Kosmopolisverbindt “Kunst heeft de kracht om te raken, wat woorden soms niet kunnen zeggen” Henriëtte Neuijen
11 Kunst kan je een ander perspectief bieden, je op een ander been zetten en ontregelen. Het kan diepe emoties oproepen en soms choqueren. Kosmopolis zet kunst in om een dialoog op gang te brengen. Bij Nancy Jouwe, directeur van Kosmopolis Utrecht, komen kunst, cultuur en de strijd voor vrouwenrechten bij elkaar. ∏∏Nancy en de burgemeester. Foto: Jarno Dekker “Elf september bracht wereldwijd een enorme schok teweeg. Het vijandsbeeld kreeg een ander gezicht. En, na de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh, kreeg het vijandsbeeld ook een Nederlands gezicht. De wereld kwam binnen, het politieke landschap veranderde. Het debat verhardde, mensen gingen met de rug naar elkaar toe staan. In dat klimaat is het idee voor Kosmopolis ontstaan”, legt programmadirecteur Nancy Jouwe uit. “Via kunst en cultuur een interculturele dialoog op gang brengen en verbindingen aangaan.”
liteit, ofwel kruispuntdenken. Een mens is niet alleen man of vrouw, zwart of wit, werkend of werkloos. Het is en, en, en. Allemaal posities die een mens tegelijkertijd heeft en samen in meer of mindere mate bepalend zijn voor iemands identiteit. “Ik beweeg me eigenlijk altijd op de raakvlakken van kunst, politiek en cultureel erfgoed. Soms krijgt het ene meer gewicht, dan weer het andere. Gender-issues, schaar ik onder politiek: bijvoorbeeld de strijd voor vrouwenrechten”.
Confronteren, prikkelen en verbinden
∏∏Foto's: Kosmopolis. Marcel Pinas in SANAA
Kosmopolis stelt zichzelf een maatschappelijk doel: verbindingen leggen door alle culturen en klassen heen. Maar het is geen welzijnsinstelling, het startpunt is altijd kunst en cultuur. Het welzijnswerk kan wel een partner zijn. Net zoals culturele instellingen, woningbouwcorporaties, migrantenorganisaties, bewoners, en natuurlijk beeldende kunstenaars, schrijvers, zangers, performers, regisseurs, of dansers. Professionals, maar ook amateurs. “Het gaat er om samen iets te creëren, om te werken vanuit co-creatie. Dat vraagt erom anderen ruimte te geven, ieders kwaliteiten tot hun recht te laten komen en mensen hun talent te laten
ontwikkelen. Een precaire balans, want iemand moet wel de regie houden.” ‘Op het moment dat het werk in een publieke ruimte geplaatst wordt, begint de confrontatie.’ Een citaat van de gerenommeerde Surinaamse beeldend kunstenaar Marcel Pinas. Nancy Jouwe: “Confrontatie is altijd een onderdeel van een dialoog. Sommige kunstenaars zoeken expliciet de harde confrontatie. Wij zijn daar niet op tegen, maar kiezen meer voor de prikkelende confrontatie. Dat kunst iets opent bij mensen. Dat kan nieuwsgierigheid zijn, een nieuw gezichtspunt, maar het mag ook afwijzing zijn. Wij hebben ons doel bereikt als mensen anders
Kosmopolis: zachte interventie
een polariserende samenleving, na de aanslag op de Twin Towers en de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh. De toenmalige staatssecretarissen Medy van der Laan en Atzo Nicolaï zochten een manier om met zachte middelen op die verharding te antwoorden. De werktitel van Kosmopolis was dan ook ‘Huis van de Dialoog’. Kosmopolis heeft geen eigen presentatieruimte; de hele stad kan podium zijn, van Stadsschouwburg tot de openbare ruimte in een buitenwijk. Kosmopolis ontkomt niet aan de bezuinigingen op culturele instellingen en zal op andere manieren de financiering rond moeten krijgen.
∏∏Nancy Jouwe
Geen hokjes maar kruispunten “Kunstcommissies die een uitspraak moeten doen over de toekenning van geld voor het werk van Kosmopolis, vinden het moeilijk om ons te plaatsen”, zegt Nancy Jouwe. “We werken op het snijvlak tussen kunst en maatschappelijke ontwikkelingen, maken gebruik van alle kunstdisciplines, laten professionele kunstenaars en amateurs samenwerken. Commissies denken vanuit hokjes en kaders; wij denken vanuit het overschrijden van grenzen. De bestaande scheidslijnen zijn vaak niet logisch, integendeel.” Zelf beweegt Nancy Jouwe zich ook graag op kruispunten. Ze studeerde cultuurgeschiedenis en vrouwenstudies. Een belangrijk concept binnen vrouwenstudies is intersectiona-
Kosmopolis Utrecht, Rotterdam en Den Haag vormen gezamenlijk een platform om via kunst en cultuur de interculturele dialoog aan te gaan en te versterken. De drie vestigingen hebben alle hun eigen gezicht en inkleuring, afhankelijk van het karakter van de stad. Maar de werkwijze is hetzelfde: een cultureel programma samenstellen in samenwerking met tal van organisaties. Ín de beginjaren kende ook Amsterdam een vestiging, maar die is opgeheven omdat er in Amsterdam al genoeg instellingen waren die gelijksoortige activiteiten ontplooiden. Het idee voor Kosmopolis is ontstaan in
Visies is een uitgave van elan expertisecentrum Nummer 5|2012 BLZ 11
12
naar huis gaan dan ze kwamen. Kunst heeft de kracht om te raken, wat woorden soms niet kunnen zeggen. Het non-verbale van kunst is heel veelzeggend en gaat ook voorbij het rationele en intellectuele.”
Keti koti als voorbeeld Als voorbeeld van de veelzijdige aanpak van Kosmopolis, noemt Nancy Jouwe het programma rond de afschaffing van slavernij. Een thema dat gevoelig ligt in Nederland. Keti koti (letterlijk ‘verbreek de ketenen’) is de jaarlijkse viering van de afschaffing van de slavernij in Suriname en de Nederlandse Antillen. Als een van de onderdelen programmeerde Kosmopolis Utrecht een Keti koti-avond met een traditionele maaltijd, rituelen en culturele optredens, zoals past in de Surinaamse traditie. Maar de viering richtte zich ook uitdrukkelijk op de Indische en de Nederlandse gemeenschap en op het delen van die gemeenschappelijke geschiedenis: “Die verbreding trekt ook Surinaamse deelnemers net even uit hun comfortzone.” In het programma zoekt Kosmopolis aansluiting op verschillende groepen en interesses. “We prikkelen van grassroots- tot intellectueel niveau.” Daarom passen ook lezingen van wetenschappers op het gebied van slavernij in het programma. Dat ook Utrecht een geschiedenis heeft met slavernij, wordt duidelijk in een stadswandeling. Een app voert de wandelaar langs 18 plaatsen waar een verhaal te vertellen is over slaven, slavenhouders en ageerders tegen de slavernij. De Surinaamse kunste-
∏∏Marcel Pinas bij de Afaka-tekens in Overvecht naar Marcel Pinas, die een maand te gast was in Utrecht, paste perfect in het programma. “Hij verwerkt zijn Marron-afkomst (Marrons zijn nazaten van gevluchte slaven) in zijn werk. Pinas heeft onder andere met kinderen in Overvecht een kunstwerk gemaakt. “ Kosmopolis is een lokale instelling, maar facebook en twitter maken het bereik veel groter en niet alleen onder jongeren. Nancy: “Nu we sinds vorig jaar veel meer gebruik
∏∏Marcel Pinas aan het werk met kinderen uit Overvecht
maken van sociale media, is onze zichtbaarheid en reikwijdte veel groter geworden. Zo’n bezoek van Pinas wordt door de Surinaamse media opgepikt. Men is trots daar op hun landgenoot. Het geeft reuring en contact.”
Culturele onzichtbaarheid ‘Vergeten’ geschiedenis naar voren halen, het ondergesneeuwde laten zien, zoals in Utrecht het slavernijverleden, is belangrijk voor Nancy Jouwe. “Je kunt alleen medeeigenaar van een verhaal zijn, als je jezelf er in herkent.” Nancy’s wortels liggen in Indonesië. Haar vader was indertijd de gedoodverfde leider van een onafhankelijk Papoea, maar de geschiedenis liep anders. Papoea werd in 1962 een provincie van Indonesië en haar vader vluchtte met z’n gezin naar Nederland. Haar beide ouders hebben herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog: haar Indische moeder en oma aan de bezetting in Nederland, haar vader aan Nieuw-Guinea en de postkoloniale geschiedenis na de oorlog. In een speech vertelt Nancy daarover: “Al deze herinneringen aan de keukentafel van mijn familie, vonden geen weerklank zodra ik buiten de deur stapte en meedeed aan het leven buitenshuis”. Een eenvoudige zin, die een wereld van uitsluiting blootlegt. “Als tiener voelt het rauwer”, vertelt Nancy Jouwe nu,
Visies is een uitgave van elan expertisecentrum Nummer 5|2012 BLZ 12
Kosmopolisverbindt “het was een periode dat ik me slecht thuis voelde in Nederland. De foute rol van Nederland bij de onafhankelijkheid, racistische incidenten die je meemaakt. Daar leer je mee omgaan. Het frappante is dat ik me pas realiseerde dat ik daarvoor mijn eigen ‘overlevingsmechanismen’ ontwikkeld had, toen ik een studievriendin kreeg die als tiener uit Suriname naar Nederland was gekomen. Zij had ze nog niet. Dat verschil was meteen merkbaar.” Ze vervolgt: “Mijn ouders hebben me de ongeschreven boodschap meegegeven dat er geen thuis is op de wereld. Door veel te reizen heb ik ontdekt dat thuis overal kan zijn. En dat ik het fijn vind om eraan bij te dragen een thuis te creëren, door te bouwen aan verbindingen.” Dat is precies wat Kosmopolis ook doet. Maar met zoveel en steeds andere samenwerkingspartners, komt ook wel eens even een gevoel van vermoeidheid naar boven, geeft Nancy toe: “Moet ik dit nu wéér uitleggen. In Nederland denken we weinig over wit als etniciteit.” Iets wat het kruispuntdenken expliciet doet. Nancy: “Die boodschap is in Nederland niet breed geland. Denken over kleur is denken over migranten. Migranten zijn moslims. Die simpele boodschap is lange tijd dominant geweest. Het doorbreken van dat overheersende beeld begint nu te komen, omdat er meer en meer
∏∏Zoey Itaar. Foto: Bodil Anaïs (uit Paradijsvogels in de polder)
effectief zijn. Het maakt verschil of iemand die wit is racisme bespreekbaar maakt, of iemand die zwart is. De witte positie wordt in Nederland gezien als neutraal en objectief. Zwart is subjectief. Ik heb het letterlijk meegemaakt dat ‘zwart’ niet serieus wordt genomen.”
Tegendraads
∏∏Melvin Ireeuw. Foto: Bodil Anaïs (uit Paradijsvogels in de polder)
rolmodellen zijn. Representatie!” Nog even doorfilosoferend over de vaderlandse geschiedenis van slavernij en kolonialisme: “Aan schuldgevoel heb je niets. Het is een slechte raadgever, het legt je lam en weerhoudt je ervan actie te ondernemen. Dat heb ik meegekregen van professor bell hooks, die juist in Nederland doceerde toen ik vrouwenstudies studeerde. Zij pleit voor ‘accountability’: rekenschap afleggen, verantwoordelijkheid nemen. Solidariteit van de meerderheid met een minderheid kan heel
Nancy Jouwe ervaart zichzelf niet als een tegendenker of dwarsligger: “Ik voel me juist ook met de stroom meegaan, maar dat is niet altijd de mainstream. Wij laten bij Kosmopolis zien dat er meer dan één stroom is. En dat maakt je toch al gauw tot luis in de pels.” Tussen 2000, toen het boek Caleidoscopische visies uit kwam (over 25 jaar zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging) en nu, ziet Jouwe flinke veranderingen. “Toen waren de postkoloniale migrantenvrouwen ons uitgangspunt. We hadden op dat moment nog niet door dat er een fase afliep, een half jaar na de publicatie was ‘9/11’ daar. De nadruk kwam te liggen op de grote ontwikkelingsstappen die de kinderen van arbeidsmigranten maakten. Inmiddels is er een nieuwe generatie en die beschouwt het feminisme als ‘iets van vroeger’. Misschien logisch want hun bedje is veel meer gespreid. Maar ik heb geleerd: als je altijd braaf meestroomt en niet uitgedaagd wordt, merk je als volwassene dat je niet hebt leren knokken.” l
Henriette Neuijen is adviseur bij Elan
“Kunst gaat het rationele en intellectuele voorbij” Nancy Jouwe is sinds 2006 programmadirecteur van Kosmopolis Utrecht. Daarvoor was ze werkzaam als directeur van de Stichting Papua Cultureel Erfgoed, adjunctdirecteur bij het fonds Mama Cash en junioronderzoeker bij de Universiteit van Utrecht. Ze studeerde vrouwenstudies en cultuurgeschiedenis in Utrecht en York. Ze publiceerde in 1993, samen met Marlise Mensink, ‘Papua’s, O ja die bestaan echt he? Een inventarisatie van de
positie van Papuavrouwen in Nederland’. In 2000 volgde, in samenwerking met Maayke Botman en Gloria Wekker, ‘Caleidoscopische visies, de zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging in Nederland’. Haar laatste boek verscheen in 2012: ‘Paradijsvogels in de polder. Papoea’s in Nederland’, met foto’s van Bodil Anaïs. Hierin beschrijft ze de drie generaties Papua’s die in 2012 vijftig jaar in Nederland wonen.
∏∏Familie Ireeuw. Foto: Bodil Anaïs (uit Paradijsvogels in de polder)
Visies is een uitgave van elan expertisecentrum Nummer 5|2012 BLZ 13
13