τα εναέρια µέσα (ανεπάρκεια αυτών στην αποστολή ARTEMIS/DRC, Λαϊκή Δηµοκρατία του Κονγκό) είναι απαραίτητα για την εφοδιαστική και ιατρική υποστήριξη. Η χρήση των ελικοπτέρων υποστήριξης αποτελεί προτεραιότητα, ιδιαίτερα για περιοχές απρόσιτες από χερσαίες µεταφορές κατά την εποχή των βροχών. Τα εναέρια µέσα προς το παρόν προσφέρονται από τις εθνικές δυνάµεις των συµµετεχουσών χωρών. ● Οικονοµικά Όπως προαναφέρθηκε, οι λειτουργικές δαπάνες εφαρµογής της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας βαρύνουν τον προϋπολογισµό της Ευρωπαϊκής Ένωσης πλην των δαπανών που οφείλονται σε ενέργειες που έχουν στρατιωτικές συνέπειες ή συνέπειες στην άµυνα και βαρύνουν τα κράτη-µέλη σύµφωνα µε την κλείδα ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, εκτός εάν το Συµβούλιο λάβει οµόφωνα διαφορετική απόφαση.

Oι πόροι για στρατιωτικές επιχειρή-

σεις της ΕΕ διατίθενται επίσης εκτός του προϋπολογισµού της, από τα κράτη-µέλη, είτε άµεσα από τους συµµετέχοντες σε επιχειρήσεις ΚΕΠΠΑ/ ΚΠΑΑ είτε µέσω του µηχανισµού Athena. Τα κράτη-µέλη συνεισφέρουν οικονοµικά αναλόγως του ΑΕΠ τους, εκτός εάν αποφασίσει διαφορετικά το Συµβούλιο. Το ποσό αυτό καλύπτει ένα µέρος των συνολικών εξόδων των αποστολών. Το υπόλοιπο ποσό που δεν καλύπτεται από τον µηχανισµό Athena καταβάλλεται από τα κράτηµέλη που συµµετέχουν στην αποστολή. Η οικονοµική κρίση ήταν ο καταλύτης επιτάχυνσης των διαδικασιών pooling and sharing για τη βελτιστοποίηση της εκµετάλλευσης µέσων και πόρων µε απώτερο σκοπό την ορθή συνεργασία των κρατών-µελών και τη µείωση του κόστους. Μεταξύ 2012 και 2013, ο µέσος αριθµός των στρατευµάτων που ανα-

πτύχθηκαν εκτός της επικράτειας της ΕΕ αυξήθηκε για πρώτη φορά από το 2008 κατά 17%. Οι δαπάνες που σχετίζονται µε την ανάπτυξη των επιχειρήσεων µειώθηκαν τόσο σε απόλυτους αριθµούς (από 9 δισεκατοµµύρια ευρώ σε 7,4 δισεκατοµµύρια ευρώ δηλ. -17,1%) αλλά και ως ποσοστό επί της συνολικής δαπάνης από 4,8% έως 4%, την ίδια χρονική περίοδο. Το κόστος ανά άτοµο σε αποστολή µειώθηκε κατά 29,3% και διαµορφώθηκε στο ποσό των 127.989 ευρώ (για το έτος 2013). 50 Τα κράτη-µέλη λειτουργούν αυτόνοµα σε θέµατα περικοπών που αφορούν τον τοµέα της άµυνας, µε αποτέλεσµα τη δυσλειτουργία κυρίως στην κάλυψη των κενών προκαλώντας µια ανεύθυνη στάση των χωρών στο εσωτερικό της Ένωσης, µειώνοντας ταυτόχρονα την αξιοπιστία της ΚΠΑΑ (π.χ. στην EUPM BiH). Οι δηµοσιονοµικές περικοπές επηρεάζουν τις αµυντικές

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

141

δαπάνες µε αποτέλεσµα τη δυσχέρεια απόκτησης µέσων δηµιουργίας ενός γρήγορου, ευέλικτου και αξιόµαχου στρατού. Πολλές αποστολές εµφάνισαν δυσλειτουργία λόγω µη επαρκούς προϋπολογισµού. Το πρόβληµα αυτό είναι πιο έντονο, όταν η αποστολή αναπτύσσεται σε ασταθές κράτος (EUPOL RD CONGO - EUFOR Tchad/RCA). Σε κράτη τα οποία αδυνατούν να προστατεύσουν την αποστολή ένα µεγάλο ποσοστό των χρηµάτων δαπανάται σε ιδιωτικές εταιρίες για την ασφάλεια του προσωπικού (EUPOLAfghanistan). Η εµφάνιση µείωσης κόστους αποστολής και εργατικού δυναµικού παρατηρήθηκε σε περιπτώσεις όπου συµµετείχε ο ΟΗΕ και είχε δηµιουργήσει συµβάσεις - συµφωνίες µε τις τοπικές αρχές, των οποίων έκανε χρήση και η αποστολή της ΕΕ. Η φάση εγκατάστασης µιας επιχείρησης συνήθως αντιπροσωπεύει ένα σηµαντικό ποσοστό του συνολικού προϋπολογισµού της. Η

142

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

επικάλυψη αποστολών, όπως στην περίπτωση της EU support to AMIS (Darfur) στο Σουδάν, εµφανίζουν αυξηµένες απαιτήσεις από τις χώρες συµµετοχής σε προσωπικό και υλικά µέσα και κατ’ επέκταση αυξηµένο κόστος. ● Θέµατα Προσωπικού Το γνωστικό επίπεδο και η ποιότητα του προσωπικού της ΕΕ σε αποστολές και επιχειρήσεις µε στρατιωτικά και µη στρατιωτικά µέσα χαρακτηρίζονται πολύ καλά. ‘Όµως η ικανότητα του προσωπικού, παρόλο που είναι εξειδικευµένο, δεν επαρκεί για τη βέλτιστη αποτελεσµατικότητα σε ξένο έδαφος κατά τη διάρκεια µιας αποστολής. Τα προβλήµατα που έχουν προκύψει σε αποστολές (λόγω ανεπαρκούς εκπαίδευσης των απεσταλµένων υπαλλήλων για συγκεκριµένα θέµατα) ώθησαν τους κύριους φορείς της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άµυνας στη δηµιουργία προγράµµατος εκπαίδευσης

για το προσωπικό που πρόκειται συµµετάσχει σε αποστολές πριν την ανάπτυξη αυτών. Το πρόγραµµα ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2014 51 και εστιάζει σε θέµατα ηθικής και ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Καθιερώθηκαν δύο επίσηµοι κύκλοι µαθηµάτων, ο πρώτος αφορά τη µεταρρύθµιση του τοµέα της ασφάλειας και ο δεύτερος τον σχεδιασµό αποστολών σε στρατηγικό επίπεδο (πρόβληµα µε τον αρχικό σχεδιασµό στις αποστολές EUPOLPROXIMA / FYROM). Η στελέχωση των αποστολών µε µικρό αριθµό προσωπικού λειτουργεί προβληµατικά και µη ρεαλιστικά (EUSEC RD CONGO - EUMM Georgia, ALTHEA/BiH). Επιπλέον, ο βαθµός επικινδυνότητας σε χώρες χαρακτηρισµένες ως failed states (EUPOL Afghanistan - EULEX Kossovo) λειτουργεί αρνητικά στην εξεύρεση κατάλληλου πολιτικού προσωπικού. Τα προβλήµατα εντείνονται κατά τη διάρκεια ανάπτυξης περισσότερων απο-

στολών την ίδια χρονική περίοδο (EUPOL Afghanistan - EUMM Georgia - EULEX Kossovo) ● Προοπτικές Η πορεία της ΚΠΑΑ θα συνεχίσει µε αργά αλλά σταθερά βήµατα να βελτιώνεται µε την πάροδο των ετών, µε την προϋπόθεση ότι το παρόν πολυπολικό σύστηµα δεν θα αλλάξει, η οικονοµική κρίση θα οµαλοποιηθεί και δεν θα εµφανιστούν µεγάλες συγκρούσεις (επιπέδου Λιβύης ή µεγαλύτερες). Πιθανόν να αλλάξει ονοµασία και προτεραιότητες, αλλά ο στόχος θα παραµείνει o ίδιος. (Η συνέχιση της οικονοµικής κρίσης θα επηρεάσει αρνητικά την εξέλιξή της λόγω περικοπών και συρρίκνωσης των ένοπλων δυνάµεων, αλλά και του περιορισµού συµµετοχής των µικρών χωρών λόγω οικονοµικών δυσχερειών. Ταυτόχρονα θα αποµακρύνεται και η προοπτική απόκτησης µέσων (µεταφορικά αεροσκάφη – οχήµατα – συστήµατα επικοινωνιών

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

143

και φωτοαναγνώρισης κ.λπ.), τα οποία είναι αναγκαία για γρήγορες και αξιόµαχες δυνάµεις που δρουν σε µακρινές περιοχές. Το πρόβληµα επιδρά περισσότερο στην αρχιτεκτονική δοµή δηµιουργώντας ανισότητες και διάβρωση της αλληλεγγύης µεταξύ των κρατών-µελών. Μεσοπρόθεσµα, οι περικοπές των αµυντικών δαπανών θα προκαλέσουν συρρίκνωση και µετακίνηση µέρους της αµυντικής βιοµηχανίας η οποία στηρίζεται από τις χώρες της ΕΕ εκτός γεωγραφικής επικράτειας. Αποτέλεσµα αυτού είναι η συνεχιζόµενη εξάρτηση της ΕΕ από τρίτους σε αµυντικό υλικό, το οποίο µεσοπρόθεσµα θα δηµιουργήσει προβλήµατα εσωτερικής ευρωπαϊκής ασφάλειας και σε βάθος χρόνου απώλεια τεχνολογικής πρωτοπορίας λόγω της µη ανάπτυξης πλέον νέων τεχνολογιών για την άµυνα. Η εξέλιξη αυτή δηµιουργεί την αντιφατική εικόνα µιας ανερχόµενης δύναµης µε παγκόσµια συµφέροντα και στόχους, που υποστηρίζονται µε δυσανάλογους διαθέσιµους πόρους. Εποµένως τα µέλη της ΕΕ θα πρέπει να προσαρµοστούν στις νέες συνθήκες, αναλαµβάνοντας έγκαιρα πρωτοβουλίες για την αποφυγή δυσµενών καταστάσεων στο µέλλον. Όπως παλαιότερα δήλωσε κορυφαίος ευρωπαίος αξιωµατούχος, «The more visible the misery becomes, the less Europe can make headway against it (όσο περισσότερο ορατή γίνεται η δυστυχία (σ.σ. σε µια περιοχή κρίσης), τόσο µικρότερη πρόοδο µπορεί να κάνει η Ευρώπη για την αντιµετώπισή της)».

ριστικό ρόλο στη διασφάλιση της διεθνούς ειρήνης και σταθερότητας, στην αποτροπή των συγκρούσεων και στη δηµιουργία προϋποθέσεων για βιώσιµη ανάπτυξη σε παγκόσµιο επίπεδο. Η στήριξη των χωρών-εταίρων και των περιφερειακών οργανώσεων, ώστε να προλαµβάνουν ολοένα και περισσότερο και να διαχειρίζονται τις κρίσεις µόνες τους µέσω της αποτελεσµατικής στήριξης της ΕΕ στην ανάπτυξη ικανοτήτων σε θέµατα ασφάλειας, είναι ένα από τα σηµαντικότερα εργαλεία στην προσπάθεια αυτή. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η Ύπατη Εκπρόσωπος έχουν δεσµευτεί να εφαρµόσουν µέτρα για τον συντονισµό και τη συνοχή των υφιστάµενων µέσων. Με βάση την ολοκληρωµένη προσέγγιση στις εξωτερικές συγκρούσεις και κρίσεις, αυτή θα είναι πλήρως αποτελεσµατική µόνον εάν συνοδεύεται από αντίστοιχες προσπάθειες από κοινού µε τα κράτη-µέλη, θα οποία θα αξιοποιούν τα δικά τους µέσα σε στρατηγικό και επιχειρησιακό επίπεδο. Η «ενότητα της προσπάθειας» είναι απαραίτητη προκειµένου να διασφαλιστεί η συλλογική ικανότητα της ΕΕ να συµµετέχει την κατάλληλη στιγµή και µε τους κατάλληλους µηχανισµούς και πόρους, για ένα συγκεκριµένο πλαίσιο, σε µια χώρα εταίρο ή µε µια περιφερειακή οργάνωση.

Υποσηµειώσεις 1

6. Επίλογος Η ΕΕ παραµένει προσηλωµένη στη φιλοδοξία της να διαδραµατίσει καθο144

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

2

Παγκόσµια Τράπεζα (2011) World Development Report: Conflict, Security and Development («Συγκρούσεις, ασφάλεια και ανάπτυξη») Washington D.C. JOIN (2013) 30 final, κοινό ανακοινωθέν, «Η ολοκληρωµένη προσέγγι-

3

4

5

6 7

8

9

10

ση της ΕΕ στις κρίσεις και τις εξωτερικές συγκρούσεις», της 11.12.

2013, Συµβούλιο 9644/14.

Butler, Michael J., Selling a ‘Just’ War. Framing, Legitimacy, and US Military Intervention, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2012, σ. 83. Αρµόδια αρχή για την επέµβαση. Σαλτάνης, Χρήστος, Θεµελιώδεις Έννοιες και Διαστάσεις της Διεθνούς και Ευρωπαϊκής Έννοµης Τάξης. Μια Εισαγωγή στο Δηµόσιο και Διεθνές Δίκαιο, Αθήνα-Κοµοτηνή: Σάκκουλας, 2005, σ. 251.

Steven Lee P. (ed.), Intervention, Terrorism and Torture.

Contemporary Challenges to Just, War Theory, Dordrecht: Springer, 2007, σσ. 73 - 80. Όπ.π., σ. 81. Μελακοπίδης Κώστας, Λεξικό Διεθνών Σχέσεων και Εξωτερικής Πολιτικής. Ιστορία, Θεωρία, Ορολογία, Αθήνα: Σιδέρης, 1998, σσ. 184 187.

Münkler, Herfried, Οι νέοι πόλεµοι. Νέοι εχθροί και νέες µορφές πολέµου, Αθήνα: Καστανιώτης, 2005, σ.

37. Όπως ορίζεται στο άρθρο 2,2(Γ) των Γενικών διατάξεων για την εξωτερική δράση της Ένωσης, «τη διατήρηση της ειρήνης, την πρόληψη των συγκρούσεων και την ενίσχυση της διεθνούς ασφάλειας, σύµφωνα µε τους σκοπούς και τις αρχές του Χάρτη των Ηνωµένων Εθνών, µε τις αρχές της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι και τους στόχους του Χάρτη των Παρισίων, συµπεριλαµβανοµένων και εκείνων που αφορούν τα εξωτερικά σύνορα». Με βάση τα ακόλουθα κείµενα του ΟΗΕ: An Agenda for Peace, Preventive Diplomacy, Peace-making and Peace-keeping, Report of the Secretary-general pursuant to the statement by the Summit meet-

11

12

13

14 15

16 17

ing of the Security Council on January 1992, UN DOC. A/47/2775/24111, 17 June 1992. Report of the Secretary General on the Work of the Organization, Supplement to An Agenda for Peace: Position Paper of the Secretary General on the Occasion of the Fiftieth Anniversary of the United Nations, A/50/60 – S/1995/1, 3 January 1995. General Assembly – Security Council, Comprehensive Review of the whole question of peacekeeping operations in all their aspects (Brahimi Report), A/55/305 – S/2000/809, 21 August 2000. Συνθήκη της Λισαβόνας (1948), αναλυτικά στο: http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_17072.htm Αρχική ονοµασία από την ανωτέρω συνθήκη. Μετέπειτα, το 1954, µε το πρωτόκολλο του Παρισίου, µετονοµάζεται πλέον σε Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση.

Joint Declaration issued at the British-French Summit, Saint-Malo, France, 3-4 December 1998. Πηγή: Official website of Foreign & Commonwealth Office, www.fco.gov/uk. Επιπλέον για την σύνοδο αυτή: https://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload /French-British%20Summit%20 Declaration,%20SaintMalo,%201998%20-%20EN.pdf. Πηγή: Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών http://www.mfa.gr/exoterikipolitiki/i-ellada-stin-ee/kpaa.html. http://www.europedia. moussis.eu/books/Book_2/3/8/2 /2/index.tkl?term=%CE%9A%CE% 95%CE%A0%CE%A0%CE%91&s=1 &e=20&pos=13 Βλ., http://europa.eu/globalstrategy/en). Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφαλείας εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

145

Συµβούλιο στις 12 Δεκεµβρίου 2003. Solana, Javier. “A Secure Europe in a Better World. European Security Strategy.” 12 Dec. 2003.

European Union Institute for Security Studies 15 Nov. 2011 http://www.iss.europa.eu/uploads /media/solanae.pdf. Ακολούθως επικαιροποιήθηκε από τη Γαλλική Προεδρία το 2008.

25

18 Πηγή: http://europa.eu/pol/ cfsp/ index_el.htm.

27

Europedia.moussis.eu, Τµήµα 8.2.2. Η λήψη αποφάσεων θέµατα ΚΕΠΠΑ: http://www.europedia. moussis.eu/books/Book_2/3/8/2 /2/index.tkl?term=%CE%9A%CE% 95%CE%A0%CE%A0%CE%91&s=1 &e=20&pos=13 20 Πηγή: http://europa.eu/pol/ cfsp/index_el.htm 21 Κεφ. 3, Η ανθρωπιστική βοήθεια, Άρθρο 214, ΣΕΕ Οι δράσεις της Ένωσης και των κρατών µελών αλληλοσυµπληρώνονται και αλληλοενισχύονται. Αναλυτικά στο http://eurlex.europa.eu/legalcontent/EL/TXT/?uri=celex%3A12 012E%2FTXT. 22 Όπ.π.

23 Σχετικά µε τον µηχανισµό, τη δηµιουργία, την οργανωτική δοµή, την ικανότητα και τον συντονισµό µε τρίτους, καθώς και µε τον τρόπο καταβολής συνεισφορών, στην Επίσηµη Εφηµερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης 28.2.2015 L 84/39 ΑΠΟΦΑΣΗ (ΚΕΠΠΑ) 2015/528 του Συµβουλίου της 27ης Μαρτίου 2015.

24 Το κόστος της αποστολής EUFORT chad/CAR ανήλθε στο ποσό του 1 δις ευρώ. Ο µηχανισµός συνολικά πρόσφερε 120 εκ. ευρώ. Επί γαλλικής προεδρίας (2008) έγινε προσπάθεια αύξησης του ποσού εισφοράς αλλά δεν επήλθε συµφωνία.

26

19

146

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

28

29

30

31

Κανονισµός ΕΕ αριθ. 230/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου, 11 Μαρτίου 2014, περί θέσπισης µηχανισµού συµβολής στη σταθερότητα και την ειρήνη, ΕΕ L 77 της 15.3.2014. Κανονισµός ΕΕ αριθ. 231/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου, 11 Μαρτίου 2014, περί θέσπισης Μηχανισµού Προενταξιακής Βοήθειας (ΜΠΒ II), ΕΕ L 77 της 15.3.2014. Κανονισµός ΕΕ αριθ. 232/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου, 11 Μαρτίου 2014, περί θέσπισης Ευρωπαϊκού Μηχανισµού Γειτονίας, ΕΕ L 77 της 15.3.2014. Κανονισµός ΕΕ αριθ. 233/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου. 11 Μαρτίου 2014, περί µηχανισµού χρηµατοδότησης της αναπτυξιακής συνεργασίας την περίοδο 2014-2020, ΕΕ L 77 της 15.3.2014. Κανονισµός ΕΕ αριθ. 235/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου, 11 Μαρτίου 2014, περί καθιέρωσης χρηµατοδοτικού µέσου για τη δηµοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώµατα παγκοσµίως, ΕΕ L 77 της 15.3.2014.

General Secretariat of the Council, Main aspects and basic choices of the CFSP, 11083/15, Βρυξέλες, 20 Ιουλίου 2015, Όπ.π., σ. 15.

32 Πηγή : http://www.eeas.europa.eu/csdp/ missions-and-operations. Τελευταία ενηµέρωση: Οκτώβριος 2015.

33 http://www.eeas.europa.eu/ csdp/ missions-and-operations. Τελευταία ενηµέρωση: Οκτώβριος 2015.

34 Πηγή: http://www.eeas.europa.eu/ csdp/missions-and-operations/. Τελευταία ενηµέρωση: Οκτώβριος 2015.

35 Πηγή: http://www.eeas.europa.eu/

csdp/missions-and-operations. Τελευταία ενηµέρωση: Μάιος 2016.

36 Οι στρατιωτικές δοµές αποτελούν αναπόσπαστο µέρος της συνολικής προσέγγισης και επεµβαίνουν σε έσχατες περιπτώσεις, όπως προκύπτει από τα ψηφίσµατα και τις ετήσιες εκθέσεις της ΚΕΠΠΑ και ΚΠΑΑ. Έκθεση για τις γενικές εκτιµήσεις σχετικά µε τις στρατιωτικές δοµές της ΕΕ, 6 Ιουνίου 2013.

37 http://www.europarl.europa.eu/ sides/getDoc.do?pubRef=//EP//TEXT+REPORT+A7-20130205+0+DOC+XML+V0//EL 38 Πηγή: eeas.europa.eu/csdp/documents/pdf/2014_summary.pdf Annual 2014 CSDP lessons report – summary for publication.

39 Στις περισσότερες αναφορές γίνεται λόγος για κοινές δράσεις και στόχους µε τις ΗΠΑ. Χαρακτηριστικό παράδειγµα η µετάβαση του Ύπατου Εκπροσώπου Javier Solana στη Βοσνία – Ερζεγοβίνη στις 19 Μαΐου 2009 µαζί µε τον Joseph R. Biden, Αντιπρόεδρο των Ηνωµένων Πολιτειών της Αµερικής, µε σκοπό να υπογραµµιστούν εκ νέου οι κοινοί στόχοι ΕΕ και ΗΠΑ.

40 Η ανταλλαγή προσωπικού ΟΗΕ–ΕΕ, όπως στην περίπτωση του Κονγκό, συµβάλλει στην κοινή προσπάθεια αλλά και στη βελτίωση της τεχνογνωσίας για την αντιµετώπιση κρίσεων.

41 Συνεργασία µε τις δυνάµεις των ΗΠΑ, το Υπουργείο Δικαιοσύνης (ICITAP), το ΝΑΤΟ, τον ΟΑΣΕ και τον ΟΗΕ.

42 Δελτίο Τύπου, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Βρυξέλλες, 6 Απριλίου 2016 http://europa.eu/rapid/pressrelease_IP-16-1227_el.htm. Αναφορά για ισχυρότερους ευρωπαϊκούς µηχανισµούς αντιµετώπισης των υβριδικών απειλών, πλαίσιο για υφιστάµενες πολιτικές και επιχειρη-

43

45

46

47

48

49 50 51

σιακές δράσεις. Σηµαντικό σηµείο, η εξάρτηση από το ΝΑΤΟ. Πλατιάς, Αθανάσιος, Ηµερίδα µε θέµα τον υβριδικό πόλεµο, Υπουργείο Εξωτερικών, οργάνωση New York College, 7 Απριλίου 2016.

44 Πηγή: World Economic Forum, Global Risks Report 2016, , http://reports.weforum.org/globalrisks-2016/global-risks-landscape2016/#risks Πηγή: Working document of the European External Action Service of 27/01/2016 EUNAVFOR MED Op SOPHIA, Six Monthly Report, 22 June - 31 December 2015.

EU Foreign Affairs Council, 18-19 April 2016: Main Decisions Update: Council Approves PNR, Federica Mogherini, Ύπατη Εκπρόσωπος για Θέµατα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας. Πλατιάς, Αθανάσιος και Κολιόπουλος, Κωνσταντίνος, Η Τέχνη του Πολέµου του Σουν Τσού, Αθήνα: Δίαυλος, 2015, σσ. 259–260. Η γνώση είναι πολλαπλασιαστής ισχύος. Πλατιάς, Αθανάσιος, Το Νέο Διεθνές Σύστηµα. Ρεαλιστική Προσέγγιση των Διεθνών Σχέσεων, Αθήνα: Παπαζήσης, 1995, σσ. 42–43. Η κοινή γνώµη επηρεάζεται από τον χρόνο, αναµένει εντυπωσιακά αποτελέσµατα γρήγορα. Πλατιάς και Κολιόπουλος (2015), σσ. 163–164.

European Defence Agency (EDA), Latest defence data published, Brussels, 31 March 2015. Πηγή: eeas.europa.eu/csdp/documents/pdf/2014_summary.pdf.

Annual 2014 CSDP lessons report – summary for publication.

Αεροπορική Επιθεώρηση Πολιτικές αποστολές και στρατιωτικές επιχειρήσεις της ΕΕ

147

Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ Λοχαγός (ΑΣ) Σπυρίδων Σολδάτος

MA in International Relations and European Studies, University of Nicosia Πτυχιούχος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Πειραιά

Ο Πόλεµος των Φώκλαντ αποτελεί τη µεγαλύτερη αεροναυτική σύγκρουση µεταξύ δύο σύγχρονων δυνάµεων από το τέλος του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου. Εξαιτίας αυτού, έχει µελετηθεί εκτεταµένα, ώστε να εξαχθούν χρήσιµα συµπεράσµατα για τη χρήση σύγχρο148

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

νων όπλων και τακτικών στον αεροπορικό και ναυτικό πόλεµο. Η σύγκρουση, που κράτησε µόλις 74 ηµέρες, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγµα περιορισµένου πολέµου (limited war), καθώς ο χώρος, ο χρόνος, τα µέσα και οι αντικειµενικοί σκοποί ήταν απόλυτα

Τα νησιά Φώκλαντ. Πηγή: Wikimedia Commons.

περιορισµένα στο σύµπλεγµα των νησιών Φώκλαντ1 και των γειτονικών νησιών της Νότιας Γεωργίας και Νότιων Σάντουιτς.2 Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι η εξέταση της χρήσης των αεροναυτικών δυνάµεων της Βρετανίας και της Αργεντινής κατά τον Πόλεµο των Φώκλαντ του 1982. Θα γίνει ανάλυση των ναυτικών και αεροπορικών επιχειρήσεων, το πώς αυτές επηρέασαν την εξέλιξη και το τελικό αποτέλεσµα του πολέµου, καθώς και τα συµπεράσµατα από τις επιτυχίες και τις αδυναµίες της κάθε πλευράς. Λόγω του γεωγραφικού περιβάλλοντος του θεάτρου επιχειρήσεων, οι αεροναυτικές επιχειρήσεις έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο σε όλη τη διάρκεια της

σύγκρουσης. Η βρετανική επικράτηση στη θάλασσα και η αποτυχία της Αργεντινής να επιφέρει καίρια πλήγµατα στη βρετανική εκστρατευτική δύναµη έκρινε τελικά το αποτέλεσµα του πολέµου.

Οι ρίζες της σύγκρουσης Το αντικείµενο της σύγκρουσης αφορούσε το σύµπλεγµα των Νησιών Φώκλαντ και τα εξαρτώµενα από αυτά νησιά της Νότιας Γεωργίας και των Νότιων Σάντουιτς. Τα Φώκλαντ βρίσκονται στον Νότιο Ατλαντικό σε απόσταση 400 ναυτικών µιλίων (ν.µ) ανατολικά των ακτών της Αργεντινής, ενώ η απόστασή τους από τις Βρετανικές Νήσους ξεπερνάει τα 8.000 ν.µ. Η

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

149

κυριαρχία των νησιών έως το 1811, όταν όλοι οι έποικοι εγκατέλειψαν τα νησιά. Το 1829 η Αργεντινή, έχοντας αποκτήσει την ανεξαρτησία της από τη Ισπανία λίγα χρόνια νωρίτερα, αξιώνει την κυριαρχία της επί των νησιών, ως το διάδοχο καθεστώς της Οι κύριες αεροπορικές βάσεις της Αργεντίνικης Αεροπορίας. Ισπανίας στην Πηγή: Wikimedia Commons. περιοχή. Η Βρετανία αντέδραΝότια Γεωργία βρίσκεται 800 ν.µ σε και το 1833 ανακαταλαµβάνει τα νοτιοανατολικά των Φώκλαντ και 400 νησιά, αποµακρύνει τους Αργεντινούς ν.µ νοτιοανατολικά της βρίσκεται το εποίκους και δηµιουργεί αποικία, η 3 σύµπλεγµα Νότιων Σάντουιτς. Το οποία διατηρείται µέχρι σήµερα.5 Το σύνολο των νησιών δεν κατοικείται, µε Buenos Aires δεν αποδέχθηκε ποτέ εξαίρεση τα δυο µεγαλύτερα νησιά το την κυριαρχία που επέβαλαν οι ΒρεταΑνατολικό και το Δυτικό Φώκλαντ, µε νοί, ξεκινώντας µια διαµάχη που συνεσυνολικό πληθυσµό µικρότερο των χίζεται έως τις µέρες µας. Επιπλέον, 2.000 κατοίκων το 1982. Πρωτεύουκατά τη διάρκεια του µεσοπολέµου η σα των νησιών είναι το Port Stanley διαµάχη επεκτάθηκε, καθώς η Αργεστο Δυτικό Φώκλαντ, στο οποίο βριντινή άρχισε να διεκδικεί και τα νησιά σκόταν το µοναδικό λιµάνι και αεροτης Νότιας Γεωργίας και Νότιων δρόµιο των νησιών. Η οικονοµία τους Σάντουιτς, που από το 1908 αποτεβασίζεται στην κτηνοτροφία και την λούσαν βρετανική αποικία.6 Οι δύο αλιεία, ενώ στην ευρύτερη περιοχή χώρες για πρώτη φορά το 1966 ξεκίγύρω από αυτά βρίσκονται σηµαντινησαν διαπραγµατεύσεις για την ειρηκές υποθαλάσσιες ποσότητες πετρενική επίλυση της διαµάχης, που όµως λαίου.4 διακόπηκαν από την εισβολή της Η κυριαρχία των νησιών αποτέλεΑργεντινής τον Απρίλιο του 1982 και σε αντικείµενο διαµάχης αρκετών από τον πόλεµο που ακολούθησε.7 ο δυνάµεων από τον 18 αιώνα, οπότε Το 1982 η Αργεντινή κυβερνάτο και εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι έποιαπό στρατιωτική δικτατορία που βρικοι, καθώς δεν υπήρχαν αυτόχθονες σκόταν στην εξουσία από το 1976. κάτοικοι. Αρχικά οι Γάλλοι το 1764, Επικεφαλής είχε αναλάβει από το στη συνέχεια οι Άγγλοι το 1765 και 1981 ο στρατηγός Leopoldo Galtieri, τέλος οι Ισπανοί εναλλάσσονταν στην ο οποίος θεωρείτο µετριοπαθής.

150

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Όµως, η άσχηµη κατάσταση της οικονοµίας και η δυσαρέσκεια απέναντι στο καταπιεστικό καθεστώς της δικτατορίας τον οδήγησαν στην υιοθέτηση σχεδίου για κατάληψη των νησιών Φώκλαντ.8 Ο Galtieri ήλπιζε ότι έτσι θα συσπείρωνε τους Αργεντινούς και θα αποσπούσε την προσοχή τους από την παρακµάζουσα οικονοµία και την πολιτική καταπίεση. Αρχιτέκτονας του σχεδίου φαίνεται να ήταν ο αρχηγός του Ναυτικού Ναύαρχος Jorge Anaya, ο οποίος πίστευε ότι η βρετανική αντίδραση θα ήταν χλιαρή και θα αποδεχόταν τελικά το τετελεσµένο. Άλλωστε, το διεθνές περιβάλλον έµοιαζε ευνοϊκό, καθώς το καθεστώς Galtieri διατηρούσε καλές Η απόσταση των Φώκλαντ από την Αργεντινή και τη Βρετανία. σχέσεις και µε τις Πηγή: Wikimedia Commons. δύο υπερδυνάµεις του Ψυχρού Πολέτης Margaret Thatcher αντιµετώπιζε µου.9 το 1982 προβλήµατα µε τη βρετανική Όµως, το Buenos Aires έκανε το οικονοµία και την αυξανόµενη ανερµοιραίο λάθος να υποτιµήσει την αντίγία.10 Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσµίδραση της Βρετανίας. Η κυβέρνηση ου Πολέµου η Βρετανία είχε αρχίσει

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

151

να υποχωρεί από τις περισσότερες αποικίες της. Η προτεραιότητα της αµυντικής της πολιτικής είχε δοθεί στο ΝΑΤΟ και στην υπεράσπιση της ηπειρωτικής Ευρώπης απέναντι στη σοβιετική απειλή. Η δυνατότητές της για ανάληψη ανεξάρτητης επιχείρησης εκτός των πλαισίων του ΝΑΤΟ είχαν περιοριστεί αρκετά. Ιδιαίτερα µετά το 1966 ακύρωσε και άρχισε να αποσύρει οπλικά συστήµατα που θα της έδιναν τη δυνατότητα να επιχειρεί σε µεγάλες αποστάσεις εκτός των νατοϊκών της υποχρεώσεων.11 Παρόλα αυτά, όπως φάνηκε, οι Βρετανοί δεν ήταν διατεθειµένοι να ανεχτούν µια de facto κατάσταση που ήθελε να επιβάλει η Αργεντινή, ενώ τα µέσα που διέθεταν αποδείχθηκαν επαρκή, αν και οριακά, για να υπερασπιστούν την αποικία τους.

Η εισβολή της Αργεντινής και η βρετανική αντίδραση Το πρώτο επεισόδιο που οδήγησε στην κλιµάκωση της σύγκρουσης συνέβη στις 19 Μαρτίου 1982, όταν µία οµάδα Αργεντινών εργατών αποβιβάστηκε στη Νότια Γεωργία χωρίς την άδεια των βρετανικών αρχών. Μέσα στην οµάδα υπήρχαν και άνδρες των ειδικών δυνάµεων της Αργεντινής µε πολιτική ενδυµασία, οι οποίοι ύψωσαν τη σηµαία της Αργεντινής. Παρά την πρόκληση, οι Βρετανοί περιορίστηκαν στην παρατήρηση των Αργεντινών, ενώ δύο µέρες αργότερα το µοναδικό βρετανικό πλοίο στην περιοχή, το παγοθραυστικό HMS Endurance, στάλθηκε να επέµβει µε απόσπασµα βρετανών πεζοναυτών, το οποίο αποβιβάστηκε µόλις στις 31 Μαρτίου.12 Η απουσία άµεσης δυναµικής αντίδρασης ενίσχυσε την αποφασιστικότητα του Galtieri και στις 2 Απρίλιου οι ειδι152

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

κές δυνάµεις των Αργεντινών καταλαµβάνουν πλήρως το νησί. Εκµεταλλευόµενοι τη διάσπαση των βρετανικών δυνάµεων, οι Αργεντινοί καταλαµβάνουν και τα νησιά Φώκλαντ, αποβιβάζοντας 500 στρατιώτες στο Port Stanley στις 2 Απριλίου.13 Οι ισχνές βρετανικές δυνάµεις, που αριθµούσαν λιγότερους από 100 άνδρες,14 δεν µπόρεσαν να προβάλουν ουσιαστική αντίσταση και παραδόθηκαν. Μετά τον αρχικό αιφνιδιασµό, η Βρετανία αντέδρασε µε πιο δυναµικό τρόπο απ’ ό,τι περίµενε το Buenos Aires. Παρά τη σχετικά µικρή στρατηγική σπουδαιότητα των νησιών, η εισβολή και οι συνθήκες µε τις οποίες καταλήφθηκαν προκάλεσαν την οργή των Βρετανών, καθώς θεωρήθηκαν εθνική ταπείνωση. Το Λονδίνο απαίτησε την άµεση αποχώρηση του αργεντινού στρατού και την επιστροφή των νησιών, ενώ κινήθηκε και διπλωµατικά µέσω του ΟΗΕ. Όµως, η κυβέρνηση Thatcher κατανοούσε ότι µια αποκλειστικά διπλωµατική αντιµετώπιση θα ήταν αδύνατο να δώσει λύση στο πρόβληµα. Έτσι, ξεκίνησε άµεσα η συγκρότηση αεροναυτικής δύναµης, για να επέµβει το συντοµότερο µε σκοπό την ανακατάληψη των νησιών. Η στάση της διεθνούς κοινότητας ήταν η δεύτερη έκπληξη που αντιµετώπισε η Αργεντινή. Παρά την ένταση µεταξύ των δύο αντίπαλων συµµαχιών του Ψυχρού Πολέµου, η Αργεντινή απέτυχε να αποσπάσει την υποστήριξη που ανέµενε τουλάχιστον από µία εκ των υπερδυνάµεων. Εκµεταλλευόµενη τη διεθνή της θέση, η Βρετανία εξασφάλισε την επιβολή εµπάργκο στην Αργεντινή από τα κράτη-µέλη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας.15 Οι ΗΠΑ, αν και αρχικά προσπάθησαν να µην πάρουν το µέρος κανενός από τους δυο συµµάχους τους, τελικά υποστήρι-

ξαν τις βρετανικές θέσεις.16 Η Αργεντινή δεν είχε καλύτερη τύχη ούτε στη Νότια Αµερική, όπου, αν και εξασφάλισε τη θεωρητική υποστήριξη των περισσότερων κρατών, δεν αποκόµισε κανένα ουσιαστικό πλεονέκτηµα. Επιπλέον, η Χιλή εξαιτίας των µακροχρόνιων διµερών αντιπαραθέσεων στην Παταγονία, τάχθηκε µε το µέρος των Βρετανών, αναγκάζοντας την Αργεντινή να δεσµεύσει δυνάµεις στα σύνορά της.17 Παρόλο που η διεθνής υποστήριξη

ήταν σηµαντική, η οριστική λύση φαινόταν ότι µπορούσε να δοθεί µόνο µε στρατιωτικά µέσα. Βασικός στόχος της Βρετανίας ήταν να επιτύχει µια γρήγορη νίκη και να αποβάλλει την εθνική ντροπή που είχε προκαλέσει η απώλεια των νησιών.18 Η µοναδική επιχείρηση παρόµοιας έκτασης που είχε αναλάβει η Βρετανία µετά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο ήταν το 1956 κατά την κρίση στο Suez, η οποία κατέληξε σε αποτυχία.19 Τα δεδοµένα δεν φαίνονταν να είναι ευνοϊκά και η

Οι αεροπορικές και ναυτικές βάσεις τις Αργεντινής και οι απώλειες Βρετανικών πλοίων. Πηγή: The British Empire.

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

153

σωπικό, υπό τη διοίκηση του Υποναυάρχου John Woodward. Η καρδιά της ναυτικής δύναµης ήταν τα δύο µοναδικά διαθέσιµα αεροπλανοφόρα, τα HMS Hermes και HMS Invincible, καθώς και τα δύο πλοία αµφίβιων επιχειρήσεων HMS Intrepid και HMS Fearless. Το Βασιλικό Ναυτικό συµµετείχε µε ένα σύνολο από 40 Το Atlantic Conveyor φορτωµένο µε ελικόπτερα περίπου πολεµικά και αεροπλάνα. πλοία (συµπεριΠηγή: Royal Air Force. λαµβανόµενων 8 αντιτορπιλικών, επιχείρηση ενείχε µεγάλο ρίσκο. Τα 15 φρεγατών και 6 υποβρυχίων), που Φώκλαντ απείχαν 8.000 ν.µ από τη συµπληρώνονταν από 25 περίπου Βρετανία και χρειάζονταν κάποιες πλοία υποστήριξης.21 Σηµαντικό ρόλο εβδοµάδες µόνο για να προσεγγίσει η έπαιξαν και τα περίπου 50 εµπορικά ναυτική δύναµη στην περιοχή, ενώ η πλοία που επιτάχθηκαν για τη µεταφουποστήριξή της θα ήταν µια µεγάλη ρά των 2 Ταξιαρχιών που συµµετείχαν δοκιµασία για τις βρετανικές ένοπλες στην ανακατάληψη και την υποστήριδυνάµεις. Παρόλα αυτά, οι προετοιµαξη της δύναµης. Η ταχύτητα µε την σίες ολοκληρώθηκαν σε ελάχιστο χροοποία το Βασιλικό Ναυτικό συγκένικό διάστηµα και σε λίγες µέρες το ντρωσε και εξόπλισε τα επίτακτα πρώτο τµήµα της δύναµης αναχώρηεµπορικά πλοία ήταν αξιοθαύµαστη, σε για τα Φώκλαντ.20 ενώ η συνεισφορά τους στην όλη επιχείρηση ήταν καθοριστική για τη Οι ναυτικές επιχειρήσεις συµπλήρωση των δυνατοτήτων των υπόλοιπων πλοίων.22 Η επιχείρηση ανακατάληψης πήρε την Στόχος των Βρετανών ήταν να επικωδική ονοµασία “Operation τύχουν τη θαλάσσια κυριαρχία γύρω Corporate”. Εξαιτίας της µεγάλης από τα νησιά και να τα καταλάβουν απόστασης από την ξηρά, το µεγαλύµε αµφίβια ενέργεια. Για να επιτύχουν τερο βάρος της επιχείρησης έπεφτε αυτούς τους στρατηγικούς στόχους αναγκαστικά στις ναυτικές δυνάµεις. σχεδίασαν την επιχείρηση σε τέσσερις Η βρετανική ναυτική δύναµη “Task διαδοχικές φάσεις. Αρχικά, επέβαλαν Force 317” αποτελείτο από περισσόµια Ζώνη Ναυτικού Αποκλεισµού τερα των 100 πλοίων µε 25.000 προ154

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

(ΖΝΑ) 200 ν.µ µε τα άµεσα διαθέσιµα υποβρύχια, για την απαγόρευση της περιοχής από το ναυτικό της Αργεντινής, ώστε να περιορίσουν τον ανεφοδιασµό των δυνάµεων που βρίσκονταν πάνω στα Φώκλαντ. Με την άφιξη του Το Atlantic Conveyor µετά το χτύπηµα το Exocet. κύριου σώµαΠηγή: Royal Air Force. τος της ναυτικής τους υποβρύχια, από τα οποία ήταν επιχειδύναµης επεδίωκαν τη ναυτική και ρησιακά µόνο τα 2. Στόχος των Αργεαεροπορική κυριαρχία, για τον πλήρη ντινών ήταν να περιµένουν µέχρι την αποκλεισµό των νησιών και την προεάφιξη της κύριας βρετανικής ναυτικής τοιµασία για την απόβαση. Στη συνέδύναµης και να της επιτεθούν σε δύο χεια, να επιτύχουν να αποβιβαστούν άξονες, από τον βορρά µε µια δύναµη στα νησιά µε αµφίβια ενέργεια και να µε πυρήνα το ARA Veinticinco de υποστηρίξουν τις επίγειες δυνάµεις.

Mayo και από τον νότο µε µια δεύτερη Τέλος, να εξασφαλίσουν τις γραµµές δύναµη µε βάση το ARA General επικοινωνιών και ανεφοδιασµού.23 Belgrano.25 Το ναυτικό της Αργεντινής ήταν Από την έναρξη των επιχειρήσεων µια υπολογίσιµη δύναµη, η οποία αναφάνηκε η σηµασία των υποβρυχίων µενόταν να αποτελέσει πρόκληση για στον ναυτικό αποκλεισµό και στην το Βασιλικό Ναυτικό. Αποτελείτο από απαγόρευση µιας περιοχής. Ο Πόλε30 περίπου πολεµικά πλοία, στα οποία µος των Φώκλαντ αποτέλεσε την περιλαµβάνονταν το αεροπλανοφόρο πρώτη εµπλοκή υποβρυχίων σε επιχειARA Veinticinco de Mayo, το ελαφρύ ρήσεις µετά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο καταδροµικό ARA General Belgrano, και την πρώτη εµπλοκή πυρηνοκίνη4 υποβρύχια, 7 καταδροµικά, 3 φρετων υποβρυχίων στην ιστορία. Μέχρι γάτες και 9 κορβέτες υπό τη διοίκηση τις 4 Μαΐου τουλάχιστον 3 βρετανικά του Αντιναύαρχου Juan José πυρηνοκίνητα υποβρύχια είχαν αναLombardo. Αυτά συµπληρώνονταν πτυχθεί στην περιοχή (τα HMS από περίπου 20 βοηθητικά πλοία.24 Spartan, HMS Splendid and HMS Τα αργεντινά πλοία ήταν παλιότερα Conqueror), αναγκάζοντας την Αργεκαι χαµηλότερης µαχητικής αξίας από ντινή να αποσύρει σχεδόν όλα τα τα βρετανικά, ενώ αντιµετώπιζαν προπλοία της από τα 200 ν.µ της ΖΝΑ που βλήµατα διαθεσιµότητας. Ιδιαίτερα τα

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

155

Η ναυαρχίδα της Task Force 317, το αεροπλανοφόρο HMS Hermes (R12). Πηγή: HMSHermes.org.

Το δεύτερο Βρετανικό αεροπλανοφόρο HMS Invincible (R05). Πηγή: Daily Mail.

είχαν κηρύξει οι Βρετανοί στις 12 Απριλίου.26 156

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Το γεγονός που σηµάδεψε τον πόλεµο, προκαλώντας ποικίλες αντι-

δράσεις, ήταν η βύθιση του καταδροµικού ARA General Belgrano. Στις 2 Μαΐου τορπιλίστηκε από το βρετανικό υποβρύχιο HMS Conqueror, ενώ έπλεε έξω από τη ΖΝΑ. Το ARA General Belgrano βυθίστηκε προκαλώντας 360 ανθρώπινες απώλειες, που αποτέλεσαν το ένα τρίτο των συνολικών απωλειών του πολέµου. Η βρετανική ενέργεια κατακρίθηκε πολιτικά σαν µη αναγκαία, καθώς το ARA General Belgrano δεν αποτελούσε άµεση απειλή, αφού βρίσκονταν έξω από τη ZNA και αποµακρυνόταν από αυτήν.27 Παρόλα αυτά, η επίδειξη δύναµης των σύγχρονων πυρηνοκίνητων υποβρυχίων, σε συνδυασµό µε την απουσία επαρκούς ανθυποβρυχιακού εξοπλισµού εντοπισµού από τους Αργεντινούς, τους ανάγκασε να αποσύρουν τα πλοία τους από την περιοχή, αφήνοντας το Βασιλικό Ναυτικό χωρίς αντίπαλο στη θάλασσα.28 Τα υποβρύχια της Αργεντινής δεν

παρουσίασαν ανάλογες επιτυχίες. Αν και το Βασιλικό Ναυτικό ανάλωσε µεγάλο µέρος των δυνάµεών του σε ανθυποβρυχιακές επιχειρήσεις για τον εντοπισµό τους, αυτά δεν κατάφεραν να αποτελέσουν αξιόλογη απειλή για τα βρετανικά πλοία, κυρίως λόγω σοβαρών τεχνικών προβληµάτων που αντιµετώπιζαν.29 Το υποβρύχιο ARA Santa Fe κατάφερε να ξεφύγει από τον εντοπισµό των βρετανικών πλοίων και να φτάσει στη Νότια Γεωργία. Όµως, εκεί εντοπίστηκε στις 25 Απριλίου από βρετανικά ελικόπτερα και καταστράφηκε µε πυραύλους και βόµβες βυθού. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην κατάληψη του νησιού από βρετανικές δυνάµεις, αν και δεν ήταν στα αρχικά τους σχέδια.30 Μετά τον αυτοπεριορισµό που επέβαλε η Αργεντινή στο ναυτικό της, το Βασιλικό Ναυτικό είχε πετύχει τη θαλάσσια κυριαρχία που επιδίωκε, χωρίς να χρειαστεί να εµπλακεί τελικά

Sea Harrier FRS.1 του Royal Navy. Πηγή: Imperial War Museum.

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

157

Βοµβαρδιστικό Avro Vulcan B.2. Πηγή: The Aviationist.

σε ναυτικό αγώνα. Όµως, όπως αποδείχθηκε τελικά, ο µεγαλύτερος κίνδυνος ήταν τα µαχητικά αεροσκάφη της Αργεντινής. Οι αεροπορικές επιδροµές σε συνδυασµό µε τους λιγοστούς γαλλικής κατασκευής πυραύλους αέροςεπιφανείας AM-39 Exocet που διέθετε η Αργεντινή αποτέλεσαν θανάσιµη απειλή για τα βρετανικά πλοία. Αρχικά, στις 4 Μαΐου, το αντιτορπιλικό HMS Sheffield δέχτηκε επίθεση από δύο πυραύλους AM-39 Exocet, εκ των οποίων ο ένας βρήκε το στόχο του και βύθισε το πλοίο. Την ίδια τύχη είχε και το εµπορικό πλοίο Atlantic Conveyor, που χτυπήθηκε στις 25 Μαΐου από πύραυλο AM39 Exocet, ο οποίος προορίζονταν για το αεροπλανοφόρο HMS Invincible, αλλά άλλαξε πορεία εξαιτίας των αντίµετρων που αφέθηκαν εναντίον του. Η απώλεια του Atlantic Conveyor ήταν σηµαντική για τους Βρετανούς, καθώς µετέφερε 10 ελικόπτερα που ήταν απαραίτητα για 158

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

τις επιχειρήσεις των επίγειων δυνάµεων. Από επιθέσεις µαχητικών βυθίστηκαν οι φρεγάτες HMS Arden και HMS Antelope στις 21 και 24 Μαΐου αντίστοιχα, το αντιτορπιλικό HMS Coventry στις 25 Μαΐου, ενώ προκλήθηκαν διαφόρων ειδών ζηµιές σε πολλά άλλα πλοία.31 Τελικά, µεταξύ 21 και 26 Μαΐου το Βασιλικό Ναυτικό κατάφερε να αποβιβάσει τους Βρετανούς πεζοναύτες στον κόλπο του San Carlo, που βρίσκεται στο Δυτικό Φώκλαντ, στο στενό µεταξύ των δυο κύριων νήσων. Πέτυχε έτσι και τον τρίτο στόχο του, ενώ συνέχισε να υποστηρίζει τα αποβιβασµένα τµήµατα µε πυρά και εφόδια µέχρι την τελική επικράτηση και την παράδοση των Αργεντινών στο Port Stanley στις 14 Ιουνίου 1982.32

Ο πόλεµος στον αέρα Αν και η επικράτηση στη θάλασσα

αποδείχθηκε σχετικά εύκολη για τους Βρετανούς, δεν συνέβη το ίδιο και στον αέρα. Η βασική διαφορά των δύο αεροπορικών δυνάµεων ήταν οι βάσεις από τις οποίες επιχειρούσαν, πράγµα που είχε µεγάλη επίδραση στον τρόπο χρήσης τους και στην αποτελεσµατικότητά τους. Οι Βρετανοί ήταν αναγκασµένοι να βασιστούν στη ναυτική αεροπορία τους, που επιχειρούσε κυρίως από τα δύο αεροπλανοφόρα τους, καθώς η µεγάλη απόσταση δεν τους επέτρεπε να χρησιµοποιήσουν αεροπορικές βάσεις από την

περιόριζαν σηµαντικά τη διάρκεια παραµονής των µαχητικών της. Εξαίρεση και εδώ αποτελούσε το αεροδρόµιο του Port Stanley στα Φώκλαντ, το οποίο όµως είχε περιορισµούς λόγω του µικρού µήκους του διαδρόµου του.33 Έχοντας αποσύρει τα µεγαλύτερα αεροπλανοφόρα της τα προηγούµενα χρόνια, η Βρετανία ήταν αναγκασµένη να περιοριστεί στα δύο µοναδικά διαθέσιµα, τα HMS Hermes και HMS Invincible. Λόγω του µικρού τους µεγέθους µπορούσαν να µεταφέρουν µόνο

Sea Harrier FRS.1.

Πηγή: Imperial War Museum.

ξηρά. Εξαίρεση αποτελούσε το αεροδρόµιο του νησιού Ascension, το οποίο όµως, λόγω της µεγάλης απόστασης από τα Φώκλαντ (περίπου 3.900 ν.µ), δεν µπορούσε να προσφέρει µεγάλη βοήθεια. Αντίθετα, η Αργεντινή µπορούσε να επιχειρεί από τα κύρια αεροδρόµια των ακτών της, τα οποία, όµως, λόγω της απόστασης

28 αεροσκάφη κάθετης/βραχείας αποπροσγείωσης (V/STOL)34 Sea Harrier FRS.1 (από 16 και 12 αντίστοιχα).35 Αυτή η δύναµη συµπληρώθηκε από περίπου άλλα 10 Harrier GR.3 της RAF, τα οποία υπέστησαν µετατροπές, ώστε να µπορούν να φέρουν πυραύλους αέρος-αέρος, καθώς η κύρια αποστολή τους ήταν η

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

159

Harrier GR.3 της RAF. Πηγή: RAF.

Εγγύς Αεροπορική Υποστήριξη (ΕΑΥ) και ο βοµβαρδισµός.36 Ένα σύνολο από περίπου 160 ελικόπτερα χρησιµοποιήθηκαν µε αποστολή τον ανθυποβρυχιακό πόλεµο, µεταφορές και γενική υποστήριξη των επίγειων επιχειρήσεων. Τέλος, επιπλέον αεροσκάφη χρησιµοποιήθηκαν από το αεροδρό-

µιο του νησιού Ascension σε αποστολές βοµβαρδισµού (Vulcan B.2), ναυτικής επιτήρησης (Nimrod MR.2), µεταφορών (Hercules C.1) και εναέριου ανεφοδιασµού (Victor K.2).37 Μετά την απόβαση τα βρετανικά ελικόπτερα και τα Harrier άρχισαν να επιχειρούν και από πρόχειρες προωθηµένες

Dassault Mirage IIIEA. Πηγή: Wikimedia Commons.

160

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Dassault Super Étendard µε πύραυλο AM39 Exocet. Πηγή: Aviones de Guerra.

βάσεις πάνω στα Φώκλαντ. Κύριος στόχος των Βρετανών ήταν η απόκτηση εναέριας κυριαρχίας στην περιοχή των νησιών. Έπρεπε σε πρώτη φάση να προστατέψουν τα πλοία τους από τις επιθέσεις των αντίπαλων αεροσκαφών. Γύρω από τη ναυτική δύναµη είχε αναπτυχθεί ένα πλέγµα µε διαδοχικά στρώµατα αεράµυνας. Το εξωτερικό αποτελείτο από τα µαχητικά Sea Harrier, τα οποία πέτυχαν µία εντυπωσιακή επίδοση επικρατώντας σε όλες τις αεροµαχίες έναντι των Αργεντινών. Η υπεροχή των οπλικών τους συστηµάτων (πύραυλοι AIM-9L Sidewinder) και η δυνατότητα παραµονής στην περιοχή επιχειρήσεων για µεγαλύτερο χρόνο λόγω τις εγγύτητας των αεροπλανοφόρων στα νησιά τούς έδιναν σηµαντικά πλεονεκτήµατα. Όµως, ο περιορισµένος αριθµός τους σε συνδυασµό µε την απουσία ιπτάµενων ραντάρ (Airborne Early Warning - AEW) δεν τους επέτρεψε να επιτύχουν πλήρως τον στόχο τους, µε

αποτέλεσµα τα µαχητικά της Αργεντινής να µπορούν να επιτίθενται στα βρετανικά πλοία και αργότερα στις επίγειες δυνάµεις. Τα υπόλοιπα διαδοχικά εσωτερικά στρώµατα άµυνας βασίζονταν στους αντιαεροπορικούς πυραύλους και τα πυροβόλα των πλοίων.38 Ένας επιπλέον στόχος των Βρετανών ήταν η καταστροφή των εγκαταστάσεων και των επίγειων δυνάµεων πάνω στα Φώκλαντ. Προτεραιότητα είχαν οι αεροπορικές εγκαταστάσεις των νησιών. Προκειµένου να επιτύχουν την καταστροφή τους, χρησιµοποίησαν έναν συνδυασµό ιπτάµενων µέσων. Με βάση το νησί Ascension βοµβαρδιστικά Vulcan B.2 επιχείρησαν µεταξύ 1 Μαΐου και 12 Ιουνίου 7 αποστολές (δύο εκ των οποίων ακυρώθηκαν) µε στόχο την καταστροφή των αεροπορικών εγκαταστάσεων του Port Stanley και των εγκαταστάσεων αεράµυνας των Φώκλαντ. Οι αποστολές µε την ονοµασία Operation Black

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

161

IAI Dagger.

Πηγή: Wikimedia Commons.

Buck39 απαιτούσαν λεπτοµερή σχεδιασµό, καθώς τα αεροσκάφη έπρεπε να καλύψουν µια απόσταση 3.900 ν.µ., να προσβάλουν τους στόχους τους και να επιστρέψουν. Για κάθε ζευγάρι βοµβαρδιστικών Vulcan B.2 απαιτούνταν 11 αεροσκάφη Victor K.2, για να τα υποστηρίξουν µε πολλαπλούς εναέριους ανεφοδιασµούς.40 Αποστολές βοµβαρδισµού εκτελούσαν και τα µαχητικά Harrier, που επιχειρούσαν από τα HMS Hermes και HMS Invincible. Μετά την απόβαση στον κόλπο του San Carlos, η προσοχή στράφηκε σε µεγάλο βαθµό στην υποστήριξη της ενέργειας των επίγειων δυνάµεων. Τα Harrier GR.3 της RAF άρχισαν να αναλαµβάνουν αποστολές ΕΑΥ, ενώ επιχειρούσαν πλέον και από πρόχειρες βάσεις πάνω στο νησί.41 Καίριο ρόλο άρχισαν να παίζουν πλέον και τα ελικόπτερα, που προσέφεραν σηµαντικό έργο στον ανεφοδιασµό και την υποστήριξη των επίγειων δυνάµεων. Η απώλεια του Atlantic Conveyor δηµι162

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

ούργησε αρκετά προβλήµατα, καθώς, εκτός από την απώλεια 10 ελικοπτέρων (µεταξύ των οποίων 3 από τα 4 Chinook HC.1), οι Βρετανοί έχασαν µεγάλες ποσότητες υλικών υποστήριξης και ανταλλακτικών.42 Απέναντι στη µικρή σχετικά βρετανική αεροπορική δύναµη, η Αργεντινή µπορούσε να παρατάξει µια αριθµητικά µεγαλύτερη και σχετικά σύγχρονη αεροπορία. Η δύναµή της αριθµούσε περισσότερα από 100 µαχητικά αεροσκάφη µεταξύ των οποίων 57 αµερικανικής κατασκευής Douglas Α-4 Skyhawk (Α-4P, Α-4C και Α-4Q), 11 γαλλικής κατασκευής Dassault Mirage III, 34 IAI Dagger (ισραηλινή έκδοση του Dassault Mirage V) και 4 γαλλικής κατασκευής DassaultBreguet Super Étendard.43 Αυτή η δύναµη συµπληρωνόταν από περίπου 100 αεροσκάφη λοιπών ρόλων (µεταφορικά, ελαφρά επιθετικά κ.λπ., περιλαµβανοµένων 2 αεροσκαφών εναέριου ανεφοδιασµού KC-130 Hercules) και, τέλος, από 50 περίπου ελικόπτε-

ρα διαφόρων τύπων.44 Οι κύριες βάσεις του ηπειρωτικού κορµού που µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν για επιχειρήσεις στα Φώκλαντ ήταν 5 και απείχαν από 380 έως 580 ν.µ από τα νησιά.45 Επάνω στα νησιά υπήρχε διαθέσιµο µόνο το αεροδρόµιο τoυ Port Stanley, καθώς και δυο πρόχειροι χωµάτινοι διάδροµοι στην περιοχή Goose Green και στο νησί Pebble. Λόγω περιορισµών στο µήκος του διάδροµου, από τα Φώκλαντ µπορούσαν

Παρά την τελική ήττα της, η Αργεντινή Αεροπορία κατάφερε να διατηρήσει µια αξιοπρεπή παρουσία και να δηµιουργήσει πολλά προβλήµατα στους Βρετανούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι, παρά τις προσπάθειες των Βρετανών να αποκτήσουν αεροπορική κυριαρχία στην περιοχή των νησιών, τα αργεντινά αεροσκάφη συνέχισαν να επιχειρούν µέχρι την τελική παράδοση των επίγειων δυνάµεων στις 14 Ιουνίου. Έχοντας αποφασίσει να αποσύρουν τα πλοία τους από τη ΖΝΑ, το

Douglas A-4 Skyhawk. Πηγή: The Aviationist.

να επιχειρούν µόνον ελαφρά ελικοφόρα και µεταφορικά αεροσκάφη, κάτι που αποτέλεσε µεγάλο µειονέκτηµα για τους Αργεντινούς.46 Τέλος, το µοναδικό αεροπλανοφόρο ARA Veinticinco de Mayo δεν χρησιµοποιήθηκε στις επιχειρήσεις, παρά µόνο στην αρχική εισβολή της Αργεντινής στις αρχές Απριλίου.47

βάρος του ανεφοδιασµού των δυνάµεων στα Φώκλαντ έπεσε αποκλειστικά στα µεταφορικά αεροσκάφη, τα οποία κατάφεραν να φέρουν εις πέρας το έργο αυτό µε επιτυχία. Κύριος στόχος των Αργεντινών ήταν να καταστρέψουν το κέντρο βάρους των αντιπάλων τους, που αναµφίβολα ήταν τα πλοία τους, και

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

163

να τους εµποδίσουν να αποβιβαστούν στα νησιά. Με το Ναυτικό τους εκτός µάχης, και αυτό το έργο έπρεπε να αναληφθεί από την αεροπορία. Κύριο στόχο αποτελούσαν τα δύο βρετανικά αεροπλανοφόρα, µε σκοπό να εξουδετερωθεί η εναέρια απειλή.48 Βασικό πρόβληµα αποτελούσε η απόσταση των κύριων βάσεών τους από την περιοχή επιχειρήσεων, κάτι που περιόριζε σηµαντικά τον χρόνο παραµονής τους πάνω από τον στόχο. Τα µοναδικά αεροσκάφη που είχαν δυνατότητα εναέριου ανεφοδιασµού ήταν τα A-4 Skyhawk και τα Super Étendard. Όµως, αυτή η δυνατότητα περιοριζόταν σηµαντικά από τον µικρό αριθµό των διαθέσιµων τάνκερ KC-130. Τα υπόλοιπα µαχητικά, για να εξοικονοµήσουν καύσιµο, δεν µπορούσαν να πετούν µε υπερηχητικές ταχύτητες, µε αποτέλεσµα να χάνουν το πλεονέκτηµα της ταχύτητας απέναντι στα υποηχητικά Sea Harrier και να διαθέτουν µόλις 5’ παραµονής πάνω από την περιοχή επιχειρήσεων. Σηµαντικό µειονέκτηµα, επίσης, για τα αργεντινά αεροσκάφη στις αεροµαχίες ήταν ο εξοπλισµός των Skyhawk µε πυραύλους αέρος-αέρος AIM-9B, έκδοση που υστερούσε υπερβολικά σε αξιοπιστία και αποτελεσµατικότητα έναντι των ΑΙΜ-9L των βρετανικών Sea Harrier. Η επικράτηση των Βρετανών στον αέρα και η παρουσία ισχυρής αντιαεροπορικής άµυνας ανάγκασε τους Αργεντινούς πιλότους να επιλέξουν χαµηλές διεισδύσεις, οι οποίες, αν και είχαν χαµηλότερο ρίσκο, περιόριζαν την αποτελεσµατικότητα των όπλων τους49 και αύξαναν την κατανάλωση καυσίµου.50 Παρά τα σοβαρά αυτά µειονεκτήµατα, οι απώλειες που προκάλεσαν στα βρετανικά πλοία ήταν σηµαντικές, τόσο µε απλές βόµβες όσο, κυρίως, µε τους πυραύλους 164

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

AM-39 Exocet. Οι απώλειες των Αργεντινών ήταν σηµαντικές, καθώς ένα µεγάλο µέρος της αεροπορίας τους καταστράφηκε. Συνολικά έχασαν περίπου 70 αεροσκάφη, µεταξύ των οποίων 35 µαχητικά (Skyhawk, Mirage III και Dagger), κυρίως από αεροµαχίες µε τα βρετανικά Sea Harrier και αντιαεροπορικά πυρά. Από την πλευρά τους οι Βρετανοί έχασαν 34 ιπτάµενα µέσα, στην πλειοψηφία τους ελικόπτερα, κυρίως λόγω ατυχηµάτων και καταστροφής τους µε τα πλοία που βυθίστηκαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι απώλειες των Harrier οφείλονταν µόνο σε ατυχήµατα και αντιαεροπορικά πυρά, χωρίς καµία απώλεια σε αεροµαχία.51

Επίλογος - Συµπεράσµατα Ο Πόλεµος των Φώκλαντ αποτελεί τη µοναδική µέχρι σήµερα, ανεξάρτητη αεροναυτική επιχείρηση που πραγµατοποίησε η Βρετανία µετά το 1945. Αν και οι αρχικές προβλέψεις δεν ήταν ευνοϊκές, το Λονδίνο έδειξε αποφασισµένο να υπερασπιστεί τα κυριαρχικά του δικαιώµατα στις αποικίες ανεξάρτητα από την απόσταση. Παρά την αιφνιδιαστική εισβολή και κατάληψη των νησιών, η Αργεντινή δεν κατάφερε να τα υπερασπιστεί και σε µόλις 74 ηµέρες η βρετανική εκστρατευτική δύναµη τα είχε ανακαταλάβει. Η σύγκρουση δύο δυνάµεων, που αποτελούνταν σε µεγάλο βαθµό από σύγχρονα οπλικά συστήµατα δυτικής τεχνολογίας, προσέφερε µια µοναδική ευκαιρία για εξαγωγή συµπερασµάτων αναφορικά µε τη χρήση τους σε πραγµατικές επιχειρήσεις.52 Oι Βρετανοί βρέθηκαν αντιµέτωποι µε τις επιλογές που είχαν κάνει τα προηγούµενα χρόνια για περιορισµό

των εξοπλισµών τους. Η προσήλωσή τους στις νατοϊκές υποχρεώσεις τους στέρησε πολύτιµες δυνάµεις, οι οποίες θα είχαν τη δυνατότητα να επιχειρήσουν στα Φώκλαντ. Τα αεροπλανοφόρα αποδείχθηκαν πολύτιµα και η απόφαση για πώληση και περιορισµό του αριθµού τους αναβλήθηκε.53 Επιπλέον, τα πυρηνοκίνητα υποβρύχια έδειξαν ότι είναι το αποτελεσµατικότερο όπλο άρνησης πρόσβασης σε µία περιοχή, καθώς η βύθιση ενός µόνο πλοίου και η αδυναµία εντοπισµού τους έδωσε στους Βρετανούς τη θαλάσσια κυριαρχία. Εµφανής ήταν η έλλειψή µέσων AEW και από τις δύο πλευρές, µε αποτέλεσµα καµία να µη διαθέτει την απαιτούµενη δυνατότητα έγκαιρης προειδοποίησης και συλλογής πληροφοριών.54 Επίσης, φάνηκε ότι τα πλοία ήταν πολύ ευάλωτα σε αεροπορικές επιθέσεις, ιδιαίτερα σε σύγχρονους πυραύλους αέρος-επιφανείας. Αν η Αργεντινή είχε παραλάβει περισσότερα αεροσκάφη Super Étendard και πυραύλους AM-39 Exocet, ίσως, το αποτέλεσµα του πολέµου να ήταν διαφορετικό.55 Τέλος, καίριο πλεονέκτηµα έδωσε στους Βρετανούς η ευελιξία η οποία επέδειξαν, µε την τροποποίηση οπλικών συστηµάτων και την αποτελεσµατική χρήση εµπορικών πλοίων, καθώς και ο συντονισµός του έργου της υποστήριξης σε πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα. Η Αργεντινή από την πλευρά της απέτυχε να προσαρµοστεί, µε αποτέλεσµα να διαπράξει σοβαρά λάθη που της στέρησαν τη νίκη. Η εκτίµηση ότι το Λονδίνο δεν θα αντιδρούσε δυναµικά στην κατάληψη των νησιών αποδείχθηκε εσφαλµένη, ενώ στη συνέχεια δεν αναπτύχθηκε ξεκάθαρη στρατηγική για την αντιµετώπισή του. Το Buenos Aires απέτυχε να αξιοποιήσει τον διαθέσιµο χρόνο για να προετοι-

µαστεί για τη βρετανική επίθεση. Αν είχαν επεκτείνει τον διάδροµο του Port Stanley, ώστε να µπορούν να επιχειρούν τα µαχητικά τους από εκεί, οι Αργεντινοί θα αποκτούσαν ένα πολύτιµο πλεονέκτηµα τόσο εναντίον των αντίπαλων πλοίων όσο και των αεροσκαφών που τα προστάτευαν.56 Παρά τις επιτυχίες τους στη βύθιση αρκετών πλοίων, η απώλεια µερικών αντιτορπιλικών και φρεγατών δεν εµπόδισε τους Βρετανούς να επιτύχουν τον τελικό στόχο τους. Αν εστίαζαν την προσπάθειά τους στα πιο ευάλωτα µεταγωγικά πλοία που µετέφεραν την αποβατική δύναµη, θα είχαν σαφώς µεγαλύτερες πιθανότητες να επικρατήσουν.57 Άλλωστε, µόνο η απώλεια του Atlantic Conveyor, η οποία δεν έγινε εσκεµµένα, στέρησε από τους Βρετανούς πολύτιµα υλικά και µέσα για τις µετέπειτα χερσαίες επιχειρήσεις. Τα συµπεράσµατα από τον πόλεµο των Φώκλαντ παραµένουν χρήσιµα έως σήµερα, ειδικά για τις επιχειρήσεις προβολής ισχύος σε µεγάλες αποστάσεις και τη συνδυασµένη χρήση αεροναυτικών µέσων. Όµως, πρέπει πάντα να λαµβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες κάθε σύγκρουσης. Ο Πόλεµος των Φώκλαντ αποτέλεσε σύγκρουση περιορισµένου χαρακτήρα µε διαφορετικά πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα για την κάθε πλευρά. Τελικά, η πλευρά η οποία εκµεταλλεύτηκε καλύτερα τις αδυναµίες του αντιπάλου της, περιορίζοντας ταυτόχρονα τις δικές της, κατάφερε να επικρατήσει.

Βιβλιογραφία

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

165

Βιβλία – Άρθρα Calvocoressi, Peter. Διεθνής Πολιτική 1945-2000. Αθήνα: Τουρίκης, 2004.

Corum, James S. “Argentine Airpower in the Falklands War: An Operational View.” Air & Space Power Journal 16(3), 2002: 59-77.

Dye, Peter. “Logistics and the Falklands campaign.” Royal Air Force Historical Society Journal 30, 2003: 85-96.

Freedman, Lawrence, and GambaStonehouse, Virginia. Princeton Legacy Library: Signals of War: The Falklands Conflict of 1982.

Princeton: Princeton University Press, 1991.

Freedman, Lawrence. “The war of the Falkland Islands, 1982.” Foreign Affairs 61(1), 1982: 196-210.

Gustafson, Lowell S. Sovereignty Dispute Over the Falkland (Malvinas) Islands. New York: Oxford University Press, 1988.

Lessons of the Falklands: Summary Report. Washington: Department of the Navy, 1983.

Lokkins, Craig J. “The Falkland War: A review of the sea-based airpower, submarine and anti-submarine operations.” Air War College Research Report, May 1989.

Macdonald, Scot. “The Falklands Campaign: The British Reconquest and the Argentine Defense.” Marine Corps Gazette 84(3), 2000: 72-80.

Marr, John E. “War in the Falklands; Perspectives on British Strategy and Use of Air Power.” Air War College 166

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017

Research Report, April 1988.

Pereyra, Rodolfo. “Clausewitz and the Falkland Islands Air War.” Air & Space Power Journal 20(3), 2006: 111-119.

Reumkens, Brock. “Aerial Warfare and Maritime Expeditionary Operations: Naval Aviation Versus Land-Based Air Power in the 1982 Falklands War.” Journal of Military & Strategic Studies 15(1), 2013: 1-36.

Speller, Ian. “Delayed Reaction: UK Maritime Expeditionary Capabilities and the Lessons of the Falklands Conflict.” Defense & Security Analysis 18(4), 2002: 363-378.

Wiese, Josef. “The Falklands War.” Marine Corps Gazette 98(5), 2014: 62-64.

Wilson, Robert E. “National Interests and Claims in the Antarctic.” Arctic 17(1), 1964: 15-31.

“The Falklands.” Political Quarterly 53(3), July 1982: 241-245.

Διαδικτυακές Πηγές Falklands Islands Government. “Our History.” Πρόσβαση 26 Απριλίου 2016. http://www.falklands.gov.fk/our-people/our-history/ LaGrone, Sam. “Reagan Readied U.S. Warship for ’82 Falklands War.” U.S. Naval Institute News, 05 February 2013. Πρόσβαση 20 Απριλίου 2016. https://news.usni.org/2012/06/27 /reagan-readied-us-warship-82-falk-

lands-war-0 Royal Air Force. “Operation Black Buck.” Πρόσβαση 27 Απριλίου 2016. http://www.raf.mod.uk/history/Oper ationBlackBuck.cfm

Yποσηµειώσεις 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

15

16

Η Αργεντινή ονοµάζει τα νησιά Μαλβίνες.

Freedman (1982), 196.

Speller (2002), 363.

Freedman (1982), 197, και Gustafson (1988), 83.

Calvocoressi (1988), 1105.

Wilson (1964), 19-20.

Falklands Islands Government, “Our History”.

Pereyra (2006), 112.

Freedman (1982), 199.

Pereyra (2006), 112.

Speller (2002), 364-366.

Freedman (1982), 48-59.

Pereyra (2006), 113. Μαζί µε το απόσπασµα που είχε σταλεί µε το HMS Endurance στη Νότια Γεωργία. Ιδιαίτερα σηµαντική ήταν η βοήθεια της Γαλλίας, που αποτελούσε βασικό προµηθευτή οπλικών συστηµάτων της Αργεντινής. Όµως ένα απόσπασµα Γάλλων τεχνικών παρέµεινε στην Αργεντινή κατά τη διάρκεια του πολέµου, παρέχοντας πολύτιµη βοήθεια στη συντήρηση των αεροσκαφών Super Étendard. Corum (2002), 68. Οι ΗΠΑ παρείχαν πληροφορίες

17 18 19 20 21

22 23 24

25 26 27 28

29 30 31 32 33 34

και στρατιωτικό υλικό στις βρετανικές ένοπλες δυνάµεις. Χαρακτηριστικό είναι ότι υπήρχαν σχέδια για δανεισµό του ελικοπτεροφόρου USS Iwo Jima σε περίπτωση απώλειας ενός εκ των δυο βρετανικών αεροπλανοφόρων.

LaGrone 2013.

Gustafson (1988), 166-167.

“The Falklands,” 241.

Speller (2002), 364.

Freedman (1982), 201. Αναλυτικά το σύνολο των συµµετεχουσών ναυτικών δυνάµεων της Βρετανίας στο Lessons of the Falklands: Summary Report, Β-1 – Β-2.

Wiese (2014), 62-64.

Lokkins (1989), 2. Αναλυτικά το σύνολο των συµµετεχουσών ναυτικών δυνάµεων της Βρετανίας στο Lessons of the Falklands: Summary Report, Β-3.

Macdonald (2000), 72.

Lokkins (1989), 14.

Calvocoressi (2004), 11061108. Αυτό το γεγονός επηρέασε σηµαντικά την ενίσχυση των επίγειων δυνάµεων της Αργεντινής στα Φώκλαντ, καθώς µε µοναδική διέξοδο τον ανεφοδιασµό από αέρα δεν ήταν δυνατό να µεταφερθούν επαρκή οχήµατα και πυροβολικό.

Macdonald (2000), 73.

Freedman (1982), 203.

Corum (2002), 69-71.

Macdonald (2000), 75-76.

Reumkens (2013), 2.

Vertical and/or short take-off and landing (V/STOL).

Αεροπορική Επιθεώρηση Οι Αεροναυτικές Επιχειρήσεις στον Πόλεµο των Φώκλαντ

167

35 36 37 38 39 40 41 42 43

44 45

46 47 48 49

50 51 52 53 54 55 56 57

168

Marr (1988), 55.

Dye (2003), 88-89.

Lessons of the Falklands: Summary Report, 28.

Macdonald (2000), 74-75.

Royal Air Force. “Operation Black Buck.”

Reumkens (2013), 28.

Corum (2002), 72.

Macdonald (2000), 76. Από τη αρχική παραγγελία για 14 αεροσκάφη είχαν παραληφθεί µόνο τα 5 µε 5 πυραύλους AM-39 Exocet. Λόγω του γαλλικού εµπάργκο το ένα αεροσκάφος χρησιµοποιήθηκε για ανταλλακτικά. Corum (2002), 68.

Marr (1988), 57. Αυτές ήταν: Rio Grante (380 ν.µ), Rio Gallegos (435 ν.µ), San Julian (425 ν.µ), Comodoro Rivadavia (480 ν.µ) και Trelew (580 ν.µ).

Corum (2002), 63-65.

Lokkins (1989), 4.

Pereyra (2006), 115. Είναι χαρακτηριστικό ότι µεγάλος αριθµός βοµβών δεν εξερράγη µετά την επιτυχή προσβολή του στόχου, καθώς δεν είχαν προλάβει να οπλίσουν. Macdonald (2000), 74.

Corum, (2002) 65-67.

Marr (1988), 56,58.

Speller (2002), 366. Όπ.π., 370-371.

Macdonald (2002), 75.

Speller (2002), 367.

Corum (2002), 73.

Macdonald (2000), 74.

Αεροπορική Επιθεώρηση Τεύχος 110 Αύγουστος 2017