spis treści Kelet. Fantomy Europy Środkowo-Wschodniej
Wschód był na Północy z hansem henningiem hahnem rozmawiają kaja puto i ziemowit szczerek
Transformacyjny obraz Polaka-złodzieja samochodów przeniósł się dziś na Rumunów, a polska mafia ustąpiła mafii ukraińskiej i rosyjskiej. Dostrzegam natomiast tęsknotę za murem (rzecz jasna nie w Berlinie, ale gdzieś dalej na
Wschód był na Północy. Z Hansem Henningiem Hahnem rozmawiają Kaja Puto i Ziemowit Szczerek
Wschodzie) – Odra albo Bug jako „Rio Grande Europy”. kaja puto, ziemowit szczerek: W jaki sposób w wyobrażeniach ludzi z Zachodu Północ zmieniła się we Wschód? Wcześniej w Rosji widziano właśnie Północ. hans henning hahn: Aż do xviii wieku pod pojęciem Wschodu rozumiano Orient. Tak postrzegały to dominujące kulturowo kraje śródziemnomorskie – Włochy, Hiszpania, Francja – a Wielka Brytania i Niemcy tę perspektywę przejęły. O Rosji nie wiedziano zbyt wiele oprócz tego, że jest
Dwudziestowieczny obraz Wschodu wynikał z antykomunistycznej postawy. W międzywojniu Wschód, a przede wszystkim Rosja, kojarzyły się z bolszewizmem, który postrzegany był jako zagrożenie, a to generowało stereotypy – wyjątkiem była lewica. Łatwo zmieściły się w nich dawne wyobrażenia Słowian: przypisywano im niezdolność do rządzenia państwem i modernizacji, chaotyczność, okrucieństwo, brutalność czy dzikość. Gdyby zbadać ten temat głębiej, okazałoby się, że dzisiejsze zachodnie stereotypy
tam zimno, a ze śniegiem i lodem kojarzy się właśnie Północ. Zmieniło się to właśnie w xviii wieku, choć jeszcze w połowie wieku xix spotykamy się z określeniem Rosji jako Północy. Wynika z tego ciekawa sytuacja, na którą rzadko się zwraca uwagę: Zachód miał w pewnym momencie dwa Wschody – Orient i Rosję. Czy stereotypy na temat Wschodu są podobne w całej Europie Zachodniej? Czy któreś z dziewiętnastowiecznych imperiów nadawało ton kształtującym się przekonaniom na temat innych narodów? Od xviii wieku kultury włosko-, francusko-, angielsko- i niemieckojęzyczne wykształcały własne stereotypy. Dominacja francuskiej publicystyki w osiemnastowiecznych Niemczech mogła skutkować przeszczepieniem tamtejszych stereotypów, ale nie wydaje mi się to prawdopodobne. Stereotypy zawsze wiążą się z tożsamością, więc oznaczałoby to przeszczepienie nie tylko literackich trendów, ale i samej tożsamości. W xix wieku narody i ruchy narodowe kształtowały lub (o ile posiadały w średniowieczu bądź nowożytności wspólne tradycje i wspomnienia) odnajdywały swoją tożsamość na terenie wielkich imperiów. Definiowały się one w opozycji do dominujących nad nimi narodów oraz ich roszczeń kulturowych, w związku z czym trudno było przejmować stereotypy grup, przeciwko którym się buntowało. W rezultacie, na przykład, w Irlandii nie pokutują brytyjskie wyobrażenia o Francji. Sytuacja komplikuje się w przypadku narodów, które kształtowały się w opozycji do dwóch hegemonów. Ukraińcy czy Litwini żyli w Imperium Rosyjskim, ale sprzeciwiali się też dominacji kulturowej i językowej Polski, co nie pozwoliło polskim stereotypom przeszczepić się
dotyczące Arabów są do siebie dosyć zbliżone. Czy Niemcy dla, na przykład, Francji czy Wielkiej Brytanii też były częścią Wschodu – jak Polska czy Rosja? W samych Niemczech panująca do 1945 roku ideologia volkistowska uznawała, że nie są one częścią ani Wschodu, ani Zachodu. Brytyjczycy za Wschód uznawali tereny słowiańsko- lub węgierskojęzyczne. Francuzi mieli już od xvi wieku odmienną postawę wobec Wschodu, przede wszystkim na gruncie politycznym – we Francji przez długie lata mówiono: „Azja zaczyna się na Renie”. Wschód nie był problemem dla francuskiej tożsamości, w przeciwieństwie do jej sąsiadów: Anglii, Niemiec, Włoszech i Hiszpanii. Nie oznacza to, że francuski obraz Wschodu nie istniał, po prostu nie był zbyt wyrazisty. Jak to się stało, że poczciwa agrarna idylla, Rurytania, stała się Elbonią czy Molwanią? Rurytania to wyobrażenie Europy Wschodniej powstałe w latach dziewięćdziesiątych xix wieku na gruncie anglosaskim, przy czym w swoim oryginalnym wydaniu – w książkach Anthony’ego Hope’a – jest krainą zdecydowanie mniej idylliczną niż jej późniejsze inkarnacje. Rurytania z czasem staje się (aż do tej opisanej przez Ernesta Gellnera, teoretyka nacjonalizmu i antropologa) kwintesencją zacofania podatnego na mitologizację. Przestaje być agrarną idyllą, ponieważ przestało istnieć na taką idyllę zapotrzebowanie. Stało się tak szczególnie na Wschodzie, gdzie elity
na tamten grunt. Stereotypy bywają więc zapożyczane, ale nie od tych, przeciwko którym się buntujemy. Zachodnioeuropejskie obiegowe wyobrażenia Wschodu okazały się bardziej skomplikowane, niż na początku mogło się wydawać. Tak, wątpię, żeby w xix wieku istniał ogólny obraz Wschodu obowiązujący we wszystkich zachodnioeuropejskich krajach. Prawie wszyscy środkowoi zachodnioeuropejscy liberałowie byli niezwykle rusofobiczni, podczas gdy konserwatyści – a przede wszystkim ci pochodzący z Prus – w przededniu I wojny światowej określali się mianem rusofilów. Katoliccy konserwatyści w Bawarii czy we Włoszech mieli natomiast raczej negatywny obraz Rosjan – głównie z pobudek religijnych.
kelet. fantomy europy środkowo-wschodniej
widziały w niej zagrożenie dla socjalizmu, a na taką nieścisłość na poziomie tożsamości emocjonalnej nie można sobie było pozwolić. Czy wycofanie się z Rurytanii niemieckojęzycznej klasy rządzącej nie miało wpływu na tę zmianę? Europa Wschodnia pod rządami niemieckojęzycznej elity to oczywiście niemiecki mit – w Imperium Rosyjskim takich elit nie było. Wyjątek stanowiły kraje bałtyckie, ale tamtejsze elity, nawet jeśli czuły się przedstawicielami lepszej niż rosyjska kultury, pozostawały wierne carowi. W Austro-Węgrzech mit ten wpływał na obraz Czech i Słowenii, jednak w rzeczywistości były to bardzo konfliktogenne tereny: zamieszkujące je grupy etniczne mogły tworzyć wszystko, tylko nie idylliczną Rurytanię. W 1918 roku niemieckie elity straciły jakąkolwiek pozycję na Wschodzie i z niego zniknęły, a powojenne wyobrażenia Elbonii czy Molwanii powstały również na gruncie anglosaskim.
− 8 −
ha!art nr 48