„Nowy Obywatel” 27(78) Jesień 2018 - zajawka

nr 27 (78) JESIEŃ 2018

cena 15 zł

USA

(w tym 5% vat)

PROŚBA O POMOC Sytuacja finansowa naszego czasopisma jest bardzo ciężka i jeśli nie otrzymamy pomocy od osób sympatyzujących z nami, będziemy zmuszeni zakończyć działalność.

Różne wpływy – ze sprzedaży czasopisma, ze sporadycznych niewielkich dotacji – nie pokrywają wszystkich kosztów i konieczności ponoszenia ich co miesiąc. Lokal redakcyjny, telefony, druk, księgowość, obsługa biura, bardzo skromne wynagrodzenia – wszystko to oznacza stałe wydatki. Mimo ograniczenia ich do minimum, nasze czasopismo w ostatnich latach było rozwijane: od roku 2015 jego sprzedaż w sieci Empik wzrosła dwukrotnie, a liczba prenumeratorów – ponad dwukrotnie. To wszystko niestety w niewielkim stopniu przekłada się na kondycję finansową. Marża pośredników, wzrost cen różnych usług i opłat oraz utrzymanie ceny pisma tak, żeby nie była zbyt wysoka dla uboższych odbiorców – sprawiają, że nasza sytuacja jest kiepska. Inne czasopisma utrzymują się z drogich reklam opłacanych przez biznes, z hojności zamożnych politycznych przyjaciół lub ich twórcy mają więcej prywatnych środków i możliwości niż my.

Jeśli „Nowy Obywatel” ma się nadal ukazywać, potrzebna jest Wasza pomoc. Po kolejnej redukcji kosztów (w tym kolejnej zmianie siedziby redakcji na tańszą), musimy każdego miesiąca mieć co najmniej 4 tysiące złotych, aby opłacać najbardziej konieczne wydatki, a do jako tako stabilnego funkcjonowania potrzeba nam 6 tys. każdego miesiąca. Oznacza to, że konieczne jest znalezienie co najmniej 200 osób, które co miesiąc będą nas wspierały cykliczną darowizną w wysokości 20-30 zł, niezależnie od środków, jakie pozyskujemy czasami z innych źródeł. Oczywiście wielu osób nie stać na taki wydatek, ale mogą przekazywać mniejsze kwoty (5 czy 10 zł każdego miesiąca), a z kolei zamożniejsi – wpłacać więcej. Wystarczy ustawić zlecenie stałego przelewu ze swojego konta.

200 osób to nie tak dużo, ale zarazem sporo – jeśli każda pomyśli, że nie wpłaci, bo na pewno ktoś inny to zrobi, wówczas nie uzbiera się grono niezbędne do uratowania nas. Jeśli możesz nas wspierać – zrób to bez oglądania się na innych. Prosimy o wpłaty na konto: Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom”, Bank Spółdzielczy Rzemiosła w Łodzi, numer rachunku: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 – koniecznie z dopiskiem „Darowizna na cele statutowe”.

Od Was zależy, czy niniejszy numer „Nowego Obywatela” będzie ostatnim.

Remigiusz Okraska redaktor naczelny „Nowego Obywatela”

EDYTORIAL

1

Głos mają kobiety Alicja Palęcka

P

racownice żłobków, zrzeszone w związku zawodowym pracownice kultury, lokatorki, działaczki różnych organizacji, w różnym wieku i różnych zawodów, ale o podobnych interesach, zainicjowały w tym roku Socjalny Kongres Kobiet. Zamiast typowych paneli – prowadzono na nim otwarte dyskusje.

Kongres zakończył się sformułowaniem 20 postulatów dotyczących podstawowych problemów i praw kobiet: do mieszkania, godnej płacy, wypoczynku, wsparcia w pracy opiekuńczej, zdrowia i sprawiedliwości. Drugi SKK już 20 października w Poznaniu.

Wydarzeniu nie towarzyszyły media, nie zostało ukoronowane wywiadami w czasopismach z jego liderkami. Gdyby redakcja któregoś z nich zgłosiła się do organizatorek, nie mogłyby wskazać osoby firmującej imprezę swoim nazwiskiem. Potrzeba nam właśnie takiego feminizmu – niehierarchicznego, włączającego, wrażliwego nie tylko na płeć, ale i na klasę społeczną i jej konsekwencje. O tym jest ten numer „Nowego Obywatela”.

Problem „medialnego feminizmu”, produkującego celebrytki, a tym samym – nierówności wewnątrz ruchu, omawiają Maja Staśko i Natalia Broniarczyk.

Autorki na tytułowe pytanie „kto posiada polski feminizm?”, odpowiadają – nikt, bo to nie własność.

Nie ma takich osób czy ruchów, które mogą postawić na jakimś działaniu pieczątkę feminizmu. Można więc zadać kolejne pytanie: czym on w takim razie jest? Jak szeroki to ruch (lub ruchy) i wokół jakich spraw się zawiązuje? Proponujemy kilka odpowiedzi, a tekst Staśko i Broniarczyk warto czytać nie jako

odosobniony manifest, lecz w powiązaniu z pozostałymi artykułami.

Dwa reportaże dotyczą feminizmu w praktyce – choć bohaterki i bohaterowie nie zawsze określają się tym mianem. Jednak ich aktywizm dotyczy spraw feministycznych: opieki, reprodukcji, troski. W numerze znalazł się też szereg wywiadów z badaczkami, które przybliżają kolejne obszary kobiecej działalności. Przejmująca rozmowa o rujnującym wręcz wpływie transformacji ustrojowej na życia trzech generacji łódzkich kobiet ukazuje rolę międzypokoleniowego solidaryzmu. Zgodnie z przewodnią myślą całego numeru, wywiad o płatnej pracy domowej pokazuje, jak ważne jest, by perspektywa klasowa zawsze towarzyszyła genderowej. W numerze przeczytamy także, czym różni się sołtyska od sołtysa oraz jakie są słabości 500+ i całej polityki społecznej Prawa i Sprawiedliwości z perspektywy feminizmu socjalnego.

Nie udało nam się poruszyć wszystkich problemów istotnych z perspektywy feminizmu socjalnego czy sytuacji kobiet, nie zdołaliśmy też wymienić każdej grupy zasłużonej dla praw kobiet. Mimo to jako współredaktorka numeru – wraz z Kacprem Leśniewiczem – mam nadzieję, że przyda się on ruchowi feministycznemu i kobietom w Polsce.

Od redakcji: Jeśli „Nowy Obywatel” ma się nadal ukazywać i poruszać tematy, jakich wcale lub prawie nie znajdziecie w innych mediach, potrzebne jest Wasze wsparcie finansowe – spójrzcie proszę na sąsiednią stronę.

2

SPIS TREŚCI 6 Trzy pokolenia kobiecej biedy

wywiad

6

Z DR MAŁGORZATĄ POTOCZNĄ ROZMAWIA KACPER LEŚNIEWICZ

14 Kto posiada polski feminizm MAJA STAŚKO, NATALIA BRONIARCZYK

24 Odrabianie pracy domowej

wywiad

Z DR ANNĄ ROSIŃSKĄ ROZMAWIA SZYMON MAJEWSKI

36 Opiekunki walczą!

ALICJA PALĘCKA

Diagnoza córki nie jest też przyczyną zaangażowania Moniki: „W żadnym wywiadzie w czasie protestu nie mówiłam o tym. To nie ma znaczenia. Oczywiście, w mediach lepiej wyglądałaby matka niepełnosprawnego dziecka niż feministka walcząca o prawa osób z niepełnosprawnościami. Ale ja jestem przede wszystkim tym. Jestem Matką Polką Feministką”.

Transformacja ustrojowa radykalnie zmieniła sytuację zawodową kobiet. Wskutek restrukturyzacji przemysłu włókienniczego Łódź okazała się miastem szczególnie narażonym na strukturalne bezrobocie i pauperyzację mieszkańców. Już na początku transformacji, w latach 1990-1993, odnotowano znacznie większy niż przeciętnie w innych miastach przemysłowych spadek produkcji i zatrudnienia. Zwolnienia grupowe i upadek kolejnych zakładów powodowały wzrost bezrobocia wśród kobiet. Podstawową cechą biografii zawodowych kobiet jest doświadczenie utraty stałej pracy zarobkowej i wejście w sytuację bezrobocia bez żadnych szans na powrót w kolejnych latach do stałego legalnego zatrudnienia.

14

46 Lokatorki na froncie KACPER LEŚNIEWICZ

Jej słowa potwierdza Barbara z Komitetu Obrony Praw Lokatorów. – „Kobiety walczą, kobiety muszą walczyć, bo mają dom, rodzinę, muszą mieć gdzie jeść i spaść.

Obserwuję działania ruchów lokatorskich i widzę, że większość osób, które przychodzą na manifestacje, to kobiety. Mężczyźni się od razu załamują, gdy tracą mieszkanie. To jest niesamowite, bo taki wspólny opór buduje silne więzi. Spotykamy się z koleżankami po dyżurach, dzwonimy do siebie, organizujemy pikniki, wszystko po to, żeby dodać sobie sił i nie dać się pognębić”.

52 O feminizm socjalny, nie liberalny

wywiad

Feminizm robiony przez niewielką grupę aktywistek, które mają na to czas, a niekiedy zapraszają kogoś na swoje wydarzenia – wyłącznie reprodukuje nierówności. Komunikat feministek w latach 90. i 2000 brzmiał: „zwykłe kobiety”, obudźcie się, walczcie z patriarchatem! Po Czarnym Proteście i #MeToo to „zwykłe kobiety” wołają: feministki medialne, obudźcie się, walczcie z wyzyskiem, molestowaniem, eksmisjami!

Zauważcie, że wasza pozycja to nie pozycja „zwykłej kobiety”, to nie norma. Że są społeczne problemy i sytuacje inne niż ta wasza. Że istnieją różnice klasowe.

24

Z DR DOROTĄ SZELEWĄ ROZMAWIA ALICJA PALĘCKA

Obawiam się, że liberalna i humanistyczna twarz feminizmu lat dziewięćdziesiątych jest wciąż przeszkodą dla pozytywnego postrzegania ruchu. Nawet bardzo zaangażowane w kwestie socjalne feministki długo jeszcze mogą być niesprawiedliwie postrzegane jako wyalienowane intelektualistki, nierozumiejące kwestii ekonomicznych.

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

Nastąpiła swoista mentalna delegacja niechcianych zadań na inną grupę narodowościową oraz utożsamienie Ukrainek ze sprzątaniem i innymi zawodami, które nie są poważane i funkcjonują na obrzeżach świata pracy. Było nam łatwiej oswoić się z pracą domową za pośrednictwem migrantek; to była mentalna przemiana, która nie miała odzwierciedlenia w rzeczywistych zjawiskach, ponieważ w polskich domach sprzątają i opiekują się głównie Polki.

3

60 Chora praca w służbie zdrowia.

Wyniki badań na temat outsourcingu usług porządkowych w szpitalach publicznych KATARZYNA DUDA

Brak godziwych wynagrodzeń jest podstawowym problemem, na który uskarżają się panie sprzątające. Wszystkie zbadane pracownice z firm zewnętrznych pracujące na umowach o pracę otrzymują wynagrodzenia równe pensji minimalnej, tj. 2100 złotych brutto, a więc nie więcej niż 1530 złotych netto. Z własnych kieszeni ponoszą one koszty dojazdów do pracy, zwykle ok. 100 złotych. Oznacza to, że w rzeczywistości za 160 godzin ciężkiej i odpowiedzialnej pracy fizycznej dostają „na rękę” zaledwie 1400 złotych na życie. Outsourcowane salowe są w grupie najniżej zarabiających zawodów w Polsce.

76 Socjalizm i wyzwolenie kobiet SALLY CAMPBELL

Jednak kluczowym punktem opresji dzisiejszych kobiet jest sytuacja, która dotyka ich bez względu na to, czy mają dzieci, czy nie. To „podwójny ciężar” – fakt, że oczekuje się od nich pracy wytwórczej jako od członkiń społeczeństwa, a jednocześnie mają one być domyślnymi opiekunkami dzieci, chorych i osób starszych.

Rola opiekuńcza, jaką odgrywają kobiety, jest kluczowa dla przetrwania kapitalizmu, dla reprodukowania sił pracowników najemnych, tak, aby kapitalizm mógł czerpać zyski z ich pracy.

80 Wiersze – Bartosz Sawicki nad Aleppo od płonących dachów zapala się niebo i oślepia Jahwe tam zmarłych grzebie się w ziemi jak ocalałe nasiona spopielanych drzew

82 PLATFORMY+. Jak możemy odzyskać Internet, nasze dane i pracę?

JAN J. ZYGMUNTOWSKI

66 Ani bierne, ani mierne – o aktywności kobiet na wsi

wywiad

Z DR ILONĄ MATYSIAK ROZMAWIA MICHAŁ MALESZKA

Gdy bardziej się wsłucha w to, w jaki sposób opowiadają o swoich działaniach, to widać, że mężczyźni często koncentrowali się na twardej infrastrukturze – na drodze czy wodociągu.

Natomiast kobiety, które oczywiście również zajmują się drogami i wodociągami, dużo mówiły o wspólnocie i o tym, że powinno dbać się o wspólne przestrzenie, które umożliwią ludziom nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów. O tym, że przestrzeń publiczna powinna być zadbana, żeby ludzie chcieli się tam spotykać. Zwracały uwagę na takie rzeczy, o których mężczyźni nie mówili.

W trakcie przesłuchań Zuckerberga w amerykańskim Senacie, republikański senator z Południowej Karoliny spytał zupełnie szczerze: „Jeśli kupię Forda i nie jestem z niego zadowolony, mogę kupić Chevroleta. Jeśli nie podoba mi się Facebook, do jakiego produktu o podobnym charakterze i randze mogę się zapisać?”. Odpowiedź jest dziś tak samo niejasna, jak wówczas.

90 Jak zarządzać uniwersytetem (i po co)?

PROF. MONIKA KOSTERA, DR HAB. JERZY KOCIATKIEWICZ

Przede wszystkim: rankingi. Te, na które najczęściej powołujemy się w kontekście oceny polskiej akademii, to narzędzia wypracowane przez firmy konsultingowe i medialne, służące brandingowi, zarządzaniu markami na globalnym rynku studentów. Aspekty akademii nieuwzględniane w rankingach (bądź nisko punktowane) siłą rzeczy zostaną zaniedbane. Dlatego np. warunki pracy naukowców nieszczególnie obchodzą współczesne globalne uniwersytety.

NOWY

BYWATEL NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

SPIS TREŚCI

Redakcja, zespół i stali współpracownicy Remigiusz Okraska (redaktor naczelny) Mateusz Batelt, Joanna Duda-Gwiazda, Bartłomiej Grubich, Katarzyna Górzyńska-Herbich, dr hab. Rafał Łętocha, Bartłomiej Mortas, Krzysztof Mroczkowski, Magdalena Okraska, dr Jan Przybylski, Marceli Sommer, Szymon Surmacz, Piotr Świderek, dr hab. Jarosław Tomasiewicz, Karol Trammer, Piotr Wójcik Rada Honorowa dr hab. Ryszard Bugaj, Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysław Chorąży, Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko , Andrzej Gwiazda, dr Zbigniew Hałat, Grzegorz Ilka, Bogusław Kaczmarek, Jan Koziar, Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat, dr hab. Włodzimierz Pańków, dr Adam Piechowski, Zofia Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski , dr Adam Sandauer, dr hab. Paweł Soroka, prof. Jacek Tittenbrun , Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagórny , Jerzy Zalewski, dr hab. Andrzej Zybała, dr hab. Andrzej Zybertowicz Nowy Obywatel ul. Sienkiewicza 36/16, 40-031 Katowice, tel. 530 058 740 propozycje tekstów: redakcja@nowyobywatel.pl reklama, kolportaż: biuro@nowyobywatel.pl

98 Grodzone osiedla tolerancji ŁUKASZ MOLL

Rzekomo postępowa klasa średnia z lubością kupowała mieszkania na grodzonych osiedlach, podczas gdy środowisko życiowe lokatorów z komunalnego zasobu mieszkaniowego pogarszało się w wyniku zaniedbań inwestycyjnych. W niektórych miastach „patologię” postanowiono odgórnym nakazem usunąć do osiedli kontenerowych, odbierających szanse na rozwój i godność. Przestrzeń miejska, w której przybywa lawinowo miejsc o sterylnym charakterze, gdzie istnieją jasno sprecyzowane zasady dopuszczalnego zachowania, nad egzekwowaniem których czuwają monitoring i firmy ochroniarskie – sprzyja porzucaniu podmiotowości obywatelskiej na rzecz wygodnickiego konsumenta.

nowyobywatel.pl

ISSN 2082–7644 Nakład 1550 szt.

Wydawca Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom” ul. Sienkiewicza 36/16, 40-031 Katowice Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych i opatrywania nowymi tytułami materiałów nadesłanych do druku. Materiałów niezamówionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlają poglądy redakcji i stałych współpracowników. Przedruk materiałów z „Nowego Obywatela” dozwolony wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, a także pod warunkiem umieszczenia pod danym artykułem informacji, że jest on przedrukiem z kwartalnika „Nowy Obywatel” (z podaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (nowyobywatel.pl) oraz przesłania na adres redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.

Sprzedaż „Nowy Obywatel” jest dostępny w prenumeracie zwykłej i elektronicznej (nowyobywatel.pl/prenumerata), można go również kupić w sieciach salonów prasowych Empik i RUCH oraz w sprzedaży wysyłkowej. okładka, skład, opracowanie graficzne Bartłomiej Mortas behance.net/bartekmortas designed by Vectorpocket / Freepik, designed by Freepik Druk i oprawa Drukarnia READ ME w Łodzi 92–403 Łódź, Olechowska 83 druk.readme.pl

Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

104 Konkurencja o Arktykę – przyczyny faktyczne i pozorne DR JAN PRZYBYLSKI

Pretekst surowcowy może zatem służyć Rosji i Chinom do maskowania czystej gry polityczno-strategicznej, usprawiedliwiając ponoszone wydatki. Podobne znaczenie może mieć dla rządów krajów zachodnich, pozwalając na uzasadnienie inwestycji zbrojeniowych w oczach demokratycznej opinii publicznej, która z kolei ma zwykle małe zrozumienie dla zagadnień strategicznych, wymagających długofalowego planowania i ponoszenia ciągłych znaczących kosztów.

5

110 Miejsce kobiet w ludowej historii Polski

132 Po co nam socjalizm?

ALBERT EINSTEIN

DR MICHAŁ RAUSZER

W historii kobiet z klas ludowych taka przeszłość nigdy nie istniała – one musiały zawsze pracować i dodatkowo zajmować się domem.

W gospodarstwach rolnych, nawet gdyby nie było pańszczyzny, pracy było i tak na tyle dużo, że nie mogło być mowy o tym, aby kobieta nie pracowała. To nie była kwestia woli, lecz przetrwania. Pierwszy robotniczy strajk w Polsce (w 1883 r. żyrardowskiej fabryce) także nieprzypadkowo był wzniecony przez kobiety – „szpularki”. Kobiety pracujące w łódzkich przędzalniach również musiały godzić wychowanie dzieci z pracą fabryczną. Trudno tutaj doszukiwać się podobieństw do dworskiego życia czy realiów warszawskich salonów.

116 W służbie Człowiekowi.

O Helenie Radlińskiej

z polski rodem

DR HAB. RAFAŁ ŁĘTOCHA

Wskazywała na ścisły związek warunków społeczno-ekonomicznych oraz higieniczno-kulturalnych środowiska z rozwojem fizycznym i psychicznym jednostki. Na podstawie przeprowadzonych badań akcentowała, że w przypadku złych warunków życia i podejmowanej wcześnie pracy zawodowej mamy do czynienia z niższymi wskaźnikami wzrostu i wagi, złym stanem zdrowia, nierzadkimi przypadkami gruźlicy i anemii, niższym ilorazem inteligencji idącym w parze z niedorozwojem emocjonalnym. Przedstawiała nędzę, wyzysk, złe warunki pracy, a także wpływ tej sytuacji na postawy jednostki.

Należy jednakże pamiętać, że gospodarka planowa nie jest równoznaczna z socjalizmem.

Może ona per se iść w parze z całkowitym zniewoleniem jednostki. Ustanowienie socjalizmu wymaga rozwiązania pewnych niezwykle trudnych problemów socjopolitycznych: jak można w obliczu dalekosiężnej centralizacji władzy politycznej i ekonomicznej powstrzymać biurokrację przed niekontrolowanym rośnięciem w siłę i arogancję? Jak można chronić prawa jednostki i przez to zapewnić demokratyczną równowagę dla władzy biurokracji?

136 Na progu katastrofy

recenzja

DR TOMASZ S. MARKIEWKA

Z „Epoki człowieka” wyłania się proste przesłanie, choć dla wielu osób może być ono trudne do zaakceptowania. Jest źle. Nasz wpływ na planetę i jej klimat ma katastrofalne skutki, a zegar tyka. Z każdym dniem kolejne zaniechania w walce z globalnym ociepleniem i niszczeniem przyrody pogarszają naszą sytuację. Niebawem możemy przekroczyć próg, po którym pytanie nie będzie już brzmiało „Jak poradzić sobie z katastrofą środowiskową?”, lecz „Jak duże rozmiary będzie ona miała?”.

Wielu ludzi już dzisiaj odczuwa konsekwencje zmian klimatycznych i dewastacji środowiska.

Nie zdajemy sobie z tego sprawy, bo często żyją w odleglejszych, biedniejszych rejonach świata, którymi nie interesują się media.

z polski rodem

124 Ostatnia bitwa.

Socjalistyczne formacje zbrojne w latach 1939-1945

Polska Partia Socjalistyczna, jako siła konsekwentnie antyfaszystowska, od początku przestrzegała przed groźbą nazizmu.

Oprócz formowania paramilitarnej Akcji Socjalistycznej (AS), przystąpiono też od 1937 r. do zakrojonych na szeroką skalę przygotowań konspiracyjnych na bazie Zespołu Socjalistycznych Organizacji Robotniczych.

W oparciu o związek zawodowy kolejarzy konstruowano sieć łączności, a związek zawodowy pracowników przemysłu spożywczego odpowiadać miał za system aprowizacji.

Twórczość autora można wspierać na patronite.pl/rysunki

DR HAB. JAROSŁAW TOMASIEWICZ

36

Opiekunki walczą!

Alicja Palęcka

C

o zabiera się na okupację Sejmu? Pytam Wojtka Kalinowskiego, który w 2014 r. dołączył do protestu okupacyjnego Rodziców Osób Niepełnosprawnych (wtedy jeszcze bez znanego dziś wszystkim szyldu). – „Szczoteczkę do zębów, golarkę, majtki, skarpetki. Miałem też mały materac dmuchany.

Obawiałem się rewizji i zatrzymania przy wejściu”.

W kolejnych dniach żona Dorota przynosiła mu ubrania na zmianę, komputer. Tamten protest był zupełnie inny niż ten ostatni, w maju 2018 r. – „Mieliśmy luz. Dostawaliśmy talony na posiłki z kancelarii Sejmu. Ze strażnikiem schodziliśmy do bufetu.

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

Korzystaliśmy z sejmowej kabiny prysznicowej. Koleżanki mogły wyjść na papierosa. Co dzień rano odwiedzał nas lekarz, który zresztą mógł wejść do Sejmu o każdej porze dnia i nocy. Moja żona miała stałą przepustkę, mogła wchodzić do budynku i wychodzić między 8 a 22. W tym roku marszałek Marek Kuchciński traktował protestujących zupełnie inaczej. Nawet mi wznowiono zakaz wstępu do Sejmu, choć nie byłem związany z aktualnym protestem”.

Jednorazowych kart wstępu Kuchciński odmówił m.in. Janinie Ochojskiej i powstance warszawskiej Wandzie Tkaczyk-Stawskiej. Dwóm protestującym,

37

fot. Marek Kraszewski

Adrianowi Glince i Jakubowi Hartwichowi, zakazano wychodzenia na spacery. Powód? Wykorzystywali je na konferencje prasowe, zamiast na zalecane przez fizjoterapeutów zażywanie świeżego powietrza.

Okupacja jednego z najważniejszych budynków w kraju to krok desperacki, ale i wyrazisty. Politycy muszą zareagować, media nie mogą go zignorować.

Podczas dwóch protestów Rodziców Osób Niepełnosprawnych (RON) niemal niewidoczne były pozostałe grupy, równie dramatycznie wyrażające swoje żądania. W 2014 r. media i politycy poświęcili znacznie mniej czasu Wykluczonym Opiekunom Osób Dorosłych, którzy rozbili miasteczko namiotowe na Wiejskiej. W tym roku przez czterdzieści dni

okupacji Sejmu (18 kwietnia – 27 maja) zaraz obok, za barierkami dzielącymi ulicę od budynków państwowych, odbywały się pikiety, podczas których mogli wypowiedzieć się wszyscy, rodzice dzieci z niepełnosprawnościami, opiekunki swoich chorych rodziców, osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności.

5 maja przyjechali z wielu miejscowości, żeby pójść w marszu – krótkim na tyle, by nie sprawił trudności osobom z ograniczeniami ruchu. Na czele marszu dziesiątki osób na wózkach niosły transparenty: „Mamy prawo godnie żyć!”, „Mam marzenia i to nie są pieluchy”, „Rządy się zmieniają, zasiłek pielęgnacyjny bez zmian – 153 zł przez 12 lat”, „Nie zamykajmy dorosłych z niepełnosprawnością w czterech ścianach!”, „Opieka wytchnieniowa teraz!”. Na co dzień około pięćdziesięciu osób stawiało się pod Sejmem, aby wspierać RON i mówić o swojej sprawie. Matka 32-letniego mężczyzny z niepełnosprawnością intelektualną i ruchową pytała: jaki jest sens rehabilitować dziecko, skoro po tym, jak osiągnie pełnoletność, w Polsce odbiera się mu wsparcie, które pozwalałoby tę rehabilitację kontynuować? – „Od kiedy nie stać mnie na fizjoterapię i logoterapię dla syna, jego stan ciągle się pogarsza”. Waldemar opowiedział o swojej mamie, która opiekowała się nim całe życie. Mama zmarła dwa lata temu, a on, będąc na pikietach, składał jej hołd. Czytano listy tych, którzy nie mogli być na Wiejskiej. Dyskutowano: czy protest jest polityczny? Co to znaczy?

Te dyskusje i przemówienia rzadko były rejestrowane przez kamery. Uwaga mediów odzwierciedla działania rządzących. Gdy była u władzy, Platforma Obywatelska dzieliła środowisko, odbierając świadczenia jednym, a podnosząc innym. Wprowadziła rozróżnienie na niepełnosprawności powstałe w dzieciństwie i w dorosłym życiu. W konsekwencji części opiekunów odebrano świadczenie pielęgnacyjne. Ten podział trwa do dziś. Wysiłek aktywistów i aktywistek w środowisku skierowany jest w dużej mierze na zatarcie wewnętrznych różnic.

Państwo zabrało mi wszystko. Teraz walczę dla innych W 2014 r. protest matek w Sejmie skończył się po siedemnastu dniach. W tym samym czasie trwał protest pod Sejmem. Wykluczeni Opiekunowie Dorosłych Osób Niepełnosprawnych byli na miejscu już kilka dni po rozpoczęciu okupacji Sejmu przez RON. Zbudowali małe miasteczko: postawili kuchnię polową i namioty, w których spali, jedli, udzielali informacji prasie, spotykali się z warszawiakami i warszawiankami. Jak to możliwe, że zorganizowali się tak szybko, wkrótce po wiadomości o okupacji Sejmu? – „Planowaliśmy podobne działanie” – wyjaśnia Marzena Kaczmarek, jedna z ówczesnych

38

fot. Marek Kraszewski

liderek. – „Byliśmy już bardzo blisko takiej samej okupacji, RON trochę nas wyprzedził. Powiedzieliśmy sobie: trudno, nasz protest musimy zrobić inaczej, jedziemy”. Skrzyknęli się i w około 20 osób spędzili pod Sejmem trzydzieści dni.

Marzena Kaczmarek należy do opiekunek osób, które niepełnosprawność nabyły w dorosłym życiu, w wieku 18, 40 czy 80 lat – w świetle przepisów ich wiek, rodzaj niepełnosprawności i intensywność wsparcia, którego potrzebują, nie mają znaczenia.

Ustawa odróżnia ich za to od osób, które niepełnosprawne są od dzieciństwa. Tę drugą grupę reprezentuje RON. Marzena kilka lat temu zrezygnowała z pracy, żeby zająć się swoją matką chorującą na Alzheimera.

Zyskała w ten sposób prawo do świadczenia pielęgnacyjnego. To jednak zostało jej odebrane ustawą z grudnia 2012 r. – „Wszyscy mieliśmy zwykłe, spokojne życie. Wszyscy mamy swoje rodziny, mieliśmy zatrudnienie. Nagle w życiu każdego z nas staje się nieszczęście, ktoś z rodziny ciężko choruje lub ma wypadek. Rząd skłania nas do rezygnacji z pracy – to warunek otrzymania świadczenia, dorabianie choćby na część etatu jest niedozwolone. Po jakimś czasie i to świadczenie wycofano”. Od tamtej pory walczą razem i wspierają się: poradami, długimi rozmowami przez Internet, dzieleniem się doświadczeniami.

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

Marzena Kaczmarek wspomina, że w czasie protestu pod Sejmem wiele osób miało nadzieję na zbudowanie wspólnego frontu z tymi, którzy okupowali Sejm. – „Nie znaliśmy jeszcze wtedy zasad działania władzy” – przyznaje. Prawne zróżnicowania i nierówności zadekretowane ustawą stwarzają podziały, które potęgowane są przez różnice doświadczeń. – „Opieka nad swoim dzieckiem, roztaczana od urodzenia, jest czymś innym niż opieka nad starzejącym się rodzicem” – wyjaśnia Paweł Kubicki, badacz z Centrum Badań nad Niepełnosprawnością. – „Wiąże się z inną perspektywą czasową, innymi oczekiwaniami wobec przyszłości i różną akceptacją swojej sytuacji.

Dla osób, które zajmują się dorosłymi osobami z niepełnosprawnością, jest to element tożsamości często postrzegany jako tymczasowy. Natomiast dla tych, którzy opiekują się kimś od urodzenia, jest to podstawa tożsamości, a ich perspektywa jest długoterminowa”. Znaczenie mają także wyczerpanie, brak wytchnienia i odpoczynku od codziennych obowiązków opiekuńczych, często depresje i zły stan zdrowia samych opiekunów i opiekunek. Podobnie jak fakt, że nie mogą długo czekać na realizację postulatów, bo to od niej zależy jakość życia własnego i najbliższych. W tych warunkach nietrudno o irytację, konflikty i kłótnie.

Podziały wkradły się także w szeregi tych, którzy żyli w miasteczku namiotowym. Grupa rozproszyła się i rozbiła na mniejsze grupki. Podtrzymaniu współpracy nie sprzyjał wynik protestu. RON wywalczył podniesienie świadczenia pielęgnacyjnego i zrównanie go z płacą minimalną netto. Wykluczeni Opiekunowie zostali ze znacznie niższymi zasiłkami, mimo że mają za sobą korzystne wyroki Trybunału Konstytucyjnego. Części z nich, tak jak Marzenie, nie przywrócono żadnych świadczeń. Ich walka okazała się mało medialna, choć wytrwali w niej niemal dwa razy dłużej, w zimnie, śniegu i deszczu. Z opiekunkami dzieci w Sejmie spotkało się wielu polityków, z premierem Donaldem Tuskiem na czele. Przed Sejm tylko raz zawitał minister pracy Władysław Kosiniak-Kamysz.

Dobrym wspomnieniem z protestu są dla Marzeny spotkania z ludźmi. – „Dostaliśmy mnóstwo wsparcia. Jestem wdzięczna mieszkańcom Warszawy i okolic. Bardzo nam pomagali, dowożąc jedzenie, potrzebne rzeczy, odwiedzając nas”. Okazało się, że wiedza o niepełnosprawnościach i sytuacji osób nią dotkniętych jest znikoma, ale ludzie chętnie korzystali z okazji, aby czegoś się dowiedzieć. – „Mnóstwo osób rozmawiało z nami. Oglądano zdjęcia naszych podopiecznych, dopytywano o choroby, o nasze codzienne życie”. Gorzej wspomina polityków.

Opozycja, owszem, wspierała protestujących. Później jednak żadna z obietnic nie została spełniona.

39

– „Elżbieta Rafalska jeszcze dzień przed wyborami namawiała: jeśli zagłosujecie na nas, pierwszą rzeczą, którą zrobimy po dojściu do władzy, będzie załatwienie waszej sprawy, sprawy opiekunów osób dorosłych i wyrównanie świadczeń”. Mija trzeci rok rządów PiS, a nic się w tej sprawie nie zmieniło.

– „Protest do dzisiaj odbija się na naszym zdrowiu” – opowiada Marzena Kaczmarek. Było zimno i mokro. Ktoś przyniósł nagrzewnicę, dostarczono śpiwory, ciepłe okrycia, jednak nie uchroniło to protestujących przed poważnymi przeziębieniami. Dla Marzeny doświadczenie było tym trudniejsze, że w tym samym czasie jej matka znalazła się w szpitalu w ciężkim stanie. – „Kursowałam między Warszawą a Łodzią. Odwiedzałam mamę w szpitalu, ze szpitala jechałam prosto pod Sejm”. Tego rodzaju obowiązki i zwykła codzienna pielęgnacja podopiecznych są pierwszą przeszkodą w walce o uznanie pracy, jaką każdego dnia świadczą opiekunki i opiekunowie, wyręczając w tym państwo. Dlatego, choć grupa wsparcia liczyła kilkadziesiąt osób, czynnie protestować mogło około dwudziestu. – „Nie możemy naszych podopiecznych zabrać na długą okupację, jak to zrobiły matki w Sejmie. To najczęściej stare, schorowane osoby. Moja mama nie wstaje z łóżka”.

Podczas tegorocznej czterdziestodniowej okupacji Sejmu kolejne grupy pisały listy do władz. Byli wśród nich Wykluczeni Opiekunowie, którzy w liście do Prezydenta Andrzeja Dudy skarżyli się, że „z każdym rokiem są spychani coraz bardziej poza margines społeczeństwa, są z niego wykluczani”. Prezydentowi przypomniano jego obietnicę przywrócenia opiekunom świadczenia pielęgnacyjnego. „Nie jest Pan człowiekiem honoru” – konstatują autorzy listu.

Marzena Kaczmarek nie stała za tym pismem. Jednak ten sposób działania i nacisku na władze jest jej dobrze znany. Ma całą teczkę różnego rodzaju listów i petycji słanych do posłów i posłanek, ministerstwa, rządu, prezydenta. Są to apele i prośby o spotkania i rozmowy. Zawsze pada pytanie o realizację wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który każe zrównać świadczenia dla opiekunów niezależnie od tego, kiedy powstała niepełnosprawność ich podopiecznych.

Jeśli rząd odpowiada, to od lat zawsze tymi samymi słowami: prace trwają.

Władza pochyla się Takie odpowiedzi otrzymują też matki na emeryturach i rentach, kolejna grupa wykluczona ze świadczeń. W kwietniu i maju tego roku wysłały list dwukrotnie: do Prezydenta i do ministry Rafalskiej.

W pismach poparły Rodziców Osób Niepełnosprawnych protestujących w Sejmie, a także działający w tym samym czasie pod Sejmem Społeczny Komitet #Jesteśmy. Pisały do Prezydenta: „Podczas gdy

fot. Marek Kraszewski

opiekunowie od nas młodsi otrzymują 1477 zł świadczenia pielęgnacyjnego, my do tego świadczenia nie mamy prawa – żyjemy jedynie z naszych groszowych emerytur lub rent. A przecież jesteśmy takimi samymi rodzicami, choć często w jeszcze trudniejszej sytuacji, bo po dziesiątkach lat opieki nad naszymi dziećmi cierpimy na schorzenia kręgosłupa od dźwigania, choroby układu krążenia, stawów. Często samotnie, bez mężów, borykamy się z losem”.

One także przyzwyczajone są już do zapewnień, że władza – czy to PiS, czy PO-PSL – pochyli się nad ich sprawą. Tym razem z Kancelarii Prezydenta otrzymały zapewnienie, iż „sprawy te znajdują się w kręgu stałego zainteresowania, jak też troski Pana Prezydenta, a sygnalizowane w korespondencji kwestie dotyczące m.in. obowiązujących regulacji prawnych […] są wnikliwie analizowane […] i w miarę możliwości brane pod uwagę w podejmowanych w Kancelarii działaniach”.

Niestety, dla kobiet po sześćdziesiątce opiekujących się często czterdziestoletnimi już córkami i synami, listy i petycje pozostają jednymi z niewielu narzędzi protestu. Na co dzień, podobnie jak grupa Marzeny, wspierają się i wymieniają informacjami przez media społecznościowe, zwłaszcza w grupie pod nazwą Dzielni Opiekunowie na Emeryturach i Rentach. To tam planują działania, śledzą działania

40

rządu, komentują bieżące wydarzenia, ale i dodają sobie nawzajem otuchy, informują się o sanatoriach czy rehabilitacjach. Internet zmienił formy protestu i mobilizacji, ale, jak zauważa Paweł Kubicki, ma szczególne znaczenie w tym środowisku: „Internet jest skuteczny dla organizacji grup rozproszonych, osób, których dotyczą choroby rzadkie, oraz takich, które nie mogą wyjść z domu. W przypadku ruchu osób z niepełnosprawnościami, ale też w przypadku opiekunek, które często spędzają w domu tyle samo czasu, co podopieczni, wszystkie te elementy się łączą”.

Uczestnictwo w posiedzeniach komisji sejmowych lub rozmowy z rządem są jeszcze jedną formą aktywizmu. Pod warunkiem, że zapowiedziane spotkanie się odbywa, że stowarzyszenia i grupy otrzymają na nie zaproszenie, że uda się którejś z osób zostawić podopiecznego z niepełnosprawnością pod opieką kogoś innego na kilka godzin i przyjechać do Warszawy. W maju tego roku, gdy protest RON wciąż trwał, odbyło się wiele takich spotkań. Po jego zakończeniu na rozmowy z premierem Morawieckim i ministrą Rafalską nie zaproszono ani osób z kręgu Marzeny Kaczmarek, ani nawet samych protestujących. Kolejne zebrania odwoływano. – „Obiecano nam dwa spotkania w czerwcu. Żadne z nich się nie odbyło”.

Skończył się protest, skończyło się zainteresowanie rządu. Dlatego Marzena nie wierzy w to, by miał on jakiś trwały efekt dla środowiska osób z niepełnosprawnością i ich rodzin. Nic się nie zmieni, jeśli opinia publiczna i media nie będą się interesować tym tematem i domagać zmian.

Niepełnosprawni jak związki zawodowe Wojciech Kalinowski był zawodowym żołnierzem.

Kiedyś walka kojarzyła mu się z bronią, dyscypliną, polem bitwy. Teraz oznacza ona dla niego zmagania z administracją, przepisami, politykami, z ludźmi o złej woli. Kalinowski był w Sejmie w 2014 r. Namówiła go do tego żona, którą zastąpił w proteście.

Dorota rozpoczęła okupację wraz z pozostałymi matkami, ale postanowiła wyjść z budynku, rozpoznając zbliżający się atak epilepsji u towarzyszącej jej córki, Moniki. Wojtek już wcześniej miał kontakt z posłami.

Zadzwonił do jednego z nich: „Obiecał pan pomóc, a ja muszę wejść do Sejmu”. Tego samego dnia czekała na niego przepustka. Zapakował plecak i poszedł na protest.

Protesty RON są według Kalinowskiego zaprzepaszczonymi szansami. Od początku chciał, by grupa w Sejmie reprezentowała całe środowisko osób z niepełnosprawnościami i ich opiekunów, na przekór podziałom kreowanym przez władzę i prawo. W 2014 r. rząd zmusił protestujących do wybrania zaledwie

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

fot. Marek Kraszewski

jednego postulatu z ponad dwudziestu. Za realizacją jednego – podwyższenia świadczenia pielęgnacyjnego do kwoty netto minimalnego wynagrodzenia – nie poszły kolejne. Przez jakiś czas trwały jednak rozmowy ze środowiskiem. Zwołano okrągły stół i pięć podstolików, każdy poświęcony sprawom innej grupy opiekunek i osób z niepełnosprawnościami.

Po latach eksperci nisko oceniają przebieg tych konsultacji. Nie przyniosły wymiernych efektów i służyły głównie skanalizowaniu gniewu. Początkowo zainteresowanie nimi było ogromne. Kalinowski wspomina, że choć był wśród tych, którzy okupując Sejm, doprowadzili do utworzenia okrągłego stołu,

41

miał trudność z dostaniem się na pierwsze obrady, tak wiele organizacji uczestniczyło w nich. Ale już na trzecim spotkaniu nie było tylu chętnych do dyskusji. – „Niestety, opiekunowie i osoby niepełnosprawne często mają niewystarczającą wiedzę o prawie” – przyznaje Wojciech. – „Rząd łatwo nimi manipuluje, zwłaszcza że dysponuje dofinansowaniami dla stowarzyszeń. Zasoby środowiska, czy to finansowe, czy wiedzy i umiejętności koniecznych do rozmów z rządem, są niewielkie”.

Teraz Wojciech działa w swojej dzielnicy, w stowarzyszeniu Lokalna Inicjatywa Bemowo oraz w Stowarzyszeniu Niepełnosprawni, Opiekunowie

i Rodzice – Jeden Front. Założenie go było konieczne, aby uczestniczyć w rządowych i parlamentarnych spotkaniach, w seminariach i konferencjach. Ale to za mało. – „Zadaniem środowiska powinna być walka o to, abyśmy byli stroną w rozmowach, tak jak na przykład związki zawodowe. Żebyśmy mieli prawo głosu w zespołach powołanych przez rząd”. Na razie wraz z kolegami i koleżankami ze stowarzyszenia wspiera opiekunów i opiekunki w uzyskaniu zasiłku opiekuńczego. Takie usługi świadczą też kancelarie prawne, ale stowarzyszenie Jeden Front pomaga za darmo. Napisali też nowelizację ustawy o świadczeniach rodzinnych. To z ich projektu korzystała

42

Kornelia Wróblewska z Nowoczesnej, kiedy już po kilku dniach tegorocznego protestu przedstawiła ustawę mediom.

Do aktywizmu zmusił Kalinowskiego kryzys ekonomiczny. Do 2008 r. on, jego żona i córka, Monika, radzili sobie dobrze. Wojtek i Dorota prowadzili działalność gospodarczą, pracując w domu, aby móc opiekować się córką z dziecięcym porażeniem mózgowym i lekooporną padaczką. Pośredniczyli w sprzedaży narzędzi i materiałów ściernych. Nie mieli potrzeby, by korzystać z dofinansowania turnusów rehabilitacyjnych, refundacji leków, zasiłków czy świadczenia opiekuńczego. – „Z perspektywy państwa byliśmy idealną rodziną z niepełnosprawnym dzieckiem. Wszystko obsługiwaliśmy sami” – mówi Wojtek. Nie odczuwali braków w systemie wsparcia osób z niepełnosprawnością. Ale w 2008 r. w ciągu miesiąca trzy czwarte klientów ich firmy splajtowało. Wtedy kryzys zaczął się i dla nich. – „Walczyliśmy o przetrwanie. Kiedy wnioskowaliśmy o pomoc, zaczęły się schody. Musieliśmy zainteresować się problemami systemowymi”. To było dla niego motywacją do dołączenia do Ruchu Palikota.

Partia jednak nie podjęła tematu osób z niepełnosprawnościami tak, jak tego chciał, więc w styczniu 2014 r. oddał legitymację. Dwa miesiące później spędził dwa tygodnie na sejmowej posadzce. Poseł z Ruchu Palikota podszedł do niego wtedy: „Słuchaj, Wojtek, jeśli chcesz wrócić do partii, załatwimy to w pół godziny”. Odmówił, ale dobre stosunki stara się utrzymać ze wszystkimi, rozmawia z każdym rządem i wszystkimi partiami opozycyjnymi, które sprawami osób z niepełnosprawnościami się interesują. Nie da się inaczej: „Każda zmiana na rzecz osób niepełnosprawnych, rodziców, opiekunów została wywalczona, wyproszona, wychodzona przez środowisko. Politycy opozycji zawsze wiele obiecują, ale kiedy są u władzy i widzą skalę zaniedbań, jak wiele spraw jest niezałatwionych, łapią się za głowę i mówią: nie ma na to pieniędzy. W tym jest też ich wina, nie słuchają pomysłów, które my, całe środowisko, im podsuwamy”. Choćby rozwiązań, które nie niosą za sobą kosztów. Jednym z takich celów jest teraz zniesienie ubezwłasnowolnienia, zgodne z Konwencją ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami.

Kalinowski wie, że może sobie pozwolić na działalność społeczną. Jego córka, choć niesamodzielna, komunikuje się z rodzicami, jest mobilna. Wielu opiekunów i opiekunek nie odchodzi od łóżek zawsze leżących podopiecznych. Oni rzadko mogą wystąpić w swoim imieniu. Ponadto Monika ma oboje rodziców, co niestety nie jest regułą, bo ojcowie często zostawiają kobiety z niepełnosprawnymi dziećmi.

– „Moja córka wymaga nieustannej opieki, dlatego potrzebuje obojga rodziców w domu – mówi Kalinowski.

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

fot. Marek Kraszewski

Ale dzięki temu, że żona zostaje z córką, ja mogę być na spotkaniu stowarzyszenia, posiedzeniu sejmowej komisji, mogę spotkać się na rozmowie z panią. To wszystko dzięki żonie”. Powtórzy to jeszcze wiele razy podczas naszej rozmowy.

Nasza sprawa Podobnie mówi Andrzej Sucholewski o swojej matce, Teresie. Poznałam oboje 19 kwietnia 2018, pierwszego dnia tegorocznego protestu okupacyjnego, podczas spontanicznej pikiety solidarnościowej zorganizowanej przez Warszawski Strajk Kobiet. Od tamtej pory Andrzej i Teresa byli pod Sejmem niemal codziennie, bo codziennie odbywały się demonstracje przygotowane przez WSK i zaprzyjaźnione grupy: Obywateli Solidarnych w Akcji, Porozumienie Kobiet 8 Marca, kolektywy Syrena i Przychodnia, Antyfaszystowską Warszawę, Warszawską Federację Anarchistyczną, Inicjatywę Pracowniczą. Andrzej

43

często przemawiał. Teresa towarzyszyła mu za każdym razem w podróży z Ursynowa, asystowała przy wsiadaniu i wysiadaniu z autobusu, bo syn porusza się na wózku.

Dzięki temu Andrzej mógł mówić pod Sejmem o sprawach najważniejszych: o godności, wolności od dyskryminacji i solidaryzmie społecznym, o konieczności przywrócenia progresywnego opodatkowania. Wypominał Prawu i Sprawiedliwości, że podczas swoich poprzednich rządów wycofało trzeci, 40-procentowy próg podatkowy. Upominał premiera Morawieckiego: „Ktoś syty, kto zarabiał kilkaset tysięcy złotych jako prezes banku, nie zrozumie niepełnosprawnego, który za 900 złotych musi przeżyć, rehabilitować się, a oprócz tego przecież ma marzenia, chce znaleźć miłość swojego życia, ma swoje potrzeby i przyjemności. Z niepełnosprawnymi nie trzeba walczyć”. Zapraszał premiera do spędzenia z nim kilku dni, aby ten przekonał się, jaką pracę co

dzień wykonuje Teresa, myjąc syna, ubierając go, goląc, asystując w przemieszczaniu się po mieście. Kiedy kończy się pierwsza pikieta, Andrzej odchodząc woła: „Walczymy, nie poddajemy się!”. Będą wracać pod Sejm tak długo, jak długo będzie to potrzebne.

– „A pani nie chciała przemawiać? – pytam Teresę. – „To był protest niepełnosprawnych – odpowiada. – Lepiej, żeby to oni mówili we własnej sprawie.

Konsultowaliśmy się, dyskutowaliśmy o tym, na co Andrzej może zwrócić uwagę”. W przemawianiu i w jego codziennym aktywizmie Sucholewskiemu pomaga przygotowanie prawnicze. – „Wiem, jak dobrze ująć temat, jakiego słownictwa użyć. Nie mam też trudności z czytaniem ustaw – i krytykowaniem ich, jeśli trzeba”. Ukończył prawo, do niedawna pracował. Ale szef uznał, że Andrzej jest niewystarczająco mobilny i elastyczny – jako osoba z niepełnosprawnością, zgodnie z kodeksem pracy, może pracować nie więcej niż siedem godzin dziennie. Zwolnił go. Od tamtej pory oboje, syn i matka, są w domu. Uczestniczą za to w wielu demonstracjach: „Broniliśmy sądów, byliśmy na Czarnych Protestach. Zwolennicy rządu mówią, że jeśli ktoś był na Czarnych Protestach, popiera Strajk Kobiet, nie ma prawa popierać nas, niepełnosprawnych – mówi Andrzej. – „A w demonstracjach za prawem do aborcji chodzi o wybór. Matka ma prawo zdecydować, czy urodzi chore dziecko”. Teresa dodaje: „To głębszy problem. Moim zdaniem w działaniach rządu nie chodzi o aborcję, a o ograniczanie kobietom kolejnych praw. Małymi kroczkami chcą mi zabrać prywatność i wolność”. – „Nazwalibyście się feministami?” – pytam. Andrzej odpowiada, że nie. Teresa: „Tak, jestem feministką. Chcę równości. Chcę móc powiedzieć, co myślę”.

W czasie rządów PO-PSL demonstrowali przeciw podwyższeniu wieku emerytalnego. W 2014 r. byli pod Kancelarią Prezesa Rady Ministrów, wraz z Rodzicami Osób Niepełnosprawnych, a później pod Sejmem. – „To nasze środowisko, nasza sprawa, jesteśmy do tego zobowiązani. Zresztą podobnie w przypadku innych demonstracji: bierzemy udział we wszystkich, na których broni się naszych praw” – wyjaśniają.

Andrzej Sucholewski nie tylko demonstruje, ale też interweniuje u władz, pisze listy. Robi to, od kiedy skończył 18 lat. Trudno zliczyć wszystkie pisma, które wysłał do rządów od czasów SLD. Pisał zazwyczaj w sprawie renty socjalnej i zasiłku pielęgnacyjnego.

Tegoroczny protest RON dotyczył właśnie tej pierwszej kwestii. Wywalczono zrównanie jej z rentą z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Po dwunastu latach wzrośnie też kwota zasiłku pielęgnacyjnego.

Mimo że rząd spełnił minimalne postulaty podnoszone przez Andrzeja od lat, Sucholewscy nie triumfują. – „Ten protest przypomniał mi, że jestem

44

niepełnosprawny – mówi Andrzej. – Przed nim zapomniałem się, a on uświadomił mi na nowo, w jak trudnej jestem sytuacji. I jak jesteśmy osamotnieni, jako rodzina – bez wsparcia państwa, bez wsparcia innych osób. Widziałem też, jak lekceważący stosunek ma do nas władza, jak odnosił się do matek w Sejmie poseł Żalek, nazywając protestujących niepełnosprawnych »żywymi tarczami«, albo posłanka Krynicka, która nazwała okupację »cyrkiem«. Odchorowałem ten protest. W naszym domu telewizor włączony był 20 godzin na dobę, a my nie spaliśmy – w nerwach, bo protestujący mogli być w każdej chwili wyrzuceni z Sejmu”.

Choć wyczerpujące dla wszystkich, te czterdzieści dni codziennych pikiet, pikników, zakupów donoszonych okupującym były niewątpliwie najważniejszym wydarzeniem dla środowiska osób z niepełnosprawnościami i opiekunek. Czterdzieści dni to dużo czasu, aby się poznać, by opowiadać o swoim życiu i o brakach w systemie wsparcia, aby przedstawić i wysłuchać różnych perspektyw, by mówić swoim głosem.

Temat przez wiele dni zajmował media i zmieniał myślenie ludzi. Jedna z przemawiających opowiedziała, jak zadzwonił do niej brat, który ma porażenie mózgowe i śledzi wydarzenia w telewizji: „Do tej pory myślałem, że jestem sam, że nie ma więcej osób takich jak ja”. Andrzej przyznaje: „PiS nas skonsolidowało i nauczyło nas walki. Jesteśmy mocniejsi”.

Matka Polka Feministka Nową siłą, która wykluła się podczas tegorocznego czterdziestodniowego protestu, jest Społeczny Komitet Rodziców i Opiekunów Dzieci i Dorosłych z Niepełnosprawnością #Jesteśmy. Współtworząca go Monika Auch-Szkoda jest optymistką i ma wiele planów.

Komitet powstał kilka dni przed protestem. Stworzyły go aktywistki z różnych miast Polski, które temat niepełnosprawności w jakiś sposób dotyka lub po prostu są wrażliwe na niesprawiedliwość społeczną. Wtedy, w połowie kwietnia 2018 r., nie wiedziały jeszcze, że za kilka dni Rodzice Osób Niepełnosprawnych odwieszą protest z 2014 r. i ponownie rozpoczną okupację Sejmu. Miały jedynie zaplanować upowszechnienie akcji Śląskich Pereł pod hasłem #ŚwietneDzieciaki. Chodziło o sprzeciwienie się zniesieniu nauczania indywidualnego w szkołach. – „Ale w życiu często jest inaczej, niż sobie zaplanujemy – śmieje się Monika. – Wybuchł protest, Prezydent Duda powiedział, żeby spisać »wszystko, co jest oczekiwane«. W jedną noc zebrałyśmy ponad 40 postulatów na podstawie stron różnych stowarzyszeń, grup, ustaleń Kongresu Osób z Niepełnosprawnościami.

Wysłałyśmy je do mediów, polityków, Prezydenta, nie oczekując ich prędkiego spełnienia, jesteśmy

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

realistkami. Chciałyśmy pokazać, że dwa postulaty, z którymi występuje RON, to nie wszystko”. Teraz Komitet zbiera podpisy pod apelem o pełne wdrożenie Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami. Polska, choć ją ratyfikowała, ma wciąż ogromne zaległości w jej wdrażaniu. Komitet sieciuje ekspertów i ekspertki, aby stworzyć ustawę ramową, która służyłaby realizacji Konwencji. Działaczki planują złożyć dokument w formie petycji do Sejmu.

Monika Auch-Szkoda, podobnie jak Andrzej i Teresa Sucholewscy, była pod Sejmem niemal każdego dnia podczas protestu RON. Wraz z Warszawskim Strajkiem Kobiet organizowała codzienne pikiety, przemawiała, reprezentowała w mediach szeroką perspektywę: osób z różnymi niepełnosprawnościami, dzieci i dorosłych oraz ich opiekunów i opiekunek.

Zazwyczaj można było ją zobaczyć z kilkumiesięczną córką w chuście. Na koniec protestu okazało się, że mała Ewa demonstrowała pod Sejmem przez niemal połowę swojego życia.

Od czasu dojścia do władzy przez Prawo i Sprawiedliwość i zagrożenia zaostrzeniem ustawy antyaborcyjnej, Monika jest zaangażowana w Warszawskim Strajku Kobiet. Przed 3 października 2016 r. dużo się działo. Potrzebna była pomoc w organizacji, administrowaniu grupą, opisywaniu wydarzeń. Podczas demonstracji na Placu Zamkowym Auch-Szkoda relacjonowała blokadę jednej z głównych ulic w Warszawie. Niedługo wcześniej urodziła pierwsze dziecko, Emilię. – „Na tamten czas przypada wzrost mojej ulicznej aktywności. Kto ma czas, żeby pójść na obrady sejmowej komisji o godzinie 12 w środę? Matka z dzieckiem pod pachą! Mąż pracował wtedy po 12 godzin dziennie i kiedy przez telefon usłyszałam, że kolejny dzień spędzę sama, bo znowu wróci po 20, powiedziałam sobie: chrzanię to, nie będę siedzieć w domu. Koleżanki zwoływały wtedy ludzi na komisję poświęconą projektowi Ordo Iuris. Poszłam z Emilią w chuście. To była słynna komisja w Sali Kolumnowej, na której odrzucono ustawę. W przerwie wywołałam poruszenie, kiedy dziecko przyssało się do piersi. Miny posłów były bezcenne. To mi pokazało, że wciąż w przestrzeni publicznej kobiety z dziećmi są niemile widziane. Ale mi wychodzenie na ulicę, do Sejmu, na demonstrację robi dobrze”. Od tamtej pory została w WSK i działa dalej.

Zaangażowanie w Komitecie #Jesteśmy było dla niej naturalną kontynuacją aktywności feministycznej. Jako dziecko chodziła do integracyjnego przedszkola, a później integracyjnej klasy w podstawówce.

– „Pewne rzeczy są dla mnie oczywiste: to, że w szkole pomagałyśmy przemieszczać się koleżance, że mówiłyśmy do innej tak, żeby mogła czytać z ruchu warg.

Przed protestem RON nie przychodziło mi do głowy, że osobę poruszającą się na wózku można definiować

45

b Gareth Williams, flickr.com/photos/gareth1953/9874991714

jako niepełnosprawną. Niepełnosprawność ruchowa, niesprawne nogi – w XXI wieku to nie powinien być problem”. Społeczeństwo podzielone na tych, którzy ciągle napotykają przeszkody – w przemieszczaniu się, podjęciu pracy, realizacji podstawowych potrzeb – i tych, którzy tych przeszkód nie znają, jest niesprawiedliwe. Monice trudno nie reagować na te nierówności.

Starsza córka Moniki ma zaburzenia, ale Auch-Szkoda nie widzi w niej osoby z niepełnosprawnością. Emilia chodzi przecież do przedszkola, ma przyjaciół, spędza czas podobnie jak inne dzieci. Ma po prostu specjalne potrzeby, to wszystko. Diagnoza córki nie jest też przyczyną zaangażowania Moniki: „W żadnym wywiadzie w czasie protestu nie mówiłam o tym. To nie ma znaczenia. Oczywiście, w mediach lepiej wyglądałaby matka niepełnosprawnego dziecka niż feministka walcząca o prawa osób z niepełnosprawnościami. Ale ja jestem przede wszystkim tym. Jestem Matką Polką Feministką”.

Nowy rozdział Jak zmierzyć efekty protestów? Czy potrafimy rozpoznać ich sukces? Rząd zrealizował jeden postulat Rodziców Osób Niepełnosprawnych – podniósł wysokość renty socjalnej. Na drugie żądanie – dodatku rehabilitacyjnego – odpowiedział pomocą rzeczową, co jest szeroko krytykowane, bo nie trafia w potrzeby wszystkich osób i odbiera im możliwość

decydowania. Postulaty Wykluczonych Opiekunów Osób Dorosłych oraz opiekunek na emeryturach i rentach pozostają bez odpowiedzi.

A jednak komentarze po czterdziestu dniach protestów są optymistyczne i bardzo do siebie podobne: coś pękło, media i opinia publiczna zainteresowały się problemami osób z niepełnosprawnościami i ich opiekunek i opiekunów. Zgadzają się tu ekspertki i aktywistki. Temat już nie jest marginalny. Już nie wrócimy do stanu sprzed czterech lat, kiedy garstka zainteresowanych zdawała sobie sprawę ze zróżnicowania tych grup i z ich trudności. Co więcej, tegoroczne demonstracje skonsolidowały różnorodne ruchy społeczne i sprawa nie jest już wyłącznie środowiskowa. Do walczących dołączyły feministki.

Co dalej?

Paweł Kubicki wskazuje, że wybory parlamentarne pokażą, czy sprawy osób z niepełnosprawnościami staną się jedną z wiodących kwestii. „Każda partia musi powiedzieć coś o rynku pracy czy edukacji.

Jeśli w skrótach programów partyjnych, zamiast nieistotnego z perspektywy budżetu państwa tematu uchodźców, znajdą się obietnice dotyczące zabezpieczenia socjalnego niepełnosprawnych albo dostępności – będzie można powiedzieć, że protest odniósł sukces”. Takie wątki muszą stać się ważne w partyjnych programach. W Polsce osoby z niepełnosprawnościami oraz opiekunki i opiekunowie to prawie 10 milionów osób.

66

Ani bierne, ani mierne – o aktywności kobiet na wsi z dr Iloną Matysiak

rozmawia Michał Maleszka –– Zajmujesz się aktywnością kobiet w życiu publicznym na polskiej prowincji. Co cię skłoniło do podjęcia tego tematu?

––To, że niewiele osób się nim zajmuje. Zaangażowanie społeczno-polityczne kobiet to jedna z ważniejszych zmian, które mają miejsce obecnie, a mimo to przechodzi ona niemal niezauważona. Tematem mojej pracy magisterskiej były koła gospodyń wiejskich.

Ale najbardziej bezpośrednim czynnikiem, który sprawił, że zajęłam się tym na serio naukowo, było

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

to, że na początku studiów doktoranckich pracowałam w Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej, gdzie byłam koordynatorką projektu o pięknym tytule „Sołtyski i liderki wiejskie. Kobiety zarządzają polską wsią”. W ramach projektu odbywały się szkolenia dla zaangażowanych kobiet wiejskich. Podczas spotkań wiele słyszałam na temat różnych ich bolączek, tego, z czym muszą się borykać w swoich działaniach. Dla nich bardzo ważna była wspólna przestrzeń, w której mogą wymieniać się doświadczeniami, widząc, że nie

67

w przemyśle i przebywał w mieście, to codzienna obsługa gospodarstwa rolnego spadała na kobietę. Zjawisko feminizacji rolnika w okresie powojennym jest szeroko opisywane w książkach prof. Barbary Tryfan.

W dużej mierze wynikało ono z odpływu mężczyzn do przemysłu, głównie w latach 50. i 60.

fot. Tomasz Chmielewski

są jedynymi kobietami, które coś robią na rzecz swoich środowisk. To mnie utwierdziło w przekonaniu, że warto się tym zająć.

–– Wieś kojarzy się z tradycjonalizmem i sztywnym podziałem ról na męskie i kobiece. Na ile to przekonanie jest prawdziwe? Czy historycznie zdarzały się sytuacje, gdy jedna płeć podejmowała się zadań przeznaczonych dla płci przeciwnej?

–– Zdecydowanie częściej kobietom zdarzało się wchodzić w męskie buty niż odwrotnie. W gospodarstwie rolnym był charakterystyczny i opisywany w literaturze podział na zajęcia uważane za czysto kobiece i czysto męskie. Jednocześnie często obserwujemy, że kiedy mężczyzna nie był w stanie z jakichś powodów wypełniać tych męskich zajęć, np. ze względu na chorobę czy wyjazd zarobkowy, to wtedy przejmowały je kobiety. Musiały zajmować się na przykład orką – co było typowo męskim zajęciem. Tak się działo w momencie, kiedy mężczyzny nie było albo był zajęty innymi rzeczami, bo np. był bardzo aktywnym działaczem ludowym. Podobnie było po wojnie.

Pojawiają się chłoporobotnicy, których liczbę szacuje się na milion-dwa. Jeśli mężczyzna był zatrudniony

–– Czy w historii mamy do czynienia z przełomowym momentem, jeśli chodzi o pełnienie przez kobiety ról publicznych?

–– Kobiety w Polsce uzyskały prawa wyborcze w 1918 roku, ale ich zaangażowanie we władze samorządowe czy nawet w ruch ludowy było początkowo niewielkie. Jeśli chodzi o kobiety jako potencjalne działaczki, to ludowcy przespali sprawę i nie wykorzystali tego w takim stopniu, jak powinni byli. To był proces powolny, niezależnie od tego, jakie były formalne możliwości. Można w wielu pamiętnikach przeczytać, że w latach dwudziestych i trzydziestych kobiety cały czas nie były powszechnie akceptowane jako aktywne uczestniczki zebrań wiejskich. Oczywiście pierwsze jaskółki zmian zaczęły się pojawiać.

W różnych źródłach można znaleźć różne informacje, kiedy pierwsza kobieta została sołtysem. Przykład książkowy – Zofia Mullerówna – to nie jest kobieta stricte wiejska, tylko szlachcianka, która w Konstancinie została w latach trzydziestych sołtyską. Ale już przed wojną pojawiały się pierwsze kobiety na stanowisku wójta. To jest wyraźnie widoczne w pamiętnikach, że one były traktowane trochę jak dziwowisko.

Musiały się pokazywać i cały czas udowadniać, że się do tej funkcji nadają. Czyli nie było to powszechne zjawisko, natomiast te pierwsze działaczki stały się pionierkami, ale też kobietami pełniącymi funkcję wzoru dla kolejnych pokoleń.

Warto jeszcze wspomnieć o różnych strukturach, w których kobiety zaczynały się organizować. Na pewno warto powiedzieć o kołach gospodyń wiejskich, które zaczęły się pojawiać już od drugiej połowy XIX wieku, a także o organizacjach młodzieżowych.

Nie było tam dużego nacisku na działalność społeczno-polityczną, ale jednak miały miejsce inicjatywy, które mogły później pomagać kobietom w działalności publicznej. W kołach gospodyń wiejskich były organizowane wspólne kółka czytania i omawiania lektur. Można znaleźć informacje, że w takich kołach kobiety mogły ćwiczyć wystąpienia publiczne.

–– W Polsce można spotkać się z badaniami na temat niskiego kapitału społecznego, szczególnie na wsi, na temat której funkcjonują silne obiegowe stereotypy – PGR-y, a w nich roszczeniowi ludzie. Jednocześnie wciąż funkcjonuje szereg zakorzenionych instytucji: koła gospodyń wiejskich, ruch spółdzielczy, straż pożarna.

68

fot. Tomasz Chmielewski

–– To częsty stereotyp, że na wsi nic się nie dzieje i że wszyscy stoją pod sklepem. Moim zdaniem w dużej mierze wynika on z tego – i to nie jest tylko moje zdanie – jak definiujemy i mierzymy kapitał społeczny.

Badania powinny być dostosowane do lokalnych warunków, a nie bezrefleksyjnie przekładane z badań, które były prowadzone w innych krajach. Robert Putnam badał kapitał społeczny we Włoszech i USA, i to są miejsca, w których jego badania są zakorzenione.

Takie postrzeganie środowisk wiejskich wynikało w dużej mierze z silnej po 1989 r. koncentracji na organizacjach pozarządowych, czyli stowarzyszeniach i fundacjach. Pomijano czy wręcz celowo zapominano o innych organizacjach i strukturach, które istniały przed 1989 rokiem. To nie były tylko organizacje, które powstały w PRL-u, lecz również takie, które istniały dużo wcześniej, i jakoś ten PRL, dzięki Bogu, przetrwały. Jeżeli przyjmujemy bardzo wąską definicję kapitału społecznego, że on może być wytwarzany tylko w takich strukturach, jak stowarzyszenia

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

i fundacje, to rzeczywiście wieś nie wypadnie dobrze.

Miasta zresztą też nie, ale jednak trochę lepiej. Natomiast musimy pamiętać o tych tzw. tradycyjnych organizacjach wiejskich, często mających korzenie w drugiej połowie XIX w., czyli o kołach gospodyń wiejskich, kółkach rolniczych, ludowych zespołach sportowych, ochotniczych strażach pożarnych…

Należy też pamiętać o tym, że na wsi wiele działań odbywa się w sposób niesformalizowany. Zbiera się grupa sąsiadów, którzy robią coś, co jest w danym momencie do zrobienia. Na przykład trzeba wysprzątać boisko albo przygotować teren pod sadzenie krzewów, żeby przestrzeń wokół przystanku autobusowego wyglądała ładnie. Ludzie po prostu się zbierają i to robią, ale nie uważają się za żadną organizację.

Wiele działań w środowiskach wiejskich odbywa się właśnie w taki sposób. Jeżeli zachowamy wrażliwość na specyfikę działań, które właśnie tak w środowisku wiejskim często wyglądają, i będziemy pamiętać też o mocno zakorzenionej tradycji współpracy

69

sąsiedzkiej, prowadzonej na zasadzie „bo trzeba”, ale też „bo chcemy”, to wtedy okaże się, że wcale nie jest źle z aktywnością społeczną i zaangażowaniem na rzecz wspólnego dobra na wsi.

–– W swoich pracach cytujesz obserwacje z lat 70. o tym, że powojenna modernizacja polskiej wsi sprawiła, iż obciążenie pracą kobiet wcale nie malało, a wręcz zdawało się rosnąć. Dzisiaj mówi się o „niewidzialnej pracy kobiet” – pracy opiekuńczej. To zostało uchwycone.

–– Są bardzo ciekawe prace Danuty Markowskiej, która obecnie jest trochę zapomnianą antropolożką. Pisała ciekawie na temat rodziny wiejskiej, z dużą wrażliwością genderową, jak powiedzielibyśmy dzisiaj.

Zwracała uwagę, że wraz z modernizacją ilość pracy kobiet wcale nie maleje. To była jej teza. Rzeczywiście można mówić o jakiejś mechanizacji: pojawia się pralka lub można szybciej i łatwiej upiec ciasto.

Z drugiej strony, w okresie powojennym zaczęły się zmieniać oczekiwania. Zapanowały zupełnie inne standardy dotyczące higieny czy opieki nad dziećmi.

Na przykład pranie: kiedyś robione ręcznie, ale robione rzadko. Teraz mamy pralkę, ale pranie robi się znacznie częściej niż jeszcze w poprzednim pokoleniu. Podobnie wychowaniu dzieci należy poświęcać znacznie więcej uwagi. Kobiety były zawsze przeciążone pracą w domu i gospodarstwie. Potwierdzają to i pamiętniki, czyli sam głos kobiet wiejskich, i analizy badaczy. Niby prace męskie i kobiece w gospodarstwie rolnym były komplementarne, role i zadania kobiet i mężczyzn były tak samo ważne. Ale to jednak kobieta najwcześniej wstawała i najpóźniej chodziła spać. Zmieniające się oczekiwania dotyczące prowadzenia gospodarstwa domowego sprawiały, że mimo wspomagaczy w postaci pralek czy odkurzaczy, ilość czasu i energii wkładanych w prowadzenie gospodarstwa wcale nie malała, a wręcz przeciwnie.

–– Badałaś środowisko sołtysów i sołtysek. Ta funkcja wykrystalizowała się i była ważna w II RP. W PRL straciła na znaczeniu.

–– Cieszę się, że wspomniałeś o II RP, bo dziś jest to ważny punkt odniesienia, który pojawia się w dyskusji nad tym, czy wzmocnić kompetencje sołectwa i jak to zrobić. II RP to samorząd gromadzki, na którego czele stał sołtys. Gromada to jednostka, która miała osobowość prawną i, co za tym stoi, możliwość prowadzenia własnej gospodarki finansowej, posiadania budżetu i majątku, z którego można czerpać dochody.

PRL-u jednak bym całkiem nie skreślała.

–– Pewien stereotyp sołtysa pochodzi bezpośrednio z PRL. Podatki zbiera, przydział nawozu załatwia.

Sołtys z Wąchocka.

Ilona Matysiak – socjolożka, uzyskała

stopień doktora w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, adiunkt w Katedrze Socjologii Zmiany Społecznej w Instytucie Filozofii i Socjologii Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, stała współpracowniczka Ośrodka Badań nad Społecznymi Problemami Płci w Instytucie Studiów Społecznych im. Profesora Roberta B. Zajonca UW. Stypendystka Fulbrighta w Institute for Social Research, University of Michigan, Ann Arbor. Jej zainteresowania naukowe obejmują problematykę aktywności obywatelskiej i kapitału społecznego na poziomie lokalnym, zmian demograficznych w środowiskach wiejskich (migracje, starzenie się demograficzne) oraz przemian ról społecznych kobiet i mężczyzn. Autorka książki „Rola sołtysów we współczesnych społecznościach wiejskich. Płeć jako czynnik różnicujący kapitał społeczny”, wydanej w 2014 r. przez Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

–– Sołtys w Wąchocku ma pomnik. Możemy się trochę z tego pośmiać, ale to było istotne – to, co sołtys był w stanie załatwić dla swojej wsi, np. przydziały nawozu. Sołtys był też kierownikiem czynów społecznych, z których dzisiaj też często się śmiejemy, ale w przypadku wsi były one bardzo ważne. Co druga szkoła czy świetlica wiejska powstała w czynie społecznym. Mieszkańcy zwykle są do nich przywiązani, bo pamiętają, że to mój ojciec czy dziadek budował, że to jest nasze. Sołtys najczęściej był osobą, która zawiadywała tym procesem i koordynowała go. O tym się często zapomina, a teraz ten temat znowu wraca. W PRL sołtysi byli wynagradzani. To jest istotne w kontekście znaczenia i prestiżu tej funkcji. W moich badaniach często pojawiały się głosy: „W PRL-u ten sołtys jeszcze coś znaczył. Mógł o czymś bezpośrednio zdecydować”. To od niego w dużej mierze zależało, czy wieś dostanie jakiś przydział materiału, czy nie. A dzisiaj: „Właściwie co ten sołtys

70

może?”. Niestety trochę tak jest. Forma samorządowa z 1990 r. była słusznym założeniem. Chodziło o to, żeby przywrócić rzeczywiście prawdziwy, autentyczny samorząd na poziomie lokalnym. Skupiono się na tym, by stworzyć silne gminy, które będą miały szerokie kompetencje i będą bliskie ludziom. Sołectwa z kolei są jednostkami pomocniczymi gminy. Zostały w tej ustawie potraktowane po macoszemu. Co sołectwa powinny robić, jakie zadania wykonywać – to do decyzji pozostawiono gminom. Dzisiaj od rady gminy, wójta czy burmistrza zależy to, jakie zadania, obowiązki i kompetencje będzie miał sołtys.

–– Zatem: „Co sołtys może”?

–– Sołtysi sami o sobie mówią, że są łącznikami. To określenie, które od nich chyba najczęściej można usłyszeć. Są łącznikami pomiędzy mieszkańcami swojego sołectwa a władzami gminy. Mówią też, że są gospodarzami. Ich zadaniem jest zgłaszanie do władz gminy problemów, na które zwracają uwagę mieszkańcy. Mamy dziurę w drodze lub przydałoby się nam boisko – to problemy dnia codziennego, z którymi idzie się do sołtysa czy sołtyski. Zgłaszanie tego dalej i dbanie o to, żeby gmina się tym zajęła – to jest właśnie ich zadanie. Sołtys zajmuje się organizacją zebrań wiejskich. Warto wspomnieć o funduszu sołeckim, czyli mechanizmie, który działa od kilku lat i który daje władzom gminy możliwość wydzielenia w budżecie gminy środków dla poszczególnych sołectw. O przeznaczeniu tych środków musi zdecydować zebranie wiejskie. To nie jest widzimisię wójta, rady gminy czy nawet samego sołtysa lub sołtyski, to musi być decyzja podjęta przez mieszkańców na zebraniu wiejskim. Sołtys jest koordynatorem tego procesu – musi mieszkańców zawiadomić, musi zebranie zorganizować, zadbać o to, żeby rzeczywiście odbyła się jakaś dyskusja i żeby były pomysły, na co wydać te pieniądze. I później pilnować wykonania – zbierać faktury i rozliczyć całe przedsięwzięcie... Oczywiście nie we wszystkich gminach ten fundusz istnieje. Jakieś 2/3 gmin zdecydowało się na wprowadzenie tego mechanizmu, a on bardzo dobrze działa w kierunku wzmocnienia pozycji sołtysa. Bo ma rzeczywiście jakieś pieniądze, którymi może zarządzać, a także zadania do wykonania, które są czytelne dla mieszkańców.

–– Czy możliwe jest nakreślenie ogólnego portretu sołtysa?

––Wyróżniłabym kilka głównych kategorii sołtysów.

Powstają one w zależności od tego, jakie zadania przekazują sołtysom władze gminy i czego od nich oczekują mieszkańcy. Oczywiście także w zależności od samego sołtysa i sołtyski – na ile oni sami chcą się zaangażować. Rola sołtysa może wyglądać różnie.

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

Począwszy od „sołtysów-inkasentów”, którzy ograniczają się właściwie do zbierania podatków, przez sołtysów i sołtyski, którzy bardziej reagują niż wychodzą z własnymi pomysłami, po sołtysów, których nazwałabym liderami czy animatorami. Ci ostatni to sołtysi i sołtyski, którzy rzeczywiście mają wizję, co się powinno w ich sołectwie dziać, w jaki sposób ono się powinno rozwijać.

–– Kto zostaje sołtysem?

–– Raczej nie osoby, które chcą zrobić karierę i pieniądze.

To ludzie, którzy zazwyczaj mają zacięcie społecznikowskie i którzy mieli już wcześniejsze doświadczenia działania w lokalnych organizacjach. Dosyć często, chociaż nie zawsze, są to osoby w wieku średnim i starszym, czyli takie, które nie są już obciążone obowiązkami zawodowymi lub wychowaniem dzieci. Albo są to rolnicy, którzy nie muszą dojeżdżać do pracy, lecz są cały czas na miejscu. To także osoby, które nie są nadmiernie obciążone obowiązkami opiekuńczymi, chociaż grupa młodych sołtysek też

71

żeby ludzie chcieli się tam spotykać. Zwracały uwagę na takie rzeczy, o których mężczyźni nie mówili. Na przykład o tym, że udało się im wydrzeć od gminy pieniądze na modernizację parku: „Postawiliśmy ławeczki, jest światło i teraz mogą też przychodzić tam kobiety z dziećmi”. Z wózkami. Nie pamiętam, żeby taki wątek się pojawił w wypowiedziach mężczyzn.

Miałam wrażenie, że kobiety są bardziej cierpliwe w kontaktach z mieszkańcami. Są bardziej gotowe na poświęcenie czasu, żeby przekonać kogoś do swojego pomysłu. Bardziej przygotowane na wysłuchiwanie osobistych historii, bo ludzie potrzebują się wygadać gdzieś tam w kuchni. Jak przyjdą z tym podatkiem, to potrafią siedzieć dwie godziny, bo ktoś musi opowiedzieć o swoim problemie rodzinnym. Bywają też psychologiem dla swoich mieszkańców, czego nie widziałam w wypowiedziach mężczyzn. Zdarzało mi się wyczuć u nich zniecierpliwienie: „Sto razy szybciej bym to zrobił, a trzeba dzwonić pięć razy i przypominać”. Wydaje mi się, że kobiety mają często więcej cierpliwości.

–– Udział kobiet wśród sprawujących funkcję sołtysa rośnie lawinowo.

–– Na poziomie krajowym niedługo dojdzie do połowy.

Według ostatnich danych GUS-u wynosi 40%.

fot. Tomasz Chmielewski

pojawiła się w moich badaniach. Ogólnie rzecz biorąc sołtys czy sołtyska to powinna być osoba, która jest na miejscu, jest dostępna, może w miarę swobodnie dysponować swoim czasem, będzie odbierała telefony, może pojechać do urzędu gminy zawsze, gdy trzeba będzie coś pilnego załatwić itp.

–– Czym różni się sołtyska od sołtysa?

–– Na pierwszy rzut oka różnic nie ma. I kobiety, i mężczyźni starają się przede wszystkim rozwiązywać najważniejsze problemy danej miejscowości, reagować na głosy i potrzeby mieszkańców. Ale gdy bardziej się wsłucha w to, w jaki sposób opowiadają o swoich działaniach, to widać, że mężczyźni często koncentrowali się na twardej infrastrukturze – na drodze czy wodociągu. Natomiast kobiety, które oczywiście również zajmują się drogami i wodociągami, dużo mówiły o wspólnocie i o tym, że powinno dbać się o wspólne przestrzenie, które umożliwią ludziom nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów.

O tym, że przestrzeń publiczna powinna być zadbana,

–– Sołtyski często rekrutują się też ze środowisk związanych z pracą społeczną i opiekuńczą. Czy w zmieniającej się rzeczywistości te „miękkie” kompetencje zostały dostrzeżone jako atut?

–– Do pewnego stopnia tak jest. Ale myślę, że to, co w największym stopniu napędza rosnący udział kobiet wśród sołtysów, to po prostu fakt, że mężczyźni nie za bardzo się tym interesują. To jest funkcja, wobec której są duże oczekiwania ze strony mieszkańców, którzy często nie do końca rozumieją w ogóle jak działa samorząd. Jak drogi nie będzie za dwa miesiące, to oni już zaczynają się denerwować. I pierwszą osobą, która obrywa za opóźnienia, jest sołtys czy sołtyska. To niestety pierwszy chłopiec do bicia...

Jak już wcześniej powiedziałam – pieniędzy z tego właściwie nie ma, a trzeba się nachodzić, odbierać i wykonywać telefony. Rzadko zdarza się, żeby sołtysi czy sołtyski mieli choćby ryczałt na rozmowy telefoniczne. To są po prostu ich pieniądze i ich czas.

To nie jest funkcja, o którą ludzie się biją.

–– Powraca temat „niewidzialnej pracy” kobiet?

––To dosyć powszechnie obserwowana prawidłowość.

Stanowiska i pozycje, które wiążą się z mniejszym prestiżem, z mniejszą władzą, z mniejszymi pieniędzmi – są bardziej dostępne dla kobiet. Po prostu mężczyźni mniej chętnie o nie konkurują, bo po co mieliby? Więc niestety trochę z tym sołtysem też tak

72

fot. Tomasz Chmielewski

jest. Co nie znaczy, że pełnienie tej funkcji w ogóle nic nie daje. To może nie są korzyści natychmiastowe i bezpośrednio widoczne. Ale pełnienie funkcji sołtysa dla osoby, która ma jakieś pomysły i chce się sprawdzić, może być trampoliną do późniejszej kariery, na przykład samorządowej. To funkcja publiczna, która zapewnia widoczność i rozpoznawalność w środowisku lokalnym i daje możliwość zrozumienia od środka, jak działa samorząd. Więc później łatwiej jest pełnić funkcję radnego. To funkcja, która daje możliwość nawiązania kontaktów, które później mogą być cenne. Jeżeli bywa się w urzędzie gminy średnio dwa razy w tygodniu, to zna się tam wszystkich. Ta widoczność i jednak jakiś prestiż pełnienia funkcji publicznej nadal istnieją.

–– W działalności społecznej upowszechnia się „projektowy” tryb pracy. Te przemiany nie ominęły też funkcji sołtysa.

–– Na pewno warto wspomnieć o środkach, które pojawiły się po tym, jak Polska weszła do Unii. Dużo, bardzo dużo środków pojawiło się na programy związane z aktywizacją kobiet. To był cały strumień pieniędzy i jak grzyby po deszczu zaczęły się pojawiać projekty podobne do tego, który koordynowałam.

Myślę, że to mogło się w jakiś sposób przełożyć na większe zaangażowanie. Zaczęły się pojawiać unijne projekty, a z nimi praca metodą projektową. Od samych sołtysów i sołtysek oczekuje się coraz częściej, że będą robili projekty, już nie tylko zwykłego

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

gospodarzenia. Zresztą już sama obsługa funduszu sołeckiego również wymaga takich umiejętności.

Trzeba wiedzieć, kiedy zgłosić wniosek do rady gminy, zaplanować, uzasadnić, sklecić jakiś budżet.

Zmieniają się oczekiwania, kim powinien być sołtys. Dawniej oczekiwano, że to powinien być dobry gospodarz. Rolnicy stanowili większość, więc i sołtys był rolnikiem, zatem rozdzielanie nawozu było niejako naturalną czynnością dla niego. Poza tym problemem był brak twardej infrastruktury, stąd czyny społeczne, i trzeba było umieć dyrygować mężczyznami. Były też prace, które należało wykonywać siłą mieszkańców, np. odśnieżanie, a które dzisiaj gmina po prostu zleca. Pamiętam takie głosy w wywiadach. Skoro nie jest już potrzebne takie bezpośrednie zarządzanie męską siłą roboczą, to ten męski autorytet już nie jest do końca konieczny. Nastąpiło też odejście od działań związanych z twardą infrastrukturą – zakładania komitetów na rzecz budowy drogi, wodociągów, albo linii telefonicznych – na rzecz działań integracyjnych, związanych z mobilizowaniem ludzi, żeby się spotkali, organizowaniem różnych świąt i uroczystości… W wywiadach ludzie bezpośrednio mówili, że kiedyś sołtysem musiał być po prostu chłop, a teraz już niekoniecznie.

–– Na zaangażowanie polskich kobiet w życie publiczne na wsi nakłada się silne zróżnicowanie regionalne w Polsce, jeśli chodzi o wieś. Upraszczając: mamy północno-zachodnią Polskę, postmigracyjne Ziemie Odzyskane. Z drugiej strony jest Polska południowo-wschodnia, bardziej konserwatywna, ale też z wielopokoleniowymi tradycjami współpracy, których z kolei brakuje na Ziemiach Odzyskanych.

––To jest bardzo wyraźnie widoczne, że kobiet wśród sołtysów, a także wśród radnych gminy, jest wyraźnie więcej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Zwłaszcza w porównaniu z Polską południowo-wschodnią – głównie Podkarpaciem i Małopolską. Czy jest im łatwiej, czy trudniej w takich warunkach? Myślę, że jednak łatwiej. Tak przynajmniej pokazują moje badania. Owszem, nie ma tam zakorzenionych od pokoleń wzorów współpracy i działania. Ale to daje pole do tworzenia nowych wzorów. Są mapy, które pokazują, gdzie jest więcej organizacji pozarządowych nowego typu – stowarzyszeń i fundacji, a gdzie jest więcej tradycyjnych wiejskich organizacji typu ochotnicze straże pożarne. NGO-sów jest wyraźnie więcej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Oni się tam organizują, lecz w inny sposób i łatwiej wprowadzać w tych środowiskach nowe wzory zaangażowania.

Poza tym w moich badaniach można dostrzec wyraźne różnice w postrzeganiu zaangażowania kobiet w sferze publicznej w zależności od proporcji kobiet i mężczyzn w tych środowiskach. Opinie

73

fot. Tomasz Chmielewski

były zupełnie różne w gminach „sfeminizowanych”, gdzie jest dużo kobiet sołtysów i radnych gminy.

Tam i kobiety, i mężczyźni mówili, że właściwie nie ma o czym mówić, świat się zmienia, a kobiety nadają się do pełnienia funkcji publicznych tak samo, jak mężczyźni. Była mowa o tym, że mają cechy specyficznie kobiece, np. że są bardziej cierpliwe, że są bardziej społecznikowskie i mniej nastawione na karierę. Że są bardziej wrażliwe na problemy związane z dziećmi i z rodzinami. Że potrafią lepiej koordynować współpracę różnych organizacji. To było mocno podkreślane.

Natomiast w środowiskach, gdzie wśród sołtysów i wśród radnych gmin kobiet było mało – te opinie były zupełnie inne. Była mowa o tradycyjnym podziale ról, że mężczyzna jest głową i że tak było zawsze.

Również mówi się, że kobiety mają specyficzne cechy. I często mowa o tych samych cechach, co w „sfeminizowanych” środowiskach, lecz są one zupełnie inaczej oceniane. Jeśli kobiety są cierpliwe i dyskutują nad wszystkim, to źle, bo trzeba walnąć pięścią w stół i podjąć decyzję. Było dużo głosów, że kobiety się nie interesują i boją obejmować funkcje publiczne.

Obecność tradycyjnych organizacji może wręcz utrudniać angażowanie się kobiet w sprawy publiczne. Weźmy koła gospodyń wiejskich – oczywiście są to świetne organizacje, robią dużo pożytecznych rzeczy i dają przestrzeń, żeby kobiety mogły się organizować. Ale to zazwyczaj podmioty skoncentrowane na działaniach, które kojarzą się z tradycyjnymi

rolami kobiet, z gotowaniem, z kultywowaniem szeroko rozumianej tradycji. Gdy są jakieś dożynki czy święta kościelne, zakłada się z góry, że panie z koła gospodyń przygotują catering na uroczystość. Bo tak zawsze było i tak jest. Ochotnicze straże pożarne są organizacjami tradycyjnie męskimi. Kobiety zaczynają się w nich pojawiać i jest ich coraz więcej, ale w jaki sposób i na jakich zasadach, to różnie z tym bywa. W trakcie badań rozmawiałam na Podkarpaciu ze strażakiem. Mówił, że oni bardzo chcą mieć więcej kobiet w organizacji, i zapraszają, bo jak się spotykają, to byłoby fajnie, gdyby ktoś im przygotowywał kanapki. À propos niewidzialnej pracy – kobiety bardzo często są mocno zaangażowane w ochotniczą straż pożarną, w organizowanie uroczystości i zawodów strażackich. To są zwykle żony strażaków. Ale one nie są formalnymi członkiniami i nie będą, ponieważ niektóre OSP trzymają się zasady, że kobiety jednak nie będą przyjmowane.

Myślę więc, że z tradycyjnymi organizacjami po prostu różnie bywa. W pewnych przypadkach mogą, ale niekoniecznie muszą ułatwiać zaangażowanie kobiet w lokalnej sferze publicznej. Zwłaszcza w mniej typowych rolach, jak polityczne czy liderskie.

–– Czy sołtysi postrzegają samych siebie w kategoriach politycznych?

––W wywiadach, które przeprowadzałam, wątek przynależności partyjnej czy wyraźnych poglądów politycznych nie był w ogóle widoczny. Robiłam ankiety

74

wśród stowarzyszeń sołtysów i pytałam m.in. o przynależność do różnych organizacji, także do partii.

Przynależność partyjna była nikła. Sołtysi i sołtyski, z którymi rozmawiałam, nigdy nie definiowali się jako politycy. Chociaż de facto jest to funkcja polityczna w szerzej rozumianym sensie. Ale oni nigdy nie określali się w takich kategoriach i zawsze podkreślali element społecznikowski. „Jesteśmy gospodarzami, jesteśmy dla wszystkich mieszkańców, jesteśmy od tego, żeby rozwiązywać problemy”. Natomiast jest to funkcja polityczna w takim sensie, że zakłada działania polityczne. Trzeba kogoś przekonać, trzeba mieć jakieś poparcie, a przede wszystkim trzeba zostać wybranym.

Oczywiście zdarzają się sytuacje, że jest tylko jeden kandydat czy kandydatka. Ale nie zawsze tak jest. Konkurencja się zdarza i czasami bywa ostra.

Mniej jest związana z opcją polityczną, bardziej z tym, czy chcemy status quo, czy zmian. Jest specyfika lokalna – np. funkcja sołtysa była pełniona przez członków jednej rodziny przez wiele pokoleń…

Z różnych głosów, które słyszałam na spotkaniach sołeckich, wynika, że sołtys czy sołtyska, którzy się sprawdzają, mogą być postrzegani przez wójta czy burmistrza jako przyszła konkurencja. Tu rysują się napięcia rywalizacji mniej ideologicznej, a bardziej osobowościowej, o rząd dusz w środowisku lokalnym. Natomiast z jakimiś bezpośrednimi nawiązaniami do opcji partyjnych nie spotkałam się w swoich badaniach. Być może dzisiaj wyglądałoby to inaczej, bo mamy zaostrzony obraz życia politycznego. Ale kilka lat temu ten wątek polityczno-ideologiczny w ogóle się nie pojawiał.

–– Stereotypowy obraz kobiety wiejskiej każe widzieć ją jako depozytariuszkę wartości rodzinnych i tradycyjnych, i poniekąd ostoję konserwatyzmu na wsi.

W swoich pracach przytaczasz przykład reakcyjnej postawy kobiet, które nie chciały, by ich mężowie brali udział w wiejskich zebraniach, bo oczywiście jak faceci się spotkają, to piją.

–– Ten przykład jest oczywiście bardzo ciekawy, ale to dotyczyło drugiej połowy XIX wieku, a trochę się na szczęście od tamtej pory zmieniło. Udział osób z wyższym wykształceniem rośnie w Polsce, rośnie też w środowiskach wiejskich, choć różnica pomiędzy miastem a wsią jest widoczna. Ale w całym społeczeństwie polskim kobiety są lepiej wykształcone od mężczyzn. Mówi to, że sytuacja się jednak odwróciła i te zmiany bardzo wyraźnie widać. Zmieniają się oczekiwania kobiet wiejskich dotyczące życia rodzinnego i tego, w jaki sposób powinien przebiegać podział obowiązków domowych. Niestety badań, które by rzeczywiście dotyczyły wiejskich kobiet, jest stosunkowo mało. Ale te, które są, mówią, że także

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

fot. Tomasz Chmielewski

w środowiskach wiejskich pojawia się coraz większe oczekiwanie bardziej partnerskiego podziału obowiązków domowych i opiekuńczych. Coraz wyższy jest poziom akceptacji kobiet na stanowiskach samorządowych. Dzisiaj kobieta, która pełni funkcję sołtyski, nikogo nie dziwi. Zresztą samo słowo „sołtyska” dość szybko przyjęło się w języku. Żadna kobieta nie musi już wstawać i pokazywać, że jest sołtysem w spódnicy.

Sołtyski, z którymi miałam najwięcej do czynienia, często podkreślały wsparcie ze strony swoich mężów i dzieci, którzy, wiedząc, że mają w rodzinie kobietę pełniącą funkcję publiczną, są gotowi wziąć na siebie część obowiązków związanych z prowadzeniem domu. To wsparcie i akceptacja ze strony mężczyzn, w najbliższym środowisku rodzinnym, są bardzo ważne. I to widać, o tym bardzo często kobiety mówią.

–– Czy któraś z sołtysek, z którymi rozmawiałaś, mogłaby określić się jako feministka?

–– Chyba nie słyszałam, żeby któraś określiła się jako feministka. Niestety, to określenie ma bardzo złą prasę, cały czas budzi mnóstwo stereotypów odstających od rzeczywistości. Zatem nie dziwi, że to określenie się nie pojawia i żadna z tych aktywnych kobiet tak się nie określa. Może to wynika też częściowo z tego,

75

iż organizacje kobiece czy feministyczne niezbyt się zajmują sytuacją kobiet z terenów wiejskich. To, co robią, ograniczają głównie do swojego kręgu, który zwykle jest kręgiem wielkomiejskim. Trochę inaczej jest z Kongresem Kobiet, który ma oddziały regionalne i wchodzi też do mniejszych miejscowości. To krok w kierunku docierania do lokalnych środowisk.

Natomiast jeśli chodzi o postrzeganie ról społecznych kobiet i mężczyzn, ale także własnej roli – to się zmienia i bardzo wyraźnie to widać. Mogą się nie określać jako feministki. Ale dlaczego mają nie kandydować na funkcję sołtysa? Albo dlaczego mają nie myśleć o tym, żeby w przyszłości zostać radną, wójtem czy burmistrzem? Coraz rzadziej kobiety samoograniczają się i myślą, że kobieta nie powinna się czymś zajmować.

–– Może zatem możemy mówić o świadomości feministycznej rozumianej nie jako ideowe stanowisko, lecz jako myślenie i działanie w oparciu o interes własnej płci? Jest na wsi miejsce na coś takiego?

––Jest miejsce na organizację, która działałaby na rzecz i w interesie kobiet wiejskich. Były ciekawe badania, niestety już dosyć dawno przeprowadzone, w 2006 roku, na reprezentatywnej grupie kobiet wiejskich.

Zadano pytanie: „Czym powinna zajmować się organizacja skierowana do kobiet mieszkających na

wsi?”. Odpowiedzi były bardzo ciekawe – np. że wypadałoby się zająć przemocą domową w środowiskach wiejskich albo dyskryminacją na rynku pracy. Czyli bardzo konkretne kwestie, które są problemami ważnymi niezależnie od różnych podziałów w ramach kategorii „kobieta wiejska”. Zatem jest pula problemów, które mogą dotyczyć dużej części kobiet mieszkających na wsi, a które do tej pory nie doczekały się odpowiedzi.

Ciekawy wątek pojawił się przy okazji konferencji organizowanej kilka lat temu w Instytucie Wsi i Rolnictwa PAN. Kobiety nie mają przestrzeni, w której mogłyby się spotkać i porozmawiać o przemocy czy o tym, jak są traktowane na rynku pracy. Czy koła gospodyń wiejskich mogą pełnić taką funkcję? Moim zdaniem musiałby się mocno „przebranżowić”. Są one z jednej strony organizacją silnie zakorzenioną w środowiskach wiejskich, wyraźnie akceptowaną, a jednocześnie mającą problem z tym, w jaki sposób przyciągnąć młode kobiety. Większość członkiń kół to kobiety w wieku średnim lub starszym. Należałoby się zająć tym, co mogłoby zainteresować młode kobiety – poza śpiewaniem i gotowaniem.

–– Dziękuję za rozmowę.

Kraków, 6 czerwca 2018 r.

90

Jak zarządzać uniwersytetem (i po co)? prof. Monika Kostera, dr hab. Jerzy Kociatkiewicz

Polskie uniwersytety stoją przed groźbą Ustawy 2.0, przygotowanej przez Jarosława Gowina i mającej radykalnie zmienić sposób zarządzania tymi placówkami. Zanim zaproponuje się i wdroży zmianę organizacyjną, strukturalną, a tym bardziej systemową, zawsze warto zadać sobie pytanie: po co? Po co i w czyim interesie ta zmiana się dokona? Kto na tym zyska, kto straci? Proponujemy wyjść od tego pytania, aby zastanowić się nad stanem polskiej akademii u progu reform.

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

91

fot. Monika Kostera

I

dea, która szczególnie często przewija się w bardzo różnych wypowiedziach i dyskusjach, i która pokazywać ma konieczność wprowadzenia jakiejś reformy (niezależnie od tego, jak oceniane są konkretne propozycje ministra Gowina), jest mniej więcej taka: „polska nauka jest niskiej jakości, co widać po niskiej pozycji polskich uniwersytetów w międzynarodowych rankingach, a zatem musimy podjąć zdecydowane kroki, by wreszcie dogonić Zachód”. Tej właśnie zasadniczej kwestii chcemy poświęcić nasz tekst.

Przede wszystkim: rankingi. Te, na które najczęściej powołujemy się w kontekście oceny polskiej akademii, takie jak rankingi publikowane przez Times Higher Education, Quacquarelli Symonds

(QS), Reuter’s World czy the Academic Ranking of World Universities (ARWU) opracowywany przez Shanghai Ranking Consultancy, to narzędzia wypracowane przez firmy konsultingowe i medialne, służące brandingowi, zarządzaniu markami na globalnym rynku studentów. Budowanie marek, wyposażanie ich w wartość finansową i poddawanie transakcjom finansowym to sama istota współczesnego zarządzania. Na obecnym etapie rozwoju (lub upadku) kapitalizmu sukces mierzy się finansową wartością kontrolowanych marek, nie zaś kondycją przedsiębiorstwa, innowacyjnością działań, jakością produktów lub wydajnością (czy nawet zyskownością) produkcji. Globalny sukces Tesli, firmy, która nigdy nie osiągnęła zysku, posłużyć może za sztandarowy przykład.

Wartość uniwersyteckiej marki podbijają pozycje w rankingach, certyfikaty akredytacyjne, rozpoznawalność wśród – utożsamianych z konsumentami – potencjalnych klientów (ale już niekoniecznie ich lojalność). Pomaga temu obecność w mediach, okazałe budynki (najlepiej zaprojektowane przez światowej sławy architektów), szeroko zakrojona reklama. Oraz, oczywiście, wskaźniki mierzone w rankingach. I tu pojawia się szereg problemów. Już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku brytyjski ekonomista Charles Goodhart zauważył, że jakiekolwiek wskaźniki ekonomiczne (i nie tylko) mają sens jedynie wtedy, gdy mierzone są niezależnie od działań badanych organizacji. Innymi słowy, jeśli uniwersytety świadomie starają się podbić konkretne wskaźniki, poważnie obniża to ich przydatność w mierzeniu ogólnej jakości uniwersytetów. Aspekty akademii nieuwzględniane w rankingach (bądź nisko punktowane) siłą rzeczy zostaną zaniedbane. Dlatego np. warunki pracy naukowców nieszczególnie obchodzą współczesne globalne uniwersytety. Coraz częściej spotyka się historie o zatrudnionych na śmieciówkach brytyjskich czy amerykańskich wykładowcach prestiżowych uniwersytetów, którzy mieszkają w samochodach, bo nie stać ich nawet na wynajęcie pokoju, podczas gdy dziekani owych uniwersytetów wpisują w listę swoich zasług stałe obniżanie udziału płac w kosztach działania instytucji.

Dyktatura rankingów niesie ze sobą jeszcze bardziej rudymentarny problem. Jej podstawą jest możliwość znalezienia wspólnego mianownika umożliwiającego porównanie wszystkich ocenianych instytucji.

Takie podejście nieuchronnie prowadzi do kształtowania wygrywających strategii, a to z kolei drastycznie redukuje różnorodność. A zarówno w nauce, jak i w edukacji na poziomie zaawansowanym, różnorodność jest kluczowa nie tylko dla konkretnej instytucji, ale i dla całego społeczeństwa. Oprócz jednolitego schematu sukcesu, międzynarodowe

92

rankingi zakładają również jednorodnych, globalnych studentów, którzy mogą wybierać, czy studiować będą w Kielcach, czy w Szanghaju. Te, które śledzą kariery absolwentów, ignorują lokalny kontekst i warunki ekonomiczne, co zaniża pozycję mniejszych uniwersytetów z biedniejszych regionów – a nie można zapominać, że większość Polski stanowi relatywnie biedniejszy region.

Koncentracja na marce i marketingu to również niekoniecznie dobra wiadomość dla jakości nauki.

Marketing na globalnym rynku edukacji jest w dzisiejszych czasach inwestycją niezwykle kosztowną i wymagającą bardzo ukierunkowanego wysiłku oraz specjalistycznej wiedzy, technik, narzędzi i sieci powiązań. Realizacja strategii marketingowej w silnie konkurencyjnej branży, jaką jest obecnie globalne szkolnictwo wyższe, nie jest zadaniem dla domorosłego talentu, a nawet dla geniusza. To wysoce wyspecjalizowana machina zarządzania. Wyników w tej sferze nie osiąga się na piękne oczy ani za umiejętności w innych dziedzinach, takich jak kształcenie studentów lub prowadzenie badań. Sukces wymaga gigantycznych kosztów ponoszonych przez zachodnie uniwersytety, na ogół ze środków publicznych. Ale także gigantycznych kosztów ludzkich – w Wielkiej Brytanii, USA, Australii i Skandynawii, a na pewno także w innych krajach, z którymi mamy mniejszy kontakt, dużo pisze się naukowo i w mediach o tych skutkach. Są wśród nich lawinowy przyrost depresji, problemów psychicznych, a nawet samobójstw wśród pracowników nauki i wśród studentów. Prawie co tydzień zachodni znajomi informują nas o jakimś smutnym wydarzeniu – stało się to niemal codziennością, której jednak nie sposób znormalizować, tak samo jak nie da się znormalizować systemów regularnie pogwałcających prawa człowieka i niszczących ekosystem.

Praca akademików na zachodnich uniwersytetach coraz częściej wiąże się z alienacją, z porzucaniem standardów profesji i uniwersyteckich wartości. To praca nieceniona, bez końca, bez sensu. Podobnie życie współczesnych studentów opisywane jest jako wyobcowane, pozbawione perspektyw, bezsensowne. I dramatycznie kosztowne: przeciętny brytyjski student kończy naukę z długiem wartości 250 000 złotych, który spłacać będzie prawdopodobnie przez całe życie zawodowe. Proces spłacania długu (i jego możliwe przedawnienie) reguluje ustawa, więc dzisiejsi studenci nie są pewni ani warunków kredytu, ani jego oprocentowania. Część zaciągniętych wobec państwa długów studenckich rząd brytyjski sprzedał już prywatnym firmom.

Uniwersytet, kiedyś bastion etosu i sensu, w erze neoliberalnej globalizacji stał się marką pustą w środku – wydmuszką. Trzeci wielki koszt inwestowania

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

w markę jest więc fundamentalny – to koszt utraty tożsamości. Uniwersytety-marki stały się pseudobiznesami, mającymi za zadanie konkurować z prawdziwym biznesem, w czym już na starcie przegrywają.

Biznes jest bowiem z definicji lepszym biznesem niż uniwersytet, który nigdy biznesem nie był, na którego główne „produkty” – prawdę, oświecenie, radykalną krytykę, twórczość i wyobraźnię – nie ma rynkowego popytu, bo być nie może.

Kiedy zabraknie współdzielonych przez instytucję wartości i akademickiego etosu, funkcjonowanie uniwersytetu musi oprzeć się na przepisach i administracji. Na brytyjskich uniwersytetach administracja stanowi obecnie ponad połowę zatrudnionych, a nierzadko trzy czwarte siły roboczej lub więcej. Nie oznacza to bynajmniej odciążenia pracowników naukowych od prac administracyjnych: wręcz odwrotnie, istotnym zajęciem uniwersyteckiej administracji jest zlecanie pracownikom naukowym i dydaktycznym prac administracyjnych i nadzór nad ich wykonaniem. W efekcie, istotnym, a może nawet głównym zajęciem staje się przekładanie celów i efektów pracy naukowej i dydaktycznej na ustandaryzowany (w ramach danej instytucji) język administracji.

Niskie pozycje w przytaczanych często w Polsce rankingach, takich jak ARWU, nie są zatem dowodem na niską jakość polskiej nauki. Są dowodem na brak systematycznych (i popartych środkami finansowymi) działań marketingowych w tym kierunku. Takie działania są obecnie poza zasięgiem polskich uniwersytetów, i nawet po drastycznym zwiększeniu nakładów na naukę pozostaną poza zasięgiem zdecydowanej większości uczelni w Polsce. Nie oznacza to, że powinniśmy zrezygnować ze starań o jakość polskiej nauki. Powinniśmy również oceniać działanie polskich uniwersytetów, ale wyłammy się z rankingowych ram. Możliwe są inne kryteria oceny, np. pochodzące z dokumentów opracowanych explicite na użytek międzynarodowego środowiska naukowego. Dwadzieścia cztery polskie uczelni podpisały deklarację Magna Charta Universitatum (Bolonia, 1988), odzwierciedlającą zobowiązanie do ochrony autonomii uniwersytetów i badań naukowych i zaangażowanie w szeroką misję społeczną, nieredukowalną do zawodowego sukcesu absolwentów. Podobnie dokument UNESCO z 1997 r., dotyczący statusu pracowników uniwersyteckich, określa autonomię nauki jako jedno z kluczowych kryteriów jakości, podnosząc jej znaczenie dla nowatorskiej, silnej i rzetelnej działalności badawczej, której nie da się sensownie zaplanować w kategoriach ani wydajności, ani procedur, lecz która rodzi się we właściwym środowisku. W niezależnym raporcie badawczym z 2017 r. Terence Karran i Lucy

93

fot. Monika Kostera

Mallinson przedstawili sytuację różnych krajów pod względem tego zasadniczego kryterium, i w rankingach zaproponowanych przez tych badaczy nauka polska plasowała się w europejskiej czołówce.

Niezależnie od zmian i reform ostatnich dwudziestu lat, mamy wciąż w Polsce warunki, przynajmniej pod względem autonomii, do tego, żeby tworzyć wartościową naukę i dydaktykę. Permanentne niedofinansowanie sprawia jednak, że wyspy autonomii przerodziły się w wielu przypadkach w coś w rodzaju ubogich gett, gdzie wszyscy walczą ze wszystkimi lub chwytają się różnych działań niemających nic wspólnego z etosem uniwersyteckim. Robią to, aby przeżyć, a nawet, być może, przeżyć zamożnie. Do tego dochodzi głęboko paternalistyczna kultura polskich uczelni, w dobrych czasach oznaczająca opiekę i odpowiedzialność, a w złych – przemoc, autorytaryzm i wykorzystywanie słabszych. Tak w dobrych, jak i w złych czasach kultura paternalistyczna, jak wskazuje nazwa, jest męska, wyklucza ze ścisłego grona kobiety i mężczyzn postrzeganych jako „zbyt zniewieściałych”. I wszystkich, którzy nie pasują do idei klanowości z racji odmienności („niewłaściwe” pochodzenie społeczne, narodowość, orientacja, zainteresowania) lub z powodu niepodatności na uczestnictwo w kulturze władzy (niezależność, poczucie godności, nonkonformizm, usposobienie

demokratyczne). Z definicji więc taka kultura jest wykluczająca i zamknięta.

Twierdzimy, że to te dwa czynniki są kulą u nogi polskiej nauki i szkolnictwa wyższego. Na początek, jako naukowcy związani z zarządzaniem, możemy zaproponować dwa fundamentalne kierunki poszukiwania rozwiązań odczuwanego problemu, jakim jest słaba jakość polskiej nauki: 1) dofinansowanie i 2) demokratyzacja. Proponujemy dofinansować pracowników, bo to oni tworzą byt zwany jakością nauki. Proponujemy zdemokratyzować uniwersytet nie wbrew jego strukturom i instytucjom, ale zgodnie z nimi, bazując na istniejącej formule zarządzania uniwersytetem – czyli kolegialności.

Gdy piszemy o dofinansowaniu nauki, mamy na myśli nie tylko zwiększenie udziału wydatków na naukę i szkolnictwo wyższe w budżecie państwa, chociaż to również jest konieczne dla utrzymania i poprawy jakości badań i dydaktyki. Ważne jest również stworzenie warunków, w których studenci, studentki, pracownicy i pracownice naukowe mogą poświęcić się nauce, rozumianej jako uczenie się i jako prowadzenie badań. Tu przykład brytyjskich uniwersytetów pokazać może ścieżkę, której za wszelką cenę powinniśmy uniknąć. Wspominaliśmy już o zaporowych cenach płaconych w postaci kredytu przez większość studentów. Od strony

94

fot. Monika Kostera

pracowników sytuacja wcale nie wygląda dużo lepiej.

Już ponad połowa pracowników naukowych i dydaktycznych w Wielkiej Brytanii pracuje na czasowych kontraktach, a udział prekariatu w zatrudnieniu uniwersyteckim systematycznie się zwiększa. Co istotne, nie jest on związany ze słabą sytuacją finansową uczelni. Wręcz odwrotnie, to najbogatsze i najbardziej prestiżowe uniwersytety najczęściej sięgają po umowy śmieciowe, zgodnie z logiką traktowania pracowników głównie jako przyczyny kosztów.

Co do drugiej propozycji, kolegialność pozostaje, mimo faktycznej likwidacji decyzyjnych organów kolegialnych w wielu krajach, tradycją i instytucją społeczną, przyjmowaną jako oczywistość (co jest dość dobrą miarą żywotności instytucji). Niedawno szwedzcy uczeni i uczone zaczęli sporo pisać na ten temat, a po odpuszczeniu przez aktualny szwedzki rząd presji na uniwersytety, aby upodobniły się do biznesu, te uczelnie, które nie zlikwidowały całkowicie kolegialnych struktur, zaczęły szybko je odbudowywać. Autorki cieszących się dużym zainteresowaniem publikacji o kolegialności jako nowoczesnej formie zarządzania, Ulla Eriksson-Zetterquist i Kerstin Sahlin, określają jej podstawowe zasady.

Są wśród nich nadrzędna, kierująca wartość, jaką są wiedza i prawda, grono profesjonalne podejmujące najważniejsze decyzje (collegium), kadencyjność

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

reprezentanta wybieranego spośród tego grona – primus inter pares, oddzielenie od zarządzania linowego (administracyjnego), zajmującego się sferą działalności niezwiązaną z profesjonalnym sednem, czyli z tworzeniem wiedzy i nauczaniem.

Uniwersytety są podobne do organizacji cechowych, rzemieślniczych. Jak pokazują w swoim modelu uczenia się bracia Dreyfus, po osiągnięciu poziomu kompetencji, czyli opanowaniu reguł i przepisów, może nastąpić przejście wyżej, na poziomy mistrzowskie wtedy i tylko wtedy, gdy uczący się oderwie się od przepisów i posiądzie zdolność widzenia całości, intuicyjnego podejmowania decyzji i nawigowania w sytuacji. Mistrz (oczywiście niezależnie od swej płci) jest niczym wielki aktor na deskach teatru. Jak Janusz Gajos w kreowanych przez siebie rolach, pozostaje obecnością niepodzielną, równocześnie przywołuje do istnienia odtwarzane postaci i nie przestaje być samym sobą. Nie akcentuje swojej pozycji ani nie koncentruje się na niej, a jednak inspiruje widownię i mniej doświadczonych kolegów i koleżanki. Oddani nauce uczeni dążą do rozwoju na poziom mistrzowski i uniwersytet musi pozostawić im swobodę docierania do niego. Dlatego na pewnym poziomie naukowego rozwoju kluczowa jest możliwość samodzielnego definiowania własnej pracy i wycinka wiedzy, z którym się pracuje.

95

Z tej przyczyny uniwersyteckie organy kolegialne to nie tylko realizacja postulatów demokracji w miejscu pracy. Nie mają one reprezentować interesów różnych grup pracowniczych ani ich obszarów badawczych i dydaktycznych. Ich cechą szczególną jest podległość wobec wiedzy i prawdy, i wspólny szacunek dla nich. Ich celem – wspieranie instytucjonalnego szacunku dla tych wartości. Stąd mistrzowie więcej mają do powiedzenia w kolegialnej radzie niż początkujący. Oczywiście nie powinno to dotyczyć politycznych, organizacyjnych czy ambicjonalnych kwestii, lecz spraw związanych z istotą działania uniwersytetu – z wiedzą i prawdą. Rzeczywistości często jednak daleko jest do tego ideału.

I tu dochodzimy do mniej świetlanych momentów naszej opowieści.

Kolegialność ma swoje mroczne strony. Najbardziej oczywistą jest polityzacja. Gdy jest zbyt mało przekonania i inspiracji, przeradza się w mikropolityczne piekiełko, gdzie grupy, grupeczki, dwory i koterie współzawodniczą i zwalczają się nawzajem.

Może też być martwym, formalnym tworem, w którym nikt nie ma na tyle przekonania do tego, co się dzieje, a kolegialne ciało staje się „maszynką do głosowania”. Bywa, że staje się strukturą blokującą awanse i inicjatywę młodych, jest konserwatywną bryłą, skoncentrowaną na formie i niezbyt zainteresowaną treścią.

Kolegialność więc nie działa sama z siebie. Jest bardzo misterną instytucją, opartą na szczególnie silnych wartościach i wymaga socjalizacji i akulturacji, a także czegoś więcej – etosu, powołania.

Dlatego uczelnie takie jak stara szacowna i duża Uppsala i mniejszy, nowszy uniwersytet Södertörn w południowym Sztokholmie, proponują obowiązkowe szkolenie dla nowych pracowników – szkolenie z wartości uniwersyteckich. Prawdą jest, że będziemy mieć dokładnie taką kolegialność, jakich mamy kolegów i koleżanki. Jeśli wpuścimy do naszego grona psychopatów, socjopatów, osoby cyniczne (bynajmniej nie w sensie antycznym), zainteresowane wyłącznie własnym sukcesem, nie zbudujemy dobrego uniwersytetu. Jeśli wpuścimy osoby z różnych klas społecznych, z różnymi korzeniami, tak mężczyzn, jak i kobiety, osoby niezależne i nieskłonne do poddania się konformistycznej kulturze władzy, lecz wierzące w wiedzę i prawdę, mające szczere powołanie, to będziemy mieć żywą akademicką wspólnotę.

Jest ona potrzebna.

Uniwersytet, jak podkreślaliśmy często w trakcie czerwcowego protestu przeciwko reformie Gowina, jest dobrem wspólnym, czymś o wiele większym od każdej i każdego z nas, do czego wszyscy i wszystkie wnosimy swój wkład. Jest to o wiele ważniejsze, aniżeli wszystko, co osiągamy samodzielnie, pod

Protest przeciwko reformie szkolnictwa wyższego, lato 2018; fot. Monika Kostera

własnym nazwiskiem i dla własnego powodzenia.

Naukowiec, który nie nauczył się przy pomocy gigantycznej dyscypliny kontrolować osobistej ambicji, nie będzie dobrym kolegialistą. Uniwersytet to coś w rodzaju wielkiego naukowego ula, który łączy, nie dzieli. Współpraca, nie konkurencja, jest podstawą jego zdrowego działania. Proponujemy kolegialność poszerzoną, radykalnie inkluzywną, czyli, mówiąc słowami Krzysztofa Nawratka, który proponuje włączenie tej idei do współczesnej polityki, polegającą na „odrzuceniu antagonizmu oraz radosnym zaakceptowaniu społecznej różnorodności ze wszystkimi tejże różnorodności konsekwencjami”.

Wróćmy do pytania, od którego zaczęliśmy tę refleksję. Tym razem zadajmy je pod adresem tożsamości uniwersytetu. Po co ona? Dlaczego się przy niej upierać, a nie „unowocześnić” i „zbenchmarkować” według zasad bardziej popularnych obecnie w świecie biznesu lub administracji? Do udzielenia odpowiedzi znów potrzebna jest nam akceptacja i docenienie różnorodności jako wartości samej w sobie.

Organizacje muszą być różnorodne, by móc rozwijać się i kwitnąć w rozmaitych społecznych kontekstach.

Tworzenie wrażenia – a następnie uleganie mu – że istnieje tylko „jedna słuszna” (czy to biznesowa, jak teraz, czy odgórnie planowana, jak kiedyś) forma organizowania, jest szalenie szkodliwe. Profesor nauk

96

fot. Monika Kostera

zarządzania Martin Parker w 2008 r. w brytyjskim „Guardianie” zaproponował eksperyment myślowy: „Czy możecie sobie wyobrazić studiowanie na Wydziale Biologii, gdzie uczą was tylko o zwierzętach czworonożnych, a pomijają milczeniem wszystkie pozostałe? Albo zostanie magistrem historii jako zwieńczenie studiowania wyłącznie dziejów Staffordshire w XVII wieku? To właśnie robią szkoły biznesu”. Z kolei w wydanej niedawno książce, wprost wzywającej do zburzenia szkół biznesu, dowodzi on, że to właśnie skrojone pod jeden korporacyjny model programy nauczania dominujące w zglobalizowanych szkołach biznesu przyczyniły się do patologizacji zarządzania, dominującej dziś nie tylko w korporacjach, ale w organizacjach wszystkich branż i rodzajów. To efekt siłowego wtłaczania nieprzystających do siebie i różnorodnych organizacji w prokrustowe łoże „dobrej na wszystko” filozofii zarządzania biznesowego.

Los ten spotkał także uniwersytety. Tymczasem uniwersytet jest, z samej definicji, organizacją bardzo złożoną. Co więcej, organizacją, której najbardziej wartościowym efektem – nawet w obecnych warunkach – jest rozbieżność głosów, wnoszenie nowego wkładu w sedno działalności, czyli w wiedzę. Aby to było możliwe, konieczne jest zapewnienie pracownikom warunków bezpieczeństwa

NOWY

BYWATEL · NR 27 (78) · JESIEŃ 2018

i stabilności – człowiek jest z natury zgodny, kultura ludzka opiera się na konformizmie i szlachetna niezgoda bez patologii i przemocy jest niezwykle trudna do osiągnięcia. W zwykłych organizacjach, takich jak biznes, jak demonstrował Albert Hirschman, tradycyjną normą jest lojalność. Odmienny głos relegowany jest na zewnątrz organizacji (wyjście) lub, co częste we współczesnej zachodniej akademii, sprawia, że pracownik udaje się na emigrację wewnętrzną. Co do administracji, to działa ona na zasadzie procedur. Wprowadzanie ich na tak szeroką skalę, jak obecnie w neoliberalnej akademii, nie ma precedensu. To dysfunkcjonalny system zarządzania: sens wykonywanych działań zatraca się w morzu procedur i wskaźników (policzalnych, łatwych do ustandaryzowania).

Neoliberalna akademia przerodziła się w machinę do realizowania rozmaitych miar, parametrów i „kluczowych wskaźników efektywności”. Uczeni mobilizowani są do publikowania coraz większej liczby tekstów, czyli do działań, które marzą się polskim reformatorom. I proszę, świat zalewa fala doskonale drętwych publikacji, których się już nie czyta, bo nikt nie ma na to ani czasu, ani ochoty. Nie ma wszak wskaźnika „czytanie”, a już tym bardziej „myślenie”, definiującego zawartość pracy naukowców. Istnieje presja zdobywania grantów, więc naukowcy szczycą się ilością pozyskanych pieniędzy, a ogrom czasu poświęcany jest na pisanie wniosków, z których większość przepada, a jeśli ma się szczęście i grant uzyska, to z kolei traci się czas na rozliczanie i administrowanie. Chyba jednak istnieją lepsze sposoby wydatkowania publicznych środków.

Nauczyciele akademiccy rozliczani są z wyników ankiet studenckich i ocen. Mamy akademicki przemysł turystyczny, gdzie wykładowcy funkcjonują jako przewodnicy i wodzireje, a studenci uzyskują coraz lepsze oceny – być może dlatego, że faktycznie są coraz lepsi, ale być może dzięki szalejącej inflacji ocen i reorganizacji programów nauczania tak, aby w żadnym wypadku nie wytrącić studentów z konsumenckiego błogostanu (póki, oczywiście, czesne płacone jest o czasie).

My w Polsce powinniśmy świetnie rozpoznawać grę we wskaźniki. Znana jest nam ona przecież z niedalekiej historii naszego kraju, gdy gospodarka rozwijała się dynamicznie, wszystkie statystki rosły, a wszyscy wiedzieli, że ukrytej przed wskaźnikami niewydolności systemu nie będzie dało się w nieskończoność zaklinać.

Na koniec chcemy powiedzieć, że polska nauka jest prawdopodobnie o wiele wyższej jakości, niż przekonuje wrażenie, które pozostawia jej medialny obraz, niż hierarchiczna procesja akademickich celebrytów, nagradzanych, celebrowanych,

97

Protest przeciwko reformie szkolnictwa wyższego, lato 2018; fot. Jerzy Kociatkiewicz

pokazywanych publicznie, honorowanych i ciągle dowartościowywanych. To widoczne centrum jest stale takie samo, nie w takim sensie, że są to koniecznie ci sami ludzie, choć i to się często zdarza, ale że nic nowego, zaskakującego, inspirującego się zeń nie dobywa. Media uzyskują odeń dokładnie to, czego oczekują. Instytucje pozostają od dziesięcioleci bez zmian. Bez entuzjazmu, bez przekonania, oddania, zadziwienia, pasji, entuzjazmu, ryzykowania śmieszności, powołania – tam również brak tego wszystkiego, co stanowi sens nauki.

Widzimy martwe twarze i skostniałe, nieciekawe wyniki badań. Widzimy postaci domagające się posłuchu, nierzadko słynące z mobbingu i używania przemocy dla podkreślenia swojej pozycji. Widzimy paszów i paszyce, pogardzających wszystkim, co w ich odczuciu słabsze (w sensie – bardziej wrażliwe, niżej w hierarchii dziobania) i widzimy służalczych młodych i ambitnych, którzy skłonni są poświęcić dla kariery takie drobiazgi, jak zainteresowania czy poczucie godności. Wiadomo, jak karierę się robi.

To wie każdy. Nasi „wielcy na Zachodzie”, o których Zachód nigdy nie słyszał. Słynni i szanowani, dopisujący się (w najlepszym razie dopisujący) do tekstów napisanych przez młodych naukowców…

Centrum jest doskonale określone, doskonale widoczne, doskonale puste w środku. Jest potężną

wydmuszką. Faktycznie, taka nauka nie jest nauką wysokiej jakości. Ale pamiętać należy, że zarządcze wskaźniki i kryteria centralizujących reform są i będą definiowane właśnie przez centrum, takie jakim jest.

Na szczęście to nie centrum stanowi o tym, co jest polską nauką i dydaktyką uniwersytecką – czynią to niewidoczne obrzeża, te setki i tysiące nieznanych nikomu osób prowadzących badania, które je pasjonują, wkładających serce w prowadzenie zajęć, budujących relacje z kadrą i ze studentami. Mimo wszystko, często nawet nie za Bóg zapłać, bo, jak rzesze Kopciuszków płci obojga, przyjmowani są jako element tła, jako coś, co nie jest istotne. Bywa, że o wynikach ich badań dowiadujemy się od zachodnich kolegów i koleżanek, bo u nas nie ma dla nich miejsca. Niektórzy wyjechali za granicę, nie znalazłszy nawet miejsca do kopciuszkowania. To smutny obraz, ale już nie tragiczny. Te osoby zaczynają spotykać się ze studentami, z przyszłymi studentami, zebrały razem na czerwcowym proteście i chwyciły za ręce. Wychodzimy z cienia, z marginesów, i idziemy w kierunku centrum. Niezależnie od tego, co będzie dalej się działo, to już się nie odstanie – odnaleźliśmy siebie nawzajem i stwierdziliśmy, że mamy podobne przekonania i wartości.

I to właśnie jest nowa jakość – polska nauka.