Δράσεις - Παρεμβάσεις στα Αστικά Κενά

ΔΡΑΣΕΙΣ - ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

ΔΡΑΣΕΙΣ - ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ | ΔΙΑΛΕΞΗ

Φοιτητές:

Καπράνης Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος Αλέξανδρος

Υπεύθυνος Καθηγητής:

Πολυχρονόπουλος Δημήτριος

Επιτροπή Καθηγητών:

Γρηγοριάδου Μαρία Θωμάς Νικόλαος

Ακαδημαϊκό Έτος 2017-2018

ΣΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΜΑΣ

ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΜΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

00 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

8

01 ΠΕΡΙ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

12

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΣΤΙΚΟ ΚΕΝΟ

13

ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΚΕΝΟ

14

ΤΟ ΚΕΝΟ ΩΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΟΣ ΤΟΠΟΣ

18

ΝΟΜΑΔΙΣΜΟΣ

21

Η ΔΥΑΜΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΥ ΣΤΟ ΚΕΝΟ

22

02 ΠΕΡΙ ΜΝΗΜΗΣ

24

ΙΧΝΗ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ

25

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ

26

ΠΩΣ Η ΜΝΗΜΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΙ ΤΟ ΚΕΝΟ

28

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

29

03 ΤΡΟΠΟΙ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗΣ

30

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

31

ΡΙΖΙΚΗ ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΗ ΚΑΙ ΝΕΑ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ

32

ΗΠΙΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗ

34

ΕΠΑΥΞΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΥΡΥΝΣΗ

36

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΔΙΚΤΥΩΝ

38

04 ΑΞΙΟΣΗΜΕΙΩΤΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

40

ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟ STAPLETON DENVER CO

41

PARC DE LA VILLETTE PARIS

44

URBAN PARK EDOUARD GLISSANT VILLEURBANNE

48

POCKET PARKS - ΠΑΡΚΑ “ΤΣΕΠΗΣ”

50

05 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

68

00 8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ιστορικά ο αστικός σχεδιασμός είναι μια πειθαρχία που ασχολείται με την αρχιτεκτονική προοπτική και τον σχεδιασμό της δομής της πόλης στην οποία κατοικούμε. Το σύγχρονο πρόσωπο της πειθαρχίας δεν ασχολείται με απλουστευτικούς οικονομικούς και αισθητικούς παράγοντες του αστικού χώρου, αλλά με τις πολιτιστικές, περιβαλλοντικές και κοινωνιολογικές επιπτώσεις τους. Περπατώντας στην πόλη, παρατηρούμε χώρους με ασαφή νοήματα που διακόπτουν τον αστικό ιστό με μία διάθεση αποφόρτισης. Με μια πρώτη ματιά, γοητεύουν, προκαλούν και δημιουργούν ερωτηματικά σχετικά με τη χρήση και τον ακριβή προσδιορισμό τους. Καταλαβαίνουμε ότι αυτοί οι χώροι κρύβουν μία δυναμική ένα “εγώ” που αναζητά την κατάλληλη στιγμή της ανάδειξης και του επαναπροσδιορισμού του.

Έτσι δημιουργείται η πρόθεση να αναδειχθούν αυτοί οι χώροι, να επαναπροσδιοριστούν και να εισέλθουν ξανά στο διάλογο μεταξύ περιπλανώμενου και πόλης. Συγκεκριμένα αναφερόμαστε στα αστικά κενά των οποίων θέλουμε να κατανοήσουμε την αλληγορική σημασία τους, παραμένοντας ανοιχτοί σε επαναδιατυπώσεις, ακριβώς εξαιτίας του απροσδιόριστου χαρακτήρα τους που τους καθιστά ενδιαφέροντες.

“Ο σύγχρονος αστικός σχεδιασμός, υπάρχει σε ένα σταυροδρόμι αρχιτεκτονικής, αρχιτεκτονικής τοπίου και πολεοδομικού σχεδιασμού. Λειτουργεί ως συνεργατική, δημιουργική διαδικασία μεταξύ διαφόρων επιστημονικών κλάδων και έχει ως αποτέλεσμα τρισδιάστατες αστικές μορφές και χώρους, ενισχύοντας τη ζωή της πόλης και των κατοίκων της.”1

Καθώς ο αστικός ιστός των σύγχρονων πόλεων αλλάζει προκειμένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες των σύγχρονων κοινωνιών, είναι απαραίτητο ένα νέο όραμα για το πώς γίνεται αντιληπτή η αστική σχεδίαση. Τα Urban Voids είναι ζωτικής σημασίας στοιχεία στο πλαίσιο του δομημένου περιβάλλοντος. Με τεράστια, αλλά κρυμμένα δυναμικά, έχουν την ικανότητα να γίνουν ο ακρογωνιαίος λίθος της πόλης του αύριο.

Wall & Waterman, 2010

Οι άλλοτε αόρατοι χώροι, τα “απροσδιόριστα τοπία”, που η πόλη μέσα στους μετασχηματισμούς της παράγει, πλέον για εμάς είναι χώροι εν δυνάμει, ορατοί και άξιοι προσδιορισμού της σημασίας τους και της προοπτικής που προσφέρουν σε μία δεύτερη ανάγνωσης των πόλεων που κατοικούμε.

1 Ed Wall & Tim Waterman. 2010 Urban design. Lausanne: AVA Academia | La Vergne, TN Εικόνα Αριστερά | Seattle Map | http://franklyesoteric.tumblr.com

9

Αναλύοντας τα νοήματα για το χρήστη των σύγχρονων πόλεων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο όπως και τη δύναμη τους ως ενδιάμεσοι τόποι που φέρουν μνήμη θα εξετάσουμε τα προβλήματα και τις προοπτικές που φέρουν ως χώροι ασυνέχειας, καθώς και τους τρόπους ενεργοποίησης τους, ερευνώντας αναλύσεις με ρεαλιστική σχεδίαση, και στερεό θεωρητικό υπόβαθρο ώστε να κατανοήσουμε πλήρως τη δυναμική αυτών των απροσδιόριστων χώρων, όπως και τις ευκαιρίες που προσφέρουν στους χρήστες ως νέοι χώροι δημόσιου βίου. Η αρχιτεκτονική προσδιορίζει ή θέλει να προσδιορίσει ολοκληρωμένους τόπους ζωής. Είναι ένα πολυσύνθετο σύνολο με διακεκριμένα επιμέρους χαρακτηριστικά που συνδέεται με την καθημερινή ζωή και τους τρόπους σκέψης. Η καθημερινή πρακτική συσχετίζεται με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και δυνατότητες που σημαίνει ότι συσχετίζεται και με συμφέροντα άμεσα ή έμμεσα. Για αυτό η αρχιτεκτονική όχι μόνο είναι ιδιαίτερα δύσκολη αλλά μπορεί να παραμορφώνεται και να πλαστογραφείται.

Εικόνα Δεξιά | Pinterest

10

Από την πολλαπλότητα που την χαρακτηρίζει τονίζεται, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, μία από τις πλευρές του έργου και κάνει δύσκολη την κατανόηση της συνολικότητας, του ιδιαίτερου ρόλου της και της ιδιαίτερης σημασίας της. Η αρχιτεκτονική είναι μία ολότητα που πραγματοποιείται στο χώρο και στο χρόνο. Κάπου έρχεται ωστόσο αντιμέτωπη με τα κενά, που είναι άχρονοι συντελεστές της . Όρια μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, που δεν ανήκουν πουθενά.

01 12

ΠΕΡΙ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΕΝΩΝ

ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΑΣΤΙΚΌ ΚΕΝΌ “Είναι οι άκρες που δεν έχουν αποτελεσματική ενσωμάτωση, εσωτερικά νησιά κενής δραστηριότητας, τα ξεχασμένα συντρίμμια που παραμένουν εκτός της αστικής δυναμικής.”2 Sola-Morales, 2002

Περιπλανώμενος κανείς στον αστικό ιστό αντιμετωπίζει τα κενά, σπανίως αντιληπτά, εγκαταλελειμμένα ,αόρατα. Χώροι που το βλέμμα προσπέρνα, αλλά τόσο σημαντικά στην ολοκλήρωση της πόλης, καθώς καθιστούν το χώρο γνώριμο. Αυτός ο οικείος χώρος δεν είναι ούτε πόλη ούτε φύση. Είναι περιοχές που περιμένουν για να αναπτυχθούν ή και όχι. Είναι προσωρινές περιοχές που συνδέονται με την περιφέρεια της πόλης Τα αστικά κενά αποτελούν τα υπολείμματα, τις συνέπειες ενεργειών του παρελθόντος. Σύμφωνα με τον Sola-Morales, μιλώντας για το θέμα: “Είναι τόποι προφανώς ξεχασμένοι όπου φαίνεται να κυριαρχεί το παρελθόν πάνω από την παρούσα μνήμη, είναι απαρχαιωμένοι τόποι στους οποίους φαίνεται να διατηρούνται μόνο κάποια υπολείμματα αξιών σε σχέση με τη δραστηριότητα της πόλης.”

Στο παρελθόν κάθε φορά που επεκτεινόταν η πόλη, τα αστικά κενά στο εξωτερικό απορροφούνταν από την ίδια την πόλη ενώ άλλα εμφανίζονταν στα περίχωρα των πόλεων. Περιττό να πούμε ότι οι συνθήκες διαβίωσης της παραδοσιακής πόλης έχει αλλάξει δραστικά. Η ιδέα της συμπαγούς πόλης δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο για τον 21ο αιώνα, λόγω δύο παραγόντων, πρώτα στον τρόπο που σκεφτόμαστε για τη ζωή και δεύτερον, λόγω των κοινωνικό-πολιτισμικών αλλαγών Κατά συνέπεια, τα χαρακτηριστικά των αστικών κενών έχουν επίσης αλλάξει. Παραδοσιακά, οι πόλεις έχουν αναπτυχθεί εξαρτώμενες από διάφορους παράγοντες, όπως φυσικές συνθήκες (τοπογραφία, πηγές ύδρευσης, βλάστηση), αλλά και οικονομικές συνθήκες οι ακτινικοί άξονες που συνδέονται με την επικοινωνία. Αυτή η μεταγενέστερη ανάπτυξη δεν δημιουργεί αναγκαστικά μια συμπαγή πόλη. Οι ραγδαίες εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών έχουν προκαλέσει μια “έκρηξη της πόλης”. 2

2 Solá Morales, Ignasi(2002) | Territorios | Editorial Gustavo Gili, SA, Barcelona Εικόνα Αριστερά | https://i.pinimg.com/originals

13

ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΚΕΝΌ

“Η αρχιτεκτονική είναι η σκέψη που δημιουργεί το χώρο”3 Mendelsohn, Matisse & Kahn, 1957

Ο χώρος δεν είναι ξένος σε εμάς. Οι αρχιτέκτονες και οι σπουδαστές αρχιτεκτονικής χρησιμοποιούν τη λέξη «χώρος» για να περιγράψουν τις ατμοσφαιρικές ιδιότητες της αρχιτεκτονικής τους. Παρόλα αυτά, αυτή η λέξη δεν προορίζεται μόνο για τους ασκούμενους στο χώρο της τέχνης αλλά και για το ευρύ κοινό.

Στη φιλοσοφία αποτελεί θεμελιώδη έννοια παράλληλη με την έννοια του χρόνου, το πλαίσιο μέσα στο οποίο υπάρχουν όλα τα υλικά σώματα και μέσα στο οποίο καθορίζεται η θέση τους.

Ωστόσο, σπάνια οι αρχιτέκτονες και οι αρχιτεκτονικοί θεωρητικοί αναφέρθηκαν σε κενά. Όχι επειδή είναι άγνωστο σε αυτούς. Αρχιτεκτονικά, ο χώρος είναι μια πιο δυναμική λέξη. Η λέξη αποτελείται από ένα πλήθος όρων: αρνητικός χώρος, θετικός χώρος, ανοιχτός χώρος, κλειστός χώρος, κοινωνικός χώρος, ιδιωτικός χώρος κ.α. Ενώ ο κενός χώρος είναι κενός χώρος, δεν θα ήταν δυνατόν να βιωθεί τέτοιο κενό χωρίς την ύπαρξη στερεού χώρου. Παράλληλα, κενοί χώροι συνοδεύονται από ένα βοηθητικό παράδειγμα ή ένα παράδειγμα, κοινωνικό ή ιδιωτικό. Ως εκ τούτου, καλείται σε κοινωνικούς και ιδιωτικούς χώρους. Το «κενό» που αποδίδουν οι αρχιτέκτονες είναι ένας συλλογικός χώρος.

Στη γεωμετρία αποτελεί το τρισδιάστατο σύστημα αναφοράς που χρησιμοποιείται για να προσδιοριστεί η θέση ενός σημείου. Με τον ορισμό της λέξης «κενό», σημαίνει ένα εντελώς άδειο διάστημα. Οπότε, κενό είναι ένας χώρος.

Ενώ το κενό είναι κενότητα, σημαίνει επίσης ότι δεν υπάρχει ούτε αρνητική οντότητα. Είναι αλήθεια ότι το κενό είναι μη φυσικό. μια άρνηση για το θέμα. Διαφορετικά, μπορεί επίσης να ληφθεί κυριολεκτικά μια άρνηση αφηρημένα.

Γλωσσικά, η λέξη «χώρος» είναι ένα ουσιαστικό που περιγράφει τις ιδιότητες μιας περιοχής.

3 Mendelsohn Eric, Matisse Henri, Kahn Louis 1957, Perspecta 4. The Yale Architectural Journal. New Haven

14

“Ο σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να δημιουργηθεί χώρος”4 Berlage & Whyte, 1996

Το κενό από μόνο του είναι αφηρημένο, καθιστώντας το έτσι αντιληπτό στο μυαλό. Και για αυτή του τη ποιότητα έχει επιτύχει στον τομέα της τέχνης και της λογοτεχνίας. Το χωρικό κενό ωστόσο δεν είναι ουσιαστικά ποτέ “κενό”, καθώς ο ρόλος και η σημασία του μπορεί να παρομοιαστεί με αυτόν της παύσης. Είναι ο άπειρος συνδυασμός εν δυνάμει χώρων, τόπων και περιεχομένων. Πάνω σε αυτόν αντανακλάται η παρουσία του πλήθους, της φαντασίας και των συναισθημάτων. Λειτουργεί ως χώρος μνήμης και υπενθύμισης προκαλώντας δέος, φόβο, νοσταλγία , αισιοδοξία, ενώ άλλες φορές είναι χώρος που περιμένει να μετουσιωθεί να παράξει ή και να μεταλλάξει τις συνθήκες της πραγματικότητας.

Ο τόπος είναι ένα αντιληπτός ως το συγκεκριμένο υπόβαθρο που επιτρέπει να γίνονται αντιληπτά τα πράγματα. Ένα σύνολο με συγκεκριμένο χαρακτήρα, το φυσικό περιβάλλον. Συνεπώς κατοίκηση σημαίνει κάτι περισσότερο από “στέγη” αλλά χώρος με χαρακτήρα. Ο κενός χώρος, όπως έχει προαναφερθεί, μπορεί να είναι γεμάτος νόημα καθώς είναι εν δυνάμει τόποι με περιεχόμενο. Επομένως, θα μπορούσε κανείς να πει πως η έννοια του κενού βρίσκεται ανάμεσα στην έννοια του τόπου και του μη-τόπου.

Αν και το κενό προσδιορίζει την απουσία και την έλλειψη, δεν θα πρέπει να λαμβάνεται, στην προσπάθεια προσέγγισής του, σαν αφηρημένη οντότητα αλλά να υπολογίζεται ως τόπος με συγκεκριμένη υπόσταση.

4 Hendrik Petrus Berlage & Iain Boyd Whyte, 1996 Thoughts on Style, 1886-1909 | Getty Center for the History of Art and the Humanities

15

Επομένως η έννοια του κενού είναι ουσιατικά συνδεµένη, µε κάθε νέα ανάγνωση του τοπίου. Η απουσία απόδοσης µιας υλικής υπόστασης στο κενό είναι αναµφίβολα συνδεδεµένη µε την ικανότητα να περιέχει την υλικότητα ακόµη και όταν αυτή ως κατάσταση δεν υπάρχει ακόµη, ή δεν υπάρχει πια. Αν και εµφανίζεται το κενό σε µια πρώτη ανάγνωση ξένο προς την έννοια του τόπου, µοιράζονται µια κοινή δοµή. Αυτό που κενό και τόπος µοιράζονται είναι ένα δυναµικό πεδίο για την ανάδυση υλικότητας και σχέσεων κατ επέκταση των συµβάντων τα οποία προκαλούν. Σε αυτή την δυνητική παρουσία σωµάτων και δράσεων στον κενό χώρο, δίνει µια ιδιαίτερη οπτική η «αστικότητα» ως κατηγόρηµα του τόπου. Τι µπορεί να επιφέρει η αποδοχή του κενού ως βασικό στοιχείο σε µια αστική δοµή και µε ποιες προϋποθέσεις αυτό(αστικό κενό) µπορεί να προσδιοριστεί. Η απουσία δόµησης σ’ ένα χώρο της πόλης δεν επαρκεί για την απόδοση σε αυτόν της έννοιας «αστικό κενό».

Οι υπαίθριοι χώροι αν και αποτελούν εν γένει κενά δόµησης, χαρακτηρίζονται από µια λειτουργία, έναν ειδικότερο ρόλο στο πλαίσιο της αστικής δοµής (επαρκή ή ανεπαρκή σε σχέση µε τις ανάγκες), προβάλουν µια αισθητική άποψη, κυρίως όµως σε κάθε περίπτωση χαρακτηρίζονται από τα περιεχόµενα που τους «γεµίζουν» µε ενδιαφέρουσες ή αδιάφορες δράσεις της καθηµερινότητας. Στο πλαίσιο αυτό δεν µπορεί να οριστούν ως αστικά κενά. Αντίθετα θα µπορούσε να εξεταστεί σε ποιο βαθµό, ακόµη και κτίρια αποτελούν αστικά κενά, σε συνθήκες που στερούνται των παραπάνω χαρακτηριστικών. Τα κενά είναι παράγωγα µη προβλέψιµων µετασχηµατισµών της πόλης. Η παρουσία τους προκαλεί αµηχανία. Θα µπορούσαν να ειδωθούν ως παρενέργεια στον οργανισµό της πόλης ή ως παράπλευρη εξέλιξη. Η αναφορά σε αυτά γίνεται πάντα έµµεσα, κυρίως ως περιγραφή κάποιας πρώην δραστηριότητας ή αξίας. Καθώς αποτελούν χώρους εγκατάλειψης αποφεύγονται από τους περαστικούς. Σε αυτούς θα µπορούσαν εύκολα να αποδοθούν περίεργοι «αστικοί µύθοι». Άλλες φορές συνιστούν προσωρινό καταφύγιο για άστεγους, τσιγγάνους ή µετανάστες. Οµάδες περαστικές, που βρίσκονται στο περιθώριο της καθηµερινότητας όπως και τα κενά.5

5 αρχιτέκτονες Περιοδικό του ΣA∆AΣ-ΠEA | Δημήτρης Πολυχρονόπουλος | τεύχος 55 – περίοδος B | Ιανουάριος/Φεβρουάριος 2006 | 56-58 Εικόνα Δεξιά | Διεθνές Αεροδρόμιο Ελληνικού | Google Images

16

ΤΟ

ΚΕΝΟ ΩΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΟΣ ΤΟΠΟΣ

Ο Aldo Van Eyck ισχυρίζεται πως το ενδιάμεσο είναι “το κοινό έδαφος όπου τα αντικρουόμενα δίπολα μπορούν να ξαναμετατραπούν σε δίδυμο φαινόμενο.” Το δίδυμο φαινόμενο προκύπτει από το γεγονός ότι η πραγματική πόλωση δεν είναι αντικρουόμενες οντότητες, αλλά είναι διακριτές συμπληρωματικές έννοιες (κλειστό-ανοικτό, μερικό-ολικό, μικρόμεγάλο, κενό-πλήρες). Οι αστικοί κενοί τόποι επομένως, διακατέχονται από μια δυναμική η οποία εμφανίζεται σε συνάρτηση με τη δραστηριότητα του πλήθους, καθώς αυτή, όπως έχει προαναφερθεί, ρυθμίζει τους μηχανισμούς της πόλης.6 Ο δημόσιος χώρος βρίσκεται υπό τον κίνδυνο μίας διαρκούς κατάληψης.

Οι αστικές «ασυνέχειες» είναι οι ενδιάμεσοι χώροι της πόλης: οι χώροι εκείνοι, που για διάφορους λόγους, οι οποίοι σχετίζονται με τις ιδιόμορφες συνθήκες ανάπτυξης των πόλεων, βρίσκονται σήμερα σε μία λανθάνουσα κατάσταση μεταβατικότητας, εκκρεμότητας, μη-ιεράρχησης ή και ξενότητας ως προς τις χρήσεις και τις λειτουργίες, τις μορφές, την αστική τοπιογραφία, τον ιστορικό και ψυχολογικό χρόνο. Στις σύγχρονες πόλεις, ο ελεύθερος χώρος απειλείται. Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας των δημόσιων χώρων συρρικνώνεται και σταδιακά χάνει την κοινωνική του ταυτότητα. Αυτή η συρρίκνωσή του, η επιθυμία για γρήγορη κατοίκηση σε ότι έχει απομείνει ακόμη άδειο, χωρίς να νοιάζεται κανείς για την ‘αισθητική’ και τις συνέπειες, είναι ένα γενικότερο θέμα κουλτούρας.

“Ο όρος “εν-διάμεσα” χαρακτηρίζει μια κατάσταση του ορίου και της διαχωριστικής γραμμής και αντιμετωπίζεται ως μια θέση του περιθωρίου. Το διά-μεσο περιέχει το πρόθεμα δια, που σημαίνει αντιπαράθεση, χωρική ανάγνωση-αντιληπτική ανάγνωση επικάλυψη, αλλά και συμφωνία, σε μια διαλεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ αντικειμένων, υποκειμένων και χώρων.”7 Ana Luz, 2006

18

6 Aldo van Eyck – Shaping the New Reality From the Inbetween to the Aesthetics of Number. Study Centre Mellon Lectures, 15-16.

7 Luz, Ana. (2006). Places In-Between: Transit(ional) Locations of Nomadic Narratives. In E. Näripea, V. Sarapik, J. Tomberg. PLACE and LOCATION V, 143-165. Εικόνα Δεξιά | https://www.etsy.com

“Το συλλογικό και το ιδιωτικό στοιχείο αντιμάχονται και συγχέονται μέσα στην πόλη” Aldo Rossi

Έτσι γίνεται κατανοητό πως αυτές οι φαινομενικά ασυνέχειες στη πόλη αποτελούν κατά κάποιο τρόπο τα ανάσα για το δημόσιο χώρο καθώς έχουν την ικανότητα να περιπλέκουν τους κατοίκους. Η έντονη έλλειψη ανοικτών χώρων, μέσα στον αστικό ιστό, καθιστά επιτακτική την αξιοποίηση αυτών των ενδιάμεσων τόπων, με προοπτικές δημόσιου ενδιαφέροντος. Αυτοί οι τόποι δεν μπορούν να θεωρηθούν ακριβώς χωρικοί, καθώς συγκροτούν κυρίως περιοχές μετάβασης, ανταλλαγής, αλληλοδιείσδυσης, ετεροκαθορισμού. Στο χώρο η ασυνέχεια, μεταφράζεται ως σημειακή διάσπαση του πλήρους. Στο οικοδομικό τετράγωνο, η ασυνέχεια εκφράζεται ως αφαίρεση ενός μέλους από έναν αυτοτελή οργανισμό. Όταν όμως η ασυνέχεια γίνεται κανόνας, τότε πρόκειται για μία νέα μορφή συνέχειας.

20

Στη συγκεκριμένη μελέτη αυτές οι ασυνέχειες αποτελούν τα αστικά κενά τους ενδιάμεσους τόπους όπου παρακάμπτεται το ιδιωτικό και το παρόν και προκύπτει η δυναμική της σύγχρονης πόλης μέσα από τη συλλογική μνήμη και την αναγκαιότητα για μια νέα κοινωνία με πυκνωτές δημόσιου τα κενά του. Λειτουργώντας ως μαγνητικά πεδία που είτε έλκουν είτε απωθούν τα πλήθη. Θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι συνδετικοί κρίκοι που ενοποιούν τις ασυνέχειες του αστικού εδάφους, του φυσικού και του τεχνητού, του ατόμου και της κοινωνίας σαν μορφή συνέχειας.

ΝΟΜΑΔΙΣΜΟΣ

Ο νομαδικός χαρακτήρας εντείνεται καθώς οι δράσεις αφορούν διαφορετικές χωρικές καταστάσεις οι οποίες μετασχηματίζονται εφήμερα μέσα από εφήμερες χαρτογραφήσεις. Με τα σώματά ευάλωτα και εκτεθειμένα μαζί, στη πόλη και στο χώρο, κατανοούμε πως συνυπάρχουμε πολιτικά. Η συνάντηση αυτή στο τόπο, δημιουργεί ένα χρόνο που αναδύεται προσωρινά μέσα από τις διαφορετικές ταυτότητες των ανθρώπων που συμμετέχουν.

Οι άνθρωποι διηγούνται τις ιστορίες τους, μαρτυρίες, από το ταξίδι, τα σύνορα, τη διαμονή τους σ’ ένα τόπο. Για λίγες ώρες δημιουργείται μια εφήμερη κοινότητα με ανθρώπους πολύ διαφορετικούς που μόνιμα η προσωρινά βρίσκονται στον ίδιο τόπο όμως δεν θα συναντιόντουσαν διαφορετικά. Τα σύνορα φύλου, φυλής, θρησκείας, οικονομικής κατάστασης τείνουν να εξαφανισθούν μέσα από τη συνάντηση στο κενό. Ανταλλάσσονται δώρα δημιουργούνται ουτοπίες στο κατώφλι του εφήμερου.8

8 Without a proper noun, Laura Lovatel- Federica Menin, Lupo Burtscher, Bolzano, November, 2014

21

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ

ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΥ ΣΤΟ ΚΕΝΟ

Ο πολεοδομικός σχεδιασμός ερμηνεύθηκε αρχικά ως πράξη αποικισμού, βασιζόμενος κυρίως στην ανάπτυξη των περιοχών της πόλης και την κατασκευή νέων κτιρίων. Ωστόσο, τώρα τα πράγματα αλλάζουν, και το θέμα είναι περισσότερο για την αντιμετώπιση του τι έχει ήδη κατασκευαστεί και πώς εξελίσσεται σε μεγάλο χρονικό διάστημα. Το οικοδόμημα δεν είναι πλέον ο στόχος, αλλά αφετηρία. Τα κενά είναι παράγωγα µη προβλέψιµων μετασχηματισμών. Η παρουσία τους προκαλεί αµηχανία. Θα µπορούσαν να ειδωθούν ως παρενέργεια στον οργανισµό της πόλης ή ως παράπλευρη εξέλιξη. Η αναφορά σε αυτά γίνεται πάντα έµµεσα, κυρίως ως περιγραφή κάποιας πρώην δραστηριότητας. Αποτελούν χώρους εγκατάλειψης και αποφεύγονται από τους περαστικούς.

Άλλες φορές συνιστούν προσωρινό καταφύγιο για άστεγους, τσιγγάνους ή μετανάστες. Οµάδες περαστικές, που βρίσκονται στο περιθώριο της καθηµερινότητας όπως και τα κενά. Στο πέρασμά τους έχουν τη δυναμική να ανατρέψουν τις κυρίαρχες αφηγήσεις.

Εικόνα Δεξιά | https://www.yatzer.com/matthieu-venot

22

Αυτό που συμβαίνει, είναι ότι η τρωτότητα αποκτά φωνή. Οι τόποι βρίσκονται σε μετασχηματισμό. Η συνθήκη αλλάζει ριζικά καθώς η απώλεια, ο θάνατος και ο περιορισμός μοιάζουν καθημερινότητα. Εκεί ανάμεσα ξεπροβάλλει η αλληλεγγύη. Το τοπίο μετασχηματίζεται μέσα από νέες τοπιογραφίες εκτάκτου ανάγκης. Η επιρροή τους εξακολουθεί να γίνεται αισθητή ακόμη και μετά από το τέλος...οι προσωρινές χρήσεις αλλάζουν την εικόνα της τοποθεσίας τους και προσελκύουν άλλες χρήσεις για τη δημόσια σφαίρα της πόλης, και αναβαθμίζουν στις περισσότερες περιπτώσεις τη οικονομία, το πολιτισμό και την αλληλεγγύη. Η συγκεκριμένη ανάλυση μπορεί να δώσει αφορμές για τη νομαδική αρχιτεκτονική και τη ταυτότητα που προσδίδουν στο χώρο οι χρήστες αλλά και ο χώρος σε εκείνους. Δημιουργούνται εφήμεροι τόποι, μετουσιώνονται οι ιδέες και παράγονται δράσεις-παρεμβάσεις, ακανόνιστες, άχρονες με το πρόταγμα τις αναγκαιότητας και του εδώ και τώρα. Η προσωρινή χρήση των κενών είναι απρογραμμάτιστη, και αφορά τη δημόσια και πολιτιστική ζωή της πόλης καθώς και στην αστική ανάπτυξη της.

23

02 24

ΠΕΡΙ ΜΝΗΜΗΣ

ΊΧΝΗ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΉ ΜΝΉΜΗ

“Με αυτό το κύμα που ξανακυλάει από τις αναμνήσεις η πόλη μουσκεύει σαν σφουγγάρι και απλώνει. Μία περιγραφή της Ζάιρας έτσι όπως είναι σήμερα θα έπρεπε να περιέχει όλο το παρελθόν της. Αλλά η πόλη δεν μιλάει για το παρελθόν της, το περιέχει σαν τις γραμμές ενός χεριού, γραμμένο σε γωνίες δρόμων, σε γρίλιες παραθύρων, σε κουπαστές από σκάλες, σε αλεξικέραυνα, σε ιστούς σημαιών, κάθε μεριά χαρακωμένη με τη σειρά της από γρατζουνιές, εγκοπές, γλυφές, χτυπήματα.”9 Italo Calvino, 1972

Το στοιχείο της μνήμης είναι άμεσα συνδεδεμένο με τον τόπο του αστικού κενού, ανεξαρτήτου κλίμακας, κάτι που εμπλουτίζει ακόμη περισσότερο την έννοια του ενδιάμεσου τόπου. Τα αστικά κενά, επομένως είναι και φορείς μνήμης. Μέσα από τις πεπερασμένες διαστάσεις μικρών τόπων, αναδύονται από κάθε επιφάνεια, έδαφος η μεσοτοιχία, πλήθος επάλληλων στοιχείων, που αφορούν το παρελθόν και ξυπνούν μνήμες ανθρώπων. Όσο το κενό παραμένει κενό, συν το χρόνο, το ταξίδι στο παρελθόν μπορεί να γίνει ατέρμονο, να δώσει απαντήσεις και πληροφορίες για ζωές άλλων ανθρώπων.

Και αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί η ιστορική μνήμη κάθε πόλης, αποτελεί μέρος της ταυτότητας της, δεν αφήνει την πόλη μετέωρη. Έτσι η ιστορική μνήμη, συμβάλλει στη δημιουργία μιας ξεχωριστής ταυτότητας, που χαρακτηρίζει την πόλη και τη διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες ικανοποιώντας τη βασική ανάγκη του κατοίκου, να ζει ταυτόχρονα ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, τη λήθη και την ανάμνηση. Γεγονός που έχουμε ανάγκη ίσως περισσότερο από ποτέ, σε μια εποχή που αρχιτεκτονικές αξίες εκλείπουν θυσιαζόμενα στο όνομα του καταναλωτισμού.

9 Italo Calvino, 1972 Le città invisibili, Italy | Giulio Einaudi Εικόνα Αριστερά | http://nexttoparchitects.org

25

ΔΙΆΚΡΙΣΗ ΑΤΟΜΙΚΉΣ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΉΣ ΜΝΉΜΗΣ

‘’Κατανοούμε και θυμόμαστε ποιοί είμαστε μέσω των κατασκευών μας, τόσο των υλικών όσο και των πνευματικών” Juhani Pallasmaa

Κατά τον Maurice Halbwachs ο άνθρωπος, ως κοινωνικό ον αποκτά τις μνήμες του μέσα στην κοινωνία στην οποία ανήκει και ταυτόχρονα εκεί τις ανακαλεί, τις αναγνωρίζει και τις εντοπίζει. Αυτό συμβαίνει διότι ο άνθρωπος πιο συχνά χρησιμοποιεί τη μνήμη του για να απαντήσει σε ερωτήματα που οι άλλοι του θέτουν ή που υποθέτει ότι θα μπορούσαν να του έχουν θέσει. Το άτομο ανήκει ταυτόχρονα σε πολλές κοινωνικές ομάδες (οικογένεια, φίλοι, συνάδελφοι κλπ.) και αυτές είναι που του παρέχουν τα μέσα για να ανακατασκευάσει τις μνήμες του.

Ο Halbwachs υποστηρίζει ότι υπάρχουν πλαίσια συλλογικής μνήμης. Τα κοινωνικά αυτά πλαίσια δεν κατασκευάζονται από το συνδυασμό ατομικών αναμνήσεων αλλά αντίθετα είναι τα όργανα που χρησιμοποιεί η συλλογική μνήμη για να ανακατασκευάσει μία εικόνα του παρελθόντος, που είναι σε συμφωνία με τις επικρατούσες απόψεις της κοινωνίας στην οποία ανήκει το άτομο.

26

Επομένως μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο άνθρωπος ‘’θυμάται’’ μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο, αφού ανήκει σε μία συγκεκριμένη κοινωνία με δικά της χαρακτηριστικά. Οι τόποι που απευθύνονται στην ανθρώπινη δραστηριότητα και ενθαρρύνουν τις κοινωνικές συναναστροφές, ευνοούν την ανάπτυξη της συλλογικής μνήμης και η αρχιτεκτονική μπορεί επομένως να δημιουργήσει τέτοιους τόπους ή ακόμα και να ενισχύσει το χαρακτήρα τους. Οι ατομικές μνήμες του ανθρώπου παράγονται συνεχώς. Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει μνήμες κάθε εποχής της ζωής του και όταν καταφέρνει να τις ανακαλεί, τότε η ταυτότητά του ενισχύεται. Επειδή αυτές οι μνήμες προέρχονται από διαφορετικές στιγμές και εποχές, κάποια στιγμή χάνουν τη μορφή που κάποτε είχαν. Γι αυτόν το λόγο είναι σημαντικό να μπορεί το άτομο να τις ανακαλεί. Όταν το άτομο εντάσσεται στην κοινωνία, τότε μπορεί μέσω των κοινωνικών συναναστροφών να ανακαλεί τις αναμνήσεις του, ανακτώντας την ταυτότητά του.

Αυτό που κάνει τις πρόσφατες αναμνήσεις να ενώνονται, δεν είναι το ότι είναι συνεχείς στο χρόνο. Είναι το ότι είναι μέρος μίας σειράς σκέψεων, κοινών σε μία ομάδα, την ομάδα των ανθρώπων με τους οποίους έχουμε μία σχέση τη δεδομένη στιγμή ή με τους οποίους είχαμε μία σχέση παλαιότερα. Για να μπορέσουμε να ανακαλέσουμε τις μνήμες αυτές, θα πρέπει να τοποθετηθούμε στην οπτική μίας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας. Το άτομο ανήκει σε πολλές κοινωνικές ομάδες και συνεπώς η μνήμη ενός γεγονότος μπορεί να τοποθετηθεί μέσα σε πολλά πλαίσια που προκύπτουν από σαφείς συλλογικές αναμνήσεις. Οι αναμνήσεις εμφανίζονται με τη μορφή συστημάτων. Αυτό συμβαίνει γιατί σχετίζονται με το μυαλό που τις ανακαλεί και επειδή κάποιες αναμνήσεις επιτρέπουν την ανακατασκευή άλλων.

Όπως σχετίζονται οι αναμνήσεις μεταξύ τους, έτσι σχετίζονται και οι άνθρωποι. Συνεπώς μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η μνήμη είναι κατά κύριο λόγο συλλογική αφού εντάσσεται σε κοινωνικά πλαίσια. Αντιλαμβανόμαστε κάθε ανάμνηση που συμβαίνει στην ατομική σκέψη μόνο αν την τοποθετήσουμε στην αντίστοιχη ομάδα. Επομένως η ατομική μνήμη είναι μόνο μία πλευρά της συλλογικής μνήμης, αφού κάθε εντύπωση και κάθε γεγονός, ακόμα και αν αφορά ένα συγκεκριμένο άτομο αποκλειστικά, αφήνει μια διαρκή ανάμνηση εφόσον εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο.

27

ΠΩΣ Η

ΜΝΉΜΗ ΔΙΑΜΟΡΦΏΝΕΙ ΤΟ ΧΏΡΟ

“Η εκφραστική κίνηση είναι η ελάχιστη μονάδα ανθρώπινης δράσης που τελεί η συλλογική μνήμη. Επομένως η εκφραστική κίνηση αντιπροσωπεύει μία συγκυρία χώρου. Μία τέτοια κίνηση συσχετίζει χρόνους, συνδέει δηλαδή το παρόν της τέλεσής της με το παρελθόν ενός άλλου γεγονότος και συνεπώς σχηματίζει σχέσεις και συσχετίσεις διαμορφώνοντας χώρο.”10 Σταύρος Σταυρίδης, 2006

Η συλλογική μνήμη, όπως είδαμε, διαμορφώνεται κοινωνικά, δηλαδή σε μία διαδικασία αλληλεπίδρασης των ατόμων και συνεπώς έχει τελεστικό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει ότι η τέλεσή της επιφέρει δράσεις και αντιδράσεις και οδηγεί σε συγκεκριμένα συμβάντα που έχουν κοινωνικό πρόσημο. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα διακρίνεται από πτυχές διαχρονικότητας. Η ανθρώπινη εμπειρία και κίνηση, καθώς επίσης και η αντίληψή μας για το χώρο, επηρεάζεται από τον παράγοντα του χρόνου.

O Henri Bergson, στο βιβλίο του Matter and Memory (1911), αναφέρει ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για χρόνο αλλά για διάρκεια. Διάρκεια είναι ο ροϊκός, κινούμενος χρόνος που συσχετίζεται με τη χωρική εμπειρία, όπου παρελθόν, παρόν και μέλλον ενώνονται. Αν θεωρήσουμε ότι η παρούσα εμπειρία αναφέρεται σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή, τότε μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η διάρκεια είναι ένα σύνολο από χρονικές στιγμές που αντιπροσωπεύει εμπειρίες ή πράξεις που έχουν τελεστεί στο παρελθόν ή πρόκειται να τελεστούν στο μέλλον. Η μνήμη έχει την ιδιότητα να διαπλέκει το παρόν με το παρελθόν και το μέλλον, συνδέοντας έτσι διαφορετικές χρονικές στιγμές μεταξύ τους.11

10 Σταύρος Σταυρίδης, 2006 Μνήμη και εμπειρία του χώρου | Εκδόσεις Αλεξάνδρεια 11 Henri Bergson, 1911 Matter and Memory | 2004 Dover Publications Republication of the 1911 MacMillan Edition

28

ΜΝΉΜΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΉ ΔΗΜΙΟΥΡΓΊΑ ‘’Oι ανθρώπινες κατασκευές έχουν σκοπό να διατηρήσουν το παρελθόν και μας καθιστούν ικανούς να βιώσουμε και να κατανοήσουμε τη συνέχεια της κουλτούρας και της παράδοσης. Αυτό συμβαίνει διότι δεν υπάρχουμε μόνο στη χωρική και υλική πραγματικότητα, αλλά επίσης κατοικούμε σε πολιτισμικές, νοητικές και χρονικές πραγματικότητες.’’12 Juhani Pallasmaa, 2005

Αναφέραμε ότι η συλλογική μνήμη τελείται. Εξαιτίας του τελεστικού της χαρακτήρα, η μνήμη παρουσιάζει ένα γεγονός που διαρκεί μέσα από μία τελούμενη στιγμή. Μέσα από τις εκδηλώσεις ή τις κατασκευές που αφορούν στη μνήμη επιτυγχάνεται η διαπλοκή της παρούσας τέλεσης με την παρελθούσα εμπειρία η οποία μέσω της τέλεσης μετατρέπεται σε διάρκεια.

Η αρχιτεκτονική λειτουργεί ως σκηνοθετική δομή για τη πραγματικότητα και τελεί το ρόλο του ρυθμιστή σε πολλά επίπεδα για τη κατανόησή της. Οι εικόνες μιας πόλης αιχμαλωτίζουν το χρόνο , το καθιστούν κατανοητό και μαζί την χρονική αντιληπτικότητα. Προβάλλουν τη μνήμη της πόλης, ως γνήσια απομεινάρια ενός κοινού παρελθόντος.

Μέσα από τις τελέσεις μνήμης αποκτάμε χρονική συνείδηση, αντιλαμβανόμαστε δηλαδή οτιδήποτε συμβαίνει στο παρόν, ενώ ταυτόχρονα θυμόμαστε ότι έχει παρέλθει και φανταζόμαστε ότι δεν έχει συμβεί. Οι εκφραστικές κινήσεις που σχετίζονται με τη μνήμη μπορούν να βρουν ένα πρόσφορο πεδίο τέλεσης μέσα από την αρχιτεκτονική δημιουργία.

Η μνήμη είναι το έδαφος της προσωπικής μας ταυτότητας. Η μνήμη μπορεί να αναγνωσθεί είτε ως προσήλωση στο παρελθόν, είτε ως μία ευκαιρία για ανακατάταξη υφιστάμενων στοιχείων και επαναπροσδιορισμό σχέσεων. Είμαστε ότι θυμόμαστε και επιλέγουμε πως θα συνεχίσουμε.

12 Juhani Pallasmaa, 2005 The Eyes of the Skin. Architecture and the Senses. John Wiley: New York

29

03 30

ΤΡΟΠΟΙ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όπως όλα τα άλλα, η ύπαρξη των πόλεων είναι χτισμένη σε κενά. Απέραντα άγονα τοπία, γεμάτοι με σκυρόδεμα, πέτρα, χάλυβα, τούβλα και κονίαμα. Οι δρόμοι, τα πεζοδρόμια, οι πλατείες είναι απουσίες που παραμένουν στη φυσική ύλη της πόλης. Γίνονται οι καθορισμένες απουσίες μέσα στο στερεό αστικό μπλοκ. Οι δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι είναι τώρα ορισμένοι. Είμαστε δεσμευμένοι από το κενό που ορίσαμε. Η αίσθηση της κενότητας σε σχέση με το δομημένο περιβάλλον αρχίζει να καθορίζει τη κατανόηση της πόλης. Απαρχή αποτελεί το έργο του ιταλικού αρχιτέκτονα και επιθεωρητή Giambattista Nolli που προσφέρει τη μέθοδο για τη κατανόηση του κενού. Ο Nolli είναι γνωστός για τους χρονογραφικούς χάρτες του 18ου αιώνα Ρώμη ή περισσότερο γνωστός σήμερα για τους Χάρτες Nolli. Οι χάρτες αυτοί αντιπροσωπεύουν το πλήρες και το κενό. Αποδεικνύει πως προφανώς γνωρίζει το κενό μέσα στις πόλεις και τη σχέση του με την κατασκευή και μπορεί δια της αφαιρετικής προσέγγισης να δομήσει και να αποδημήσει. Σήμερα, σχεδιάζουμε αρχιτεκτονική με σχέση με το υπάρχον κοινωνικό και χωρικό πλαίσιο και ο Nolli έθεσε τις βάσεις για την κατανόηση του κενού. Τα πλήρη προσδιορίζουν τα κενά και ομοίως τα κενά ορίζουν τα πλήρη. Τα κενά αποτελούν δημόσιο δυναμικό. Υπάρχει πιθανότητα να συμβεί κάτι.

Έτσι με τη κατανόηση της αξίας αυτού του αστικού αποθέματος της πόλης επανέρχεται στη συζήτηση η μέθοδος με την οποία μπορεί να ενεργοποιηθεί και να ξανά δοθεί νόημα στο κενό. Κατά την εξέλιξη των πόλεων έχει τεθεί στο προσκήνιο το αντίστοιχο ερώτημα και έχουν δοκιμαστεί διάφορες πρακτικές σε ποικίλα τοπία. Το κεφάλαιο αυτό με τους τρόπους ενεργοποίησης, αναφέρεται στα είδη της αστικής ανάπλασης, έτσι όπως αυτά καθορίζονται, ανάλογα με τα προβλήματα της περιοχής και την ένταση της πολεοδομικής επέμβασης. Διακρίνουμε γενικά δύο τύπους ανάπλασης, τη ριζική και την ήπια ανάπλαση, οι οποίες στηρίζονται σε διαφορετική λογική. Ως ανάπλαση θεωρείται η επέμβαση σε μια περιοχή, η οποία περιλαμβάνει σύνολο κατευθύνσεων και μέτρων αρχιτεκτονικού χαρακτήρα με σκοπό τη βελτίωση των όρων διαβίωσης των κατοίκων, τη βελτίωση του δομημένου περιβάλλοντος, καθώς και την προστασία και ανάδειξη των πολιτιστικών στοιχείων και χαρακτηριστικών της περιοχής. Για να χαρακτηρισθεί μια περιοχή ως περιοχή ανάπλασης πρέπει να διαπιστώνεται η συνδρομή μιας σειράς προβλημάτων, όπως μεγάλες κτιριακές πυκνότητες ή μεγάλες ελλείψεις κοινόχρηστων χώρων, συγκρούσεις χρήσεων, έλλειψη προστασίας των ιστορικών, αρχαιολογικών και πολιτιστικών στοιχείων και δραστηριοτήτων της περιοχής.

13 Αραβαντινός Α. «Πολεοδομικός Σχεδιασμός, Για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού §χώρου», Εκδ. Συμμετρία, Αθήνα, 1997/98. Εικόνα Αριστερά | http://futurearchitectureplatform.org

31

ΡΙΖΙΚΉ ΚΑΤΕΔΆΦΙΣΗ ΚΑΙ ΝΈΑ ΑΝΟΙΚΟΔΌΜΗΣΗ Πρόκειται για «τολμηρές» επεμβάσεις ανατρεπτικού θα λέγαμε χαρακτήρα αφού φέρουν τεράστιες αλλαγές στην περιοχή στην οποία λαμβάνουν χώρα. Οι αλλαγές αυτές μεταφράζονται σε ισοπέδωση και δόμηση από την αρχή και ενδεχομένως να συνεπάγονται και αλλαγές στον πληθυσμό και στις λειτουργίες που θα στεγαστούν στη νέα πλέον περιοχή. Επομένως, αυτού του είδους η ανάπλαση αποτελεί την δραστικότερη μορφή πολεοδομικής επέμβασης που αποσκοπεί στην ανασυγκρότηση ορισμένης δομημένης περιοχής, δηλαδή στην αναδόμηση του μεγαλύτερου τουλάχιστον τμήματος της περιοχής που μετατρέπεται σε ανάπτυξη «νέας» περιοχής.

Μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο και σε όλη τη δεκαετία του 50, οι ριζικές αναπλάσεις για την ακρίβεια ανοικοδομήσεις, ήταν η συνηθέστερη, αν όχι η μοναδική, μορφή επέμβασης στις δομημένες περιοχές, κυρίως στις χώρες που είχαν υποστεί καταστροφές ανεξαρτήτως από το κοινωνικοοικονομικό τους σύστημα (χώρες της Δυτικής Ευρώπης και των Η.Π.Α). ενώ στην Ελλάδα δεν έχει ποτέ εφαρμοστεί. Υπάρχει περίπτωση μετά την ισοπέδωση να μην ακολουθήσει ο μηχανισμός της οργανωμένης δόμησης, αλλά να γίνει νέα κατάτμηση του γηπέδου με βάση νέο ρυμοτομικό σχέδιο και νέους όρους δόμησης, οπότε και δε συντάσσεται σχέδιο πολεοδομικής διάταξης, παρά μόνο ίσως για εγκαταστάσεις που ελέγχονται από το Δημόσιο. Γενικότερα, όμως θα πρέπει να αναφερθεί ότι τέτοια προγράμματα οργανωμένης δόμησης του 50 και του 60 δεν είχαν την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα και θεωρήθηκαν από πολλές απόψεις αποτυχημένα.

32

Ένα παράδειγμα εφαρμογής ριζικής ανάπλασης έχουμε στο κέντρο του Leipzig στη Γερμανία, όπου μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε η ανοικοδόμησή του με κατάργηση του παραδοσιακού χαρακτήρα και του συνεχούς οικοδομικού συστήματος και αντικατάστασή του από την ελεύθερη σύνθεση. Προγράμματα ριζικών αναπλάσεων, έγιναν στα πλαίσια της κρατικής οικιστικής πολιτικής με φορείς το δημόσιο, τους Δήμους ή κοινωφελείς επιχειρήσεις και προωθήθηκαν με διάφορα κίνητρα όπως ευνοϊκή χρηματοδότηση, επιχορηγήσεις κ.ά.14

Εικόνα 1 | Κέντρο Leipzig πρίν τον Β’ ΠΠ

Οι πολεοδόμοι επανεξετάζουν τις ιδέες τους και ο ριζοσπαστισμός της πρώιμης μεταπολεμικής περιόδου αντικαθίσταται από προσεκτική ανακαίνιση και σε ορισμένες περιπτώσεις, από ανοικοδόμηση. Μια τρίτη φάση της αναγέννησης της Γερμανίας συγκεντρώνει ατμό και, παράδοξα, χαρακτηρίζεται από μια αυξανόμενη νοσταλγία και λαχτάρα για την ιστορία, την παράδοση, τα σημεία εστίασης και τα αστικά κέντρα που προσφέρουν προσανατολισμό και αίσθηση ταυτότητας μέσα στη μητροπολιτική περιοχή. Οι ιστορικές παλιές πόλεις είναι πιο δημοφιλείς από ποτέ.15

Εικόνα 2 | Κέντρο Leipzig μετά τον Β’ ΠΠ

14 Αραβαντινός, 2007 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (ΓΙΑ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ) | Εκδόσεις Συμμετρία 15 Romain Leick, Matthias Schreiber & Hans-Ulrich Stoldt, 2010 Out of the Ashes A New Look at Germany’s Postwar Reconstruction | Spiegel Online Εικόνα 1,2 | ΑΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ Ερευνιτική Εργασία Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σαμπροβαλάκη Νίκη

33

ΗΠΙΑ ΑΝΑΠΛΑΣΗ

Πρόκειται για επεμβάσεις ήπιου, συντηρητικού χαρακτήρα, που αποσκοπούν όχι σε διαρθρωτικές αλλαγές, όπως στην προηγούμενη περίπτωση, αλλά σε βελτίωση των οικοδομήσιμων και κοινόχρηστων χώρων με επεμβάσεις στις χρήσεις, όψεις ή την εσωτερική διαρρύθμιση των κτιρίων, όπως επίσης συμπληρώσεις σε αναγκαίους χώρους και δίκτυα στα κτίρια, καθώς και στη διαμόρφωση και αναβάθμιση των ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, των ακαλύπτων χώρων των οικοδομικών τετραγώνων, τη δημιουργία ή συμπλήρωση της αναγκαίας υποδομής κ.λ.π. Η μορφή της πολεοδομικής παρέμβασης των μερικών αναπλάσεων άρχισε να εφαρμόζεται στα μέσα της δεκαετίας του ’70 σε μεμονωμένα κτίρια, οικοδομικά τετράγωνα και γειτονιές προκειμένου να αποφευχθούν οι αρνητικές επιπτώσεις που είχαν παρουσιάσει νωρίτερα οι ριζικές αναπλάσεις.16

Αυτή η στροφή της πολιτικής σε προγράμματα αναπλάσεων με διατήρηση της υπάρχουσας πολεοδομικής και κτιριακής δομής, ανταποκρινόταν στη γενική πολιτική περιορισμού των δημόσιων δαπανών και στην κρίση του τομέα των κατασκευών. Παράλληλα, προβλήθηκαν πιο συστηματικά κοινωνικοί στόχοι που υιοθετήθηκαν από την πλευρά της κρατικής πολιτικής όπως συμμετοχή των ήδη οργανωμένων επιτροπών πολιτών και όλων των ενδιαφερόντων στα προγράμματα και στις διαδικασίες λήψεις αποφάσεων και δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα κοινωνικά προβλήματα μειονοτήτων και αδύνατων οικονομικά στρωμάτων. Τα κομμάτια που επηρέασε η συγκεκριμένη λογική αφορούσαν κυρίως μικρής κλίμακας έργα, με τη λογική της ένταξης στο παρόν τοπίο της πόλης. Συνήθης εναπόθεση αυτής της πρακτικής ήταν οι κοινόχρηστοι και οι ακάλυπτοι. Ωστόσο και αυτή η μέθοδος προκάλεσε αντίστοιχα κάποια κοινωνικά προβλήματα καθώς θεωρήθηκαν προνομιακές αυτές οι περιοχές και οδήγησαν τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα σε αποκλεισμό λόγω της αύξησης του οικονομικού ορίου ζωής.17

16 Αραβαντινός, 2007 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (ΓΙΑ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ) | Εκδόσεις Συμμετρία 17 Λουκόπουλος Δ., Πολύζος Ι., Πυργιώτης Ι. Τούντα Φ., 1990

34

Ένα παράδειγμα εφαρμογής ήπιας ανάπλασης μπορούν να θεωρηθούν τα παραδείγματα του Kreuzberg στο Βερολίνο και της Alma Gare στην πόλη Roubaix της Β. Γαλλίας, όπου δόθηκε έμφαση στις συμμετοχικές διαδικασίες των ενδιαφερομένων κατοίκων και στην κατεύθυνση της διατήρησης μεγάλου τμήματος του κτιριακού αποθέματος, της βελτίωσης του υπάρχοντος αστικού ιστού και της χωροθέτησης εκείνων των λειτουργιών που εξυπηρετούν τις ανάγκες των κατοίκων.

Με την λογική της μερικής ανάπλασης, τα αστικά κενά, με σωστή δράση, μπορούν να συμβάλουν ενεργά στην δημιουργία ενός υγιούς αστικού περιβάλλοντος. Η συνειδητοποίηση της ύπαρξης των αστικών κενών είναι εξέχουσας σημασίας, καθώς η εκμετάλλευση αυτών των χώρων, κυρίως για φύτευση και κοινωνική συναναστροφή, δεν απαιτεί μεγάλη οικονομική δαπάνη, ενώ αντίθετα έχει πολλαπλές θετικές συνέπειες στην πόλη.

Εικόνα 3 | Συνοικία Kreuzberg Berlin κατά την διάρκεια του Β’ ΠΠ

Εικόνα 4 | Συνοικία Kreuzberg Berlin σήμερα

Εικόνα 3,4 | Google Images

35

ΕΠΑΎΞΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΕΎΡΥΝΣΉ Το αμέσως επόμενο βήμα, μετά τον εντοπισμό τους, είναι η επαύξηση και η διεύρυνσή τους. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί είτε με την κατάλληλη διάταξη και διαμόρφωση του ιδιωτικού ακάλυπτου χώρου - παραμένοντας ο δημόσιος χώρος ιδιοκτησιακά ο ίδιος είτε με την αυτονόητη προσαύξηση των δημόσιων υπαίθριων χώρων. Με διαπλατύνσεις οδών, επαυξήσεις διαστάσεων πλατειών ή δημιουργία νέων, και γενικότερα προσθήκη νέων δημόσιων χώρων σε βάρος των ιδιωτικών ή των περιορισμένης χρήσης. Στην πράξη αυτό είναι αρκετά δύσκολο, καθώς απαιτούνται επεμβάσεις όπως αγορές, απαλλοτριώσεις ή ακόμα και σε ορισμένες περιπτώσεις εισφορές σε γη, όμως είναι απαραίτητο για πολλούς λόγους. Μελέτες έχουν αποδείξει το σημαντικό ρυθμιστικό ρόλο που έχουν οι ανοιχτοί φυτεμένοι χώροι στο μικροκλίμα της περιοχής, καθιστώντας απαραίτητη την εξεύρεση και εκμετάλλευση οποιουδήποτε ελεύθερου χώρου στο εσωτερικό του ασφυκτικά πυκνοδομημένου αστικού περιβάλλοντος. Έτσι στην πόλη του 21ου αιώνα, στις περισσότερες των περιπτώσεων, η λειτουργία ενός άκτιστου οικοπέδου είναι πιο σημαντική από τις λειτουργίες του δομημένου χώρου.18

Ένα παράδειγμα εφαρμογής αυτής της μεθόδου είναι το Paley Park στο Μανχάταν που αποτελεί ένα από τα παλαιότερα και πιο γνωστά παραδείγματα του είδους, που διαμορφώθηκε το 1967 στο πλαίσιο προγράμματος για την ανάπτυξη των δημόσιων χώρων της πόλης . Η δημοτικότητα του οφείλεται στον εύστοχο σχεδιασμό του καθώς προσφέρει μια ασφαλή διαφυγή από τους γρήγορους ρυθμούς της πόλης. Βρίσκεται σε έναν από τους κεντρικότερους δρόμους, σε στενόμικρό οικόπεδο διαστάσεων 10μ.x30μ. και περικλείεται από ψηλά κτίρια. Κάθε λεπτομέρεια του πάρκου δημιουργήθηκε για να μετριάσει τον θόρυβο της πόλης και να δημιουργήσει ένα ειρηνικό χώρο στη μέση της αστικής ζωής. Η διαμόρφωσή του χαρακτηρίζεται από σαφήνεια, απλότητα και γνώση των στοιχείων της φύσης. Προκειμένου να αποφευχθεί η άμεση είσοδος ήχου από το δρόμο και να δημιουργηθεί μια αίσθηση ιδιωτικότητας στο χώρο, ολόκληρο το πάρκο είναι ελαφρώς ανυψωμένο από το επίπεδο του δρόμου κατά μερικά σκαλοπάτια. Στην είσοδό έχει φυτευτεί μια σειρά από αειθαλή δέντρα, που λειτουργούν ως ηχητικό φράγμα, ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια καταλαμβάνεται από φυλλοβόλα δέντρα που ρίχνουν ελαφρές σκιές στο χώρο κατά τους θερινούς μήνες.

18 Αραβαντινός, 2007 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (ΓΙΑ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ) | Εκδόσεις Συμμετρία

36

Ο πυκνός κισσός στους τοίχους εμποδίζει την αντανάκλαση της ακτινοβολίας και την έκλυση θερμότητας προς το άμεσο περιβάλλον. Το δάπεδο διαμορφώνεται με πορώδεις κυβόλιθους και τα κενά μεταξύ τους επιτρέπουν την ανάπτυξη ποώδους βλάστησης. Στο βάθος του οικοπέδου έχει διαμορφωθεί τεχνητός καταρράκτης που συμβάλλει στο δροσισμό και στη δημιουργία ευχάριστου κλίματος. Το πάρκο χρησιμοποιείται συνεχώς κατά τους ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες, ακόμη και όταν η θερμοκρασία φτάνει τους 40οC. Στο χώρο υπάρχουν κινητά τραπέζια και καθίσματα τα οποία ο καθένας μπορεί να μετακινήσει στη θέση που επιθυμεί.. Εξαρχής το κυρίαρχο μέλημα των αρχιτεκτονικής ομάδας των Zion Breen Richardson Associates ήταν η η άνεση των επισκεπτών. Για αυτό, επιλέχθηκαν ελαφριές, κινητές καρέκλες και τραπέζια πλέγματος ώστε να επιλέγεται ελεύθερα ο τόπος και ο τρόπος που θέλουν να κάτσουν οι επισκέπτες. Παρόλο που το πάρκο Paley λειτουργεί σα μια ήσυχη, ιδιωτική όαση, χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό λόγω της κεντρικής του θέσης και του σχεδιασμού που το καθιστά εύκολα προσβάσιμο και ορατό.

Εικόνα 5 | Το Paley Park Manhattan NYC το χειμώνα

Εικόνα 6 | Το Paley Park Manhattan NYC την άνοιξη

Εικόνα 7 | Το Paley Park Manhattan NYC φωτισμένο.

Εικόνα 5,6,7 | Google Images

37

ΔΗΜΗΟΥΡΓΙΑ ΔΙΚΤΥΩΝ Η λογική της καλύτερης εκμετάλλευσης των κενών που υπάρχουν σε μία πόλη έχει κρίνει πολλές φορές την εξέλιξη της και την οργάνωση των πολιτών που ζουν μέσα της. Οι παραπάνω τρόποι ενεργοποίησης αυτών των χώρων αποτελούν τις γνωστότερες τεχνικές που έχουν υλοποιηθεί και κριθεί ήδη από τα αποτελέσματα που έφεραν στη διαβίωση των πόλεων που δημιουργήθηκαν. Ωστόσο έχουν υπάρξει ποικίλες προτάσεις που προσπαθούν να δώσουν απάντηση ή μάλλον επαναφορά ζωής στους τόπους αυτούς. Πίσω από αυτό κρύβεται η έννοια της ενοποίησης ακαλύπτων πάρκων, αστικού με φυσικού πρασίνου, δημόσιων υπαίθριων χώρων. Αυτή η τεχνική χρησιμοποιεί τις ασυνέχειες των οικοδομών και λειτουργεί σαν συνδετικός κρίκος για τη διασφάλιση μίας βιώσιμης πόλης με φυσικό δροσισμό, ατμοσφαιρική βελτιστοποίηση και ποιότητα διαβίωσης . Αυτές οι συνενώσεις έχουν περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς στόχους.19

Το ψευδώνυμο «Πέντε δάχτυλα» είναι ένα προϊόν της ομοιότητάς του με την παλάμη του χεριού. Το κέντρο της πόλης της Κοπεγχάγης, βρίσκεται στο κεντρικό σημείο της παλάμης του χεριού, με τις αστικές περιοχές σε γραμμικούς διαδρόμους να εκτείνονται από το κέντρο και να συνδέονται με τη διέλευση. Η διαμετακόμιση παρέχει στους κατοίκους εύκολη πρόσβαση στο κέντρο της πόλης. Το προστατευόμενο ανοιχτό πράσινο διάστημα μεταξύ αυτών των διαδρόμων παρέχει στους κατοίκους πρόσβαση στη φύση που λείπει από πολλές αστικές εξελίξεις. Οι προστατευόμενες πράσινες σφήνες εμποδίζουν ταυτόχρονα την περαιτέρω ανάπτυξή τους, συμβάλλοντας στη διατήρηση του σχήματος των διαδρόμων και στην αποτροπή της ανάπτυξης.

Ένα παράδειγμα μεγαλύτερης κλίμακας παρέμβασης αποτελεί η Κοπεγχάγη. Συγκεκριμένα αποτελεί ένα επιτυχημένο αστικό δίκτυο με πολλά κέντρα που αποδίδεται εν μέρει σ’ ένα αναπτυξιακό σχέδιο για την Μεγάλη Κοπεγχάγη που ονομάζεται “Egnsplan” (Σχέδιο δάχτυλο), το οποίο δημιουργήθηκε από το Δανικό Ινστιτούτο Πολεοδομίας το 1947.

19 Αραβαντινός, 2007 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (ΓΙΑ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ) | Εκδόσεις Συμμετρίαv

38

Το σχέδιο των δακτύλων έχει διαμορφώσει την ανάπτυξη της Κοπεγχάγης για περισσότερα από 60 χρόνια. Αρχές του Five Fingers Plan (Cahasan & Clark) έχουν συνοπτικά ως εξής: • Το κοινό πρέπει να έχει εύκολη πρόσβαση σε εγκαταστάσεις υποδομής, όπως πράσινο, ποδήλατο, τρένα και αυτοκινητόδρομους.

• Οι άνθρωποι θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να απολαμβάνουν δάση και λίμνες, γεωργικά τοπία, ποτάμια, ρέματα και φιόρδ και να επωφελούνται ακόμα από την κοντινή απόσταση από το κέντρο της πόλης.

Εικόνα 8 | Το 5 Finger Plan της Κοπενχάγης Εικόνα 9 | Το 5 Finger Plan σε απεικόνιση Metro

• Η μορφή του σχεδίου Five Finger κάνει την κυκλοφορία και τη μεταφορά ανθρώπων και αγαθών πολύ πιο εύκολη υπόθεση.

Σχηματική απεικόνιση του 5 Fingers Plan όπου οι γραμμές λειτουργούν ως διάδρομοι αστικής ανάπτυξης, κατά μήκος υφιστάμενων ή προγραμματισμένων σιδηροδρομικών γραμμών για την ταχεία σιδηροδρομική διαμετακόμιση στην κεντρική επιχειρηματική περιοχή της Κοπεγχάγης με τη συνεχή ροή χώρων πρασίνου. Εικόνα 8,9 | Google Images

39

04 40

ΑΞΙΟΣΗΜΕΙΩΤΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

ΑΕΡΟΔΡΟΜΊΟ STAPLETON | DENVER CO

Το πρώην Διεθνές Αεροδρόμιο Stapleton βρίσκεται στο Stapleton, μια γειτονιά του Denver στο Κολοράντο (Εικόνα 10,11,12). Το αεροδρόμιο Stapleton, γνωστό ως Δημοτικό Αεροδρόμιο Denver, δημιουργήθηκε σε χώρο που περιβαλλόταν από αγροκτήματα και φάρμες το 1919. Η λειτουργία του ξεκίνησε το 1929 και από τότε ως το 1995 αποτέλεσε το κύριο αεροδρόμιο του Κολοράντο. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980 η κομβική του θέση το κατέστησε ανταγωνιστικό στο χώρο της αγοράς στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Το 1989 η πόλη του Denver, του Colorado αποφάσισε την κατασκευή νέου Διεθνούς Αεροδρομίου και το 1995 σταμάτησε οριστικά η λειτουργία του. Το αεροδρόμιο του Stapleton καταλάμβανε μια έκταση 4700 στρεμμάτων και περιλάμβανε έξι διαδρόμους, διαδρόμους τροχοδρόμησης, ράμπες, υπόστεγα, πέντε τερματικές αίθουσες και έναν πύργο ελέγχου. Το Stapleton αποτελεί μια βιώσιμη κοινότητα του Denver και ένα από τα μεγαλύτερα έργα αστικής ανάπτυξης των ΗΠΑ.

Από τη δεκαετία του 1980 η έκταση του αεροδρομίου αυξήθηκε από 345 στρέμματα σε περίπου 4.700 στρέμματα. Την περίοδο 1950-1980 η επαρχία του Denver επεκτάθηκε γύρω από το Stapleton, ενώ παράλληλα το αεροδρόμιο δημιουργούσε προβλήματα ηχορύπανσης στους κατοίκους των γύρω περιοχών με αποτέλεσμα να εξεταστεί μια εναλλακτική θέση για ένα νέο μεγαλύτερο διεθνή αεροδρόμιο.

Εικόνα Αριστερά | Philadelphia PA | Pinterest

41

Το σχέδιο ανάπλασης του Stapleton, που είναι γνωστό ως το “Πράσινο Βιβλίο” (Green Book), συμβάλει στη δημιουργία μιας κοινότητας που είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τις γύρω γειτονιές και κοινότητες, αποτελώντας μοντέλο εκπαίδευσης, απασχόλησης, ανοιχτού χώρου, στέγασης, πολυμορφίας και αειφορίας. Το Stapleton ενσωματώνει αρχές της νέας αστικής ανάπτυξης σε συνδυασμό με παραδοσιακά μοντέλα και ολοκληρώνεται με ένα δίκτυο ανοικτών χώρων, πάρκων, σχολείων, κοινοτικών κέντρων, καθώς και με την δημιουργία καταστημάτων και γραφείων για να δημιουργήσει ένα πραγματικό περιβάλλον ζωής-εργασίας. Το 2001 η εταιρεία Forest City αγόρασε τα πρώτα 270 στρέμματα στο Stapleton και άρχισε η πρώτη φάση ανάπτυξης με διάρκεια 15-20 ετών και προϋπολογισμό 4.000.000 εκ. δολαρίων. Κατασκευάζονται 13 εκατομμύρια τ.μ. εμπορίου, 8000 μονοκατοικίες, 4000 πολυκατοικίες, 1.116 στρέμματα περιφερειακά πάρκα και ανοιχτοί χώροι και 36 μίλια μήκους πεζόδρομοι και ποδηλατόδρομοι συνδέουν το 800 μιλίων δίκτυο του Denver.20

20 http://www.airfields-freeman.com/CO/Airfields_CO_Denver_NE.html

42

Εικόνα 10 | Αεροδρόμιο Stapleton 1975 Εικόνα 11 | Αεροδρόμιο Stapleton 1980

Εικόνα 12 | Aerial Photograph of Stapleton Airport

Εικόνα 12 | Aerial Photograph of Stapleton Airport σήμερα

Η ανάπτυξη βασίζεται στην περιβαλλοντική ανάδειξη και την εξοικονόμηση ενέργειας. Έτσι, αποκαθίστανται προβληματικές περιοχές, εξαιτίας της χρήσης του αεροδρομίου, για την ενίσχυση του βιότοπου της περιοχής. Οι κοινότητες περιλαμβάνουν μικτές χρήσεις σχεδιασμένες ώστε να αυξάνουν την ενεργειακή τους απόδοση ενώ η προσβασιμότητά τους γίνεται μέσω ποδηλατοδρόμων και ΜΜΜ.

Παράλληλα η ανάπτυξη στηρίζεται στην επαναχρησιμοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας καθώς και σε προγράμματα ανακύκλωσης τόσο των αγαθών του νοικοκυριού όσο και των υλικών από τις κατασκευές που καταστρέφονται, αποτελώντας πρώτη ύλη για τα οδοστρώματα ή άλλες επιφάνειες της περιοχής. Έξι κτήρια διατηρούνται στο νότιο τμήμα του αεροδρομίου: ο πύργος ελέγχου, τα υπόστεγα που επαναχρησιμοποιούνται για θρησκευτικές ανάγκες, για την κάλυψη αναγκών μέσων μαζικής ενημέρωσης, για την αστυνομία του Denver καθώς και ως χώροι αθλητισμού.

Εικόνα 10, 11, 12, 13 | Google Images

43

PARC DE LA VILLETTE | PARIS

Στο παρελθόν, στην περιοχή τοποθετούνταν τα σφαγεία και το χοντρικό εμπόριο κρέατος του Παρισιού.

Η Γαλλική κυβέρνηση λοιπόν, το 1982 διεξήγαγε διαγωνισμό στα πλαίσια οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης.

Οι εγκαταστάσεις άρχισαν να χρησιμοποιούνται το 1867, μετά την επιταγή για την κατασκευή τους από τον Ναπολέοντα τον ΙΙΙ .

Το 1983, τον διαγωνισμό κέρδισε ο Bernard Tschumi (εικόνα 15) σε συνεργασία με τον Colin Fournier και τον φιλόσοφο Jacques Derrida, μεταξύ άλλων τετρακοσίων εβδομήντα συμμετοχών, αφού η λύση του, πληρούσε τα κριτήρια της δημιουργίας χώρων στραμμένων περισσότερο προς τα πολιτιστικά δρώμενα και λιγότερο προς την αναμόρφωση και τον σχεδιασμό κήπων και φυτεύσεων.

Στα τέλη του 18ου αιώνα, η περιοχή προσαρτήθηκε στην πόλη του Παρισιού, αφού προηγουμένως βρίσκονταν στα περίχωρα. Τελικά η πόλη, απέκτησε 20 διαμερίσματα, μετά τις προσαρτήσεις και άλλων διαμερισμάτων (arrondissement), αφού από τα 12 προστέθηκαν 8 ακόμα. Παράλληλα, την ίδια περίοδο, για λόγους άμυνας άρχισε να χτίζεται τείχος προστασίας γύρω από την πόλη, το οποίο έμελλε να γκρεμιστεί το 1919. Στις αρχές του 19ου αιώνα, τοποθετήθηκε το κανάλι για να τροφοδοτεί τον χώρο με καθαρό νερό. Το 1974 τα σφαγεία σταμάτησαν να εδρεύουν στην περιοχή και μεταφέρθηκαν.

21 https://www.slideshare.net/Iamnotzero/parc-de-la-villette

44

Το έργο πραγματοποιήθηκε μέσα σε μεγάλο εύρος χρόνου. Μπορούμε να πούμε ότι η υλοποίηση του ξεκίνησε το έτος 1984 και τελείωσε το 1991. Ωστόσο, η φύση του έργου είναι τέτοια που δέχεται προσθήκες συνέχεια.21

Σήμερα στον χώρο υπάρχει ένα Μουσείο Επιστημών και Βιομηχανίας (το μεγαλύτερο στην Ευρώπη), το Μουσείο “Πόλη της Μουσικής” και ένα στρατιωτικό παροπλισμένο υποβρύχιο μήκους 50 μέτρων(L’Argonaute). Διατηρείται επίσης, το Grande Halle, ένα ιστορικό σφαγείο φτιαγμένο από μέταλλο και γυαλί στο οποίο διοργανώνονται εορταστικές πολιτιστικές εκδηλώσεις και άλλα events. Εκδηλώσεις και συναυλίες γίνονται επίσης στα Zénith , Trabendo, Cabaret Sauvage, Pavillon Paul-Delouvrier. Το πάρκο διαθέτει ακόμα, κάποιες θεατρικές σκηνές όπως το Théâtre Paris-Villette, Hall de la Chanson, TARMAC, καθώς και έναν Ιππικό Όμιλο. Ένα σημαντικό ετήσιο κινηματογραφικό φεστιβάλ είναι το CINÉMA EN PLEIN AIR, το οποίο, όπως αποκαλύπτει και το όνομά του, διοργανώνεται σε εξωτερικό χώρο. Υπάρχουν επίσης κάποιοι θεματικοί κήποι, οι οποίοι τοποθετούνται μεταξύ των ευθύγραμμων διαδρομών και της ελεύθερης πορείας και είναι δώδεκα στον αριθμό. Ενδεικτικά αναφέρουμε : Τον κήπο των καθρεπτών, τον κήπο των σκιών , των κήπο του δράκου και τον κήπο των ανέμων και των αμμόλοφων.22

Το πάρκο δεν λειτουργεί ως θέαμα. Η τεράστια έκταση του, επιτρέπει στους επισκέπτες να περπατούν στην περιοχή με μια αίσθηση ελευθερίας και ευκαιρίας για εξερεύνηση και ανακάλυψη.

Σχεδιαστικά, το έργο δεν αποτελεί παράδειγμα παραδοσιακού σχεδιασμού πάρκων, όπως το Central Park της Νέας Υόρκης, ούτε μοιάζει με τους Γαλλικούς κήπους του Ανακτόρου των Βερσαλλιών.

“Το Parc de la Villette προσπαθεί να λειτουργήσει ως απλό πλαίσιο για πολιτιστική αλληλεπίδραση, προσπαθεί να απομακρύνει τα σήματα και τις συμβατικές αναπαραστάσεις που έχουν διεισδύσει στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και επιτρέπουν την ύπαρξη ενός “μη τόπου”. Αυτός ο “μη τόπος”, είναι το καταλληλότερο παράδειγμα του χώρου και παρέχει μια πραγματικά ειλικρινή σχέση μεταξύ του θέματος και του αντικειμένου.”

Bernard Tschumi, 2011

22 https://en.wikipedia.org/wiki/Parc_de_la_Villette#cite_note-14

45

Οι επισκέπτες βλέπουν και αντιδρούν με το σχέδιο, τον εξωραϊσμό και τα έργα γλυπτικής χωρίς τη δυνατότητα να τα παραπέμψουν σε προηγούμενα έργα ιστορικής αρχιτεκτονικής. Εικόνα 14 | Σκίτσο εξέλιξης ιδέας

Επιτρέποντας στους επισκέπτες να βιώσουν την αρχιτεκτονική του πάρκου μέσα σε αυτό το κατασκευασμένο κενό, ο χρόνος και οι δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα σε αυτό το χώρο, αρχίζουν να αποκτούν έναν πιο ζωντανό και αυθεντικό χαρακτήρα όπως αναφέρει ο ίδιος ο Bernard Tschumi.23

Εικόνα 15 | Φωτογραφία Κατασκευής στο πάρκο

23 Berman Jay (1999) “Le Parc de la Villette, Paris” Εικόνα 14, 15 | Google Images

46

Εικόνα 16 | Ιδεόγραμμα και πορεία κατασκευής

Όσο για τα “Folies”, o αρχιτέκτονας, δεν κρύβει την λειτουργία τους, ότι δηλαδή δεν έχουν ορισμένη λειτουργία και τα τοποθετεί με τρόπο τέτοιον, ώστε, να αποτελούν βασικό στοιχείο προσανατολισμού και να δημιουργούν ένα οικείο περιβάλλον μέσα στην τεράστια έκταση του πάρκου αυτού.

Η δομή τους πάνω σε κάναβο, το χρώμα τους καθώς και το γεγονός ότι επαναλαμβάνονται (35 φορές), ενισχύουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Επίσης, καταφέρνουν να δημιουργήσουν σχέσεις διαφορετικές για τους διερχόμενους, τόσο που να είναι στην κρίση και την πρωτοβουλία τους ο τρόπος με τον οποίο θα αλληλοεπιδράσουν με αυτά (εικόνα 16).24

24 Tscumi Bernard (1988), Cinegram Folie, le Parc la Villette, Princeton Architectural Press, England. Εικόνα 16 | Google Images

47

URBAN GARDEN EDOUARD GLISSANT | VILLEURBANNE

Το έργο πραγματοποιείται σε έναν πρώην ιδιωτικό κήπο ενός αρχοντικού που θεωρείται ως προστατευόμενη αγρανάπαυση, και όπου υπάρχει βλάστηση πάνω στον παλιό εξωτερικό τοίχο. Ο σκοπός ήταν να διατηρηθεί η φύση αυτού του κήπου μετατρέποντας τον τόπο σε δημόσιο κήπο, όπου οι κάτοικοι της πόλης θα μπορούσαν να κάνουν μια βόλτα και να χαλαρώσουν και όπου οι μητέρες και οι νηπιαγωγοί θα μπορούσαν να συναντηθούν και να μιλάνε ενώ τα παιδιά παίζουν μαζί στην παιδική χαρά. Ένας νέος μακρύς περιστρεφόμενος περίπατος διασχίζει τον κήπο από βορρά προς νότο και διασταυρώνει την ποικιλία των χώρων μέσα στον κήπο. Δημιουργείται ένα μικρό μονοπάτι το οποίο επικαλύπτει τη γεωμετρία του πρώην κεντρικού μονοπατιού, το οποίο πλαισιώνεται από καστανιές και λεμονιές και οδηγεί από την είσοδο του κήπου στο αρχοντικό.

Ο κήπος Edouard Glissant έχει δύο διαφορετικά πρόσωπα: από τη μία πλευρά, ο κήπος βλέπει από το κεντρικό, ευθύγραμμο και άμεσο μονοπάτι και από την άλλη, βλέπει από τις πυκνές πράσινες σχισμές που περιέχονται από το ελικοειδές μονοπάτι (εικόνα 17) και στις δύο πλευρές του κεντρικού δρόμου. Ένα σύνολο ακολουθεί ένα άλλο. Το καθένα υιοθετεί ένα τυπικό οικοσύστημα και χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένα φυτά. Οι χρήσεις (παιδική χαρά, βόλτα, ύπνος, χαλάρωση, παρατήρηση) οργανώνονται ανάλογα με τις εγκαταστάσεις κάθε χώρου και το πρόγραμμά τους από την άποψη της βιολογίας. Φωλιές και καταφύγια πραγματοποιούνται μέσα στους “ζωντανούς τοίχους”. Ορισμένα από αυτά έχουν δημιουργηθεί με τεχνητά μέσα, τρυπώντας τους τοίχους ή χυτεύοντας σκυρόδεμα στα τοιχώματα, έτσι ώστε να υποδεχθούν τα διάφορα είδη. Η λίμνη τροφοδοτείται από όμβρια ύδατα που συλλέγονται από την οροφή ενός κτηρίου που έχει μετατραπεί.25

25 http://www.landezine.com/index.php/2018/05/the-pedagogic-urban-garden-edouard-glissant-by-exit-paysagistes

48

Αυτό το σύστημα επιτρέπει την εξοικονόμηση πολλών υδάτων και την εξασφάλιση τακτικής ποιότητας (που αυξάνει την πανίδα), δημιουργώντας ένα ζωμό (επιτρέποντας την οξυγόνωση του νερού) και δημιουργώντας μια σημαντική ροή (ευνοϊκή για την οξυγόνωση της λίμνης).

Δεν απορρίπτεται νερό κήπου στο σύστημα συλλογής αστικών λυμάτων. Το σύνολο του νερού διεισδύει στο έδαφος του κήπου λόγω της διαπερατότητας όλων των εδαφών.

Εικόνα 17 | Φωτογραφία πάρκο

Ο τόπος αντικατοπτρίζει μια ζωντάνια από την άποψη της πανίδας και της χλωρίδας. Εικόνα 18 | Σκίτσο πρώτης ιδέας

Η παρουσία μιας πολυτελούς φύσης παντού, η επανεγκατάσταση των ιθαγενών φυτών, η νέα σύνθεση που υπερκαλύπτει το προηγούμενο, η χρήση αντιπαραβαλλόμενων υλικών θα φέρει σε αυτόν τον νέο κήπο του Villeurbanne ένα σύγχρονο, παιχνιδιάρικο και ρομαντικό χαρακτήρα. Εικόνα 19 | Aerial Απεικόνιση του πάρκου Εικόνα 17, 18, 19 | Pinterest

49

POCKET PARKS

Οι μικροί χώροι πρασίνου (pocket parks) ή αλλιώς «πάρκα τσέπης» που εντοπίζονται μέσα στον πυκνοδομημένο αστικό ιστό αποτελούν μια κατηγορία αστικού πρασίνου που προτείνεται, ανάμεσα στο πάρκο της γειτονιάς και στον ιδιωτικό ακάλυπτο χώρο. Τα pocket parks ή mini-park ή vest pocket parks όπως ονομάζονται, είναι αστικοί ελεύθεροι χώροι πρασίνου πολύ μικρής κλίμακας που συνήθως δημιουργούνται τυχαία σε εναπομείναντες ελεύθερους χώρους πάνω σε ακανόνιστα κομμάτια «κενής ή ξεχασμένης» γης είτε αυτή είναι δημόσια είτε ιδιωτική. Διαμορφώνονται συνήθως σε κενά οικόπεδα, σε επαφή με το δρόμο ή έχουν εύκολη πρόσβαση, είτε δημιουργούνται από τη συνένωση των ακάλυπτων χώρων ενός οικοδομικού τετραγώνου.

Στη φύτευση ή τη συντήρηση της διαμόρφωσης συμμετέχουν πολλές φορές και ομάδες κατοίκων της περιοχής. Συνήθως όταν δεν αποτελούν πλάνο μιας ευρύτερης ανάπλασης της πόλης, εξαιτίας του μικρού τους μεγέθους είναι ελεύθερα και τυχαία διασκορπισμένα μέσα στις πολεοδομικές ενότητες χωρίς καμία σύνδεση μεταξύ τους, αλλά ούτε με το αστικό και περιαστικό πράσινο. Αυτό βέβαια βρίσκει την εξήγησή του στο γεγονός ότι σχηματίζονται ευκαιριακά, χωρίς κάποιον προβλεπόμενο σχεδιασμό, εξαρτώμενα από τη διάταξη των οικοδομικών τετραγώνων και των οδικών δικτύων μιας πόλης.26

26 https://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=86 Εικόνα Δεξιά | http://www.felicefrankel.com/wp-content/uploads/2012/01/MLA-Paley-Park.jpg

50

PALEY POCKET PARK | MANHATTAN NYC

Η Νέα Υόρκη διαθέτει μεγάλο αριθμό πάρκων τσέπης, παλαιότερα και μοντέρνα. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι το Samuel Paley Park στο κέντρο του Manhattan στη Βόρεια πλευρά (53η οδό) ανάμεσα στο Madison και την 5η Λεωφόρο. Εικόνα 20 | Κάτοψη Paley Park

Αποτελεί ιδιωτικό πάρκο, ανοικτό στο κοινό σχεδιασμένο από τον Robert Lewis Zion των «Zion & Breen» και χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα William S. Paley. 27 Παραδόθηκε το 1967, στο πλαίσιο προγράμματος για τους δημόσιους χώρους της πόλης. Βρίσκεται σε μακρόστενο κενό οικόπεδο διαστάσεων 10Χ30μ. και περιβάλλεται από πολύ ψηλά κτίρια, ενώ έχει νότιο-νοτιοδυτικό προσανατολισμό. Είναι σχεδιασμένο ως μια όαση μακριά από τη φασαρία του Μανχάταν, διατηρώντας παράλληλα καθαρές γραμμές θέασης και σύνδεση με το δρόμο. Σε αντίθεση με κάποια πάρκα τσέπης, το Parley Park δεν επιχειρεί να είναι πολυλειτουργικό. Είναι κατά κύριο λόγο ένα μέρος για ανάπαυση και χαλάρωση από τους ρυθμούς της πόλης. που είναι εξαιρετικά δημοφιλής λόγω της υψηλής πυκνότητας εργαζομένων και τουριστών στην περιοχή.28

Εικόνα 21 | Paley Park

Εικόνα 22 | Paley Park. Λήψη από όροφο διπλανού κτιρίου 27 https://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=86 28 https://issuu.com/skar_/docs/astika_kena_kai_perivallontiki_aksiopoiisi

52

Η διαμόρφωσή του χαρακτηρίζεται από σαφήνεια, απλότητα και γνώση των στοιχείων της φύσης. Είναι ελαφρώς υπερυψωμένο από το δρόμο κατά 70εκ. (εικόνα), διαφοροποιώντας το από την υπόλοιπη πόλη και προσφέροντας μια αίσθηση ασφάλειας. Έχει πυκνή βλάστηση με 12 δένδρα Γλεδίτσιας Τριάκανθου (Gleditsia triacanthos), που προστατεύουν το χώρο από το θόρυβο του δρόμου. Στο βάθος του οικοπέδου έχει διαμορφωθεί τεχνητός καταρράκτης 6 μέτρων με ροή 6,800 λίτρων το λεπτό, που επισκιάζει ευχάριστα τους θορύβους της πόλης και συμβάλλει στο δροσισμό και στη δημιουργία ευχάριστης κατάστασης. (εικόνα 23)

Οι κάθετοι στο δρόμο τοίχοι καλύπτονται με αναρριχώμενα φυτά, που εμποδίζουν την αντανάκλαση της ακτινοβολίας και την έκλυση θερμότητας προς το άμεσο περιβάλλον, ενώ το δάπεδο διαμορφώνεται με πορώδεις κυβόλιθους, με κενά μεταξύ τους, που επιτρέπουν την ανάπτυξη ποώδους βλάστησης. Στο χώρο υπάρχουν κινητά τραπέζια και καθίσματα που ο καθένας μπορεί να μετακινήσει, συμβάλλοντας έτσι στην οικειοποίηση του χώρου από τους χρήστες. Το πάρκο χρησιμοποιείται συνεχώς κατά τους ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες, όταν η θερμοκρασία φτάνει στους 40oC.

Εικόνα 23| Τομή του Paley Park Εικόνα 20, 21, 22, 23 | Google Images

53

GREENACRE POCKET PARK | MANHATTAN NYC

Το πάρκο Greenacre Park είναι ένα ιδιόκτητο δημόσιο πάρκο που βρίσκεται στην East 51st Street μεταξύ Δεύτερης και Τρίτης λεωφόρου στη γειτονιά Midtown του Manhattan. Το πάρκο, το οποίο ανήκει στο Ίδρυμα Greenacre, ήταν ένα δώρο του 1971 από την φιλάνθρωπο Abby Rockefeller Mauzé. Τα βραβευμένα σχέδια του πάρκου (εικόνα ) δημιουργήθηκαν από τον Hideo Sasaki, πρώην πρόεδρο του Τμήματος Αρχιτεκτονικής Τοπίου του Χάρβαρντ, και τον Harmon Goldstone, ο οποίος διετέλεσε σύμβουλος.

Εικόνα 24 | Κάτοψη του πάρκου

Το πάρκο των 591 τ.μ. συγκεντρώθηκε από τρία τμήματα, τα οποία προηγουμένως ήταν ένα κατάστημα, ένα γκαράζ και μια συναγωγή. Με έναν καταρράκτη 7,6 μ. που διασχίζει τον πίσω τοίχο, με εξειδικευμένα δέντρα και φυτείες, ένα υπαίθριο αναψυκτήριο και σκιερούς κορμούς, το πάρκο σχεδιάστηκε για να αξιοποιήσει στο έπακρο το μικρό του μέγεθος. Εικόνα 25 | Φωτογραφία του πάρκου το Φθινόπωρο

54

29 http://worldagronomists.blogspot.com/2017/08/t-pocket-parks.html 30 https://depts.washington.edu/open2100/pdf/2_OpenSpaceTypes/Open_Space_Types/pocket_parks.pdf Εικόνα 24, 25 | Google Images

Ο καταρράκτης δημιουργεί μια αίσθηση ησυχίας και ιδιωτικότητας. Τα δέντρα παρέχουν σκιά το καλοκαίρι και η λεπτή δομή τους επιτρέπει το φως του ήλιου να περάσει, ενώ οι λαμπτήρες θερμότητας που διαθέτει κρατούν την περιοχή ζεστή σε ψυχρότερες καιρικές συνθήκες. Βρίσκεται ακριβώς στο δρόμο, προσελκύοντας τους ανθρώπους να ρίξουν μια ματιά και προσελκύει κατά μέσο όρο 700 επισκέπτες την ημέρα.

Το 1980, όταν ένα κτίριο που χτιζόταν θα εμπόδιζε το ηλιακό φως του πάρκου, ξεκίνησε μια εκστρατεία για να εμποδιστεί την κατασκευή του κτιρίου. Στη συνέχεια, τον Μάιο του 2017, ένα σχέδιο πόλης, το οποίο θα επέτρεπε την κατασκευή ψηλότερων κτιρίων κοντά στο πάρκο, προκάλεσε μια διαμάχη όταν το Ίδρυμα Greenacre ισχυρίστηκε ότι τα ψηλότερα κτίρια θα έβαζαν το πάρκο στη σκιά για πολύ καιρό αλλά, το Ίδρυμα ζήτησε περιορισμούς ύψους σε αυτούς τους χώρους. Το 2018 το πάρκο καταχωρήθηκε στο Εθνικό Μητρώο Ιστορικών Χώρων.

Εικόνα 26 | Τομή του πάρκου

31 http://www.sasaki.com/project/111 Εικόνα 26 | Google Images

55

60 POCKET PARKS | PHILADELPHIA PA Η Φιλαδέλφεια ήταν μια από τις πρώτες πόλεις που ξεκίνησαν να αναπτύσσουν pocket parks εντός της γειτονιάς. Δημιουργήθηκαν 60 pocket parks σε σημεία του ιστού που ήταν εγκαταλελειμμένα χωρίς χρήση.

Το χυτό σκυρόδεμα χρησιμοποιείται για επιτραπέζια βάθρα, για πετάσματα, και άλλα. Αυτός ο εξοπλισμός, μαζί με δέντρακαι θάμνους, αποτελεί κατά κύριο λόγο την εσωτερική ανάπτυξη αυτών των πάρκων.

Τα πάρκα εντοπίστηκαν σε γειτονίες χαμηλού εισοδήματος και δημιουργήθηκαν με τη βοήθεια της κοινότητας στο σχεδιασμό και τη κατασκευή δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στη δημιουργία σημείων παιχνιδιού για τα παιδιά.

Οι περιφράξεις γενικά αποθαρρύνονται αλλά, όταν θεωρούνται απολύτως απαραίτητες, προτιμώνται οι πολύχρωμοι ξύλινοι φράχτες ή βαμμένες αλυσίδες.

Οι χρήσεις περιλάμβαναν το παιχνίδι, τη στάση, σημεία εξερεύνησης, μικρές αθλητικές εγκαταστάσεις, χρήση πρασίνου, αναπτύχθηκαν εγκαταστάσεις για παιδιά και δραστηριότητες ψυχαγωγίας ενηλίκων. Η εφευρετική χρήση του περιορισμένου χώρου και των πόρων είναι μία από τις σημαντικότερες πτυχές των πάρκων. Ο ανθεκτικός και πολύχρωμος εξοπλισμός είναι αυτοσχέδιος. Συνήθως αποτελείται από δομικά υλικά όπως τούβλα, σκυρόδεμα και σωλήνες.

32 https://www.planning.org/pas/reports/report229/ Εικόνα Δεξιά | Philadelphia | http://boyarskymurphy.com/portfolio/urban-voids

56

Τα pocket park στη Φιλαδέλφεια έχουν φυσικό και κοινωνικό αντίκτυπο. Τα πάρκα έχουν βελτιώσει το περιβάλλον, αναβαθμίζοντας την εμφάνιση των υποβαθμισμένων περιοχών και δημιουργώντας ένα χώρο αναψυχής.32

100 POCKET PARK | LONDON Τον Αύγουστο του 2015, έλαβε τέλος μια πρωτοβουλία του Δήμου του Λονδίνου για τη δημιουργία 100 πάρκων τσέπης στην ευρύτερη περιοχή του Λονδίνου. Το πρόγραμμα των Πάρκων Τσέπης (το οποίο ξεκίνησε το 2013), έδωσε τη δυνατότητα σε 26 περιοχές, στους απλούς πολίτες και συλλογικότητες να προτείνουν, με τη βοήθεια αρχιτεκτόνων, αρχιτεκτόνων τοπίου και γεωπόνων, σχέδια και δράσεις για την επανάκτηση ξεχασμένων, κενών και εγκαταλελειμμένων οικοπέδων, αστικών κενών προς όφελος της τοπικής κοινωνίας και σύμφωνα με τις ανάγκες της. Η γειτονιά πρότεινε, σχεδίασε και δημιούργησε για τη γειτονιά. Η χρηματοδότηση του όλου εγχειρήματος κόστισε 2 εκατομμύρια λίρες από πόρους του Δήμου αλλά και χορηγίες τοπικών επιχειρήσεων και ιδρυμάτων. Σήμερα, 100 πάρκα τσέπης με διάφορες μορφές και λειτουργίες (πάρκα παθητικής αναψυχής, παιδότοποι, κοινοτικοί κήποι, αστικοί οπωρώνες, λαχανόκηποι, υπαίθριοι χώροι τέχνης, χώροι συνάθροισης) λειτουργούν και προσφέρουν στους κατοίκους των συνοικιών, καταφύγιο από τους ρυθμούς τις πόλης και «όχημα σύνδεσης» με τη φύση.33

Τα οφέλη των πάρκων περιλαμβάνουν τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα, τη μείωση του κινδύνου πλημμύρας, την παροχή σκιάς και την προσφορά ενός καταφυγίου για την άγρια φύση. Ορισμένα παραδείγματα δίνουν τη γεύση της ποικίλης και εφευρετικής φύσης των πάρκων τσέπης: Στο Shepherds Bush, μετατράπηκε η παραμελημένη κατάθλιψη ανάμεσα σε δύο σχολεία σε ένα μίνι αμφιθέατρο για παρουσιάσεις, πικνίκ και ένα μέρος για χαλάρωση. Η στάση των εδώδιμων λεωφορείων. Το πρώτο πάρκο τσέπης του Λονδίνου παρείχε ένα πρωτοποριακό σχέδιο για την πραγματοποίηση πράσινων παρεμβάσεων μικρής κλίμακας σε όλη την πρωτεύουσα. Το πάρκο δημιουργήθηκε δίπλα στη στάση του λεωφορείου στην οδό Landor, Stockwell, από μια ομάδα κηπουρών που συνεργάζονταν με την τοπική κοινότητα. Αυτός ο χώρος που είχε κάποτε ξεχαστεί, έχει μεταμορφωθεί σε έναν ακμάζοντα κήπο και κόμβο γειτονιάς(εικόνα 27). 34

33 http://www.cladglobal.com/CLADnews/architecture_design/London-starts-work-on-100-pocket-parks/304831?source=grid 34 http://ilgiornaledellarchitettura.com/web/2017/02/28/100-pocket-parks-per-londra

58

Εικόνα 27 | Στάση λεωφορείου που έγινε πάρκο

Περιλαμβάνει λαχανικά, βότανα, φρούτα και λυκίσκο για να πουλήσουν στον συνεταιρισμό Brixton Beer και μηλιές που εκτρέφονται ειδικά για το κλίμα του Λονδίνου.

Ο χώρος θα φιλοξενήσει κοινωνικές συναντήσεις και τα μέλη της τοπικής κοινότητας είναι ευπρόσδεκτα να συμμετάσχουν στην κηπουρική στο πάρκο.

Εικόνα 27 | https://theediblebusstop.org/edible-bus-route/

59

DERBYSHIRE STREET POCKET PARK | LONDON Το έργο αυτό μετασχημάτισε έναν αδιέξοδο δρόμο που προσέλκυσε την αντικοινωνική συμπεριφορά σε ένα ασφαλές και ζωντανό κοινοτικό χώρο, ενσωματώνοντας μια μικρή λίμνη με φυτά, χώρους καθιστικού, λωρίδα ποδηλασίας και διαπερατό οδόστρωμα. Το έργο θεωρείται τώρα από την τοπική αρχή ως ορόσημο για το σχέδιο ‘’streetscape’’.

Ο «κήπος της βροχής» (μικρή λίμνη), διαπερατό οδόστρωμα, οι χώροι στάθμευσης των ποδηλάτων με βιοκλιματικό σχεδιασμό , οι κάδοι ανακύκλωσης καθώς και η σήμανση αποτελούν από μόνα τους στοιχεία απαραίτητα του περιβαλλοντικού σχεδιασμού και συμβάλλουν όλα μαζί στο να θεωρηθεί το έργο άμεσα φιλικό προς το περιβάλλον και την βελτίωση του μικροκλίματος της περιοχής. Επομένως , η αναδιάταξη και η «παλέτα» των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν δημιουργούν μια μοναδική αίσθηση του τόπου που δεν είχε προηγουμένως.35

Εικόνα 28 | Πάρκο Derbyshire

35 https://theknowledgeexchangeblog.com/2015/08/21/pocket-parks-making-cities-friendlier-greener-and-more-resilient/ Εικόνα 28 | https://www.flickr.com/photos/wirewiping/15120864207

60

ΕΛΛΗΝΙΚΆ ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ ΠΆΡΚΩΝ “ΤΣΈΠΗΣ” Στη χώρα μας τα πράγματα εμφανίζονται κάπως μπερδεμένα έως απογοητευτικά. Η κατάσταση κρίνεται αδρανής και στάσιμη κυρίως λόγω της οικονομικής κρίσης.

Παρόλα αυτά, ο ελλαδικός χώρος και συγκεκριμένα η πόλη της Αθήνας έχει και αυτή να προσφέρει την εμπειρία της πάνω σε ζητήματα σχεδιασμού πάρκων “τσέπης”.

Πέραν όμως της κρίσης είναι γνωστή η δυσκολία από τους φορείς κάθε είδους να αντιληφθούν το μέγεθος της σημασίας που έχει η αξιοποίηση των ανοικτών χώρων της πόλης για το περιβάλλον και για τους πολίτες και να ανταποκριθούν με την αναγκαία σοβαρότητα.

Υπήρξαν εθελοντικές, ομαδικές και πολύ αξιέπαινες πρωτοβουλίες που προηγήθηκαν στην περίοδο 2011 - 2015 από Οργανώσεις πολιτών σε συνεργασία με τοπικές αρχές και με κάποιες χορηγίες που βοήθησαν και ευαισθητοποίησαν μεγάλη μερίδα πολιτών, καθώς και Ιδρύματα χορηγοί που συνέβαλαν στην υπόθεση του αστικού πρασίνου. Συγκεκριμένα, θα αναφέρουμε τρείς περιπτώσεις, ο σχεδιασμό των οποίων είναι αποτέλεσμα σχεδιασμού της οργάνωσής “Αtenistas” η οποία ανέλαβε το σχεδιασμό και την υλοποίηση σε επίπεδογειτονιάς με τη βοήθεια των κατοίκων.36

36 http://www.arch.ntua.gr/sites/default/files/project/11108_/teliko_keimeno_perdikogianni.pdf

61

ΔΡΆΜΑΣ 11 | ΚΟΛΩΝΌΣ ΑΘΗΝΑ Το πρώτο πάρκο που σχεδιάστηκε αφορά σε ένα εγκαταλελειμμένο χωρίς χρήση οικοδομικό τετράγωνο στην οδό Δράμας 11, στο Κολωνό 2013.

Τα φυτά και δένδρα που χρησιμοποιήθηκαν, είναι μεσογειακά είδη και ο κεντρικός τοίχος του μικρού πάρκου αφιερώθηκε στον μεγάλο δημιουργό.

Όπως αναφέρουν: «η έμπνευση ήταν ο Σοφοκλής που γεννήθηκε και έζησε στον Κολωνό.

Μετά από επαφή με τον καλλιτέχνη Φίκο του μεταφέρθηκε η ιδέα και εκείνος έφτιαξε μια υπέροχη τοιχογραφία.

Σε όλες τις δράσεις που αφορούν πάρκα «τσέπης» γίνεται η προσπάθεια να δέσουν τον χώρο με την ιστορία της περιοχής αλλά και τους κατοίκους της.Το σχέδιο του πάρκου προσομοιάζει στο «κοίλο» του αρχαίου θεάτρου.37

Η ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης τοιχογραφίας είναι ότι ίσως αποτελεί παγκόσμια πρωτοπορία να βλέπουμε γκράφιτι με βυζαντινή τεχνοτροπία.

Εικόνα 29 | Πάρκο Τσέπης Δράμας 11 Αθήνα 37 https://atenistas.org/2013/10/10/2kolonos/ Εικόνα 29 | Google Images

62

ΔΡΆΜΑΣ 75 | ΚΟΛΩΝΌΣ ΑΘΗΝΑ Επιπρόσθετα, σε συνέχεια της προηγούμενης δράσης, υλοποιήθηκε το δεύτερο πάρκο τσέπης στη γειτονιά του Κολωνού σε παρακείμενο οικόπεδο στην οδό Δράμας 75. Συγκεκριμένα, δημιουργήθηκε ένα μικρό installation με κώνους και με κεντρικό θέμα τη γνωστή ρήση του Σοφοκλή: «μια λέξη μας απελευθερώνει από τους πόνους της ζωής, και αυτή η λέξη είναι η Αγάπη».

Αναδιαμορφώθηκε ένας χαμένος κενός χώρος, με τη χρήση καθισμάτων από παλέτες, και την τοποθέτηση ενός πλάτανου στη μέση, μια σύνδεση με το ελληνικό χωριό, σε ένα όμορφο μικρό πάρκο όπου σχεδόν άμεσα αγκάλιασαν οι κάτοικοι.38

Εικόνα 30 | Πάρκο Δράμας 75 μετά την επέμβαση

38 http://www.arch.ntua.gr/sites/default/files/project/11108_/teliko_keimeno_perdikogianni.pdf Εικόνα 30 | Google Images

63

ΠΑΥΣΑΝΙΟΥ | ΠΑΓΚΡΑΤΙ ΑΘΗΝΑ

Στη συνέχεια, το 2012 η ομάδα των «Αtenistas» μεταμόρφωσε ένα οικόπεδο στην οδό Παυσανίου στο Παγκράτι, το οποίο για χρόνια είχε αφεθεί σε πλήρη εγκατάλειψη .Για την υλοποίηση του χρησιμοποιήθηκαν επαναχρησιμοποιημένα υλικά, όπως παλέτες, ρόδες και κορμοί δένδρων.

Αξίζει να αναφερθεί πως στην συγκεκριμένη δράση υπήρξε συνεργασία Δήμου, οργάνωσης και ιδιωτικών εταιριών που προσέφεραν τα υλικά.39

Εικόνα 31 | Όψη του πάρκου από το δρόμο

39 https://www.newsbeast.gr/greece/arthro/373232 Εικόνα 31 | Google Images

64

ΠΕΙΡΑΙΩΣ | ΓΚΑΖΙ ΑΘΗΝΑ

Τέλος αξίζει να αναφερθούμε στην περίπτωση αναδιαμόρφωσης ενός εγκαταλελειμμένου οικοπέδου στο Γκάζι το 2016 σε πάρκο «τσέπης». Το πάρκο σχεδιάστηκε από τους «Atenistas» με ανακυκλώσιμα υλικά και τεχνική «αρτ με κυπελάκια» (cuprocking). Το οικόπεδο εντοπίζεται στην οδό Πειραιώς, απέναντι απ’ την Τεχνόπολη όπου για χρόνια αποτέλεσε χώρος απόθεσης παραπηγμάτων. Όπως αναφέρουν και οι ίδιοι: «Στεκόμενοι στο σημείο παρατηρήσαμε ότι όντας υψωμένο σε σχέση με την κεντρική λεωφόρο έχει το προνόμιο να απολαμβάνει μια ιδιαίτερη θέα προς την Τεχνόπολη και τις χαρακτηριστικές καμινάδες της, όσο και το ότι αποτελεί μια σπάνια συνθήκη ανοικτού ορίζοντα στην πόλη. Και τι ιδανικότερο να βάλουμε καθίσματα, ώστε κάτοικοι και το πλήθος επισκεπτών της περιοχής να μπορούν να βγουν στο Γκάζι χωρίς να χρειάζονται να πληρώσουν στα γύρω μαγαζιά, αλλά στον δημόσιο χώρο να περάσουν όμορφα με τους φίλους τους.» Τοποθετήθηκαν βαρέλια, γεμίζοντάς τα πέτρες για να σταθεροποιηθούν, σαν καθιστικά. Τον ίδιο ρόλο επιτέλεσαν και οι παλέτες σε διάφορες συνθέσεις με μικρές πινελιές.

Όσο για το φόντο στον φράκτη, η χρήση της τυπογραφίας και των συμβόλων έδωσε χαρακτήρα ξεχωριστό τόσο στο χώρο όσο και στην οδό Πειραιώς, μιας και είναι ορατά κι ακόμα πιο εντυπωσιακά με το φως του ήλιου κι από μεγάλη απόσταση. Σύμφωνα με την υφιστάμενη κατάσταση και με βάση την επιτόπια παρατήρηση, η εικόνα που παρουσιάζουν οι παρεμβάσεις στις εν λόγω περιοχές δεν βρίσκεται σε καλό επίπεδο. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα της εγκατάλειψης καθώς οι κάτοικοι της γειτονιάς έχουν πάψει να χρησιμοποιούν το πάρκο με τη χρήση που του αποδόθηκε μετά την παρέμβαση της οργάνωσης. Τα πάρκα τσέπης φαίνεται να μην είναι επιτυχώς ενσωματωμένα στον αστικό ιστό, η χρήση πρασίνου και των φυτεύσεων έχει αποχωρήσει και οι εικαστικές παρεμβάσεις έχουν καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό. Τα οικοδομικά τετράγωνα, μπορεί να πει κάνεις πως διένυσαν έναν «κύκλο ζωής». Από την απουσία χρήσης που τους χαρακτήριζε, μετατράπηκαν σε περιστασιακούς πνεύμονες πρασίνου και ύστερα από μερικά χρόνια επέστρεψαν στην πρότερη τους κατάσταση παραμένοντας κενά και μη παραγωγικά.40

40 http://www.arch.ntua.gr/sites/default/files/project/11108_/teliko_keimeno_perdikogianni.pdf

65

“ΤΟ

ΠΑΡΚΟ ΜΑΣ” | ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ ΑΘΗΝΑ

“Το πάρκο μας”, μια ιδέα για την αξιοποίηση των ελεύθερων χώρων της πόλης, δημιούργησε ένα ζωντανό πολυμορφικό πάρκο με πράσινο, σκέιτ πλάζα, χώρο αναψυχής και μουσική ατζέντα. Πρόκειται για τον πρώτο ελεύθερο ανοιχτό χώρο που αξιοποιήθηκε ως πίστα για τροχοσανίδες (=σκέιτμπορντ) και χώρο αναψυχής. Ο χώρος αυτός βρίσκεται στους Αμπελοκήπους, πίσω από το γήπεδο του Παναθηναϊκού, μεταξύ των οδών Ελενας Βενιζέλου, Συήνης, και Γ. Φιλήμωνος.

Η σχηματοποίηση του όλου εγχειρήματος αποβλέπει όχι σε ένα επιδερμικό καλλωπισμό ενός αστικού κενού, αλλά στη δημιουργία ενός αστικού κοινωνικού πυκνωτή που συγκεντρώνει δράσεις αθλητικές και ψυχαγωγικές της νεολαίας. Δημιουργείται έτσι ένας τόπος συγκέντρωσης και εκτόνωσης των πολιτών της περιοχής, ενδυναμώνεται η έννοια της γειτονιάς, ενώ ταυτόχρονα οι μαθητές των σχολείων που περιβάλλουν το πάρκο αποκτούν με τη σειρά τους ένα κοινό τόπο συνάντησης και έκφρασης.42

Με δεδομένη την έλλειψη ανοιχτών χώρων στην Αθήνα και πόσο μάλλον στους πρόποδες του Λυκαβηττού, όπου ο πυκνός αστικός ιστός εισβάλει βίαια στο περιαστικό πράσινο, η δημιουργία ενός πάρκου ήταν απαραίτητη. Σήμερα, σε όλη την έκταση του πάρκου των τεσσάρων στρεμμάτων έχουν φυτευτεί πάνω από εκατό μεγάλα δέντρα και φυτά χαμηλότερης βλάστησης, δημιουργώντας έναν μικρό πνεύμονα πρασίνου στο κέντρο της Αθήνας, στη λογική της εκμετάλλευσης των αστικών κενών με παρεμβάσεις μικρής και μεσαίας εμβέλειας.41

41 https://www.newsbeast.gr/greece/arthro/373232/o-paradeisos-ton-skeitadon 42 https://www.protothema.gr/greece/article/135929/ena-neo-parko-gia-skeitades-stoys-ampelokhpoys Εικόνα Δεξιά | Pinterest

66

Ed Wall & Tim Waterman. 2010 Urban design. Lausanne: AVA Academia | La Vergne, TN Solá Morales, Ignasi(2002) | Territorios | Editorial Gustavo Gili, SA, Barcelona Mendelsohn Eric, Matisse Henri, Kahn Louis 1957, Perspecta 4. The Yale Architectural Journal. New Haven Hendrik Petrus Berlage & Iain Boyd Whyte, 1996 Thoughts on Style, Getty Center for the History of Art Αρχιτέκτονες Περιοδικό του ΣA∆AΣ-ΠEA | τεύχος 55 – περίοδος B | Ιανουάριος/Φεβρουάριος 2006 Aldo van Eyck – Shaping the New Reality From the Inbetween to the Aesthetics of Number. Study Centre Mellon Lectures Luz, Ana. (2006). Places In-Between: Transit(ional) Locations of Nomadic Narratives. In E. Näripea, V. Sarapik, J. Tomberg. PLACE and LOCATION V

05

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Without a proper noun, Laura Lovatel- Federica Menin, Lupo Burtscher, Bolzano, November, 2014 Italo Calvino, 1972 Le città invisibili, Italy | Giulio Einaudi Tscumi Bernard (1987), Disjunctions, MIT Press, England Henri Bergson, 1911 Matter and Memory | 2004 Dover Publications Republication of the 1911 MacMillan Edition Σταύρος Σταυρίδης, 2006 Μνήμη και εμπειρία του χώρου | Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Juhani Pallasmaa, 2005 The Eyes of the Skin. Architecture and the Senses. John Wiley: New York Αραβαντινός, 2007 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (ΓΙΑ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ)

Berman Jay (1999) “Le Parc de la Villette, Paris”

https://issuu.com/skar_/docs/astika_kena_kai_perivallontiki_aksiopoiisi https://land8.com/7-top-pocket-parks-small-spaces-with-a-huge-impact/ https://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=86 https://depts.washington.edu/open2100/pdf/2_OpenSpaceTypes/Open_Space_Types/pocket_parks.pdf http://worldagronomists.blogspot.com/2017/08/t-pocket-parks.html http://www.landezine.com/index.php/2018/05/the-pedagogic-urban-garden-edouard-glissant-by-exit-paysagistes/ http://www.cladglobal.com/CLADnews/architecture_design/London-starts-work-on-100-pocketparks/304831?source=grid http://www.arch.ntua.gr/sites/default/files/project/11108_/teliko_keimeno_perdikogianni.pdf https://www.newsbeast.gr/greece/arthro/373232/o-paradeisos-ton-skeitadon https://www.pps.org/places/greenacre-park https://www.planning.org/pas/reports/report229/ https://www.slideshare.net/Iamnotzero/parc-de-la-villette

https://en.wikipedia.org/wiki/Parc_de_la_Villette#cite_note-14 https://centercityphila.org/parks/john-f-collins-park

https://theediblebusstop.org/edible-bus-route/ 69

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ