BİYOLOJİ

ORTAÖĞRETİM

BİYOLOJİ 9 Özgür SUNA

Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunun 28.05.2018 gün ve 78 sayılı (ekli listenin 188’nci sırasında) Kurul Kararı ile 2018-2019 Öğretim Yılından itibaren 5 (beş) yıl süre ile ders kitabı olarak kabul edilmiştir.

Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No.: 12 Ümraniye / İstanbul Telefon: 444 80 23 Faks: 0 216 540 72 93 1

DİL UZMANI Mihriye Nilay Biçici

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME UZMANI Esra Eminoğlu Özmercan

PROGRAM GELİŞTİRME UZMANI Bülent Özden

REHBERLİK GELİŞİM UZMANI Nihat Akbaş

GÖRSEL TASARIM UZMANI Vuslat Merve Özkan

YAYINCI SERTİFİKA NO. 21402

ISBN 978-605-2352-38-0

BASKI YERİ VE YILI Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık AŞ Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No.: 16 Ümraniye / İstanbul Tel.: +90 216 444 44 03 Faks: 0 216 365 99 07-08 Sertifika No.: 31345 İSTANBUL - 2018 2

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.

O benim milletimin yldzdr, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Bastğn yerleri toprak diyerek geçme, tan: Düşün altndaki binlerce kefensiz yatan.

Sen şehit oğlusun, incitme, yazktr, atan: Verme, dünyalar alsan da bu cennet vatan.

Çatma, kurban olaym, çehreni ey nazl hilâl!

Kahraman rkma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?

Sana olmaz dökülen kanlarmz sonra helâl.

Hakkdr Hakk’a tapan milletimin istiklâl.

Kim bu cennet vatann uğruna olmaz ki feda? Şüheda fşkracak toprağ sksan, şüheda!

Cân, cânân, bütün varm alsn da Huda, Etmesin tek vatanmdan beni dünyada cüda.

Ben ezelden beridir hür yaşadm, hür yaşarm.

Hangi çlgn bana zincir vuracakmş? Şaşarm!

Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarm.

Yrtarm dağlar, enginlere sğmam, taşarm.

Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.

Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeliEbedî yurdumun üstünde benim inlemeli.

Garbn âfâkn sarmşsa çelik zrhl duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.

Ulusun, korkma! Nasl böyle bir iman boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmş canavar?

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşm, Her cerîhamdan İlâhî, boşanp kanl yaşm, Fşkrr ruh- mücerret gibi yerden na’şm; O zaman yükselerek arşa değer belki başm.

Arkadaş, yurduma alçaklar uğratma sakn; Siper et gövdeni, dursun bu hayâszca akn.

Doğacaktr sana va’dettiği günler Hakk’n; Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanl hilâl!

Olsun artk dökülen kanlarmn hepsi helâl.

Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihlâl; Hakkdr hür yaşamş bayrağmn hürriyyet; Hakkdr Hakk’a tapan milletimin istiklâl!

Mehmet Âkif Ersoy

3

GENÇLİĞE HİTABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahlarn olacaktr. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atlmak için, içinde bulunacağn vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün ordular dağtlmş ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâd! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhtaç olduğun kudret, damarlarndaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal Atatürk

4

5

6

İÇİNDEKİLER KİTABIMIZI TANIYALIM................................................................................................................. 10-11 1. ÜNİTE: YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ............................................................................................ 13

1. BÖLÜM: BİYOLOJİ VE CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ.............................................. 14

Biyoloji Bilimi ve Bu Bilimin Evrensel Bazı Sorunların Çözümüne Katkısı........................... 15

Gıda Sıkıntısı ile İlgili Sorunların Çözümüne Biyolojinin Katkıları........................................ 15

Sağlık Sorunlarının Çözümüne Biyolojinin Katkıları............................................................. 16

Çevre Sorunlarının Çözümüne Biyolojinin Katkıları............................................................. 17

Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına Biyolojinin Katkıları......................................................... 17

Canlıların Ortak Özellikleri.................................................................................................... 18

Bölüm Sonu Değerlendirme.............................................................................................. 25

2. BÖLÜM: CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN TEMEL BİLEŞİKLER................................. 27

İnorganik Bileşikler............................................................................................................... 28

Konu Değerlendirme............................................................................................................ 36

Organik Bileşikler................................................................................................................. 37 Karbonhidratlar................................................................................................................ 37

Konu Değerlendirme.......................................................................................................... 41 Lipitler (Yağlar)................................................................................................................ 42

Konu Değerlendirme.......................................................................................................... 45 Proteinler......................................................................................................................... 46 Enzimler.......................................................................................................................... 50 Hormonlar....................................................................................................................... 56 Vitaminler ....................................................................................................................... 57

Nükleik Asitler................................................................................................................. 59

ATP (Adenozin Trifosfat)................................................................................................. 64

Sağlıklı Beslenmenin Önemi................................................................................................ 65

Ünite Sonu Değerlendirme................................................................................................ 68

2. ÜNİTE: HÜCRE.......................................................................................................................... 75

1. BÖLÜM: HÜCRE................................................................................................................... 76

2. BÖLÜM: HÜCRESEL YAPILAR VE GÖREVLERİ................................................................ 79

Prokaryot Hücreler............................................................................................................... 80

Ökaryot Hücreler.................................................................................................................. 81

Hücre Zarı....................................................................................................................... 81

Hücre Zarında Madde Taşınması................................................................................... 82 Difüzyon.......................................................................................................................... 83

Aktif Taşıma.................................................................................................................... 87 Endositoz........................................................................................................................ 88 Ekzositoz......................................................................................................................... 89

Konu Değerlendirme.......................................................................................................... 92

Sitoplazma ve Organeller..................................................................................................... 94 Ribozom.......................................................................................................................... 94

Endoplazmik Retikulum................................................................................................... 94 7

Golgi Aygıtı...................................................................................................................... 95 Lizozom........................................................................................................................... 96 Sentrozom....................................................................................................................... 97

Peroksizom (Mikro Cisimcikler)....................................................................................... 98 Koful................................................................................................................................ 98 Mitokondri........................................................................................................................ 99 Plastitler.......................................................................................................................... 100

Hücre İskeleti.................................................................................................................. 101 Çekirdek.......................................................................................................................... 102

Bilimsel Yöntem.................................................................................................................... 107 Bir Bilimsel Çalışma Örneği............................................................................................ 109 Bilimde Teori ve Kanun................................................................................................... 109

Laboratuvarlarda Kullanılan Araç Gereçler.......................................................................... 111

Ünite Sonu Değerlendirme................................................................................................ 114

ÜNİT 3: CANLILAR DÜNYASI...................................................................................................... 119

1. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI............................................ 120

Canlıların Sınıflandırılmasında Kullanılan Ölçütler, Dikkat Edilen Unsurlar......................... 122

Bölüm Sonu Değerlendirme.............................................................................................. 126

2. BÖLÜM: CANLI ÂLEMLERİ VE ÖZELLİKLERİ..................................................................... 130

Bakteriler Âlemi.................................................................................................................... 132 Bakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Açıdan Önemi........................................................... 135

Konu Değerlendirme.......................................................................................................... 137

Arkeler Âlemi........................................................................................................................ 141 Arkelerin Biyolojik ve Ekonomik Açıdan Önemi.............................................................. 141

Protistalar Âlemi................................................................................................................... 142 Protistaların Biyolojik ve Ekonomik Açıdan Önemi......................................................... 142

Konu Değerlendirme.......................................................................................................... 144

Bitkiler Âlemi......................................................................................................................... 145 Bitkilerin Biyolojik ve Ekonomik Açıdan Önemi............................................................... 148

Mantarlar Âlemi.................................................................................................................... 149 Mantarların Biyolojik ve Ekonomik Açıdan Önemi.......................................................... 150

Konu Değerlendirme.......................................................................................................... 151

Hayvanlar Âlemi................................................................................................................... 153 Omurgasız Hayvanlar..................................................................................................... 153

Konu Değerlendirme.......................................................................................................... 158 Omurgalı Hayvanlar........................................................................................................ 159

Virüsler................................................................................................................................. 165

Virüslerin Neden Olduğu Hastalıklardan Korunma Yolları.............................................. 167

Virüsler ve Genetik Mühendisliği..................................................................................... 168

Ünite Sonu Değerlendirme................................................................................................ 169

Cevap Anahtarı........................................................................................................................ 175

Sözlük....................................................................................................................................... 179

Kaynakça.................................................................................................................................. 184 8

GÜVENLİK VE SAĞLIK UYARILARI Sıcak cisimlerle doğrudan temas edilmemelidir.

Elektrikli aletler kullanılırken dikkatli olunmalıdır.

Bakteri, tek hücreli canlı ve mantarların neden olabileceği hastalıklara karşı dikkatli olunmalıdır.

Ellerin kirlenmemesi ya da zarar görmemesi için eldiven giyilmelidir.

Cam malzemeler kırılabilir.

Elbiseniz lekelenebilir ya da yanabilir.

Yakıcı veya zehirleyici kimyasal maddeler kullanılırken dikkatli olunmalıdır.

Kesici ve delici cisimler tehlikeli olabileceği için bunları kullanırken dikkatli olunmalıdır.

Canlı hayvanlarla çalışıldığında hayvanın güvenliği sağlanmalı ve kendi sağlığımız korunmalıdır.

Bitkilerle ilgili çalışmalar yapılırken zehirli ve dikenli bitkilere dokunulmamalı; alerjisi olan öğrenciler öğretmenini bilgilendirmelidir.

Yangın ya da patlama olabilir.

Çalışmalar sırasında oluşabilecek zehirli maddelere karşı tedbirli olunmalıdır.

9 9

K İ T A B I M I Z I 1. Ü

YA ŞA M 1. B Ö 2. B Ö

BİL

LÜ M

NİT

E

İMİ

LÜ M

Bu sayfada ünite numarası, adı, konu başlıkları, ünite içeriğine dikkat çeken fotoğraf ve metin yer almaktadır.

BİY OL OJ İ

: Bİ YO LO J ÖZ İV E : C A LL İ KL E C A N ER LIL NL İ I AR L AR TE M IN IN OR EL YA P TA K BİL I S EŞİ KLE I N DA BU R LU N AN

BİLİ

MSE

L Bİ

C lar anlılar ın e can vlerind öğre ti lı min ya ka e hayv si olan r d ara edir. B şı yakın an bes biyolo ştır u lı ır. C insa k du ler, ba ji, insa çöll n y e n h iter re, ok anlılar i eğilim ma ve çelerin ın ruhu . y la var Canlıla anusla ilgili lerin u her çe de bit nda kö lı k ş m k labo kların rı araş ra, orm erak zantıs it canlı i yetiş lenir. ıo tir İn ett a y n tı ratu var elerde rmak nlara v iklerim lan biy ı mera ir, her sanBu ünit lara yö n olu bizi, o e fark izi ö oloji b k etm çeşit rini ğ r ş lı ya gan nelt ilim e eğ ren tuğ ve b ede iliş m i u iz ir c a c n . um a e m a u d ma olek nlıların aha olara alanla isteği nlıları ülle biz rın k yak rin ortak ö ınd adlan a gitm leri gör z d a evle ellikle ey ır n in rini cele ılan ca e r öğr ini, ca n me ene nlın k iç lı c ın y in ETKİNeksin a p 13 ı iz LİK-D . mo 13 ENEY lekü Etkin lleliğin A

CAN

LGİN

1. B

L I LA

RIN

İN D

Bu sayfada ana konu başlığı ve içeriğini destekleyen görseller yer almaktadır.

OĞA

ÖL ÜM

O RT AK Ö

ZELL

1. Ün

it

İKLE

SI V

E Bİ

YOL OJİ

Rİ

e–Y dı: A Etkin sit ve aşam liğ Bazla den as in Amac Bilim rı Ta ı: it ve i Biy nıyalım baz ol Günlük Uygul oloji haya anları ama tımız tespit da ku 1. C Biy et mek. lland am be bu ığımız he lma oloji rle bunu madde yaş old , çam rin içine y le a rlim 2. aş Araç ve uğ on ır suyu un çalış am b Limon su Gereçle nu da suyunu, yy4 u ilim r ır yu ve domat C mlalık tane E es do dı la mın anlı nasıl . Bir kâğıid cam yyD behe la aslaus ,ir.sıBvı sabun mates suyu koyunuTz.KİN suyunu, sı tu amla r ol kâ u b nin ı ayn rın tü anlarği rn vı sa LİK bulunaE ve ça lık ın ğıdı ilba yyLi ızşi?mlenrin maşır ntkinbe im tır m c ceğ canlı ı and mü b as he ın on su a çoızk. Turn yuEtkbu liğin re mav suyu a lık azı idik ha i gönzllıemoleye yyM iz. inliluna A i turn us y ol ö için bulu av ng e n kâğıb usol ğ i turn öze dı:he ilerin ldu rek el ne be merınin in ba ğu in usol re kı m Ha iltla y ön Rnapdor iz C la y A de ll da m kâ a zi S li oki m k mauş nlı rmızı k olndu ıvı sa ol ğıdı em uran a ikle u ğu an ları landele bun laznırad ...... bunuyy in...i, ... lar ri o yyK rd cı: renk n de naraSpo ırmız ç ın r baalım en haYng ak ça...lı.........“ca rtak ı turn z ın rin eşitli y in ile taktia ıfıned ş ......n ... ola usol ız ıizs. ......... çe in liğ yÇam kâğıdı vre de linrdşeındak oru ” .........rak i ......... mala ...lı... aşır su n i miz yy ......... rın ola yu rak ......b...u...lufa...rklı iz vey ailebleirarkkaad lara c ......... ......... de Domat ı, ...c... ki 3. es su eva ......... ... s ......a o riniz yaa ş an.........adla rarlnı ... ka yu Ün ......... çm ...rm rına ...... le lap p ra lılı ......G...nd odlaurem ......... ......... ite ızrla ca çak s bulu aen anlı...k ...b...irli...k ... a e ...... ......... ğyy ır cak... ......... nlı –C tı lıizd, ır r ......... Yfayzi Ö ıl...ır... ......... ları gö ala te y...... ...... ....zBle... nlara aş a...raın... da nce . Br.... ...apa... an ......... ......... vey rlaın ......... raf ... u... ...... a m a nı ş c la ......... sin u b c ... lıla ......... ... ın ge... dığın tıra an............... gözle ...d...e ... ölü leö... ......... ma ağın r... ......... riz ca sız n ... rD z n e ... ı ... m in ... i ız iz ... ız ... k ll ......... m...d i kik düz ......y......ğın ......... y ......... ine legö ve b ...... ün ize...... ......... yG s... ......... ... ... .... arşler en ere ...ız...b e si ...... ... z ... u id le ya ... ... in b ......... ya te ...... ley ... ir ... ...ıl... ec mle aş...ta Ara ed...... sı zell iy...olo .........14 ......... ......ö... iniz yakın haft............ eğ... rdım min ... ... tı y ç ere ... ri m ... rm ... ... y ......... ... v in ......... a ... cı etm gö ......ik... .... e Ge Fo ak a....

-G... ... öl,... son le...r......ji bilim .........

Ge ... k no iz b ...... rün o... ez...g... re to lm......e... b y ... u çl i ......... yy ... ... i n zi .........t a ölg ğ k ak ... ala e...ç... tüle er öğ .........i-... ed Sır ...lı... ......... Ka ım alan ehir .........y. y ame raf nız...... rın alı... me r ...... ... e , e la ın a ç m ... ... ş ra N ... ... n . ın ha... ı is k ... d... ... ak rek ...... ç ...sın Tuz yy ot d nı an......rı... için......... eng.........tey ız. da ine ve M ...... , n eş... ... ... it e ...

K y (B ... i la ... e ... ... si ......... a k ineral ca ... c ......... . ale fteri b ... u rda ot Asit ve n ......... ir ...k ame ya lerin m ......... anlıla il... az n, o alıp lıyı ra .........

Canhlıl bazlar ......... rın siniz) ...on...ud...... da ırla ca gö ku .... ar a a ...v... e ... ......b... ın re yİç aksiyo ınin lda nlıla zlem ulu...... il ya ...... arkm rın led na ......... e bir foto ............... na gi ız. Öne .........ey ğai bil rmes iğ ....

NaO ec ...le... i sonu daşla fotoğ iniz H + eğ ri-......... i, ra cu rı in tuzlnar .........

HCl i ta ızlaol fını yaşa (baz) . uşurçe. h d p min ay kin ığı (Asit) NaC laş iz. o l + Tuzl ma Çe rtam H2 O gelenm ar vücut (tuz) ı k a kti sı ma ğin da b çok ar ede göre vılarının pH (su) cıy iz fo elirt vlid ta değe la tuz ve r. Çünkü ir. Yazın bir toğra erinin , gü miner te ve p fos minde allerin rleme ile nlük su ve osmotik ter ve si basınc min nirsel yerine ko bunların çoğu eral ihtiyac ını denTüm nmam iletim ka ı kışa de bo as zorund canlılar zukluk ı durum ybedilir. göre ihtiy K unda gibi bi bir ka adır. Miner aç duyd hâlsiz aybedilen rçok çını öz ukları allerin lik raha m etlers vücu tsızlık , kalp rityyE ek: tta ço ineralleri nzim oluşur dı k çeşi lerin . yyB yapısı tli gö şarıdan ha azı vi revler na ka tamin i vard zır almak tılarak yyV lerin ır. Bun onların ücut ve ho ların sı vı rm ak la yyK tifleşm onların rının as ka osmot esini ya pı sı sağlar sına lmas ik ba yyK ında sıncın katılır. . emik ve si ı deng ve di nirsel eler. ş yapı iletim sına de gö katılıp rev al daya ır. nıklılı k sağl ar.

Bu sayfada yaşayarak öğrenmenizi sağlayan deney etkinliği yer almaktadır.

Bu sayfada edindiğiniz bilgileri kullanarak üreteceğiniz etkinlik yer almaktadır.

1.

2. Y

3. Y uk

1.

ite

Ün

m şa

i

loj

iyo

iB

lim

Bi

a

–Y

n ilyo ri ir m alo e b rli k aya ys de yete ort ile ere ede sı ile leri ni n m a a le da nm nm i y rin le lı rob liğ pın ça bes sik a lık p eksik rünle ya u ya ek sağ tein al ü ç ve ün luğ s in I k d ozuk lerinin a da pro van pirin ikliğ klı S li ç y y s b e u k e ÇA ea e şe ar ha dec in ek çoc m an dd lık) n AR d ins a u v nm ma (aç gın ru sa te luğ esle esin lımı yay e ka rak pro ği ola u du unrca alm AP B uk nla kilo aya en er n ola nler ikli . B oks l b in a oz ir.

UM m ilyo e e b kted teme bes unun ır. H ecek lene eks nlıdır sin y OK m . M işinin kus Yem in s e rı e n ez rı k da rsiz kluğ lımıd s yiy be rote ka k b em sle lm bile sonra ıdır. açla e Be etkil sı ya yete bozu iz a esa ayalı e p işkin ocu il a g lsa ten ç rs da ı nış an o an e d elerd k ş bu ma rum me ete r. an ) dik avra res yd yıf ins ama u du slen rin y ğlasa esin ülk olara aki aripti ore me a za k ye a d tidep b lan n ’d zd eC lı le e h a m alı ar. B ir. Be asitle in sa bir ğ s o ba T iy m yap an nd mu k gy en evro ı ye e çık şabil ino rote i te ekte ına Uga dan d lo v n iz e ır io ib p m m k n s ş . rs olu el a terli da s g eliş nma ırılır ğun ak rexia ia, a gze anlı n (B o te m lu G m e o m e sın sı d a An k im la m n te u y pata tir. .S ara rtma uli şırı anış p top dla ozu ğ lam rı cJ ço ece dari sıvı k a e b bu iptir. ır. B ya a jik d Eri nla ırı a z h d n ek sa mu ında olara slenm en oru aş ec a sa akla a ve ikolo n ed s n n yiy k s ın m de karn rkor le be m uzun ğlı nın ır. ce luğu kay şalt avi p a a ı e v io r r s ora ıd ee k d la ash ebiy bo la ad zuk an mli e as dar d olara abilm b luk ğu s bo sınd içini ir, te ne tley m Kw u se a n e d a uk k klu n ö kü ne çık na k tken ulla oz ae zu r yem ırakm nara ekte luğ B ız k o a rin ğs stü ığı e üre utta dir. b lp-d , em lla e b nla me il ka ı işe . d ele in ya in ü c v ğ , n Ye lenm aya i aç il ku ilinm ü lk e u lı ğ y v ır la b b h s din kd n ü sin ze orc ptı rd on ğlık lıp Be lukla ken müs pleri k ola kütle n dü ın s sa a a me i, sp , ya cı va ı e n kte ağ edile şam esi, tard eya iç , işç iyete tiya ı gere şğu suyla aşır seb e y o ik m a lı s ih s m ç u m kv a u olu rliş e in aş cin liş ky rku rak nın ge den ın arz yara i, ge ngeli eme nç, y şa, erjiy tulm kus luştu ko aya kları n o s tu y a o e rl e ve be zo uklu dir. , g b) y lük e ede ağ d eyi iş rak ırlığın başla üme ve d yleri i u m te z y it y v ğ i g n erj ş ğ ek bo da bü terl i şe ocu ları en ’ini bez gü eli l ola t a en k, rm n e g ne vücu arnın anın ni ye ektiğ kul ç kluk işen inin d 0-25 sı o içe ya olara mli zd ge k s ç u değ ri o e erj e %2 ıkma ma l mü ite göre nne ır. İn gele ının k, boz en ç na rale ön rjire nü ez ite be a an rda is ne ez e gü . Ob ğuna me; acıd sin ö , can , be yolu a gö rca a pa tleri ene cu n a b tü y a li e h n k e n O la üs n ır it ti rc un rek na onu ila, ez tad unlu esle ir ih lan b tırma mzik num mu ha adın ’un nd ır. B ha rca ) s l ed e olu uru b z b li o as Ob ak y uz s kd i ile 8’i, k %30 e, lm bo mu tad lük ) ha zla bu re b erj eb ğı, lı ze me rek ğı ra uru ak ün alori ha fa k ka ğ ye nucu iği ü geçil ge açlı rin (g stalı asta n en 15-1 ise a ya ı d lm , g as en o likte in (k ya d olara ırı ind vaz sı için ak, eyle n ha ve h alına ın % larda so il aş ın B ın olm ned bir erjin 0 ve lık ir rm a o e .tr in, lığ dın tta n m şam oyu da b nsiy lerin ov la 2 la sta cu d şa k iç ağır , ka faz na ak n e (% ha ta ik m lik.g vü ya re ya arın n umu tırm lına ası bir ag şa sek zell ürme ücut %25 e e a .s d ş a ş ü ö K y n id m v s ir. rd e k n ye k ük gm lçü erj olu yla rle sü rde lerd hs nlü r, y loji sid en zite kola sinle epola tkile kö Gü eke fizyo şam ekle rkek n e ca ş ve na obe amı e; be rak d de za e ya erk a o r, ş n ir b e rc it ı ma netik klı b tişkin ranın ha kta v r, ya bez ğ ola z yö lığ u o e uo ağ ğlı ge inin nma mele ere tta ya ms ,s Sa dir. Y ır. B lu erj ş ite en pola geli ı üz ücu i o kte tad ez an k de eki acağ in v resin ob me ak ır. ü lın in ıl d da turm ktad k a olara jisin nlaş nerj ve s n e da n ma ünlü yağ nolo tır. A zla sini G a rafı tek mış ve fa alite tt k ) ta la ı cu üz SÖ vü nüm sınır as şam (D r.

67 gü üde la olm , ya ütü ıştı n ölç n faz çıka Örg lanm lık nım de aya ir. ğ ort kted a Sa k ta ra e y n la m Dü esi o ikm bir

33 12

9

Bu sayfada konu içeriğini destekleyen bilimsel düşünce ve bilinç yaratacak okuma metni yer almaktadır.

10

4. Y uka 5. Y ukar ıd 6. Y ukar ıda 7. Y ukar ıdak i

T A N I Y A L I M GÜV

ENLİ

K VE SAĞ LIK

U YA

Sıca temas k cisimler le do edilm ğrudan emeli dir.

malzem

RI

Elek ken dik trikli aletle r kulla katli olu nılırnmalı dır.

Bakte manta ri, tek hü creli ca rların hasta nede n ola nlı ve lık bileceğ malıdı lara karşı i dikka r. tli olu n-

Eller zarar in kirlenm emes görm i emes giyilm i için ya da elidir. eldive n

Bu sayfada deney etkinliklerinde dikkate almanız gereken sağlık, güvenlik logoları ve bunların açıklamaları yer almaktadır.

eler kır

ılabilir.

Elbis da ya eniz lekele nabilir. nebil

ir ya

len

ma ola -

Çalış şabilec malar sır asında ek ze karşı tedbirli hirli mad olude olunm alıdır. lere

9 9

5

1

E

2 2 1 3

3

LÜM

Yang ın ya bilir. da pa tla

4

İR M

Bitki yapılır lerle ilgili ke bitkiler n zehirli çalışmala e ve dik r jisi ola dokunulm n amalı enli ; bilgilen öğrencile r öğre alerdirmeli tmen dir. ini

Bu sayfada konu ile ilgili bilgilerin değerlendirileceği çeşitli ölçme etkinlikleri yer almaktadır.

am

vr n ka

uygu

END

Canlı hayv ğında hayvan anlarla ça lış lanm ın gü alı venliği ıldıkorunm ve kend i sağlı sağalıdır. ğımız

ge ılık karş . lelere eştiriniz rl cüm daki kilde ye şağı şe A. A ğru bir do

e

erin

yerl

ERL

Kesic tehlike i ve de lic li kullanı olabileceğ i cisimler i için rken bu dır. dikka tli olu nları nmalı -

aki

acad

lm ri bu

ükle

sözc ya da

EĞ U D

Yakıc ı veya yasal madde zehirleyici dikka kimler tli olu nmalı kullanılırke dır. n

SON

Cam

RILA

BÖ

4

ı.

EY e olay DÜŞ için ğiştirm r de ilmek tireb len ye m et görü deva i. arda rini anlıl tirmes adde sille ge 1. C ne ık m na arın an at eyda uş m ATP anlıl i ol C Y n a A de 2. erlerin ı. icund ay. jisin YAT benz nges sonu ştırılmas jik ol ener yolo la izma bağ rin de maan bi abol uzak sal dele tle an ay et n ya ğl ad kü ğl M tta sa e kim 3. şı m ini sa vücu tam hücr e dı arın mes i ve lerin bir or anlıl hücr de et rarlı nmes , i ve 1. C jisi el bölü ile ka mak re iç reı in ıla üc ener m as in kı eler i karş 4. H korunm tiyaç ve yı hücr lerin pım nin in ih ı. oku inim ek iç rçekleşreks len ya 2. D n artmas ji ge sı. nlem ge na ge sini ener düze ek için eyda ü. m lıların olayları pı. m de m et an tü re ya l ın üc anla elde 5. C ayan msa zam le 3. H yonların nleri sağl yaşa besi ların keti aksi k hâ ayı. uğu yapı hare bilece duyd ılık ol lan ada duğu canl glen i yapa ş bırakı p ol sahi tirdiği 4. Ö bo vlerin arın göre desinde anlıl ı ve İfa r.”

5. “C lılaşmas . di …… fark n terim esi … i gereke 25 gelm es gelm yere

Bu sayfalarda ünite ile ilgili bilgilerin değerlendirileceği çeşitli ölçme etkinlikleri yer almaktadır.

5

2. Y uk

ıdak

arıd

i ca

nlıla

rdan

Yar

7

aki asa hang 3. Y canl isi / ılard ukar 10 hang an ha ıdak ileri i ca 4. Y ngis omur nlıla ukar i / ha Balin galıd rdan ıdak ngile a ır? … hang i ca ri om 5. Y nlıla 11 isi / …… ukar urga ha rd …… an ha ıdak ngile sızd …… i ca ır? … ri ek 6. Y ngis nlıla …… lem ukar i / ha …… rdan …… baca ıdak ngile …… hang kl i ca ri 7. Y …… ıdır? akci nlıla isi / ukar …… ğer …… hang rdan ıdak …… so … ileri lunu hang …… i ca soğu mu nlıla isi / …… yapa hang kkan rdan …… r? … lıdır ilerin hang … ?… …… de ya isi / …… …… hang vru …… …… ileri bakı …… … solu mı gö …… ngaç rülü …… r? … solu num …… u ya …… par? ……

171 …… … …… …… …

EN RL ele

ĞE

tenk

ek

9

3 Ker

Keleb

4

DE

il

Köp

NU

Gor

bağa

6

ek ba

lığı

8

SO

Arı 1. Y ukar

Kap

lum

5

Kirp

ÜN

n

İTE

2

Yıla

DİR

ME

C. A şa koyu ğıda veri nuz. len 1. (… ifad ) T eler üm den 2. (… virü doğ sler ) V ru o de pr irüsl 3. (… lanla erde otei n ya ) V rın ya sa irü baş pılı sler dece 4. (… ına kaps kona “D”, ) V DNA id ad irü k yan canl ya da sler ı ve 5. (… lış o ıları in rib rilen ) V sa nı lanla ozom dece kılıf irüsl yapı 6. (… bulu rın er hü u ve RNA larınd baş nur. ) B cre enzi vard a bu ına akte dışı m si ır.

7. (… luna “Y” riyof nd st a n nü har emle ) B aj ad sayı fi ir vi klei ri ol ı ve larını rü k m s ril as derir adığ kona en vi artır itler ında .

8. (… maz rüsü k ca ile ta n , nlıs ) V n ko nır. antib kris ını en irüsl nağı talle iyot 9. (… er ço ni fe ik ba p ka kte lerd ) T kter k sı ettiğ en ça lır. uval idir. km in et ut bu de kı ku suyu asyo k et lıfın kile na öz llanım na uğ ı ve nir. en gö ından rar.

DNA Ç. A so ster ’sın şağ me nra hijy ı en ıda nek vira fekt leri veri l ha ene dikk e et veri le stal tiği at lmiş n yap hücr ıkla rdan etme, ılan en tir. in iç dır Kutu koru et ve ine türe nma cuk ılmış göntab num yolla vi olan aral loda n rınd yi arın an ba yecekl um aral ı ku er zıla and llan rıdır. i iyi pişi ırılm arak rme, ış ku aşağ Çek iç me tu irge ıdak i so cuklar d rula 1 rı ya a çeşi tli nıtla Yus yınız canlı ö ufçu r. k

i

12

Bu kısımda konuyla ilgili merak uyandırmak veya bilgi dağarcığınızı geliştirmek amaçlanmıştır.

nite

3. Ü

R

sı

nya

r Dü

nlıla

– Ca

NUZ

MUSU

?

O basa BİLİY likler, lişim özel sel ge ve esel evrim i denir. hücr rının türü t ıların en liği, Canl nzer m atıkla ınır. Faka a filog ların A be al ltı mak yaşa a DN ler, boşa dikkate rın ad ıla lik lik nl ndırm özel özel ve ca sınıfla yolojik birçok görünüş netik gibi r, fiz dış Filoge özellikle evreleri yısı, lişim omik om sa anat olojik ge kromoz . , iy maz biri de embr organlar ate alın rden kk og emle fosille anal ortam di yönt nları ı nılan insa n elde kulla dıklar NUZ Bilim inde

-

?

de ıdır.

USU erini nmes esin cele ilişkil nmas lenm OR M belir yasla kuların in balık akra ile kı erinin an do slayarak eleri ilişkil ki üy rden alın balık kıya üzde Akra nüm fosille üyeleri ile ri ile rin gü ki le şle de sil fo rünü müz ş gö günü rin dı rileri . leri ve çalışırlar ettik e lemey belir sil ait fo arına n atal şaya ce ya yıl ön ları milyon akraba ın 50 müzdeki ın lığ matoz ba ve günü sır ol ar ve va de kı anlıl alık şisi tiklerin denir. C Alab bu iyerar ftleş

BİLİY

rin H tür ayan an çi orile er ol uluğuna nsel olm dünyaateg r re benz pl ik K imle k ev nleri reyler to ikili emat Anca eştirir. İs in türler Köke Sist çl len bi bilir. lim iç amı: Kavr oluşturabi rle anıla tişimi gü önlemek yan ilk bi le Tür la ki ile aşayı ular uygu lı isim ında yavr karg sistemi s e fark arı aras yan eaeu ır. Bu Bu dillerd iki Linn sanl malıd ndırılır. da ulus ol farklı bilim in 5) ın Caro r aynı lır. adla (Görsel 3. lmas l 3.5 isimle r yerinde emi ile ndırı eğik yazı r. la di Görse ad nt ile eus’ nın he ırma yö rlerin başlar ve çük harf e nnea Tü Li o nd s le a: rf ile e ise kü iki kelim adla Caroulu Felis ndırm yük ha us nı Adla kelim bü r. Bu estic insa dom (İkili) ci kelime tir. İkinci yıcı addı s Felis anis rin minal belir tamamla s, C ris lupu Bino llanılır. Bi cinsini e lupu Can us Bu tü anis kelim estic e ku canlının s, lıdır. dom us, C . Bu kelim anis estic ismi yazı anis lupu lime, ik yazılır ir.

C m ke do C n eğ Bu ismid Felis rklı türü altında, l 3.6) ar ve ının tür leo, başl 4 fa örse nsi Felis canl irilen lis” ci lunur. (G birden aki kutuda isimlend ticus “fe da bu mes altın arak Yand lis do us ol cinsi estic o, Fe “canis” dom Felis le e us is lerden domestic is Can

ağ

y

.tr

ov

k.g

Felis Felis

11

leo

us estic İkili ad l 3.6 Görse

dom

123

ticus

mes

s do

Cani s

s lupu Cani ırma land

12

1. ÜNİTE

YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ 1. BÖLÜM: BİYOLOJİ VE CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ 2. BÖLÜM: CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN TEMEL BİLEŞİKLER

Canlıların öğretisi olan biyoloji, insanın ruhunda köklenir. İnsanlar evlerinde hayvan besler, bahçelerinde bitki yetiştirir, her çeşit canlıya karşı yakınlık duyma ve her çeşit canlıyı merak etme eğilimindedir. Bu insani eğilimlerin uzantısı olan biyoloji bilimi canlıları araştırır. Canlılarla ilgili merak ettiklerimizi öğrenme isteği bizleri çöllere, okyanuslara, ormanlara ve farklı yaşam alanlarına gitmeye iter. Canlıları araştırmak bizi, organizma olarak adlandırılan canlı varlıkların nelerden oluştuğunu daha yakından incelemek için laboratuvarlara yöneltir.

Bu ünitede canlıların ortak özelliklerini, canlının yapı moleküllerini ve bu moleküllerin görevlerini öğreneceksiniz.

13 13

BİLİMSEL BİLGİNİN DOĞASI VE BİYOLOJİ

1. BÖLÜM CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

Biyoloji yaşam bilimidir. Bu bilim çok önemli olan bazı sorulara cevap bulur veya bulmaya çalışır. Bir aslanın canlı olduğunu buna karşın bir kaya parçasının cansız olduğunu nasıl anlarız?

Canlıların tümü bazı özellikleri ortak olarak bulundurmalıdır. Bu özelliklerin tamamını aynı anda bulunduranlar “canlı” olarak adlandırılır. Bu bölümde biyoloji biliminin canlılık için önemini, çalışmalarını, canlılığa faydalarını ve bu özellikleri öğreneceğiz.

14

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Biyoloji Bilimi ve Bu Bilimin Evrensel Bazı Sorunların Çözümüne Katkısı Biyoloji sözcüğü Yunanca bios (yaşam) ve logos (bilim) kelimelerinin birleşimiyle ortaya çıkmıştır. Yani biyoloji, canlı bilimidir.

Biyoloji bilimi; canlıların yapısını, gelişimini, görevlerini, değişimini, sınıflandırılmasını ve coğrafi dağılımını inceleyen geniş kapsamlı bir bilimdir.

Günümüzde gelişen teknoloji ve bilgi birikimi sayesinde biyoloji bilimi birçok sorunun çözümüne katkı sağlamaktadır. Bu sorunlar, canlılığın devam etmesini tehdit eden evrensel sorunlardır.

Gıda sıkıntısı, küresel ısınma ve buna bağlı olarak değişen iklimler, biyoçeşitlilikte azalma gibi birçok sorunun mümkün olduğunca en aza indirgenmesi için biyoloji bilimi kapsamında çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Şimdi bu sorunların bazıları üzerinde duralım.

Gıda Sıkıntısı ile İlgili Sorunların Çözümüne Biyolojinin Katkıları Dünyanın en büyük sorunlarından biri de gıda sıkıntısıdır. Hızla artan nüfus (Görsel 1.1) ve düzensiz kentleşme (Görsel 1.2) sonucu tarım arazilerinin azalması, beraberinde gıda sıkıntısını da getirmiştir.

Besin kaynaklarındaki bu azalma, açlığa ve hastalıkların oluşmasına neden olmaktadır. Biyoloji bilimi de bu önemli sorunun çözümü için çalışmalar yapmaktadır. Biyoteknolojik alanlardaki gelişmeler ile ıslah çalışmalarına ek olarak gıda sıkıntısını gidermeye yönelik çalışmalar artmıştır.

Gen aktarımı sayesinde hastalık yapıcı mikroorganizmalara dayanıklı ve besin değeri yüksek buğday, domates, soya fasulyesi ve mısır gibi bitkiler üretilmektedir. Böylece tarım ilacı kullanımı azaltılmış, tarım arazilerinden elde edilen ürün miktarı artırılmıştır.

Et ve süt verimi yüksek hayvanların üremesinin sağlanması gıda sıkıntısını azaltmak amaçlı yapılmaktadır. Genetiği değiştirilmiş bu organizmaların (GDO) sağlığımıza olumsuz etkisi hâlâ tartışılmaktadır.

Görsel 1.1 Hızlı nüfus artışı, besin kıtlığı oluşumunun nedenlerinden biridir.

Görsel 1.2 Düzensiz kentleşme, tarım arazilerinin azalmasına ve gıda sıkıntısına neden olur.

15

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Sağlık Sorunlarının Çözümüne Biyolojinin Katkıları Biyoloji alanında yapılan çalışmalar, insan sağlığını koruma ve çeşitli hastalıkların teşhis ve tedavisindeki önemli adımlardır.

Biyoteknolojik çalışmalar sayesinde gen aktarımı mümkün hâle gelmiştir. Bu sayede hastalıklarla mücadelede kullanılan enzim, antimikrobiyal protein, hormon (Görsel 1.3), aşı (Görsel 1.4) gibi kimyasal maddelerin üretiminde bakteriler kullanılmaktadır. Örneğin, şeker hastalığının tedavisinde kullanılan insülin hormonu, protein yapılıdır. Bu hormonun üretiminden sorumlu olan genin biyoteknolojik yöntemler sayesinde elde edilip bakterilere aktarılabilmesi, insülin hormonu üreten bakterinin elde edilmesi demektir. Bu sayede daha ucuz ve daha fazla insülin hormonu üretimi gerçekleştirilmektedir.

Görsel 1.3 Hormonlar laboratuvarlarda üretilebilmektedir.

Görsel 1. 4 Aşılar biyoteknolojik yöntemlerle üretilir.

Kalıtsal hastalıkların teşhis ve tedavisi için DNA molekülünün gen haritası 1990 yılında İnsan Genom Projesi isimli çalışma ile çıkarılmaya başlanmıştır. (Görsel 1.5) Proje 2003 yılının Nisan ayında tamamlanmıştır. İnsan DNA’sının haritalanması kalıtsal bir çok hastalığın teşhis ve tedavisinde yararlı olmaktadır.

Gen terapisi, bulaşıcı hastalıklar, kanser ve kalıtsal hastalıkların tedavi sürecinde genlerin kullanılmasıdır. Bu yöntem bazı kalıtsal hastalıkların tedavisi için umut vericidir. Bu tedavide hastaya aktarılan genler hastalığa yol açan mutasyonun etkilerini düzeltir.

Görsel 1.5 İnsan Genom Projesi ile insan DNA’sının gen haritası çıkarılmıştır.

Biyoloji biliminin sağlık alanına önemli katkılarından biri de kök hücre keşfidir. Kök hücreler, bölünme ve farklı tipteki hücrelere dönüşme yeteneğine sahiptir. Kök hücreler hasarlı bölgelere aktarılarak birçok hastalığın tedavisinde kullanılır. Örneğin, kemik iliğindeki hücrelerde bozulmalar sonucu oluşan lösemi hastalığı bağışıklık hücrelerimiz olan akyuvarların hızla artmasıdır. Kök hücreler, hasarlı bölgeye eklendiğinde bozuk olan hücrelerin yerine geçer ve sağlam kemik iliği hücrelerine dönüşür. Böylece hastalık tedavi edilmiş olur.

16

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Çevre Sorunlarının Çözümüne Biyolojinin Katkıları Çevre kirliliğine sebep olan sorunları çözmek, canlı yaşamını olumsuz etkileyen kirlilik etkenlerini en aza indirmek için biyoloji biliminden yararlanılır. Bu yöntemlerden biri, bazı canlıları kullanmaktır. Bu canlılar kirliliğe sebep olan maddelerin ayrıştırılmasında görev alabilir. Bu yönteme biyoremidasyon denir. (Görsel 1.6) Bazı bitki türleri kullanılarak sularda biriken ağır metaller uzaklaştırılabilir.

Plastik maddelerin doğada çözünmesi çok uzun zaman almaktadır. Bu nedenle daha hızlı çözünme özelliğine sahip biyoplastiklerin üretimi ile çevre kirliliğinin azaltılması amaçlanmaktadır. (Görsel 1.7) Küresel ısınmanın temel nedenlerinden biri olan sera gazlarının azaltılması amaçlı üretilen biyoyakıtlar, çevre kirliliğinin artmasını önemli ölçüde engelleyebilir. (Görsel 1.8)

Görsel 1.7 Biyoplastik ürünlerin doğada çözünme hızı yüksektir.

Görsel 1.8 Bitkisel kaynaklı biyoyakıtlar kirliliğin azaltılması amaçlı üretilmektedir.

Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına Biyolojinin Katkıları Biyoçeşitlilik, yaşayan tüm canlı varlıkları kapsayan bir terimdir. Biyoçeşitliliğin korunması, doğal dengenin bozulmadan devam etmesi ve insan yaşamının sürdürülebilmesi için gereklidir. Uzun yıllardır devam eden hızlı nüfus artışı, düzensiz kentleşme, kontrolsüz avlanma, orman yangınları, aşırı otlatma insan kaynaklı olup biyolojik dengeyi olumsuz etkileyen faktörlerdir. Bu etkenlerin önüne geçilmesinde biyoloji biliminin de katkıları olmaktadır.

Nesli tükenme tehlikesi altında olan hayvanların hayvanat bahçelerinde ve millî parklarda korunmaya alınması (Görsel 1.9), tohum, gen, sperm bankalarının kurulması biyolojinin biyoçeşitliliğin korunmasına sağladığı katkılardan bazılarıdır. (Görsel 1.10)

Görsel 1.9 Kontrolsüz avlanma nedeniyle nesli tehdit altında olan kurt (Canis lupus) koruma altına alınmıştır.

Görsel 1.10 Endemik türlerin korunması için ülkemizde tohum bankaları kurulmuştur.

17

Görsel 1.6 Atık suların arıtımında ayrıştırıcı mikroorganizmalar kullanılır.

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Canlıların Ortak Özellikleri Çevremizde gördüğümüz bir makinenin cansız ama bir ağacın canlı olduğunu nasıl ayırt ederiz?

Yaşayan organizmaları cansız nesnelerden ayırt etmek için bazı özelliklere bakılması yeterlidir. Bu özelliklerden tüm canlılarda bulunanları vardır. İşte bu özellikler canlıların ortak özellikleri olarak işlenir. Canlıların ortak özellikleri şunlardır: 1. Hücresel Yapı 2. Beslenme 3. Solunum 4. Metabolizma 5. Homeostazi 6. Boşaltım 7. Uyarılara Tepki 8. Hareket 9. Uyum 10. Üreme 11. Büyüme ve Gelişme 12. Organizasyon şeklinde sıralanabilir. Yukarıda verilen bu özelliklere ilişkin temel bilgileri edinelim.

1. Hücresel Yapı Organizmaların işlevsel en küçük birimine hücre denir. Tüm canlılar hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek bir hücreden ibarettir. Örneğin, bakteriler, arkeler, amip, öglena, paramesyum tek hücreli canlılardır. Tek hücreli canlılarda canlılık olaylarının tamamı bir hücre içinde gerçekleşir. Tek hücreli canlı olan amip (Görsel 1.11) büyüyüp gelişebilmek için beslenir. Yalancı ayakları ile hareket eder. Bu sırada gerekli enerjiyi karşılayabilmek için solunum yapar, oluşan atık maddeleri boşaltımla uzaklaştırır. Neslini devam ettirebilmek için ürer ve çevresel uyaranlara tepki verir. Amip, tüm bu olayları ve süreçleri gerçekleştirecek hücresel organizasyona sahiptir. Çevremizde görebileceğimiz diğer bir organizma ise çok sayıda hücreden oluşabilir. Tavşan (Görsel 1.12) gibi çok hücreli canlıda ise tüm bu canlılık olayları, şekil ve işlev bakımından birbirinden farklı çok sayıda hücrenin oluşturduğu sistemlerin düzenli çalışması sonucu gerçekleştirilir.

Görsel 1.11 Tek hücreli canlılardan amip

18

Görsel 1.12 Çok hücreli canlılardan tavşan

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji 2. Beslenme Tüm canlılar enerji üretebilmek için besine ihtiyaç duyar.

Bazı canlılar fotosentez veya kemosentez yaparak besinlerini kendileri üretir. (Görsel 1.13) Böyle canlılara üretici (otorotrof) denir. Bitkiler, algler, bazı bakteriler ve arkeler üretici canlılardır. Üretici özelliğe sahip olmayan canlılar ise ihtiyaç duydukları besinleri diğer canlıları yiyerek alırlar. (Görsel 1.14 ve 1.15) Bu canlılara da tüketici (heterotrof) denir.

Bazı bakteriler, bazı protistalar (Görsel 1.16), mantarlar ve hayvanlar heterotrof canlılardır.

Görsel 1.13 Ağaçlar güneş ışığını kullanarak kendi besinini üretebilir.

Görsel 1.14 Ayı, ihtiyaç duyduğu besini avlanarak sağlar.

Görsel 1.15 Zebra, otçul beslenen bir tüketici canlıdır.

Görsel 1.16 Protistalardan paramesyum, hazır besin alan tek hücreli bir canlıdır.

3. Solunum Tüm canlı hücreler üreme, hareket etme, büyüme, gelişme, madde alışverişi ve ihtiyaç duydukları molekülleri üretme gibi yaşamsal olaylarını devam ettirebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar.

Canlıların ihtiyaç duyduğu bu enerjiyi ürettikleri reaksiyonlarda alınan besinler parçalanır. Parçalanma sonucu açığa çıkan enerji ile bahsettiğimiz yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirir.

Canlıların besinleri parçalayarak enerji elde etme reaksiyonlarına solunum denir. Sonuç olarak tüm canlılar solunum yapar. Canlılardan bazıları enerji üretim reaksiyonlarında oksijen kullanır. Bu solunum çeşidine oksijenli (aerobik) solunum denir. Örneğin, çok hücreli canlılar ve bazı tek hücreli canlılar oksijenli solunum yapar.

(Görsel 1.17) Bazı canlılar ise solunum reaksiyonlarında oksijen kullanmaz.

Bu solunum çeşidine de oksijensiz (anaerobik) solunum denir.

19

Görsel 1.17 Koşan bir atlet, ihtiyacı olan enerjiyi oksijenli solunum ile elde eder.

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Örneğin, bira mayası mantarı ve bazı bakteriler oksijensiz solunum yapar.

4. Metabolizma Canlılarda gerçekleşen yapım (anabolizma) ve yıkım (katabolizma) reaksiyonlarının tamamına metabolizma denir. Amino asitlerden protein sentezlenmesi, inorganik maddelerden fotosentez ve kemosentez olayları ile organik besin üretimi anabolizma reaksiyonlarına örnektir. (Görsel 1.18 a) Proteinlerin amino asitlere dönüştüğü sindirim reaksiyonları ve organik monomerlerin inorganik maddelere dönüştüğü solunum reaksiyonları katabolizma reaksiyonlarına örnektir. (Görsel 1.18 b) a. Anabolik reaksiyon

b. Katabolik reaksiyon

ATP Yıkım (katabolik) reaksiyon çeşidi olan solunumda ATP üretilir.

Yapım (anabolik) reaksiyon çeşidi olan protein sentezi için ATP gereklidir.

ATP

Görsel 1.18 Metabolizmayı oluşturan yapım ve yıkım reaksiyonları.

5. Homeostazi Homeostazi, kararlı iç denge demektir. Çevre şartlarındaki değişikliğe rağmen canlıların iç dengelerini değişmez tutması önemlidir. Örneğin, insanda kanın pH değeri 7,4’tür. Bu değer 7,8 veya 7 olduğunda çok kısa bir süre içinde ölüm gerçekleşir. Fakat birçok sistem ve tampon madde sayesinde kan pH değeri dengede tutulur. İşte bu olay homeostazi’ye bir örnektir. (Görsel 1.19) Yüks

ek p

k pH

Düşü üm

Öl

9

6.8

7.35

7.45

H

8.0

Öl

üm

Görsel 1.19 Tampon maddeler ve vücut sistemlerimiz kan PH değerini dengelemekle görevlidir.

20

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji 6. Boşaltım Canlıların yapım ve yıkım reaksiyonları sonucunda oluşturdukları atıklara metabolik atık denir. Bu atıklar canlının iç dengesini bozacağından uzaklaştırılmak zorundadır. Bu uzaklaştırma işlemine boşaltım denir.

Tek hücreli canlılar, metabolik atıklarının çoğunu hücre yüzeyinden atabilir. Bitkiler terleme, damlama, yaprak dökümü (Görsel 1.20) ile insanlar ise terleme (Görsel 1.21), idrar ve solunum olayları ile metabolik atıklarını vücutlarından uzaklaştırır.

Görsel 1.20 Ağaçlar yaprak dökümü ile metabolik atıklarını uzaklaştırır.

Görsel 1.21 Terleme, insanlarda boşaltıma yardımcı olan olaylardan biridir.

7. Uyarılara Tepki Canlının iç ve dış çevresinde meydana gelen değişimler uyarı, bu uyarılara karşı vücutlarında oluşan değişimler ise tepkidir.

Bütün canlılar iç ve dış çevrelerinden gelen uyarılara tepki gösterir. Örneğin, öglena (Görsel 1.22) fotosentez reaksiyonlarını gerçekleştirmek için ışığın olduğu yere kamçısı ile gider. Böcekçil bitki, sarsıntı etkisiyle böceği yakalama hareketi yapar. (Görsel 1.23) İnsanın diz kapağına vurulduğunda ayağı yukarı doğru tepki verir.

Göz lekesi

Görsel 1.22 Öglena, ışığı göz lekesi aracılığıyla algılar ve ışık yönünde hareket eder.

Görsel 1.23 Böcekçil bitkinin böceği yakalama hareketi sismonasti adını alır.

21

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji 8. Hareket Bütün canlılar hareket eder. Bitkilerdeki harekette yer değiştirme gözlenmez. Çevresel uyaranlara göre yönelim hareketi şeklinde olur. Bitki dalları ışığa doğru, kökleri ise yer çekimine doğru büyüme hareketi yapar. (Görsel 1.24) Tek hücreli canlılarda aktif yer değiştirme şeklinde gerçekleştirilen harekette sil, kamçı, kök ayak gibi yapılar görev alır. (Görsel 1.25) Görsel 1.24 Ayçiçeği bitkisi gün içerisinde Güneş’e doğru yönelim gösterir.

Görsel 1.25 Öglena, kamçı adı verilen uzantısı ile yer değiştirir.

Hayvanların çoğunda yer değiştirme görülür. Hayvanlar bacak (Görsel 1.26), kanat gibi (Görsel 1.27) organları ile bir yerden başka bir yere gidebilir. Sünger ve hidra gibi omurgasızlarda ise yer değiştirme hareketi gözlenmez. Denizlerde zemine bağlı olarak yaşar.

Görsel 1.26 Avına doğru hızla koşan bir leopar

Görsel 1.27 Kuşlar kanatları ile uçarak yer değiştirir.

9. Uyum Her canlı yaşadığı çevre şartlarına bağlı olarak farklı özelliklere sahiptir. Bu özellikler canlının hayatta kalma ve üreme şansını artıran kalıtsal özelliklerdir. Bu özelliklere genel olarak adaptasyon denir. Örneğin, develer hörgüçlerinde yağ depolar. Bu yağ deposu develer için yedek besin kaynağıdır. Depoladıkları yağ sayesinde çöldeki kızgın güneşe karşı dayanıklılığı artar. (Görsel 1.28) Kutup ayıları açık renk posta sahiptir. (Görsel 1.29) Bu özelliği sayesinde yaşadığı ortama renk itibarıyla uyum sağlamış olur.

Yaşadığı ortamda çok göze batmaz.

Görsel 1.28 Develer ihtiyaç duyduklarında hörgüçlerinde depoladıkları yağı besin kaynağı olarak kullanır.

22

Görsel 1.29 Kutup ayısı yaşadığı bölge itibarıyla açık renkli posta sahiptir.

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji 10. Üreme Canlıların soylarını devam ettirmek amacıyla birey sayılarını artırmalarına üreme denir. Üreme; solunum, beslenme, boşaltım gibi hayatsal olayların gerçekleşmesi için değil, soyun devamlılığı için zorunludur.

Eşeysiz ve eşeyli olmak üzere iki çeşit üreme vardır. Eşeysiz üremede canlı, eşe gerek duymadan kendisi ile aynı kalıtsal özelliklere sahip canlılar oluşturur. Bölünerek üreme, bir eşeysiz üreme şeklidir. Örneğin, amip, öglena, paramesyum gibi tek hücreli canlılar bölünerek eşeysiz ürer. (Görsel 1.30) Eşeyli üremede ise dişi ve erkek bireylere ait gametlerin döllenmesi ile yavru bireyler oluşur. Oluşan yavru birey, anne ve babadan farkIı bir kalıtsal özelliğe sahiptir. Örneğin, hayvanlarda eşeyli üreme görülür. (Görsel 1.31)

Görsel 1.30 Amibin eşeysiz üremesi bölünmeyle olur.

Görsel 1.31 Deve kuşunun, eşeyli üremesi sonucu oluşan döllenmiş yumurtaları

11. Büyüme ve Gelişme Tek hücreli canlılarda sitoplazma miktarının artması ile büyüme gerçekleşirken çok hücreli canlılarda bölünme sonucu hücre sayısının artması ile büyüme gerçekleşir.

Gelişme ise büyümeden farklıdır. Yaşam boyunca devam eden farklılaşmadır. Canlının sahip olduğu yapıların zamanla olgunlaşması ve gerekli fonksiyonları yapabilir hâle gelmesidir. Örneğin, yeni doğan bir bebek oturamaz. Çünkü bacak kasları, vücut dengesini sağlayan beyinciği gelişmemiştir. Bebek büyüdükçe bu yapıların gelişmesiyle kendi başına oturabilir. İşte bu olay gelişmeye bir örnektir. (Görsel 1.32)

Görsel 1.32 Emekleyen bir bebeğin oturabilmesi, gelişimin sonucudur.

23

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji 12. Organizasyon Ortak bir amaç için ortak çalışma düzenine organizasyon denir.

Tüm canlılar belli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli canlılarda organeller organize şekilde çalışır. Örneğin, hücrelerde farklı görevleri gerçekleştirmek için özelleşmiş organel adı verilen yapılar bulunur. Görsel 1.33’te gösterilen amipte hücre zarı besinlerin hücreye alınmasını, besin kofulu besinlerin sindirilmesini, kontraktil koful boşaltımını, çekirdek hücrenin yönetimini gerçekleştirir. Tek hücreli amipte besinin alınması, kullanılması artıkların uzaklaştırılması ve çevresel uyaranlara karşı tepki oluşturulması hücresel yapıların organizasyon içinde çalışmasıyla sağlanır. Tek hücreli veya çok hücreli canlıların hepsinde bir organizasyon vardır. Çok hücreli canlılarda ise organizasyon: Atom Æ Molekül Æ Organel Æ Hücre Æ Doku Æ Organ Æ Sistem Æ Organizma şeklinde sıralanır. (Görsel 1.34) 6. Organ: Akçaağaç bitkisinin bir organı olan yaprak, birçok farklı dokunun bir araya gelip uyumlu şekilde iş görmesiyle oluşur. Bu dokular arasında fotosentez yapan doku, koruyucu doku ve köklerden yapraklara su ileten iletim dokusu vardır.

Besin kofulu

Yalancı ayaklar

Çekirdek Kontraktil koful Görsel 1.33 Amipte çeşitli görevleri gerçekleştiren organel ve yapılar

7. Organizma: Akçaağaç, farklı organların ortak çalışma içinde olması sonucu oluşan bir organizmadır. Örneğin, kök, gövde ve yaprak bu organizmayı oluşturan organlardır.

5. Doku: Çok hücreli canlılarda hücreler genellikle dokular hâlinde organize olur. Dokular, aynı kökenden gelen ve aynı işi yapan benzer hücrelerin oluşturduğu işlevsel birimlerdir. Kloroplast içeren bu örnek hücre, temel dokunun içindeki palizat parankimasına aittir.

Hücre 4. Hücre: Canlının temel birimi olan hücrenin canlılık faaliyetlerini devam ettirmesinde birçok organel iş birliği yapar. Fotoğrafta yaprak hücreleri içindeki kloroplastlar görülmektedir.

3. Organel: Fotosentez olayı “kloroplast” adı verilen organel içinde organize olmuş birçok molekülün birlikte iş görmesini gerektirir. Yandaki şekilde kloroplastın mikroskobik görüntüsü verilmiştir.

2. Molekül: Yanda gördüğünüz, klorofil molekülünün bilgisayarda çizilmiş bir modelidir. Bu molekül birçok atomdan oluşur. Klorofil, güneş ışığını emerek bitkinin bu enerjiden yararlanmasını sağlar. Bitki, bu enerjiyle besin üretimi sırasında gerekli evrensel enerji molekülü olan ATP’yi üretir.

1. Atom: Maddenin fiziksel ve kimyasal özelliklerini yansıtan en küçük yapı taşıdır.

Atomların belli oranlarda birleşmesiyle molekül oluşur.

Görsel 1.34 Akçaağaç bitkisindeki organizasyon düzeyleri

24

A. Aşağıdaki cümlelere karşılık gelen uygun kavram ya da sözcükleri bulmacadaki yerlerine doğru bir şekilde yerleştiriniz.

4

1 2

5

2

3

3

4

5 YATAY

DÜŞEY

1. Canlıların kimyasal bağ enerjisinden ATP enerjisi elde etmesini sağlayan biyolojik olay.

1. Canlılarda görülen yer değiştirme olayı.

2. Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için benzerlerini meydana getirmesi.

2. Doku hücrelerinin bölünmesi ve hücre kütlesinin artması.

3. Metabolizma sonucunda oluşan atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması.

3. Hücrede meydana gelen yapım ve yıkım reaksiyonlarının tümü.

4. Hücre içi ve hücre dışı maddelerin dengesinin korunması ile kararlı bir ortam sağlanması.

4. Öglenada hareketi sağlayan yapı.

5. Canlıların sahip olduğu yapıların zamanla farklılaşması ve görevlerini tam olarak yapabilecek hâle gelmesi.

5. Canlıların enerji gereksinimlerini karşılamak, yaşamsal olayları düzenlemek için ihtiyaç duyduğu besinleri elde etmek için gerçekleştirdiği canlılık olayı.

25

BÖLÜM SONU DEĞERLENDİR ME

1

B. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Canlıların ortak özellikleriyle ilgili olarak I. bütün canlılar besinlerini dış ortamdan karşılar II. bütün canlılar metabolizmaları için gerekli enerjiyi kendileri üretir III. bütün canlılarda aktif hareket görülür ifadelerinden hangileri doğrudur?

BÖLÜM SONU DEĞERLENDİR ME

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

2. Canlılar iç dengelerini koruyabilmek için I. metabolizma sırasında oluşan atık maddeleri uzaklaştırma II. metabolizma için gerekli enerjiyi üretebilme III. dış ortamda meydana gelen uyarıları algılayıp tepki verme IV. besin ve diğer yaşamsal ihtiyaçlarını karşılamak için hareket etme fonksiyonlarından hangilerini yerine getirmelidir?

A) I ve II

B) I, II ve III

C) I, II ve IV

D) II, III ve IV

E) I, II, III ve IV

D) I, II ve IV

E) II, III ve IV

3. Tüm canlılar için I. enerji üretme II. büyüme ve gelişme III. metabolizma sırasında oluşan atıkları uzaklaştırma IV. eşeysiz üreme özelliklerinden hangileri ortaktır?

A) I ve II

B) II ve III

C) I, II ve III

4. Canlılarda gerçekleşen enerji dönüşümleri ile ilgili olarak I. tüm canlılar hücresel solunum yoluyla açığa çıkan enerjiyi kullanır II. tüm canlılar yaşamsal olayları için gerekli enerjiyi, organik besinlerin hücresel solunumla parçalanmasından elde eder III. tüm canlılar ışık enerjisini besinlerin yapımında kullanır ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) I ve II

26

D) II ve III

E) I, II ve III

2. BÖLÜM CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN TEMEL BİLEŞİKLER

Çevremizde lale, kuş, arı, kedi gibi birçok canlı türü bulunmaktadır. Farklı olduğunu düşündüğünüz bu canlıları oluşturan hücrelerin ortak atom ve moleküller içerdiğinin farkında mısınız? Bu moleküller, doğada bulunan elementlerin yaklaşık yirmi beş tanesinin belirli oranlarda bir araya gelmesiyle oluşur. Canlılar, dışarıdan aldıkları atom ve molekülleri hücrelerinde gerçekleştirdikleri kimyasal reaksiyonlarla kendilerine özgü moleküller olarak yeniden şekillendirir. Bitki hücrelerinde gerçekleşen fotosentez, maddeyi yeniden düzenleyen kimyasal reaksiyonlara bir örnektir.

27

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Organizmalar elementlerden oluşmuştur. 92 doğal elementin yaklaşık olarak %25’i, organizmanın yaşamı için gerekli olan zorunlu elementlerdir.

Organizmaların %96-98’ini karbon (C), hidrojen (H), oksijen (O) ve azot (N) atomları oluşturur.

Canlı yapısında bulunan temel bileşikler 2 ana gruba ayrılır. İnorganik Bileşikler

Organik Bileşikler

Su

Karbonhidratlar

Asit-Baz

Proteinler

Tuz-Mineraller

Lipitler (Yağlar) Enzimler Hormonlar Vitaminler Nükleik Asitler ATP

İnorganik Bileşikler Yapılarında karbon (C) ve hidrojen (H) atomlarını birlikte bulundurmayan bileşiklerdir. Örneğin, CO2, H2O, Fe, Mg, Ca... gibi maddeler inorganiktir. Bu maddeler sindirime uğramaz. Yani vücudumuzdaki yıkım reaksiyonları ile daha fazla parçalanamaz. Hücre zarından geçebilecek büyüklüğe sahiptir.

Suyun Canlılar İçin Önemi Yaşamın devamı için mutlaka su gereklidir. Bu nedenle diğer gezegenlerde canlılık olup olmadığını araştıran bilim insanlarının varlığını araştırdıkları molekül sudur. Yaşayan bütün organizmalar suya ihtiyaç duyar. Dünyanın 3/4’ü, hücrelerin ise yaklaşık %7095’i sudan oluşur. Fakat hücrelerdeki bu oran farklılık gösterebilir.

Birçok organizma vücudundaki su miktarını ayarlayarak zor koşulları atlatabilir. Örneğin, tohumun içindeki su miktarının azalması ile metabolizma yavaşlatılmış ve hatta durdurulmuştur. Böylece o türün devamlılığı güvence altına alınır ve tohum uzun süre canlılığını sürdürebilir.

Görsel 1.35 Suyun moleküler yapısı

Su molekülü, iki hidrojen atomunun bir oksijen atomuna bağlanmasıyla oluşmuştur. (Görsel 1.35) Suyun yapısında bulunan oksijen atomunun elektron çekme isteği, hidrojen atomuna göre daha fazla olduğundan elektronların çoğunu kendine doğru çeker. Bu nedenle oksijen atomu kısmi olarak negatif (–), hidrojen atomları ise kısmi olarak pozitif (+) yüklüdür. Yani su molekülü kutuplu yapıya sahip polar bir moleküldür.

28

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Bir su molekülünün oksijen atomu ile diğer su molekülünün hidrojen atomu arasında zayıf hidrojen bağı kurulur. (Görsel 1.36) Su moleküllerinin her biri en fazla 4 su molekülü ile hidrojen bağı kurabilir. Bu durum, suyun kararlı bir bileşik olmasını sağlar. Kurulan hidrojen bağları, su molekülleri arasındaki kohezyon kuvvetini oluşturur.

Görsel 1.36 Su molekülleri hidrojen bağları sayesinde bir arada durur.

Suyun canlılar için vazgeçilmez bir molekül olmasının nedenlerini şu şekilde özetleyebiliriz: yyOrganizmalar su molekülleri arasındaki kohezyon kuvvetinden yararlanır.

Aynı cins moleküller arasındaki çekim kuvvetine kohezyon kuvveti, farklı cins moleküller arasındaki çekim kuvvetine adezyon kuvveti denir. Su molekülleri kutuplu yapıya sahip olduğundan aralarında kurulan hidrojen bağlarından kaynaklanan bir çekim kuvveti oluşur. Bu özellik sayesinde bitkilerde kökler ile alınan su molekülleri, birbirine bağlı olarak yapraklara doğru taşınır. (Görsel 1.37) Su molekülleri bitkide yapraklara doğru taşınırken bitki içindeki su taşınmasında görevli olan borulara da adezyon kuvveti ile tutunur.

Su molekülleri arasında oluşan kohezyon kuvveti sayesinde su üzerinde bir yüzey gerilimi oluşur. Bazı canlılar örneğin eklem bacaklılar ve bazı kertenkele türleri bu yüzey geriliminden yararlanarak suyun üzerinde durabilir veya yürüyebilir. (Görsel 1.38)

Görsel 1.38 Yüzey geriliminden yararlanan su böceği ve kertenkele su üzerinde durabilir veya yürüyebilir.

29

Görsel 1.37 Bitkide suyun yükselmesi

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji BİLİYOR MUSUNUZ

?

Özısı Bir maddenin bir gramının sıcaklığını 1°C artırmak için verilmesi gereken ısıya özısı denir.

yySu, dünya üzerindeki sıcaklıkları belirli sınırlar içinde tutar.

Göl, deniz gibi büyük su kütleleri yazın ısı soğurup kışın ısı salarak hava sıcaklığının belli sınırlar içinde kalmasını sağlar. Çok miktarda ısı soğurmasına rağmen suyun sıcaklığı çok artış göstermez. Çünkü özısısı yüksektir. Alınan ısının bir miktarı, su molekülleri arasındaki hidrojen bağlarının koparılmasında kullanılır. Suyun bu özelliğinin canlılar için önemini şöyle açıklayabiliriz: Okyanus gibi büyük su kütleleri yazın çok ısı soğurmalarına rağmen sıcaklıkları çok artmaz. Bu da su içinde yaşayan canlıların sıcaklık artışından etkilenmesini önler. Suyun özısısının yüksek olması okyanuslardaki sıcaklık aralığının –2°C ile +35°C arasında kalmasını sağlar. Karalarda sıcaklık farkı, okyanuslardakinden daha fazladır. Sibirya’da sıcaklık –70°C’yi bulurken Ekvator’da +58°C olabilir. yySuyun buharlaşması ve yoğunlaşması mümkündür.

Su molekülleri arasında çekim kuvveti olduğunu söylemiştik.

Sıcaklık artışı sonucunda su molekülleri arasındaki hidrojen bağlarının kopması sonucu su kütlesinden molekülün ayrılması buharlaşma adını alır. Yani suyun sıvı hâlden gaz hâle geçmesidir. Her sıcaklıkta farklı oranlarda buharlaşma olur.

Buharlaşma sonucu su ekosistemlerinin soğuması, bu ekosistemlerin sıcaklıklarını dengede tutar. Güneş ısısı yüzey sularının buharlaşması sırasında kullanılır. Burada oluşan su buharı kutuplarda yağmur oluşturmak için yoğunlaştığında sahip olduğu ısıyı serbest bırakır. Sıcak havalarda terleme olayı da suyun bu özelliğine bağlı olarak soğumamızı sağlar. Deri yüzeyine terleme ile çıkan su, vücudumuzdan ısı alarak buharlaşır. (Görsel 1.39) Bitki yapraklarının yüzeyindeki su molekülleri, yapraktan ısı alarak gaz hâline geçer. Böylece yaprağın aşırı ısınmasını önler. (Görsel 1.40)

Görsel 1.39 Sıcak havalarda terleme vücut sıcaklığımızı dengeler.

Görsel 1.40 Bitkilerde terleme ile atmosfere su buharı verilir.

yySu, 0°C’de donar.

Su, donduğunda hacmi artar, yoğunluğu azalır. Oluşan buz kütlesi suyun üzerinde yüzer. Bu özellik de su ekosistemlerinde buzun dibe çöküp canlılara zarar vermesini önler. Suyun yoğunluğu donma sonucu artsaydı buz, suyun dibine batardı. Okyanus, göl ve denizlerde donma alttan başlamış olurdu. Suyun yüzeyinde de yalıtımı sağlayan bir buz kütlesi oluşmayacağından donma yüzeye kadar 30

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji gerçekleşirdi. Sonuçta göl, deniz ve okyanuslar dev buz kütleleri hâline gelecek ve canlı yaşamını olanaksız hâle getirecekti. (Görsel 1.41)

Görsel 1.41 Kutuplarda yaşayan imparator penguenler

yySu, tüm canlı organizmaların biyolojik sıvılarının yapısında bulunan iyi bir çözücüdür.

Su, kutuplu (polar) bir yapıya sahip olduğundan dolayı iyi bir çözücüdür. Bu özelliği sayesinde bitkiler ihtiyaç duydukları mineralleri topraktan suda çözünmüş olarak alır. Kan, bitki özsuyu ve sitoplazma gibi canlı yapısında bulunan sıvılar yoğun olarak su bulundurur. Bu sayede çeşitli bileşik ve iyonlar bu sıvılar içinde çözünerek gerekli bölgelere taşınabilir. Canlılar, hücrelerinde oluşan metabolik atıkları su ile seyrelterek vücutlarından uzaklaştırır. yySu, üretici canlıların çoğu için besinin hidrojen ve elektron kaynağıdır.

Otorotrof canlılar, organik besin üretirken bu üretim için gerekli olan atomların kaynağı olarak suyu parçalar. Parçalama sonucu oluşan hidrojen atomlarını, ürettiği besinin yapısına katarken kalan oksijeni atmosfere verir.

Asit ve Bazların Canlılar İçin Önemi

Bir çözeltinin H+ iyon derişimini artıran bileşikler asit olarak adlandırılır. Örneğin, suya HCl (hidroklorik asit) eklenirse HCl + H2O

(H3O)+ + Cl–

şeklinde çözünür. Bu reaksiyon sonucu sudaki (H3O)+ derişimi artmıştır. O hâlde HCl asittir.

Bir çözeltideki H+ iyon derişimini azaltan ya da OH– iyon derişimini artıran maddelere ise baz denir. Örneğin, suya NH3 (amonyak) eklenirse NH3 + H2O

NH+4 + OH–

şeklinde çözünür. Sudaki OH– derişimi artmıştır. O hâlde NH3 bazdır.

31

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Bir çözeltinin asitliğini ve bazlığını içindeki H+ ve OH– iyon derişimleri belirler. Çözeltilerin asit ve bazlığını ölçmek için pH cetveli kullanılır. (Görsel 1.42) Bu cetvelde 0-7 arası değerler asit, 7-14 arası değerler baz, 7 ise çözeltinin nötr olduğunu gösterir. yyÇözeltideki H+ = OH– ise çözelti nötrdür. pH = 7’dir.

yyÇözeltideki H+ > OH– ise çözelti asidiktir. pH < 7’dir. yyÇözeltideki H+ < OH– ise çözelti baziktir. pH > 7’dir.

Sirke

Mide asidi

Diş macunu

Muz

Temizleyici Kan

Hidroklorik asit

Brokoli

Domates Limon

Çamaşır suyu

Saf su Karbonat Elma

Asidik

Sabun

Sodyum hidroksit

Süt

Nötr

Bazik

Görsel 1.42 pH cetveli ve bazı maddelerin pH değeri

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Tampon maddeler, H+ aşırı miktarda ise fazla H+ iyonlarını yok ederek veya H+ iyonları az ise eksik H+ iyonlarını çözeltiye vererek pH değişikliklerini en aza indiren kimyasallardır.

yyCanlılarda bulunan biyolojik sıvıların görevlerini en iyi şekilde gerçekleştirdikleri belirli pH değerleri vardır. Örneğin, kanın pH değeri 7,4’tür. Bu değer 7,1’in altına düşerse veya 7,5’in üzerine çıkarsa hayati tehlikeler oluşur. Kanımızda bulunan tampon maddeler kanın pH değerini 7,4’te tutar. Örneğin H+ + HCO3–

pH azalırsa pH artarsa

H2CO3

yyToprakta elementlerin bileşik hâline dönüşmeden serbest kalmasında pH önemli etkenlerden biridir. Örneğin, kireçli topraklarda pH değerinin yüksek olması, bitkinin topraktan yeteri kadar demir, bor gibi elementleri alamamasına neden olur ve bitki sararıp ölür.

32

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji

ETKİNLİK-DENEY Etkinliğin Adı: Asit ve Bazları Tanıyalım Etkinliğin Amacı: Günlük hayatımızda kullandığımız maddelerden asit ve baz olanları tespit etmek.

Araç ve Gereçler yy4 tane cam beher

Uygulama

yyDamlalık

1. Cam beherlerin içine limon suyunu, domates suyunu, sıvı sabunu, çamaşır suyunu damlalıkla koyunuz.

yyLimon suyu yyMavi turnusol kâğıdı

2. Limon suyu ve domates suyu bulunan behere mavi turnusol kâğıdı, sıvı sabun ve çamaşır suyu bulunan behere kırmızı turnusol kâğıdı batırınız. Turnusol kâğıtlarında oluşan renk değişimlerini gözlemleyerek elinizdeki maddelerden hangilerinin asidik hangilerinin bazik olduğunu rapor ediniz.

yySıvı sabun yyKırmızı turnusol kâğıdı yyÇamaşır suyu yyDomates suyu

Raporlama .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................

Tuz ve Minerallerin Canlılar İçin Önemi Asit ve bazların reaksiyona girmesi sonucu tuzlar oluşur.

NaOH + HCl

(baz) (asit)

NaCl + H2O

(tuz) (su)

Tuzlar vücut sıvılarının pH değerini ve osmotik basıncını dengelenmede görevlidir. Yazın, günlük su ve mineral ihtiyacı kışa göre çok artar. Çünkü terleme ile bunların çoğu kaybedilir. Kaybedilen tuz ve minerallerin yerine konmaması durumunda hâlsizlik, kalp ritminde ve sinirsel iletimde bozukluk gibi rahatsızlıklar oluşur.

Tüm canlılar ihtiyaç duydukları mineralleri dışarıdan hazır almak zorundadır. Minerallerin vücutta çok çeşitli görevleri vardır. Bunların bir kaçını özetlersek: yyEnzimlerin yapısına katılarak onların aktifleşmesini sağlar. yyBazı vitaminlerin ve hormonların yapısına katılır. yyVücut sıvılarının osmotik basıncını dengeler. yyKas kasılmasında ve sinirsel iletimde görev alır. yyKemik ve diş yapısına katılıp dayanıklılık sağlar.

33

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji İnsan Vücudunda Kullanılan Bazı Mineraller ve Görevleri Kalsiyum (Ca): Süt ve süt ürünlerinde bol miktarda bulunur.

(Görsel 1.43) Vücudumuzda en fazla miktarda bulunan mineraldir.

Kemik ve diş yapısına katılır. Kas kasılmasında ve sinir hücrelerindeki impuls iletiminde görev alır. Kanın pıhtılaşmasında görevli olan enzimin çalışmasını sağlar.

Görsel 1.43 Kalsiyum bakımından zengin besinler.

Eksikliğinde kas kasılmaları, sinirsel iletimde aksaklık, kanın pıhtılaşmasında gecikme, kemik erimesi, raşitizm gibi rahatsızlıklar oluşur.

Fosfor (P): Deniz ürünlerinde (Görsel 1.44) bol miktarda bulunur. Kalsiyumdan sonra vücudumuzda en çok bulunan mineraldir.

Hücrelerin yönetici molekülleri olan DNA, RNA ve enerji molekülü olarak kullanılan ATP molekülünün yapısında bulunur. Hücre zarını oluşturan fosfolipitin yapısında da fosfor bulunur.

Eksikliğinde kemik ve dişlerde yapısal olarak zayıflama görülür. Çünkü bu mineral, bu yapıların oluşumunda görevlidir.

Potasyum (K): Muz, süt ve süt ürünlerinde bol miktarda bulunur.

Görsel 1.44 Deniz ürünleri fosfor bakımından zengindir.

Sodyum elementi ile birlikte vücut sıvılarının su ve tuz dengesini ayarlar. Sinirlerde impuls iletiminde görevlidir.

Eksikliğinde kramp, ritim bozukluğu, hâlsizlik oluşur.

Klor (Cl): Sofra tuzu, maden suyu, domates ve zeytinde bol miktarda bulunur.

Mide özsuyunun yapısında bulunur. Vücut sıvılarının su ve asitbaz dengesinin korunmasında, sinirlerde impuls iletiminde görevlidir. şir.

Eksikliğinde idrarla potasyum kaybı artar. Vücut sıvıları bazikle-

Sodyum (Na): Sofra tuzu, maden suyu, kuruyemiş, hamsi balığı ve havuçta bol miktarda bulunur.

Vücut sıvılarının su ve asit-baz dengesinin korunmasında ayrıca sinir hücrelerinde impuls iletiminde görev alır.

Eksikliğinde tansiyonda düşme, halsizlik, yorgunluk, baş dönmesi, kramp oluşur.

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Klor, sodyum ile birlikte dokularda suyun tutulmasına sebep olur.

Küçük çocukların böbrekleri tuzu fazla süzemez. Bu nedenle çok tuz tüketimi çocukların böbreklerine zarar verir.

34

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Magnezyum (Mg): Kuruyemiş ve ıspanak, karalahana gibi koyu yeşil yapraklı bitkilerde bol miktarda bulunur. (Görsel 1.45) Kemik ve diş yapısına katılır. Fotosentez reaksiyonlarında ışığı emen klorofil pigmentinin yapısında bulunur.

Eksikliğinde kas krampları, migren, diyabet gibi rahatsızlıklar oluşur.

Demir (Fe): Domates, fasulye, kuru üzüm, buğday, brokoli, balıkta bol miktarda bulunur. (Görsel 1.46)

Görsel 1.45 Magnezyum bakımından zengin besinler.

Alyuvarlar içinde bulunan hemoglobinin yapısına katılır.

Eksikliğinde kansızlık (anemi), yorgunluk, saç dökülmesi, derinin pullanması gibi rahatsızlıklar oluşur. İyot (I): Deniz ürünleri, süt ve süt ürünleri iyot bakımından zengindir.

Metabolizma hızını artıran tiroksin hormonunun yapısına katılır.

Eksikliğinde basit guatr, çocuklarda ise zekâ geriliği (kretenizm) oluşur.

Görsel 1.46 Demir bakımından zengin besinler.

Flor (F): Çay, tavuk ve balıkta bol miktarda bulunur.

Diş sağlığı için önemlidir.

Eksikliğinde dişler zayıflar ve çürümesi hızlanır.

Kükürt (S): Kırmızı ve beyaz et, yumurta, havuç, soğan, sarımsak, maydanoz ve hurmada bol miktarda bulunur.

Bazı amino asitlerin yapısına katılır.

Eksikliğinde deride renk bozuklukları ve saçlarda zayıflık oluşur. Çinko (Zn): Buğday, kuruyemiş, yumurta, balık ve süt ürünlerinde bol miktarda bulunur. (Görsel 1.47) Bağışıklık sistemini güçlendirir.

Eksikliğinde saç dökülmesi, tırnaklarda şekil bozukluğu, algıda eksiklik, cilt bozuklukları ve yaraların geç iyileşmesi görülür.

Görsel 1.47 Çinko bakımından zengin besinler.

35

karbon

hidrojen

inorganik

tampon

hidroksil

yüzey gerilimi

otorotrof

fosfor

kohezyon

adezyon

polar

boşaltım

homeostazi

Kutucukta verilen ifadeleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Çözeltisine.....................iyonu veren maddelere asit denir.

KONU DEĞERLENDİR ME

2. Yapısında …………… ve hidrojen atomlarını birlikte bulunduran bileşiklere organik bileşik denir.

3. Kendi besinini kendisi üreten canlılara …………………………… canlı denir.

4. Çözeltisine …………………………… iyonu veren maddelere baz denir.

5. Vücudumuzda bulunan sıvıların pH değerini dengede tutmakta görevli maddelere …………… madde denir.

6. Canlı hücrelerin içlerinde oluşturdukları metabolik atıkları uzaklaştırmalarına …………………… denir.

7. Su, kutuplu yapıya sahip yani …………………………… bir moleküldür.

8. Su molekülleri arasındaki zayıf hidrojen bağlarının oluşturduğu çekim kuvvetine …………………… kuvveti denir.

9. Faklı cins moleküller arasındaki çekim kuvvetine ………………… kuvveti denir.

10. Su molekülleri arasındaki çekim kuvveti bir ………………… …………………… oluşturur. Bu sayede birçok eklem bacaklı, su üzerinde durabilir.

11. Yapısında karbon ve hidrojen atomlarını birlikte bulundurmayan bileşikler ……………………tir.

12. Deniz ürünlerinde bol miktarda ………………………… bulunur. Bu mineral DNA, RNA ve ATP yapısına katılır.

13. Çevre değişimlerine rağmen vücudumuzda iç dengemizi değişmez tutma ……………………… adını alır.

36

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Organik Bileşikler Yapılarında karbon (C) ve hidrojen (H) atomlarını birlikte bulunduran bileşiklere organik bileşik denir. Örneğin, C6H12O6 (Glikoz)

CH4 (Metan)

C2H5OH (Etil Alkol)

organik bileşik örnekleridir.

Organik bileşiklerin çoğunluğunun yapısında karbon (C), hidrojen (H) atomları birlikte bulunur. Fakat ek olarak oksijen (O), azot (N), kükürt (S) ve fosfor (P) gibi atomlar da bulunabilir.

Organik yapılı olan besin gruplarının yapısında bulunan en küçük organik moleküle monomer denir. Monomerler, üretici canlıların gerçekleştirdikleri fotosentez ve kemosentez reaksiyonları sonucunda üretilir. Fotosentez yapan canlılar güneş ışığından soğurdukları enerjiyi, kemosentez yapan canlılar ise ürettikleri kimyasal enerjiyi kullanarak monomerleri üretir.

Monomerler, hücre zarından geçebilecek büyüklüktedir. Sindirim ile parçalanamaz.

Monomerlerden polimerler üretilirken monomerler arasında kimyasal bağlar kurulur. Bu sırada kurulan bağ sayısı kadar su açığa çıkar. Bu yüzden bu reaksiyonlara dehidrasyon reaksiyonu denir.

Canlı Vücudunda Bulunan Organik Bileşikler 1. Karbonhidratlar

5. Hormonlar

2. Proteinler

6. Vitaminler

3. Yağlar

7. Nükleik Asitler

4. Enzimler

8. ATP

Karbonhidratlar Bu organik bileşik grubunda unlu ve şekerli yiyecekler bulunur.

(Görsel 1.48) Karbonhidratların en önemli görevi enerji vermektir.

Yapılarında az sayıda hidrojen atomu bulunduğundan protein ve yağlara oranla daha düşük miktarda enerji verir. Fakat kolay parçalandıklarından enerji verici olarak protein ve yağlardan önce kullanılır.

Karbonhidratlar yapıcı-onarıcı besin grubuna dahildir. Protein ve yağlara oranla yapıya daha az katılır.

Karbonhidratlar, yapılarında bulundurdukları şeker sayısına göre 3 gruba ayrılır. yyMonosakkaritler (Tek şekerliler) yyDisakkaritler (Çift şekerliler) yyPolisakkaritler (Çok şekerliler) 37

Görsel 1.48 Karbonhidrat içeren besinler

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji BİLİYOR MUSUNUZ

?

yyDeoksiriboz, bir oksijen atomu eksik riboz anlamına gelir. yyFazla miktarda alınan karbonhidrat, insülin direnci yaratarak şeker hastalığına sebep olur. yyVücuda fazla miktarda alınan karbonhidratlar yağa dönüştürülerek depolanır. Çünkü yağlar karbonhidratlara göre daha hafiftir.

Monosakkaritler (Tek Şekerliler) Karbonhidratların en küçük organik parçasıdır. Bundan dolayı sindirilemez. Genel formülleri CnH2nOn dir.

Monosakkaritlerin içerdikleri C (karbon) sayılarına göre çeşitleri vardır.

Pentozlar (5 C’lular): 5 C’lu monosakkaritlerdir. Pentozlardan riboz, RNA ve ATP yapısına katılır. Deoksiriboz ise DNA yapısına katılır. Riboz ve deoksiriboz şekerleri disakkarit ya da polisakkarit oluşum reaksiyonlarına katılmaz.

Heksozlar (6 C’lular): Formülleri C6H12O6 dır. Genel formülleri aynı olmasına rağmen kimyasal özellikleri farklıdır. Yani 6 C’lu monosakkaritler birbirlerinin izomeridir. Glikoz, galaktoz ve fruktoz 6 C’lu monosakkarit örnekleridir. (Görsel 1.49)

Fruktoz

Glikoz

Galaktoz

Görsel 1.49 Heksoz grubu monosakkaritlerin açık formülleri

Görsel 1.50 Glikoz içeren besinler.

Glikoz: Kan şekeri ya da üzüm şekeri olarak bilinir. (Görsel 1.50) Kanda ölçülebilen tek şeker olduğundan kan şekeri adını alır. Besinlerle alınan fruktoz, galaktoz gibi diğer heksozlar ince bağırsaktan kana emilirken izomeri olan glikoza dönüşür. Glikoz, tüm hücrelerin öncelikli enerji kaynağıdır. Sinir hücreleri enerji verici olarak sadece glikoz kullanabildiğinden kan şekeri düştüğünde öncelikle sinir sistemi etkilenir. Bulanık görme, titreme, açlık hissi, hâlsizlik, bilinç kaybı ve bayılma şeker eksikliğinde görülen rahatsızlıklar arasında sayılabilir.

Sağlıklı bir insanın birim hacmindeki kanında glikoz miktarı belli değerler arasında olmalıdır. Glikoz miktarının bu değerler arasında korunmasını pankreastan salgılanan insülin ve glukagon hormonları sağlar.

Fruktoz: Meyvelerde çok bulunduğundan meyve şekeri olarak bilinir. (Görsel 1.51) Bitkisel özelliklidir ve glikoza göre daha tatlıdır.

Galaktoz: Hayvansal kaynaklı olan süt şekeridir. Bazı bakteriler tarafından da sentezlenebilir. Bazı bitkilerin reçinelerinde de bol miktarda galaktoz bulunur.

Görsel 1.51 Fruktoz içeren besinler.

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Beslenmeyle alınan glikoz, galaktoz ve fruktozun ince bağırsaklardan emilim hızları farklıdır. En hızlı glikoz, daha sonra galaktoz ve en yavaş fruktoz geri emilir.

38

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Disakkaritler (Çift Şekerliler) İki tane 6 C’lu monosakkaritin birbirine bağlanmasıyla oluşmuştur. Monomer yapılı olmadığından hücre zarından geçemez. Sindirilebilir yani hidroliz olur. Maltoz, laktoz ve sükroz disakkarit örnekleridir.

Maltoz (Arpa Şekeri): İki tane glikoz molekülünün birbirine glikozit bağı ile bağlanması sonucu oluşur. En çok arpada bulunan bitkisel disakkarit olduğundan arpa şekeri olarak bilinir. (Görsel 1.52) Bira yapımında kullanılır.

Glikozit bağı + Glikoz

+ H2O Glikoz

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Yapım (anabolizma) tepkimelerinden dehidrasyonda basit moleküller arasında bağlar kurulurken su açığa çıkar. ATP kullanılır.

Yıkım (katabolizma) tekpimelerinde polimerlerin su kullanılarak monomerlerine ayrıştırılmasına hidroliz denir. ATP kullanılmaz.

Maltoz

Bitkisel olduğundan hayvan hücrelerinde üretilemez. Maltoz üretimi bir dehidrasyon reaksiyonudur. Bu reaksiyonda ATP harcanır ve enzim kullanılır. ATP gerektiğinden sadece hücre içinde gerçekleşebilir.

Laktoz (Süt Şekeri): Bir glikoz ve bir galaktoz molekülünün birbirine glikozit bağı ile bağlanması sonucu oluşur. Dişi memelilerin süt bezi hücrelerinde üretilir. Hayvansal kaynaklı bir disakkarittir. (Görsel 1.53)

Görsel 1.52 Maltoz içeren arpa

Glikozit bağı + Glikoz

+ H2O Galaktoz

Laktoz

Bu reaksiyon da maltoz üretiminde olduğu gibi dehidrasyon reaksiyonudur.

Sükroz (Sakkaroz = Çay Şekeri): Bir glikoz ve bir fruktoz molekülünün birbirine glikozit bağı ile bağlanması sonucu oluşur. Bitkiseldir. Şeker pancarında çok bulunur. (Görsel 1.54)

Görsel 1.53 Laktoz içeren süt

Glikozit bağı + Glikoz

+ H2O Fruktoz

Sakkaroz (Sükroz)

Sükroz da diğer disakkaritler gibi bir dehidrasyon reaksiyonu sonucunda üretilir.

Polisakkaritler (Çok Şekerliler) Çok sayıda glikozun glikozit bağı ile birbirlerine bağlanması sonucu oluşur. Bu nedenle polimer (kompleks yapılı) yapıya sahiptir ve hücre zarından geçemez, sindirime uğrar. Nişasta, selüloz, glikojen ve kitin polisakkarit çeşitleridir.

39

Görsel 1.54 Sükroz bakımından zengin olan şeker pancarı

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Nişasta: Bitkisel depo polisakkaritidir. (Görsel 1.55) Bitkiler, fotosentez reaksiyonları sonucu ürettikleri fazla glikozları birbirlerine bağlayarak nişasta olarak depolar.

Bu polisakkarit insanlar tarafından sindirilebildiğinden besin kaynağı olarak kullanılabilir. n(glikoz) Görsel 1.55 Un ve patates nişasta bakımından zengindir.

Nişasta + (n – 1) su

Nişasta sentezi bir dehidrasyon reaksiyonudur. Tepkime sonucu oluşan su sayısı nişasta yapısındaki bağ sayısına eşittir. ATP ve enzim gereklidir. Bu nedenle sadece bitki hücrelerinin içinde gerçekleşebilir.

Selüloz: Bitkisel yapı polisakkaritidir. Bitkilerin hücre duvarında bulunur ve selüloz lifleri Golgi aygıtı tarafından düzenlenir.

Görsel 1.56 Bitkisel besinler selüloz lifleri bakımından zengindir.

Selüloz yapısındaki glikozit bağları, nişasta yapısındaki glikozit bağlarına göre daha sağlamdır. Bu nedenle insanlar tarafından sindirilemez. Öğünlerimizde bitkisel besinlere mutlaka yer vermeliyiz. (Görsel 1.56) Çünkü bu besinlerdeki selüloz lifleri bağırsaktaki mukus salgılayan hücreleri uyararak mukus miktarını artırıp bağırsak çalışmasını hızlandırır. Otçul memelilerin bağırsağında yaşayan bazı bakteriler selüloz sindirimi yapar.

Selüloz suda çözünmez. Kâğıdın ham maddesidir. n(glikoz)

Selüloz + (n – 1) su

Glikojen: Hayvansal depo polisakkaritidir. (Görsel 1.57) Hayvansal hücreler, aldıkları fazla glikozu karaciğer ve çizgili kas hücrelerinde glikojen olarak depo eder. Böylece kan şekeri olan glikozun kanda normalden yüksek olması engellenir.

Aç kaldığımızda kan şekeri düşer. Karaciğer daha önceden depo ettiği glikojeni parçalayıp, oluşan glikozları kana vererek kan şekerini tekrar düzenlemiş olur.

Hayvansal hücrelerden başka mantarlar, arkeler ve bakteriler de glikojen depo eder.

Görsel 1.57 Karaciğer ve çizgili kaslar glikojen deposudur.

n(glikoz)

Glikojen + (n – 1) su

Kitin: Hayvansal yapı polisakkaritidir. Eklem bacaklılarda dış iskeletin yapısına katılır. Diğer polisakkaritlerden farklı olarak azot elementi içerir, suda çözünmez. Sadece glikoz ve azotlu tuzlardan oluşan saf kitin, deri gibi yumuşaktır. Bu kitin ile kendiliğinden eriyen ameliyat ipliği üretilmektedir.

Görsel 1.58 Mantarların hücre duvarı kitin yapılıdır.

Mantarların hücre duvarı da saf kitin yapılıdır. (Görsel 1.58) Eklem bacaklıların dış iskeletinin yapısına katılan kitin kalsiyum karbonat içerdiğinden oldukça serttir. Böylece dış iskelet sağlamlaştırılmış olur.

40

meyve pentoz

birinci

disakkarit

selüloz

deoksiriboz

sindirim

çizgili kas

dehidrasyon

karaciğer

sükroz

mantar

CaCO3

azot

glikojen

A. Kutucukta verilen ifadeleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Karbonhidratlar, protein ve lipitlerden daha az enerji vermelerine rağmen solunumda ................. sırada kullanılır. Çünkü kolay parçalanır.

2. Kitin, diğer polisakkaritlerden farklı olarak .......................tuzları içerir.

3. İnsanlar, aldıkları glikozun fazlasını ...................... ve ................... ............. hücrelerinde ................. olarak depolar.

5. Kâğıdın ham maddesi olan.....................suda çözünmez ve insanlar tarafından sindirilemez.

6. DNA yapısına katılan........................şekeri ..................... grubundadır.

7. Saf kitin....................ların hücre duvarında bulunur. Eklem bacaklılar ise ………………… ile sertleştirilmiş kitini dış iskeletlerinin yapısına katar.

8. Monosakkaritlerin birbirine bağlandığı reaksiyonların sonunda su oluştuğundan bu reaksiyonlara .......................……………. reaksiyonu denir.

9. Polimerlerin su ile parçalanarak monomerlerine ayrılmasına ......................... denir.

10. İki monosakkaritin birleşmesi ile oluşan moleküllere..............................denir.

11. Glikoz ve fruktoz moleküllerinin birbirine bağlanması ile.....................oluşur.

B. Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanların başına “D” harfi, yanlış olanların başına “Y” harfi koyunuz.

1. (…) Su molekülleri arasındaki adezyon kuvvetinden dolayı oluşan yüzey gerilimi, eklem bacaklıların su üzerinde durabilmesini sağlar.

2. (…) Su molekülü, tüm canlıların üretebileceği besinin proton ve elektron kaynağıdır.

3. (…) Tuzların, vücut sıvılarının pH değerini dengede tutması homeostaziye örnektir.

4. (…) Karbonhidratların bir grubu olan monosakkaritlerin tüm çeşitleri, canlılar tarafından enerji elde etmek amacıyla solunum reaksiyonlarında kullanılır.

5. (…) Laktoz ve sükroz yapısında iki çeşit, maltoz yapısında ise tek çeşit monomer bulunur.

6. (…) Polisakkaritlerden kitin, yapısında azot bulundurması nedeniyle diğer polisakkaritlerden farklıdır.

7. (…) Bir hücrede glikojen bulunması, o hücrenin kesinlikle hayvan hücresi olduğunu gösterir.

8. (…) İnsanlar selülozu sindiremediklerinden besinlerle alınmasının hiçbir yararı yoktur.

41

KONU DEĞERLENDİR ME

4. Fruktoz diğer izomerleri içinde en tatlı olanıdır ve ................. şekeri olarak bilinir.

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Lipitler (Yağlar) Lipitlerin tamamında karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) atomları bulunur. Bazı çeşitlerinde ise N ve P elementleri de vardır.

Yapıcı-onarıcı maddelerdir. Bazı vitaminlerin ve bazı hormonların yapısına katıldıklarından düzenleyici moleküllerdir. Enerji vericidir.

Oksijenli solunumda kullanıldıklarında karbonhidrat ve proteinlerden daha fazla enerji verir. Fakat yıkımları zor olduğundan karbonhidratlardan sonra kullanılır.

Lipitler, karbonhidrat ve proteinlere göre daha fazla hidrojen atomu bulundurduğundan hafiftir. Solunumda kullanımı sonucu fazla miktarda su ve enerji oluşur. Bu nedenle göçmen kuşlar (Görsel 1.59), çölde yaşayan develer (Görsel 1.60) ve kış uykusuna yatan ayılar (Görsel 1.61) yağ depolar.

Görsel 1.59 Uzun göç yollarında lipitler, leylekler için su ve enerji kaynağıdır.

Görsel 1.60 Develer besin ihtiyaçlarını karşılamak için hörgüçlerinde depoladıkları lipitleri kullanır.

Görsel 1.61 Kış uykusuna yatan ayılar için lipit, yedek enerji deposudur.

Lipitler, deri altında birikerek ısı yalıtımını sağlar. Bu nedenle kutup ayıları yağ depolar. Hayvanlarda doku ve organlar arasında birikerek mekanik desteklik verir. Ayrıca organların birbirine sürtünerek hasar görmesini önler.

Beslenme yoluyla aldığımız karbonhidrat ve proteinlerin fazlasını yağ olarak depolarız.

Yağlar suda çözünmez. Eter, benzen, kloroform gibi organik çözücülerde çözünür. Şimdi lipitlerin çeşitlerini ve yapılarını inceleyelim.

Nötral Yağlar (Trigliseritler) Nötral yağlar bulundurdukları yağ asidinin doymuş ve doymamış olmasına göre 2’ye ayrılır.

Doymuş Yağlar Yapısında doymuş yağ asidi bulunur. (Görsel 1.62)

Görsel 1.62 Doymuş yağ asidi

Doymuş yağ asitlerinin karbon (C) atomları arasındaki bağların hepsi tektir. Bu yağ asitlerinin eksik hidrojen (H) atomları yoktur.

Oda sıcaklığında katı olan hayvansal yağların yapısına katılır. Bu nedenle bu yağlara doymuş yağlar denir. Tereyağı, kuyruk yağı bu yağlara örnektir.

42

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Doymamış Yağlar Yapısında doymamış yağ asidi bulundurur. (Görsel 1.63) Doymamış yağ asitlerinin karbon (C) atomları arasındaki bağların bazıları çift bağdır. Hidrojen (H) atomları eksiktir. Oda sıcaklığında sıvı olan bitkisel yağların yapısına katılır. Bu nedenle bu yağlara doymamış yağ denir. Ayçiçeği yağı, mısır yağı, zeytinyağı örnektir. Çift bağlar, doymamış yağ asitlerine esneklik kazandırır. Dolayısıyla bu yağ asitlerini yapısında bulunduran yağlar da akışkan özelliğe sahip olur.

Doymamış yağların hidrojenle doyurulması sonucu, katı olan margarinler oluşur.

Görsel 1.63 Doymamış yağ asidi

Doymamış yağların hidrojenle doyurulması sonucu, doymamış fakat sıra dışı bağ içeren trans yağ oluşur. Trans yağlar oldukça sağlıksızdır. Omega-3 yağ asitlerini içeren lipitler sağlıklı olup kalp krizi riskini azaltır. Omega-3 bakımından zengin gıdalar balık, tavuk, yumurta, fıstık ve fasulyedir.

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Hücrelerimizde üretemediğimiz ve dışarıdan hazır aldığımız yağ asitlerine temel (esansiyel) yağ asitleri denir. Örnek: Omega-3.

Nötral yağlar (Trigliseritler) 3 yağ asidinin 1 gliserol molekülü ile birleşmesi sonucu oluşur. (Görsel 1.64) Aralarında kurulan bağ, ester bağıdır. Bir molekül nötral yağ yapısında 3 tane ester bağı bulunur. Trigliseritlerin yapısına katılan yağ asitleri (4-24) C’lu uzun zincirlerdir. Gliserol ise 3 C’lu bir alkoldür.

Trigliseritlerin nötral yağ adını almasının nedeni ise yapısında sadece temel atomlar olan C, H, O atomlarını bulundurmasıdır.

Trigliserit adı verilen bu yağ çeşidi, vücutta depo edilen ve solunum reaksiyonlarında enerji verici olarak kullanılan yağlardır.

3 Yağ asidi + 1 Gliserol

1 Nötral yağ + 3H2O

Nötral yağ yapısında bulunan yağ asitlerinin üçü aynı da olabilir farklı da olabilir. (Görsel 1.65) Bu nedenle bir nötral yağ yapısında en az iki, en fazla dört çeşit monomer bulunabilir.

H H

C

Görsel 1.64 Trigliserit molekülünün yapısı

O O

C

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH3

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH2

CH

O

H

C

O

C O

H

C

H Gliserol

O

C

CH

Yağ asitlerindeki çift bağdan dolayı bükülme bölgesi

CH

2

Yağ asitleri CH

2

CH

2

CH

2

CH

2

CH

2

CH

2

CH

3

Görsel 1.65 Nötr yağ (Trigliserit) molekülünün yapısı

43

CH3

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Fosfolipitler Hücre zarının ve organel zarlarının yapısal molekülüdür. Bir tane gliserol molekülüne iki tane yağ asidi bağlıdır. Üçüncü yağ asidinin yerine fosforlu bir grup katılmıştır. (Görsel 1.66) Yani yapısında C, H, O atomlarına ek olarak fosfor (P) atomu bulundurur.

Fosfat grubu (Hidrofilik baş)

Yağ asitleri (Hidrofobik kuyruk)

Hidrofilik baş

Hidrofobik kuyruk sulu ortam Görsel 1.66 Fosfolipitin şematik ve moleküler yapısı

sulu ortam Görsel 1.67 Fosfolipit moleküllerinin sulu ortamdaki dizilimi

Fosfolipit molekülünün fosfatlı ve gliserollü, su seven ve su ile etkileşime giren bölümüne hidrofilik, yağ asitlerinden oluşan su ile etkileşime girmeyen bölümüne ise hidrofobik denir. Fosfolipit, bu grupları sayesinde hücre zarında düzenli bir dizilim oluşturur.

(Görsel 1.67) Hidrofilik kısımlar sulu ortama, hidrofobik kısımlar ise suyun olmadığı ortama dönüktür.

Steroitler

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Böbrek üstü bezinin korteksinden salgılanan aldosteron ve kortizol hormonları steroit yapılı hormonlardır.

tir.

Nötral yağ ve fosfolipitlerden farklı olarak halkasal yapıya sahip-

Monomer yapılı yağdır. Bu yağ çeşidi bazı vitamin ve bazı hormonların yapısına katıldığından düzenleyici görev üstlenir.

D vitamini ve östrojen, testosteron gibi eşeysel hormonların yapısına katılır.

Kolesterol bir steroit lipit çeşididir. Hayvansal hücrelerde hücre zarının akışkanlığını sağlar. Zara dayanıklılık verir.

Kanda kolesterol normalin üzerine çıkarsa damar içinde birikmeler yaparak damar tıkanıklığına sebep olur.

Steroitler sinir hücrelerini sararak impuls iletimini hızlandıran miyelin kılıfın yapısına katılır.

BİLİYOR MUSUNUZ

?

yyKötü kolesterol ya da düşük yoğunluklu lipit (LDL) kalp krizi ve felç riskini artırırken iyi kolesterol ya da yüksek yoğunluklu lipit (HDL) bu riskleri azaltmaktadır.

44

doymamış hidrofobik

eter

hidrofilik benzen

tek bağ

trigliserit

hidrojen sıvı

yağ asidi

çift bağ

gliserol

miyelin kılıfın

su

kan şekeri

ester steroitler

bitkisel

A. Kutucukta verilen ifadeleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Glikoz, kanda ölçülebilen tek şeker olduğundan ……… ………………… olarak bilinir.

2. Üç tane …………………nin bir tane .................... molekülüne bağlanması ile ………………… oluşur.

3. Yapısında eksik hidrojen atomları bulunan yağ asidi, ………………… yağ asididir.

5. Doymamış yağların eksik ………………… atomları vardır. Bu nedenle bazı karbon atomları arasında ………………… bulunur. Oda koşullarında ………………… olan ………………… kaynaklı yağlardır.

6. Yağlar suda çözünmez. ................ ve ..................... gibi organik çözücülerde çözünür.

7. Sinir hücrelerini kuşatan ……………… ……………… yapısında …………………… bulunur.

8. Yağ asitlerinin C atomları arasındaki bağların hepsi ...................... ise bu doymuş bir yağ asididir.

9. Bir molekül nötral yağ sentezlenirken kurulan ............... bağı sayısı, oluşan ………………… molekülü sayısına eşittir.

B. Aşağıda verilen soruların yanıtlarını, boş bırakılan yerlere yazınız.

1. Göçmen kuşların, çölde yaşayan develerin ve kış uykusuna yatan ayıların yağ depolama nedenlerini yazınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

2. Doymuş ve doymamış yağların enerji verim miktarını, yapılarında bulunan hidrojen atom sayısını ve oda koşullarındaki fiziksel hâllerini karşılaştırınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

3. Margarinleşme ne demektir? Kısaca açıklayınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

4. Steroit yağların düzenleyici olarak görev almasının nedeni nedir? Yazınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

45

KONU DEĞERLENDİR ME

4. Fosfolipitlerin yağ asidi kısmı suyu sevmez, bu kısmına ………………… denir; gliserollü ve fosforlu kısmı ise suyu sever, bu kısmına ise ………………… denir.

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Proteinler Organ ve doku nakillerinde alıcı ve verici arasında neden protein benzerliğine bakılır? Organ nakilleri sırasında vücut sıcaklığı neden düşürülür ve nakil sonrasında kişiler neden bağışıklığı düşürücü ilaçlar kullanırlar? Araştırınız. Araştırmanızın sonuçlarını arkadaşlarınızla paylaşınız.

Proteinlere “vücudumuzu idare eden makineler” diyebiliriz. Yürümek, görmek, işitmek, kalp atışı, sindirim, solunum, atıkların uzaklaştırılması gibi bütün etkinliklerimizden onlar sorumludur. Her gün vücudumuzdaki proteinlerin % 5 kadarı parçalanıp yerine yenileri yapılır. Bu da demek oluyor ki yaklaşık bir ayda vücudumuzdaki tüm protein yapı yenilenir. Proteinler, hücrelerin organik içeriğinin % 60’ını oluşturur. Bu özellikleri ile hücre yapısında en fazla bulunan organik besin grubudur. Yapısında karbon, hidrojen, oksijen, azot atomları bulunur. Bazılarında ise fosfor (P) ve kükürt (S) elementleri de bulunur.

Hidrojen grubu

Yapıcı-onarıcıdır. Vücudun ana yapı bileşenidir. Enerji verir.

Vücudumuz proteinleri enerji verici olarak karbonhidratlardan ve yağlardan sonra kullanır. Düzenleyici olma özelliklerini tüm enzimlerin ve bazı hormonların yapısına katılmaları nedeniyle kazanır.

R Amino Radikal grubu grubu

Karboksil grubu

Monomeri amino asitlerdir. Görsel 1.68’de bir amino asit molekülünün yapısı gösterilmiştir. Amino grubu (NH2), karboksil grubu (COOH) ve hidrojen grubu (H) tüm amino asit çeşitlerinde ortak olarak bulunur. Fakat “R” ile simgelenen radikal yani değişken grup, amino asitlerin birbirinden farklı olmasını sağlar. Amino asitlerin birbirlerine peptit bağı ile bağlanması sonucu proteinler oluşur.

Görsel 1.68 Amino asitin yapısı

BİLİYOR MUSUNUZ

Üretilecek bir proteinin yapısında kaç tane amino asit bulunacağını, hangi amino asit çeşitlerinin hangi sıra ile dizileceğini DNA şifresi belirler. Bu nedenle canlıların protein benzerliğinin artması, DNA şifrelerindeki benzerliğin artması demektir. Bu da akrabalığın artması anlamına gelir.

?

Bir bakteri türü üzerinde devam eden çalışmalar sonucunda 20 çeşit amino asite ek olarak 2 yeni amino asit çeşidi daha bulunmuştur.

Canlı yapısına katılan 20 çeşit amino asit için 20 çeşit radikal grup vardır. Üretici olan canlılar tüm amino asit çeşitlerini üretebilir.

Tüketiciler ise bazı amino asit çeşitlerini üretebilir. Üretemediklerini beslenme yoluyla almak zorundadır. Bu amino asitlere zorunlu ya da temel amino asit denir. İnsanlar için 8 çeşit temel amino asit vardır.

Ribozom tüm canlı hücrelerde bulunan zarsız organeldir. Bu organelde amino asitler birbirine peptit bağı ile bağlanarak protein hâline gelir. (Görsel 1.69)

R1

R2

H 2O

H

R1

H

H

H — N — C — C — OH + H — N — C — C — OH H

O

Peptit Bağı

H

O

R2

H

H — N — C — C — N — C — C — OH + H2O H

O

H

Görsel 1.69 İki amino asit arasında peptit bağı kurulurken su oluşur.

46

O

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Peptit bağı, birinci amino asidin karboksil grubu (COOH) ile ikinci amino asidin amino grubu (NH2) arasında kurulur. Oluşan molekülün adı dipeptittir. Dipeptit isminin başındaki “di” yani “iki” sayısı moleküldeki amino asit sayısını gösterir. Çok sayıda amino asidin birbirine bağlanması ile polipeptitler oluşur. Polipeptit zinciri binlerce amino asit içerebilir. Polipeptit zincirleri ise bir araya gelerek proteinleri oluşturur. (Görsel 1.70)

O C

O N

C

H

R

C

N H

Met Ala Leu Asp Gly Düz polipeptit zincirleri oluşur.

Polipeptit zincirleri katlanır.

Amino asitler peptit bağlarıyla bir araya gelir.

Katlanmalar sonucu üç boyutlu yapı oluşur.

Protein Görsel 1.70 Protein molekülünün oluşumu

Yüksek basınç, yüksek sıcaklık ve ani pH değişiklikleri, ısı, ışık, radyasyon proteinlerin üç boyutlu yapısını geri dönüşümsüz bozar.

Bu olaya denatürasyon denir. Fakat bu bozulma, açıkta bırakılan protein yapılı bir etin kokması gibi değildir. Bahsedilen bozulma, etin pişirilmesi sonucu yapısındaki proteinin üç boyutlu yapısının bozulup polipeptit zincirlerinin birbirinden ayrılmasıdır. Denatürasyona diğer bir örnek olarak yumurtanın pişirilmesi verilebilir. (Görsel 1.71) Yüksek ısı nedeniyle yumurtanın katılaşıp akının beyaza dönmesi denatürasyondur.

Denatüre olmuş proteinin yapısındaki amino asit sayısı, amino asit dizilişi ve peptit bağı sayısı değişmez.

Proteinlerin Vücutta Aldığı Bazı Görevler Vücudumuzda proteinler hemen hemen her metabolik olayda görev alır. Bunlardan bazıları şu şekilde özetlenebilir: yyAlyuvarın içinde bulunan demirli bir protein olan hemoglobin oksijen ve karbondioksit taşınmasında görevlidir. Ayrıca hücre zarındaki madde taşınmasında da taşıyıcı proteinler görev alır. yyAkyuvar hücrelerinin ürettiği antikor adı verilen protein yapılı sıvı, hastalık yapıcı mikroorganizmaları çöktürür. Böylece vücudumuzu zararlı mikroorganizmalara karşı savunur.

47

Görsel 1.71 Yumurtanın pişirilmesi sonucu yapısındaki proteinlerin denatürasyonu

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji yyHücre yapısındaki organik bileşiklerin %60’ını proteinler oluşturur. Kas, kıkırdak, kemik gibi dokuların oluşumu, yıpranan kısımlarının onarımı için proteinlere ihtiyaç vardır. Örneğin, keratin proteini saç ve tırnak yapısına katılır. yyVücudumuzdaki tüm enzimler protein yapılıdır. Enzimler vücudumuzda gerçekleşen reaksiyonları hızlandıran moleküllerdir. yyAktin ve miyozin proteinleri kaslarımızın yapısında bulunur. Kas kasılmasıyla hareketimizi sağlar. Ayrıca paramesyum, öglena gibi tek hücreli canlılarda bulunan sil, kamçı gibi hareketi sağlayan yapılar da proteinden oluşmuştur. yyHem hücre içinde hem de hücreler arasında koordinasyonu sağlayan bazı hormonlar protein yapılıdır.

BİLİYOR MUSUNUZ

?

İnsanlarda uzun süreli açlık durumunda öncelikle eşeysel organlardaki proteinler, sonra sırasıyla kas ve sinir proteinleri enerji verici olarak kullanılır.

yyProtein yapısında bulunan amino asitler, karboksil ve amino grubu sayesinde hücre içi ve hücreler arası sıvıların pH değişimlerinde tampon görevi yapar. yyAçlık durumunda protein eksikliği nedeniyle kanın osmotik basıncı normalin altına düşer. Kişide ödem oluşur. yyVücut zor durumda proteinleri enerji verici olarak kullanır. yyHücre zarının yapısında bulunan glikoproteinler hücrelerin birbirini tanımasında etkilidir.

Protein Eksikliği Sonucu Oluşabilecek Rahatsızlıklar Protein eksikliği sonucu, yyçocuklarda büyüme ve gelişme aksaklıkları ve zeka geriliği yyyaraların geç iyileşmesi yybağışıklıkta zayıflama yyödem oluşumu ve bunlar gibi birçok rahatsızlık oluşabilir.

48

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji

ETKİNLİK-DENEY Etkinliğin Adı: Karbonhidrat, Protein ve Yağ Ayrımı Yapalım

Araç ve Gereçler

Etkinliğin Amacı: Günlük hayatımızda tükettiğimiz yiyeceklerdeki besin çeşitlerini tespit etmek

yyPatates

Ön Bilgi

yyEter

Nişasta iyot ile mavi-mor renk oluşturur.

yyDamlalık yyBiüret ayıracı

Protein varsa biüret mor renge dönüşür.

yyYumurta

Yağ kâğıtta saydam ve parlak bir leke bırakır.

yyDeney tüpü yyİyot çözeltisi

Uygulama yyKarbonhidrat tayini

yyKeten tohumu

1. Patatesin iç kısmından bistüri ile parça alıp deney tüpüne koyunuz.

yyBistüri

yyBeher

2. Patates olan deney tüpünün içine damlalıkla iyot çözeltisi damlatınız.

3. Tüp içindeki değişimini gözlemleyiniz. yyProtein tayini 1. Deney tüpüne yumurtanın akını koyunuz.

2. Üzerine biüret ayracı koyunuz.

3. Tüpün içindeki değişimi gözlemleyiniz. yyYağ tayini 1. Keten tohumunu ezin. Bir deney tüpüne 2-3 ml eter koyunuz.

(Bu aşamada eteri koklamayınız) Daha sonra ezdiğiniz keten tohumunu eter koyduğunuz deney tüpüne alıp bir süre bekletiniz.

2. Bir süre bekledikten sonra üstte bulunan eter kısmını behere aktarınız.

3. Beherde bulunan eterli kısma küçük bir kâğıt parçası daldırınız. Eter kâğıttan uçup havaya karışır.

Raporlama yy.................................................................................................................................................... yy.................................................................................................................................................... yy.................................................................................................................................................... yy.................................................................................................................................................... yy....................................................................................................................................................

49

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Enzimler Canlı sistemlerde gerçekleşen reaksiyonlara biyokimyasal reaksiyonlar denir. Sindirim, hücresel solunum, sinirsel iletim, kas kasılması, hücre zarında madde taşınması, protein sentezi gibi yaşamsal olayların tamamı biyokimyasal reaksiyondur ve enzimler aracılığıyla gerçekleşir.

Kimyasal reaksiyonların başlayabilmesi için reaksiyonlarda kullanılacak moleküllerin belli bir enerji düzeyinde olması gerekir. Yani bir reaksiyonun başlayabilmesi için gerekli olan minimum enerji miktarına aktivasyon enerjisi denir. Katalizör adı verilen maddeler reaksiyonlarda aktivasyon enerjisini düşürerek reaksiyonun daha düşük enerjiyle ve daha hızlı gerçekleşmesini sağlar. (Görsel 1.72)

Enerji

Enzim olmadan

BİLİYOR MUSUNUZ

Substrat Enzim ile aktivasyon enerjisi

?

Enerjiyi “değişim yapabilme kapasitesi” olarak tanımlayabiliriz. Bu değişimlerden biri de kinetik enerjidir. Kinetik enerjiye “hareket enerjisi” de denebilir.

Diğer bir enerji türü de potansiyel enerjidir. Potansiyel enerji, maddede depolanabilen enerjidir. Örneğin, kimyasal bağ enerjisi bir potansiyel enerjidir.

Reaksiyonlar, potansiyel enerji değişimlerine göre egzergonik ve endergonik reaksiyonlar olmak üzere ikiye ayrılır. Bir reaksiyon, gerçekleşirken dışarıya enerji veriyorsa “egzergonik”, dışarıdan enerji alıyorsa “endergonik” olarak nitelendirilir. Solunum, dışarıya enerji veren egzergonik bir reaksiyon iken fotosentez dışarıdan enerji alan endergonik bir reaksiyondur.

Enzim olmadan aktivasyon enerjisi

Ürünler Reaksiyonun ilerlemesi Görsel 1.72 Açığa enerji çıktığından egzergonik bir reaksiyonun grafiğidir.

Solunum gibi bir yıkım reaksiyonu bu grafik için örnek olabilir.

Canlı hücrelerde katalizör olarak görev alan maddeler ise enzimlerdir. yyEnzimler, reaksiyonları başlatmaz, başlamış reaksiyonu hızlandırır. yyEnzimler, reaksiyon sonucunda değişime uğramadan çıkar. yyEnzimler, reaksiyonların başlaması için gerekli olan aktivasyon enerjisini düşürür.

Enzimler girenlerin veya ürünlerin toplam miktarını ve çeşidini değiştirmez. Birim zamanda reaksiyona giren maddelerin ve oluşan ürünlerin miktarını artırır.

Enzimlerin etki ettikleri maddeye substrat denir.

50

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Enzimlerin Yapısı Tüm enzimler protein yapılıdır. Fakat bazı enzimler protein kısmına ek olarak mineral veya vitamin gibi moleküller de bulundurabilir.

ENZİMLER

Basit Enzim

Bileşik Enzim (Haloenzim)

Sadece proteinden oluşmuştur. Protein kısmına apoenzim denir.

Protein kısmı olan apoenzime bir de yardımcı grup bağlıdır.

Yardımcı kısım (kofaktör)

Aktif bölge

Apoenzim Haloenzim = Tam enzim

Apoenzim üzerinde, substratın bağlandığı bölge yani aktif bölge bulunur. Substrat enzim üzerindeki aktif bölge ile uyumlu olmalıdır.

Bu nedenle substratı apoenzim seçer. Yardımcı kısım ise kofaktör adını alır. Kofaktörler iyonik yapılı metal atomlarıdır. Eğer kofaktör organik bir molekül ise koenzim olarak adlandırılır. Vitaminler koenzim olarak enzimlerin yardımcı kısmını oluşturur. Bu kısım bileşik enzimin aktifliğini sağlar.

Enzimlerin Genel Özellikleri yyEnzimler %15’in altında su içeren ortamlarda çalışmaz. Turşu, reçel, salamura, kurutma ile saklanan besinlerin bozulmama nedeni, mikroorganizmaların, suyun az olduğu bu ortamda enzimlerinin çalışmamasına bağlı olarak metabolik aktivite gösterememesidir. Böylece besinler uzun süre bozulmadan kalabilir. yyEnzimler genellikle tersinirdir. Yani çift yönlü çalışabilir. (Görsel 1.73) Sindirim enzimleri bu özelliğe sahip değildir. Ürünler CO2 + H2O

Substrat H2CO3 K.A.E.

K.A.E.

K.A.E.

K.A.E.: Karbonik anhidraz enzimi

H2CO3

karbonik anhidraz karbonik anhidraz

CO2 + H2O

Görsel 1.73 Enzimlerin çift yönlü çalışma reaksiyonu

51

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji yyEnzimler ile substratlar arasında anahtar-kilit uyumu vardır.

(Görsel 1.74) Substrat ile enzim birbirine tam uyumlu olmalıdır.

Eğer bu uyum olmazsa reaksiyon gerçekleşmez. yyEnzimler substrat ile geçici olarak bağlanır. Enzim-substrat kompleksi kurulur. Enzim, substratı ürüne dönüştürdükten sonra reaksiyondan değişmeden çıkar.

Substrat

Ürünler

Aktif bölge

Serbest enzim

Enzim-substrat kompleksi

Serbest enzim

Görsel 1.74 Enzim ve substratın anahtar-kilit uyumu

yyEnzimlerin çoğu takımlar hâlinde çalışır. Örneğin, amilaz enzimi nişastayı maltoza parçalar, maltozu ise maltaz enzimi glikozlara parçalar. Bir enzimin ürünü diğer bir enzimin substratıdır. Bazı enzimler için bu durum geçerli değildir. Örneğin, lipaz enzimi başka bir enzime ihtiyaç duymadan yağları monomerlerine kadar parçalar.

Enzimler, protein yapılı oldukları için DNA’nın belirli gen bölgelerindeki şifrelere göre üretilir. Örneğin, Gen 1 E1 in üretiminden, Gen 2 E2 nin üretiminden Gen 3 ise E3 ün üretiminden sorumludur.

Gen 1

Gen 2

Gen 3

E1

E2

E3

X

Y

Z

T

E1, E2 ve E3 ün takımlar hâlinde çalışması yukarıda gösterilmiştir. Örneğin, E1 in ürünü olan Y maddesi E2 nin substratıdır.

yyBazı enzimler sadece hücre içinde çalışabilir. Bazı enzimler ise hem hücre içinde hem de hücre dışında çalışabilir. Örneğin, sindirim enzimleri hem hücre içinde hem de hücre dışında çalışabilir. Yapım reaksiyonlarında görevli enzimler sadece hücre içinde görev alır. Çünkü yapım reaksiyonlarının tamamı için enerji molekülü olan ATP gereklidir.

52

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Enzimler sonlarına “-az” eki alır. Bazı enzimlerin isimlerinin sonunda ise “-ojen” eki vardır. Bu ek enzimin inaktif olduğunu gösterir. Örneğin, mide hücrelerinin salgıladığı pepsinojen enzimi, inaktif olarak salgılanıp mide boşluğunda hidroklorik asit ile aktifleşip pepsine dönüşür.

Pepsinojen (inaktif)

HCl

Pepsin (aktif)

yyBir apoenzim, bir koenzim ya da bir kofaktör ile çalışabilirken bir koenzim ya da kofaktör, birden çok apoenzim ile çalışabilir.

Enzimlerin Çalışmasını Etkileyen Faktörler 1. Sıcaklık Enzimler protein yapılı olduklarından sıcaklık değişimlerinden etkilenir. Enzimlerin en iyi çalışabildiği sıcaklık değerine optimum sıcaklık denir.

Tepkime hızı

0°

30°

50° 60°

Sıcaklık (°C)

Görsel 1.75 Sıcaklığın enzim faaliyeti üzerine etkisi

Düşük sıcaklıklarda enzimlerin üç boyutlu yapısı bozulmaz.

Fakat faaliyet göstermez. Sıcaklık optimum değere getirildiğinde tekrar çalışmaya başlar. Bu olaya renatürasyon denir.

Yiyeceklerin düşük sıcaklıkta bozulmadan kalması, bakteri gibi besinlerin bozulmasına neden olan mikroorganizmaların düşük olan bu sıcaklık değerlerinde enzimlerinin çalışmaması ile açıklanabilir.

Enzimler protein yapılı olduğundan yüksek sıcaklıklarda üç boyutlu yapılarını geri dönüşümü olmayan bir şekilde kaybeder. Bu olaya denatürasyon denir. (Görsel 1.75) 2. pH Her enzimin çalışabildiği belli bir pH aralığı vardır. Birçok enzimin optimum pH aralığı 6-8 arasındadır. İstisna olarak midede aktif olan pepsin enziminin optimum pH aralığı 2-3 arasıdır.

53

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Tepkime hızı Tripsin için optimum pH

Pepsin için optimum pH

0

1

2

3 4 5 6 7 8 Görsel 1.76 Enzim aktivitesinin pH ile ilişkisi

9

10 pH değeri

Görsel 1.76’da görüldüğü üzere midedeki proteinlerin sindiriminden sorumlu pepsin enziminin optimum pH noktası 2’dir. Buna karşılık ince bağırsaktaki polipeptitlerin sindiriminden sorumlu tripsin enziminin optimum pH değeri 8’dir.

3. Substrat Yoğunluğu-Enzim Miktarı-Reaksiyon Hızı Arasındaki İlişki Tepkime hızı

Tepkime hızı

Substrat

Tepkime hızı

t

Substrat

Zaman

Görsel 1.77

Görsel 1.78

Görsel 1.79

Ortamda yeterli substrat varsa enzim miktarının sürekli artırılması reaksiyon hızının da sürekli artmasına neden olur. (Görsel 1.77)

Ortamda yeteri kadar substrat olduğunda enzim miktarı sınırlı tutulursa enzimlerin tamamı substratları ile enzim-substrat kompleksi oluşturur. (t noktası) Bu noktadan sonra reaksiyon sabit hızla devam eder. (Görsel 1.78)

Sınırlı substrat ile başlayan reaksiyonlarda substratın bitmesi sonucu reaksiyon da bir süre sonra duracaktır. (Görsel 1.79)

4. Aktivatör Madde Enzimlerin çalışmasını artıran maddelere aktivatör madde denir. B grubu vitaminler, K+, Ca+2, Mg+2 gibi metal iyonları aktivatör maddelere örnektir. Bazen aktivatör madde başka bir enzim de olabilir. Örneğin, pankreastan pasif olarak salgılanan tripsinojen enzimini, ince bağırsağın salgıladığı enterokinaz enzimi aktifleştirir.

Tripsinojen (İnaktif)

54

Enterokinaz

Tripsin (Aktif)

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji 5. İnhibitör Madde Enzimlerin çalışmasını durduran maddelere inhibitör madde denir. Ağır metal iyonları (kurşun, cıva) ve zehirler inhibitör maddelerdir.

Bazı inhibitörler substrat taklidi yaparak enzime geri dönüşümsüz bağlanıp enzimin substrat ile birleşmesini engeller. (Görsel 1.80 a) Bazı inhibitörler ise enzimin aktif bölgesinin şeklini değiştirerek enzim ve substratın uyumunu bozar. Substrat, enzime bağlanamaz.

(Görsel 1.80 b) Substrat

Substrat bağlanamaz.

Substrat Substrat bağlanamaz.

İnhibitör Enzim a.

İnhibitör

Enzim b.

Görsel 1.80 İnhibitörlerin etki mekanizmaları

6. Substrat Yüzeyi Enzimler substratlarını dış yüzeylerden etkilemeye başlar. Bu yüzden substrat yüzeyi arttıkça reaksiyon hızı da artar. Besin olarak aldığımız kıymanın etten daha hızlı sindirilmesinin nedeni budur.

Yediğimiz yiyeceklerin ağızda çiğnenmesi, substrat yüzeyini artırır.

Böylece midemiz ve ince bağırsağımızdaki enzimler için substrat yüzeyi artırılmış olur. (Görsel 1.81) Reaksiyon hızı

Substrat yüzeyi Görsel 1.81

Enzimlerin Kullanım Alanları Biyoteknolojik yöntemlerin gelişmesiyle enzimlerin kullanımı hemen her alanda görülmektedir. Tıp, eczacılık alanlarında ilaç üretiminde, tedavi yöntemlerinde, dezenfektan maddelerin üretiminde kullanılmaktadır. Gıda endüstrisinde ekmek ve maya yapımında, meyve sularının berraklaştırılmasında, Iaktozsuz süt üretiminde, yiyeceklerin içinde bulunan tatlandırıcıların üretiminde, peynir yapımında kullanılmaktadır.

Deri sanayisinde derinin yumuşatılmasında, temizlik ürünlerinin içinde, kâğıt ve boya sanayisinde, çevresel atıkların yok edilmesinde ve daha birçok alanda enzimler görev almaktadır. (Görsel 1.82) 55

Görsel 1.82 Enzimler birçok alanda farklı görevlerde kullanılmaktadır.

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji

ETKİNLİK-DENEY Etkinliğin Adı: Enzimlerin Etki Mekanizması ve Yüksek Sıcaklığın Enzimlere Etkisi

Araç ve Gereçler

Etkinliğin Amacı: Karaciğerde bulunan katalaz enziminin çalışma mekanizmasını belirlemek

yyParça karaciğer

Ön Bilgi

yyEzilmiş karaciğer

Karaciğerde bulunan katalaz enzimi, zehirli olan hidrojen peroksiti su ve oksijen moleküllerine parçalar.

yyDeney tüpü (3 adet)

Deneyin Yapılışı

yyEsnek balon

1. Üç deney tüpüne sırası ile parça karaciğer, dövülmüş karaciğer ve haşlanmış karaciğer koyunuz.

yyDamlalık

yyHaşlanmış karaciğer yyH2O2 (Hidrojen peroksit)

2. Tüplere karaciğerlerin üzerine çıkacak kadar hidrojen peroksit (H2O2) ilave ediniz.

3. Daha sonra tüplerin üzerine esnek balonları takınız.

4. Birkaç dakika bekledikten sonra sonuçları gözlemleyerek rapor ediniz.

Raporlama .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................

Hormonlar Vücudumuzdaki özelleşmiş hücre grupları tarafından üretilip kana salgılanan kimyasal maddelerdir. Vücut içinde organlar arasındaki haberleşmeyi ve koordinasyonu sağlar. Düzenleyici moleküllerdir. Bazıları protein, bazıları streoit, bazıları ise amino asit yapılıdır. Her hormonun kanda belirli bir eşik değeri vardır. Seviyelerindeki azalma ya da çoğalma hastalıklara sebep olur. Hayvanlarda hormonların üretildiği özelleşmiş hücre gruplarına salgı bezi denir.

Bitkilerde salgı bezi yoktur. Bitkisel hormonlar, özel hücre grupları tarafından üretilip taşıma sistemi ile görevli oldukları yere aktarılır.

56

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Vitaminler Sağlıklı bir yaşam için karbonhidrat, protein, yağ gibi organik ve inorganik bileşiklere ek olarak vitaminlere de ihtiyaç vardır. Sindirime uğramaz. Hücre zarından geçebilir. Enerji verici olarak kullanılmaz. Enzimlerin yapısına koenzim olarak katıldıklarından düzenleyici moleküllerdir. Eksikliklerinde enzimlerin çalışması aksadığından metabolik bozukluklara sebep olur. Her enzim kendine özgü bir vitamin ile aktifleşebildiğinden bir vitaminin eksikliğinde oluşan bir hastalık, başka bir vitamin ile tedavi edilemez. İnsanlar vitaminleri dışarıdan hazır olarak alır. Fakat üreticiler tüm vitamin çeşitlerini üretebilmektedir. Günümüzde birçok vitamin sentetik olarak üretilmektedir. Besinler ile yeteri kadar alınamayan vitaminler sentetik olarak üretilen vitaminlerden doktor kontrolünde karşılanabilir. Vitaminler iki gruba ayrılır.

Vitaminler

Suda Çözünen Vitaminler B ve C vitaminleri depolanamaz.

Yağda Çözünen Vitaminler A, D, E ve K vitaminleri depolanır.

Suda çözünen vitaminler depolanamadığından bu vitaminlerin fazlası idrar ile atılır. Eksikliğine bağlı hastalık kısa sürede ortaya çıkar. Çünkü vücutta bu eksikliği giderecek bir birikim yoktur. Yağda çözünen vitaminler ise karaciğer ve yağ dokuda depoladığından eksiklikleri çabuk hissedilmez. Fazlası ise zehir etkisi yaratabilir.

Vitamin yapısını yüksek sıcaklık, ışık, metaller, oksijen, asit ve bazlar gibi etkenler bozabilir. Bu nedenle yiyeceklerin vitamin değerinin kaybedilmemesi için şunlara dikkat edilmelidir: yySebze ve meyveler taze olarak tüketilmelidir. yySalata malzemesi olan marul gibi sebzelerin bıçak ile kesilmemesi gerekir. yyVitaminler koyu renkli şişelerde saklanmalıdır. Böylece ışık ile etkileşimleri engellenir. Çeşitli vitaminlerin vücuttaki işlevleri ve eksikliklerinde ortaya çıkabilecek metabolik aksaklıkları inceleyelim.

A vitamini: Suda çözünmez. Tıpkı yağlar gibi eter, benzen ve kloroform gibi organik çözücülerde çözünür. Beta karotenden üretilir.

Balıkta, karaciğerde, tereyağında, sebzelerde bol miktarda bulunur. (Görsel 1.83) Vücudumuzda, besinlerle alınan A vitamini öncüsü karoten (Provitamin A) ince bağırsaktan emilir ve karaciğerde A vitaminine dönüştürülür. Bu vitamin gözün yapısındaki rodopsin adı verilen ve ışığı algılayan proteinlere bağlanarak karanlıkta görmeyi sağlar. Eksikliğinde gece körlüğü adı verilen rahatsızlık oluşur. Ayrıca kemik ve diş yapısında zayıflama, vücut direncinde azalma gibi rahatsızlıklar da oluşur. Deri ve saç sağlığı için gerekli olan bir vitamindir.

57

Görsel 1.83 A vitamini bakımından zengin besinler

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji D vitamini: Yağda çözünür, karaciğer ve yağ dokuda depolanır.

Derimizin altında öncül maddesi provitamin D bulunur. Bu madde UV ışınlar ile D vitaminine dönüşür.

Görsel 1.84 D vitamini bakımından zengin besinler

Balık yağında çok bulunur. Ayrıca karaciğer, süt ve tereyağında bol miktarda vardır. (Görsel 1.84) D vitamini kalsiyum ve fosfor minerallerinin geri emilimini artırır. Kemik ve diş yapısını güçlendirir. Kalp ritmini düzenler. Hormonal düzenlemede görevlidir. Kanser hücrelerinin oluşumunu engeller.

D vitamini eksikliğinde çocuklarda raşitizm (kemik eğriliği) ve yetişkinlerde osteomalazi (kemik yumuşaması) görülür.

E vitamini: Antioksidan özelliğe sahiptir. Kontrolsüz hücre bölünmesini önler. Yaşlılarda bağışıklık sistemini güçlendirir. Deri ve saç sağlığı için önemlidir. Kemik, diş ve diş eti gelişiminde görevlidir.

Görsel 1.85 E vitamini bakımından zengin besinler

Bitkisel yağlar, yeşil sebzeler, baklagiller (Görsel 1.85) E vitamini bakımından zengindir. Eksikliğinde kısırlık, cilt bozuklukları, kaslarda yorgunluk gibi rahatsızlıklar ortaya çıkar.

K vitamini Bağırsaklarımızda yaşayan bakteriler tarafından üretilir.

Görsel 1.86 K vitamini bakımından zengin besinler

Karnabahar, marul, lahana, brokoli, ıspanak gibi yeşil yapraklı sebzelerde, sığır karaciğerinde bol miktarda bulunur. (Görsel 1.86) Kanın pıhtılaşmasını sağlayan proteinlerin üretimi için gereklidir.

Eksikliğinde görülen en belirgin rahatsızlık kanın pıhtılaşmasındaki gecikmedir.

B grubu vitaminler Vücutta depolanamadığı için günlük alınmalıdır. B grubu vitaminler enzimlerin yapısına koenzim olarak katılıp enzimin aktifliğini sağlar. Kan hücrelerinin üretiminde, sinir sisteminde önemli görevleri vardır.

Tahıllar, fındık, ceviz, karaciğer, böbrek gibi besinler B vitamini bakımından zengindir. (Görsel 1.87) İnsanda kalın bağırsakta yaşayan bakteriler tarafından üretimi yapılır.

Görsel 1.87 B vitamini bakımından zengin besinler

Eksikliğinde yorgunluk, iştah kaybı, kansızlık (anemi), unutkanlık, beriberi, pellegra gibi hastalıklar oluşur.

58

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji C vitamini: Günlük olarak alınması gerekir. Çünkü depolanamaz. Bu vitamin demirin geri emilimini artırır. Güneş ışınlarına karşı gözlerimizi koruyarak katarakt oluşumunu engeller. Bağışıklık sistemini güçlendirir. Damar içi hücrelerin yapısını koruyarak kalp krizi riskini azaltır. Kanser ile savaşta en etkili vitaminlerden biridir.

Yeşil yapraklı sebzeler, kivi, mandalina, portakal, yeşil biber, C vitamini bakımından çok zengindir. (Görsel 1.88) Eksikliğinde diş eti kanaması yani skorbüt hastalığı oluşur. İştahsızlık, büyüme ve gelişmede gerileme, bağışıklık sisteminde zayıflama, eklemlerde ödem gibi birçok rahatsızlık oluşur.

Görsel 1.88 C vitamini bakımından zengin besinler

Nükleik Asitler Hücre ile ilgili araştırmalar yapılırken çekirdek yapısında asidik özelliklere sahip moleküller olduğu saptanmış ve bu moleküllere çekirdek asidi anlamına gelen nükleik asit adı verilmiştir.

Bu moleküller polimer yapıdadır, çok sayıda nükleotit adı verilen monomerin birleşmesiyle oluşmuştur. Yapılarında bulunan 5 C’lu şekere göre isimlendirilmiştir. Yapısında deoksiriboz şekeri bulunan nükleik aside deoksiribonükleik asit (DNA), riboz şekeri bulunan nükleik aside ise ribonükleik asit (RNA) adı verilir.

Azotlu Organik Bazlar: Halkasal yapıya sahip organik moleküllerdir. Pürin ve pirimidin olmak üzere 2 grubu vardır.

Pürin bazları çift halkalı yapıya sahiptir. Yapısında altıgen ve beşgen iki halkasal yapı bulundurduğundan çift halkalı bazlar olarak adlandırılır. Adenin (Görsel 1.89) ve Guanin (Görsel 1.90) çift halkalı bazlardır. Bu baz çeşitleri DNA ve RNA moleküllerinde ortak olarak bulunur.

Pirimidin bazları ise tek halkalı bazlardır. Yapılarında altıgen bir halka vardır. Sitozin (Görsel 1.91), timin (Görsel 1.92) ve urasil (Görsel 1.93) tek halkalı bazlardır. Sitozin bazı DNA ve RNA’da ortak olarak bulunurken timin bazı sadece DNA’da, urasil bazı ise sadece RNA’da bulunur.

Görsel 1.91 Sitozin (S = C) bazı

Görsel 1.92 Timin (T) bazı

59

Görsel 1.89 Adenin (A) bazı

Görsel 1.90 Guanin (G) bazı

Görsel 1.93 Urasil (U) bazı

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Şeker Grubu: Riboz ve deoksiriboz, yönetici moleküllerin monomeri olan nükleotitlerin yapısına katılan 5 karbonlu şekerlerdir. İnorganik Fosfat Grubu (H3PO4): Tüm nükleotit çeşitlerinin yapısında ortak olarak bulunur.

P

Ester bağı

Glikozit bağı

Fosfat Grubu

Azotlu organik baz 5 karbonlu şeker Görsel 1.94 Nükleotitin yapısı

Görsel 1.94’te görülen azotlu organik baz ve şeker birbirine glikozit bağı ile bağlanır. İkisinin oluşturduğu bu birlikteliğe nükleozit denir. Nükleozite ester bağı ile fosfat grubu bağlandığında ise nükleotit oluşur. Nükleotitler, ismini yapısındaki azotlu organik baza göre alır.

Tüm canlıların DNA molekülünde aynı çeşit nükleotitler bulunmasına rağmen nükleotitlerin sayı, sıra ve dizilişleri farklıdır. Bu farklılık canlılar arasındaki çeşitliliğin nedenidir. (Görsel 1.95) DNA (Deoksiribonükleik Asit) Görsel 1.95 DNA’nın farklılığının neden olduğu genetik çeşitlilik

BİLİYOR MUSUNUZ

?

İnsan DNA’sındaki bilgi, neredeyse bir futbol sahasını dolduracak kadar çok ansiklopedideki bilgiye eşittir. Bir başka benzetme yapacak olursak bu bilgi her biri 500 sayfa olan tam 900 ciltlik bir ansiklopedi serisini dolduracak kadar fazladır.

Hücrede gerçekleşen tüm metabolik olayları yönetir. Prokaryot hücrelerde çekirdek bulunmadığından sitoplazmada nükleoit adı verilen özel bölgede bulunur. Prokaryot hücrelerde DNA molekülü çift zincirli, sarmal yapılı ve halkasaldır. Yani iki ucu birleşiktir. Ökaryot hücrelerde ise çekirdek, mitokondri ve kloroplast içinde bulunur. Çekirdek içerisindeki DNA molekülleri çift zincirli, sarmal yapılı ve doğrusaldır. Fakat mitokondri ve kloroplast organelleri içerisindeki DNA’nın yapısı prokaryot hücrelerinki gibi halkasaldır.

DNA molekülü, yönetici molekül olmasının yanında kalıtım molekülüdür. Genetik özelliklerimiz DNA üzerinde bulunan gen adı verilen kısımlardaki şifrelerde saklıdır. Canlıların birbirinden farklı özellikler göstermesi yani tür içi çeşitliliğin temel nedeni DNA molekülüdür.

DNA molekülündeki genetik kod diziliminin farklı olması üretilen proteinlerin farklı olmasına, bu da canlıların dış görünüşlerinin farklı olmasına neden olur. Üreme sürecinde DNA molekülü kendini eşleyerek kalıtsal özelliklerimizin yavrulara geçmesini sağlar.

DNA ve RNA moleküllerinin monomeri olan nükleotitlerin yapısını inceleyelim. Nükleotitlerin yapısında azotlu organik baz, 5 C’lu şeker (pentoz) ve fosfat grubu (H3PO4) bulunur.

60

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Zayıf hidrojen bağı

Ester bağı Glikozit bağı

Fosfodiester bağı

P

P

P

A

P

P

A T

A

P

P

C

T G

P

A

P

T

P

Görsel 1.96 DNA molekülünün yapısı

Görsel 1.96’da bir DNA molekülünün kesiti gösterilmiştir.

DNA molekülünün yapısındaki pürin ve pirimidin nükleotitlerinin sayısı birbirine eşittir. Çünkü DNA çift zincirlidir. Bir adenin nükleotitinin karşısına her zaman bir timin nükleotiti bir guanin nükleotitinin karşısına ise bir sitozin nükleotiti gelir.

Yani bir DNA molekülünde, X tane adenin varsa X tane de timin vardır.

Y tane guanin varsa Y tane de sitozin vardır.

O hâlde pürin = pirimidindir.

A+G=S+T (X + Y) = (X + Y) Adenin ile timin nükleotitleri birbirine ikili zayıf hidrojen bağıyla guanin ile sitozin nükleotitleri ise üçlü zayıf hidrojen bağıyla bağlıdır.

Yani; DNA yapısında bulunan kaşılıklı nükleotitler birbirlerine zayıf hidrojen bağı ile bağlıdır. Tek zincirinde bulunan nükleotitler ise fosfodiester bağı ile bağlıdır.

Bir hücre bölüneceği zaman mutlaka DNA’sının bir eşini yapar.

Bu olaya replikasyon denir. Replikasyonda görevli enzim ise DNA polimeraz enzimidir.

DNA’nın çift sarmal yapısı 1953 yılında James Watson (Ceyms Vatsın) ve Francis Crick (Frensis Kırik) tarafından ortaya atılmıştır.

(Görsel 1.97) 61

Görsel 1.97 DNA molekülünün üç boyutlu yapısı

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji

ETKİNLİK-DENEY Etkinliğin Adı: Kivi DNA’sının İzolasyonu Etkinliğin Amacı: Laboratuvar koşullarında basit yöntemlerle DNA’nın izolasyonu

Araç ve Gereçler yyKivi

Ön Bilgi

yySofra tuzu

Deneyde kullanacağınız tuz DNA’nın karbonhidrat ve proteinlerden ayrılmasını sağlar.

yyDeney tüpü yyÇay kaşığı

Etanol, fosfolipit tabakasını çözerek hücre zarının erimesini sağlar. Sıvı sabun ise hücre zarında boşluklar açar ve DNA molekülü bu boşluklardan çıkabilir.

yySıvı sabun

Soğuk etanol, DNA’yı bozan enzimlerin çalışmasını önler.

Uygulayalım XX

Kivinin kabuğu soyulur. Plastik torbaya konulup ezilir.

Bir behere 5 mL sıvı sabun, 2 gram tuz ve 100 mL çeşme suyu konulur. Tuz, çözelti içinde çözünene kadar karıştırılır. Elde edilen karışım buzdolabında soğutulur.

XX

XX Soğutulmuş çözelti, ezilmiş kivi bulunan plastik torbanın içine eklenip biraz daha ezilir.

Oluşturulan karışım bir deney tüpü içine süzgeç yardımıyla süzülür. Tüpdeki süzüntünün içine soğuk etanol eklenir.

XX

XX Bir süre sonra tüpün üst kısmında biriken etanolde beyaz bir tabaka oluşur.

Sonuçlandıralım yy Elde ettiğiniz yapı sizce nedir? Arkadaşlarınızla tartışarak yorumlayınız. yy Deneyde soğuk etanol kullanılmasının amacı nedir? Tartışa-

rak yorumlayınız.

yy Deneyde sıvı sabun kullanılmasının amacı nedir? Tartışarak yorumlayınız.

62

yyÇeşme suyu yySoğuk etanol yyMezür yySüzgeç yyBeher yyPlastik torba yyDereceli pipet

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji RNA (Ribonükleikasit) Tek zincirli bir moleküldür. Çok sayıdaki ribonükleotitin birbirine fosfodiester bağı ile bağlanması sonucu oluşur. Bütün RNA’Iar DNA üzerindeki genetik şifrelere göre sentezlenir. Bu olaya transkripsiyon adı verilir.

RNA molekülleri protein sentezinden sorumludur. Karakteristik şekeri riboz, yapısında bulunan bazlar ise adenin, guanin, sitozin ve urasil bazlarıdır.

Prokaryotlarda sitoplazma ve ribozomda, ökaryotlarda ise çekirdek, sitoplazma, ribozom, mitokondri ve kloroplastta bulunur.

3 çeşit RNA molekülü vardır: yyMesajcı RNA (mRNA): DNA’nın anlamlı ipliğindeki şifreye göre üretilir. DNA’dan aldığı bu şifreyi ribozom organeline taşır. Ribozom organellerinde bu şifreye göre protein sentezlenir. Enzimler gibi tekrar tekrar kullanılabilir. Tüm RNA’lar içinde %5 bulunma oranına sahiptir. yyRibozomal RNA (rRNA): Ribozom organelinin yapısına katılır.

Tüm RNA’lar içinde %80 bulunma oranına sahiptir. yyTaşıyıcı RNA (tRNA): Sitoplazmadan aldığı amino asitleri ribozoma taşır. Tek zincirli olan tRNA belli bölgelerinden hidrojen bağları ile bağlanarak katlanmalar yapmıştır. tRNA’lar tüm RNA’lar içinde %15 bulunma oranına sahiptir.

Enzimler gibi tekrar tekrar kullanılabilir.

Her tRNA molekülü, uç kısmında üç nükleotitden oluşan ve antikodon denilen bölümüne uygun, amino asit çeşidini kendisine bağlayarak protein sentezinde kullanılması için ribozom organeline taşır.

(Görsel 1.98) Amino asitin bağlandığı uç

BİLİYOR MUSUNUZ

mRNA

?

Ribonükleotitler

Antikodon: tRNA üzerindeki üçlü şifrelerdir. tRNA’nın hangi amino asit çeşidini ribozom organeline taşıması gerektiğini gösterir.

Zayıf hidrojen bağları

Kodon: mRNA üzerinde bulunan ve amino asit çeşidini belirten şifredir.

Antikodon Kodon

Görsel 1.98 mRNA ile bağlantı kurmuş bir tRNA

63

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji ATP (Adenozin Trifosfat) Bütün canlı hücreler metabolik aktivitelerini gerçekleştirmek için ATP molekülüne ihtiyaç duyar. Bu molekül tüm canlıların kullandığı ortak enerji molekülüdür.

Nükleotit yapılı olan bu molekül, yapısında hücrenin ihtiyacı olan enerjiyi taşır. (Görsel 1.99) Glikozit bağı

Ester bağı

Riboz

Adenin

2 tane yüksek enerjili fosfat bağı

P

P

P

Adenozin AMP (Adenozin monofosfat) ADP (Adenozin difosfat) ATP (Adenozin trifosfat) Görsel .1.99 ATP molekülünün yapısı

Yapısında, azotlu organik baz olan adenin bazı, 5 C’lu riboz şekeri ve 3 tane fosfat grubu vardır. Organik bir moleküldür. Kararsız olduğundan yani yapısında bulunan son inorganik fosfat molekülünü çok güçlü çekemediğinden ADP’ye dönüşür. Bu nedenle depolanamaz.

ATP molekülü hücre zarından geçemeyecek kadar büyük bir moleküldür. Bu nedenle bir hücreden diğerine aktarılamaz. Bu nedenle canlı hücreler ATP üretimini kendisi yapar.

ADP’ye fosfat katıldığından ATP üretimine fosforilasyon denir.

ATP molekülünün kullanımında ise son fosfat molekülü koparıldığından ATP tüketimine defosforilasyon denir. (Görsel 1.100) A P

P

P

Enerjinin üretildiği olaylar

Enerjinin tüketildiği olaylar

R ATP

Oksijenli solunum Oksijensiz solunum

A Pi

P

P R

Pi

ADP

Görsel 1.100 ATP üretimi ve tüketimi

64

Biyosentez tepkimeleri Sinirsel iletim Aktif taşıma Hareket Kas kasılması Dönüşüm tepkimeleri

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji Sağlıklı Beslenmenin Önemi Sağlıklı beslenme, az yemek yeme ile değil gerekli besin çeşitlerinden yeteri kadar tüketmekle olur. Alınması gereken besin miktarı kişinin metabolik özelliklerine, fiziksel aktivitesine, yaşına ve cinsiyetine göre değişir. Tüm sağlıklı insanların temel besinleri beslenme yoluyla alması şarttır.

Bu temel besin grupları içinde karbonhidrat, protein, yağ, vitaminler ve mineraller bulunmalıdır. Örneğin, Tablo 1.1’de 15-18 yaş grubu için sağlıklı bir beslenme diyetinde tüketilebilecek besinler ve miktarları verilmiştir.

15-18 Yaş Grubu

Süt ve Süt Ürünleri

Protein Bakımından Zengin Besinler

Erkek

4 porsiyon

2-3 porsiyon

9 porsiyon

5 porsiyon

Kadın

4 porsiyon

2-3 porsiyon

7 porsiyon

5 porsiyon

Ekmek ve Tahıl Sebze ve Meyve

Süt ve Süt Ürünleri

Protein Bakımından Zengin Besinler

Süt (yarım yağlı) (1 su bardağı)

Tavuk (1 porsiyon)

Yoğurt (yağlı) (1 kase)

Yumurta (1 adet)

Beyaz peynir (1 dilim)

Nohut (1 porsiyon)

Ayran (1 su bardağı)

Ceviz (5 adet)

Ekmek ve Tahıl Benzeri

Sebzeler ve Meyveler

Tam buğday ekmeği (1 dilim)

Domates (1 adet)

Makarna (1 porsiyon)

Salatalık (1 adet)

Simit (1 adet)

Sivri biber (2 adet)

Bulgur pilavı (1 porsiyon)

Elma (1 adet)

Kahvaltılık gevrek (5 çorba kaşığı)

Patlıcan (1 adet)

Tablo 1.1 15-18 yaş grubu için sağlıklı bir beslenme örneği

Örnek Menü Sabah: Domates, salatalık, beyaz peynir, 2 dilim tam buğday ekmeği, şekersiz çay (süt tercih edilecekse bir su bardağı süt) Ara öğün: 1 adet elma,1 çay bardağı süt Öğle: Tavuk ızgara (1 porsiyon),1 kâse yoğurt, bulgur pilavı (1 porsiyon), hafif yağlı bol yeşillikli salata (özellikle et grubunda C vitamini emilim olayını artırır), 1 dilim tam buğday ekmeği Ara öğün: Ceviz (5 adet), 1 su bardağı süt Akşam yemeği: Patlıcan yemeği (1 porsiyon), mercimek çorbası, makarna, 1 kâse yoğurt, 1 dilim tam buğday ekmeği, hafif yağlı bol yeşillikli salata.

65

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji

ETKİNLİK Etkinliğin Adı: Sağlıklı beslenme programı hazırlama Etkinliğin Amacı: Bir haftalık sağlıklı beslenme programının hazırlanması Tablo 1.1’de verilen değerleri göz önüne alarak kendiniz için bir beslenme diyeti hazırlayabilirsiniz.

Sabah

Ara Öğün

Öğle

Ara Öğün

Akşam

İnsülin Direnci “Az yemek yiyorum ama bir türlü kilo veremiyorum.” veya “Su içsem yarıyor.” Bu şikayetler kişide insülin direncinin varlığını gösteriyor olabilir. Pankreasın salgıladığı insülin hormonu, kan şekerini düşürerek kandaki glikozun dengede kalmasını sağlar. İnsülin direnci ise vücutta çeşitli nedenlerle insülinin görevini yapmakta güçlük çekmesidir.

Kişide insülin direnci arttıkça pankreas daha fazla hormon salgılar ve hormonun miktarı kanda normal sınırlarının üzerine çıkar.

Bu da kilo artışına (Görsel 1.101), karaciğer yağlanmasına, kalp ve damar hastalıklarına neden olur.

Kişinin hareketsiz kalması, fazla hazır gıda tüketmesi ve birçok sebep insülin direncinin başlamasına neden olmaktadır.

Görsel 1.101 İnsülin direncine bağlı kilo artışı

İnsülin direncinin tedavisinde öncelikle yaşam tarzı değiştirilmelidir. Egzersiz, sağlıklı beslenme programı, düzenli uyku önemlidir.

66

1. Ünite – Yaşam Bilimi Biyoloji OKUMA PARÇASI Beslenme bozukluğu ve açlık dünya çapında neredeyse bir milyon insanı etkilemektedir. Beslenme bozukluğu beslenmede yeterli kalori alınamaması ya da temel besin maddelerinin eksik alınması ile ortaya çıkar. Bu durum yetersiz besin alımı (açlık) ya da sağlık problemleri ile oluşabilir. Beslenme bozukluğunun en yaygın şekli protein eksikliği yani temel amino asitlerin yetersiz alımıdır. Her ne kadar hayvansal ürünlerin çoğu yeterli protein sağlasa da esas yiyecek olarak sadece pirinç veya sadece patates gibi tek bir besine dayalı beslenenler protein eksikliğinden muzdariptir. Gelişmekte olan ülkelerde protein eksikliği olan çocuklar karnında sıvı toplanmasına bağlı olarak şişkin karınlıdır. Bu durum Kwashiorkor olarak adlandırılır. Uganda’daki bu çocuk besin yoksunluğu sebebiyle beslenme bozukluğundan muzdariptir.

Yeme Bozuklukları Beslenme bozukluğu sadece yiyecek bulamamak nedeniyle meydana gelmez. Milyonlarca insan çoğunlukla bayanlar yeme bozukluğuna sahiptir. Anorexia nevrosa zayıf olsa bile kişinin kilo alma korkusuyla kendini aç bırakmasından kaynaklanır. Bulimia, aşırı yemek yedikten sonra kusmaya zorlayarak aşırı müshil kullanarak içini boşaltma veya aşırı egzersiz yapma davranışıdır. Yeme bozukluklarının sebepleri bilinmemektedir, tedavi psikolojik danışmanlık ve antidepresan ilaçları içermektedir.

Eric J. Simon (Biology The Core)

Obezite Obezite günümüzde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin en önemli sağlık sorunları arasında yer almaktadır. Obezite genel olarak bedenin yağ kütlesinin yağsız kütleye oranının aşırı artması sonucu boy uzunluğuna göre vücut ağırlığının arzu edilen düzeyin üstüne çıkmasıdır.

Bilindiği üzere beslenme; anne karnında başlayarak yaşamın sonlandığı ana kadar devam eden yaşamın vazgeçilmez bir ihtiyacıdır. İnsanın büyümesi, gelişmesi, sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için gerekli olan besin ögelerini yeterli ve dengeli miktarda alıp vücutta kullanabilmesidir. Karın doyurmak, açlığı bastırmak, canının çektiği şeyleri yemek veya içmek değildir.

Günlük yaşamda bireylerin (gebe, emziren anne, bebek, okul çocuğu, genç, yaşlı, işçi, sporcu, kalp-damar, şeker, yüksek tansiyon hastalığı, solunum yolu bozuklukları vb.) yaşa, cinsiyete, yaptığı işe, genetik ve fizyolojik özelliklerine ve hastalık durumuna göre değişen günlük enerjiye ihtiyacı vardır.

Sağlıklı bir yaşam sürdürmek için, alınan enerji ile harcanan enerjinin dengede tutulması gerekmektedir. Yetişkin erkeklerde vücut ağırlığının %15-18’i, kadınlarda ise %20-25’ini yağ dokusu oluşturmaktadır. Bu oranın erkeklerde %25, kadınlarda ise %30’un üstüne çıkması obeziteyi oluşturmaktadır.

Günlük alınan enerjinin harcanan enerjiden fazla olması durumunda, harcanamayan enerji vücutta yağ olarak depolanmakta ve obezite oluşumuna neden olmaktadır. Buna paralel olarak, günümüz teknolojisindeki gelişmeler, yaşamı kolaylaştırmakla birlikte, günlük hareketleri önemli ölçüde sınırlamıştır. Anlaşılacağı üzere obezite; besinlerle alınan enerjinin (kalori) harcanan enerjiden fazla olması ve fazla enerjinin vücutta yağ olarak depolanması (%20 veya daha fazla) sonucu ortaya çıkan, yaşam kalitesini ve süresini olumsuz yönde etkileyen bir hastalık olarak kabul edilmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından da obezite, sağlığı bozacak ölçüde vücutta aşırı yağ birikmesi olarak tanımlanmıştır. hsgm.saglik.gov.tr (Düzenlenmiştir.)

67

A. Aşağıdaki soruların cevaplarını boş bırakılan yerlere yazınız.

1. Bir amino asit yapısını çizerek grupları isimlendiriniz.

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

2. İki amino asit arasında peptit bağı kurulumunu gösteriniz.

3. Aşağıda enzim ve substrat yoğunlukları belirtilen durumlardaki reaksiyon hız grafiklerini çiziniz.

Sınırsız substrat

Sınırsız substrat

Sınırlı substrat

Sınırlı enzim

Sınırsız enzim

Sınırsız enzim

4. Bir nükleotit yapısında bulunan grupları ve bağları çizerek gösteriniz.

68

5. ATP yapısını ve bulundurduğu grupları çizerek gösteriniz.

6. ATP molekülünün özelliklerini belirtip fosforilasyon ve defosforilasyon terimlerini açıklayınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

B. Aşağıdaki kutucuklarda karışık olarak verilen mineralleri uygun tanımlarla eşleştiriniz. İyot

Demir

Kalsiyum

Azot

Fosfor

Magnezyum

1. Alyuvarda bulunan hemoglobin molekülünün yapısına katılır. …………….…………………………………………………………………………………………………

2. Nükleik asitlerin ve ATP molekülünün yapısına katılır. …………….…………………………………………………………………………………………………

3. Tiroit bezinin hormonu olan tiroksinin yapısına katılır. …………….…………………………………………………………………………………………………

4. Fotosentez reaksiyonlarında ışığı absorbe eden klorofil pigmentinin yapısına katılır. …………….…………………………………………………………………………………………………

5. Vücutta en fazla bulunan mineraldir. Kemiklerin ve dişlerin yapısına katılır. …………….…………………………………………………………………………………………………

69

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

…………………………………………………………………………………………………………………

C. Aşağıdaki cümlelere karşılık gelen uygun kavram ya da sözcükleri bulmacadaki yerlerine doğru bir şekilde yerleştiriniz.

1 2 1 3 2

6

3

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

5 4 4 5

6 7 8

YATAY

DÜŞEY

1. DNA molekülünün yapısında bulunan karbonhidrat çeşidi.

2. Riboz şekerinin bulunduğu grup.

1. Kan şekeri olarak bilinir.

2. Yapısında eksik hidrojen atomu olmayan lipitlere verilen isim.

3. Yapım ve yıkım tepkimelerinin tümüne verilen 3. Enzimlerin proteinden oluşan kısmı. isim.

4. Enzimlerin çalışmasını olumsuz etkileyen 4. Çift yönlü çalışan enzimler. maddelerin genel adı.

5. Eklem bacaklıların dış iskeletinin yapısına ka- 5. ATP yapısında bulunan karbonhidrat. tılan polisakkarit.

6. En çok enerji veren besin grubu.

6. Metabolik atıkların uzaklaştırılmasına verilen isim.

7. Enzimlerin etki ettikleri madde.

8. Bir maddenin 1 gramının sıcaklığını 1°C artırmak için verilmesi gereken ısı.

70

D. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Aşağıda verilenlerden hangisi canlıların ortak özelliklerinden değildir?

A) Hücresel yapı B) Dokulardan oluşma C) Solunum yapma D) Beslenme

2. I. Organel II. Hücre III. Doku IV. Organizma Yukarıda verilenlerin organizasyon düzeyinde dizilim sırası hangi seçenekte doğru verilmiştir?

A) I, III, II, IV

B) I, III, IV, II

C) I, II ,III, IV

D) IV, III, II, I

E) II, I, III, IV

3. Aşağıda verilenlerden hangisi inorganik moleküldür?

A) Proteinler B) Vitaminler C) Karbonhidratlar

D) Yağlar E) Karbondioksit

4. I. Özısısı birçok sıvıya göre yüksektir II. Kutuplu bir yapıya sahiptir III. Su molekülleri birbirlerine zayıf hidrojen bağı ile bağlıdır Su ile ilgili yukarıda verilenlerden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) I ve ll

D) II ve III

E) I, II ve III

5. Yazın hava sıcaklıkları çok yükselmesine rağmen deniz sıcaklıkları çok fazla artmaz.

Bunun sebebi, I. suyun özısısının yüksek olması II. ısının bir kısmının su molekülleri arasındaki hidrojen bağlarının yıkımı için kullanılması III. suyun donarken yoğunluğunun azalması verilenlerden hangileridir?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) I ve II

D) I ve IIl

E) I, II ve III

D) II ve III

E) I, II ve III

6. I. Sulu çözeltisine H+ iyonu verir II. Kırmızı turnusol kâğıdını maviye dönüştürür III. pH değeri 7’den büyüktür Yukarıda verilenlerden hangileri asitler için doğrudur?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III 71

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

E) Üreme

7. Selüloz molekülü ile ilgili verilen I. Bitkisel yapı polisakkaritidir II. İnsanlar tarafından sindirilemez III. Çok sayıda glikoz molekülünün birbirine bağlanmasıyla oluşur özelliklerden hangisi nişasta molekülü için de geçerlidir?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

8. I. Glikoz II. Riboz III. Maltoz IV. Laktoz Yukarıda verilen karbonhidrat çeşitlerinin hangilerinin yapısında glikozit bağı bulunur?

A) I ve II B) III ve IV C) I, III ve IV

D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV 9. I. Basit organik maddelerden kompleks organik maddeler üretme II. Organik monomerlerden inorganik moleküller üretme III. Kompleks organik maddelerden basit organik maddeler üretme IV. İnorganik maddelerden organik maddeler üretme Yukarıda verilen dönüşümlerden hangileri tüm canlı hücrelerde gerçekleşebilir?

A) I ve II

B) I ve Ill

C) II ve Ill

D) I, II ve IV

E) I, II, III ve IV

10. I. Bakteri, hayvan ve mantar hücrelerinde depolanma II. Mantarların hücre duvarının yapısına katılma III. Çok sayıda glikozun birbirine glikozit bağı ile bağlanması sonucu oluşma Yukarıda verilenlerden hangileri glikojen molekülünün özelliklerindendir?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız Ill

D) I ve III

E) I, II ve III

11. Aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) 3 yağ asidinin 1 gliserol molekülüne bağlanması sonucu trigliseritler oluşur.

B) Doymamış yağların H ile doyurulması sonucu margarinler oluşur.

C) Doymuş yağlar hayvansal kaynaklı olup oda koşullarında katı hâlde bulunurlar.

D) Fosfolipitler, yapısında 2 yağ asidi bulunduran ve hücre zarının yapısına katılan lipitlerdir.

E) Steroitler depolandıkları için düzenleyici olarak kullanılan yağlardır.

12. Amino asitler ile ilgili verilen aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Yapılarında bulunan radikal grup, amino asitlerde çeşitlilik sağlar.

B) Yapılarında bulunan amino grubu asidik, karboksil grubu baziktir.

C) Proteinlerin en küçük organik molekülleridir.

D) Hücre zarından geçebilirler.

E) Enerji verici olarak kullanılabilirler.

72

13. Glikoz + X Æ Maltoz + su Glikoz + Y Æ Sakkaroz + su Glikoz + Z Æ Laktoz + su Yukarıda disakkarit üretim denklemleri verilmiştir.

Buna göre aşağıdaki seçeneklerin hangisinde X, Y, Z molekülleri doğru eşleştirilmiştir?

Y

Z

A) Glikoz

Fruktoz

Galaktoz

B) Fruktoz

Galaktoz

Glikoz

C) Fruktoz

Glikoz

Galaktoz

D) Galaktoz

Glikoz

Fruktoz

E) Glikoz

Galaktoz

Fruktoz

14. I. Karbonhidrat II. Yağ III. Protein Yukarıda numaralandırılarak verilmiş olan besinlerin enerji verici olarak solunum reaksiyonlarında kullanım sırası hangi seçenekte doğru verilmiştir?

A) I, II, III

B) II, III, I

C) II, I, III

D) III, II, I

E) III, I, II

D) II ve III

E) I, II ve III

15. Bir fosfolipit molekülü için I. Fosforlu ve gliserollü kısmı hidrofiliktir II. Yağ asidi kısmı hidrofobiktir III. D vitamini ve bazı eşeysel hormonların yapısına katılır verilenlerden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I

B) I ve II

C) I ve III

16. Yağlar ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Nötral yağların bu ismi almasının sebebi yapılarında sadece C, H, O atomlarını bulundurmasıdır.

B) Bir molekül nötral yağ yapısında en az iki, en fazla dört çeşit monomer bulunur.

C) Fosfolipitler hücre zarının temel yapısını oluşturur.

D) Steroitler, depo edilen ve enerji verici olarak kullanılan yağlardır.

E) Steroitler sinir hücrelerindeki miyelin kılıfın yapısını oluşturur.

17. I. Protein sentezi zarsız bir organel olan ribozomda gerçekleşir II. Protein sentezi bir dehidrasyon reaksiyonudur III. Proteinlerin üç boyutlu yapılarının geri dönüşümsüz bozulmasına renatürasyon denir Yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız Ill

73

D) I ve II

E) I, II ve III

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

X

18. I. Bağışıklık sisteminin zayıflaması II. Yaraların geç iyileşmesi III. Ödem oluşumu Protein eksikliğinde yukarıda verilen sağlık sorunlarından hangileri oluşur?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve III

E) I, II ve III

19. Aşağıda enzimlerin yapısı ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Basit enzimler sadece proteinden oluşmuş apoenzim kısmına sahiptir.

B) Bileşik enzimlerin organik yapılı yardımcı kısımlarına kofaktör denir.

C) Bileşik enzimlerde apoenzim, substratı seçer.

D) Enzimler %15’in altında su içeren ortamlarda çalışamaz.

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

E) Enzim ile substratı yapboz parçaları gibi birbiri üzerine oturur.

20. I. Enzimlerin çalışmasını artıran maddelere inhibitör denir II. Tüm enzimler takımlar hâlinde çalışır III. Bir substrat için bir çeşit enzim vardır Enzimler ile ilgili yukarıda verilenlerden hangileri yanlıştır?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

21.

A

C) Yalnız Ill

Gen X

Gen Y

Gen Z

Enzim X

Enzim Y

Enzim Z

B

C

D) I ve III

D

Yukarıda verilenlere göre aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?

A) Enzim X, Enzim Y ve Enzim Z takımlar hâlinde çalışır.

B) Enzim Y’nin ürünü Enzim Z’nin substratıdır.

C) Gen Z mutasyona uğrarsa ortamda D maddesi birikir.

D) Gen X mutasyona uğrarsa D maddesi üretilemez.

E) Gen Y mutasyona uğrarsa ortamda B maddesi birikir.

22. Vitaminlerle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Organik olmalarına rağmen enerji vermezler.

B) Hücre zarından geçebilirler.

C) Suda çözünenleri depo edilebilir.

D) A ve D vitaminleri provitamin adı verilen öncül maddelerden üretilir.

E) Enzimlerin yapısına katıldıklarından düzenleyici moleküllerdir.

74

E) I, II ve III

2. ÜNİTE HÜCRE

1. BÖLÜM: HÜCRE 2. BÖLÜM: HÜCRESEL YAPILAR VE GÖREVLERİ

Canlıları araştırmak bizi canlıların temel birimleri olan hücrelerin mikroskobik dünyasına ve bu hücreleri oluşturan organellerin ortamına sürükler.

Bu ünitede canlının yapı birimi olan hücreyi, hücrelerin yapısındaki organelleri, bu organellerin görevlerini ve hücrelerin karşılaştırılmasını öğreneceksiniz.

75

1. BÖLÜM HÜCRE

Görsellerde yer alan canlılardan hangilerini çıplak gözle göremezsiniz?

Canlı varlıklar hücre adı verilen birimlerden oluşur. Hücre genellikle çıplak gözle görülemeyecek kadar küçüktür. Bu nedenle hücreleri incelemek için büyütme özelliği olan mikroskoptan yararlanılır. Ancak deve kuşu yumurtası gibi gözle görülebilecek kadar büyük hücreler de vardır. Öglena, çıplak gözle görülemeyen tek hücreli mikroskobik canlılardandır. Bitki ve insan gibi gözle görülebilecek kadar büyük olan canlılar, çok sayıda hücrenin bir araya gelmesiyle oluşmuştur.

Bu bölümde, canlının temel birimi olan hücrenin mikroskobik dünyasını öğreneceksiniz.

76

2. Ünite – Hücre Canlılığın temel birimi hücredir. Hücrenin keşfi 17. yy’da mikroskobun icadıyla olmuştur. yy1665 yılında Robert Hooke (Rabırt Huk) şişe mantarını incelerken gördüğü odacık hâlindeki boşluklara hücre adını vermiştir.

(Görsel 2.1)

a.

b.

Görsel 2.1 a. Robert Hooke tarafından geliştirilen mikroskop b. Hooke’un mikroskobuyla gözlemlediği şişe mantarının görüntüsü

Aynı zamanlarda Hollanda’da giysi ve düğme satıcısı olan Antony van Leeuwenhoek (Anton van Lövenhuk) boş zamanlarında mikroskop üretmekteydi. (Görsel 2.2) Leeuwenhoek, havuz suyunu mikroskop altında inceleyen ilk kişiydi. Havuz suyuna 50-270 defa büyüten mikroskobundan baktığında oradan oraya sürekli bir hareket hâlinde olan minik canlıları görünce büyük bir heyecan duydu.

Bu gözlemleri doğrulamak için Hollanda’ya gelen Robert Hooke’un gözlemleri doğrulaması, Leeuwenhoek’u tüm dünyanın tanımasına neden olmuştur.

a. b.

Görsel 2.2 a. Antony van Leeuwenhoek b. Antony van Leeuwenhoek’un geliştirdiği 270 kez büyütme özelliğine sahip mikroskop

77

2. Ünite – Hücre yy1831 yılında Robert Brown (Rabırt Bravn) bitki hücrelerini incelemiş ve çekirdek adını verdiği yoğunlaşmış bölgeyi keşfetmiştir. yy1838 yılında Matthias Schleiden (Matyas Şılaydın) bitkilerin hücrelerden oluştuğunu keşfetmiştir. Bir yıl sonra ise Theodor Schwann (Teodor Şıvan) hayvanların hücrelerden oluştuğunu belirlemiştir. yy1858 yılında Rudolph Wirchow’un (Rudolf Virkov) katkılarıyla günümüzdeki hücre teorisi geliştirilmiştir.

Bu teoriye göre, yyBütün canlılar tek ya da çok sayıda hücreden oluşmuştur. yyHücreler, canlıların temel, yapısal ve işlevsel birimidir. yyHücreler, mutlaka önceden var olan başka bir hücrenin bölünmesiyle oluşmuştur. yyÇok hücreli canlıların hücreleri, farklı gruplar altında bir araya gelerek tek bir birim gibi işler.

Hücreler ilk zamanlarda ışık mikroskobu ile incelenmiştir. (Görsel 2.3. a ve b) 1950’li yıllarda elektron mikroskobunun kullanılması sonucu hücre yapısı daha fazla aydınlatılabilmiştir. (Görsel 2.3. c ve ç)

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Elektron Mikroskobu Elektron mikroskobunda aydınlatma için ışık yerine elektronlar kullanılır. Elektronların dalga boyu görünür ışığın dalga boyundan daha kısadır. Bundan dolayı büyütme oranı ve çözünürlüğü ışık mikroskobuna oranla çok yüksektir.

a.

c.

b.

ç.

Görsel 2.3 a. Işık mikroskobu. b. Işık mikroskobunda 200 kez büyültülmüş paramesyum c. Elektron mikroskobu ç. Taramalı elektron mikroskobunda 350 kez büyütülmüş paramesyum

78

2. BÖLÜM HÜCRESEL YAPILAR VE GÖREVLERİ

Hücreler solunum, beslenme, boşaltım gibi metabolik olaylarını gerçekleştirmezse canlılığını yitirir. Bu olayların gerçekleşmesini hücre içinde bulunan ve birbirleriyle uyumlu çalışan organel adı verilen yapılar sağlar.

Bu bölümde organellerin yapılarını ve görevlerini öğreneceksiniz.

79

2. Ünite – Hücre Bazı canlılar tek hücreli, bazı canlılar ise çok hücrelidir. Fakat ne olursa olsun tüm hücreler ya prokaryot ya da ökaryot hücre tipine sahiptir.

Prokaryot Hücreler Zarla çevrili çekirdeği ve organelleri olmayan hücrelerdir. Bakteriler ve arkeler prokaryot hücre yapısına sahip canlılardır. (Görsel 2.4) Bakterilerin birbirlerine ve bulundukları ortama tutunmalarını sağlayan uzantılarına pilus denir. DNA molekülü çift zincirli, sarmal yapılı ve halkasaldır. Zarla çevrili değildir. Sitoplazmada serbest olarak bulunur. DNA’nın bulunduğu bu bölgeye nükleoit denir. Sadece ribozom organeline sahip hücrelerdir.

Kamçı adı verilen uzantılar bazı bakterilerde bulunur ve bakterinin aktif hareketini sağlar.

Hücre duvarı

Kapsül

Hücre zarı

Sitoplazma

Kamçı

Glikojen tanecikleri

Plazmit DNA

Mezozom Ribozom

Pilus

Görsel 2.4 Bakteri çeşitlerinde bulunabilecek yapılar bir bakteri üzerinde gösterilmiştir.

Tüm bakteriler yapılarındaki glikozu glikojen şeklinde depolar.

Bakterilerin bazı türleri hücre duvarına ek olarak polisakkarit yapılı kapsüle sahiptir. Kapsüllü olan bakteriler hastalık yapıcı patojen bakterilerdir.

Bazı bakterilerde asıl DNA’dan farklı olarak küçük halkasal genler bulunur. Bu genlere plazmit denir.

80

2. Ünite – Hücre Ökaryot Hücreler Zar ile çevrili çekirdek ve organellere sahip hücrelerdir. (Görsel 2.5) Bakteri ve arke dışında kalan tüm canlılar ökaryot hücre yapısına sahiptir. Ökaryot hücreler üç kısımdan oluşur. yyHücre zarı yySitoplazma ve Organeller yyÇekirdek Hücre Zarı Hücre zarının yapısı Seymour Jonathan Singer (Seymur Jonatan Singer) ve George Nicholson (Corç Nikılsın) tarafından 1972 yılında açıklanmıştır. Hareketli yapıya sahip olması nedeniyle “Akıcı-mozaik zar modeli” olarak adlandırılmıştır. (Görsel 2.6)

Görsel 2.5 Ökaryot hücre yapısı

Hücre zarı canlı, esnek ve seçici-geçirgendir. Hücre zarının seçici geçirgen olması demek her maddenin hücre içine girip yine her maddenin hücre dışına çıkamayacağı anlamına gelir. Hücreyi korur, sitoplazmanın dağılmasını önler. Hücre zarı karbonhidrat, protein ve yağ yapılıdır. Karbonhidrat olarak glikoz, yağ olarak fosfolipit bulunur.

Glikoprotein

Glikolipit Hücre zarının dışa bakan yüzeyi

Çift katlı fosfolipit tabakası

Hücre zarının içe bakan yüzeyi Görsel 2.6 Hücre zarının yapısı

Fosfolipitler hücre zarında çift sıralı olarak bulunur. Birbirlerine bağlı olmadıkları hâlde bu kadar düzgün durmalarının sebebi sahip oldukları hidrofobik ve hidrofilik kısımlarıdır. Hücre zarının yapısındaki fosfolipitlerin gliserol ve fosforlu yan gruptan oluşan baş kısımları hidrofiliktir. Bu nedenle zarın her iki tarafında da yüzeye dönük hâlde bulunur. Yağ asidinden oluşan kısımları ise hidrofobiktir ve zarın iç kısmına dönük hâlde bulunur. Bu tabaka hareketli bir yapıya sahiptir.

Zar yapısında bulunan proteinler de fosfolipitler gibi serbest hâlde bulunabilir. Zarın her iki yüzeyinde, zar içine gömülü ya da zarı boydan boya katetmiş hâlde bulunabilir. Zarı boydan boya katedenler madde alışverişi için kanalları oluşturur. Bu kanallar madde alışverişi için sürekli açıktır. Taşıyıcı proteinler ise açılıp kapanabilir ve taşıdıkları moleküle özgüdür. Bazı proteinler enzim görevi alır.

Hücre zarının yapısında bulunan başka bir protein çeşidi de reseptör (almaç) görevi görür. Bu proteinler bazı hormonların ve hücre içine alınacak maddelerin tanınmasında görevlidir.

81

2. Ünite – Hücre Vücudumuz milyarlarca hücreden oluşmuştur. Bu hücreler gruplaşarak dokuları oluşturur. Fakat hücreler, hangi hücrelerle bir araya geleceğini nasıl anlar?

Doku oluşumu hücrelerin zarında; sayısı, çeşidi, dizilimi değişim gösteren glikoproteinler (antijenler) sayesinde olur. Bu proteinler hücrelere özel kimlik kazandırır. Bu nedenle doku ve organ nakillerinde dikkate alınan kriterlerden biri de glikoproteinlerin uyumudur.

Karbonhidrat olarak zar yapısında bulunan glikozlar ise serbest hâlde bulunmaz. Proteinlere ya da yağlara bağlı olarak bulunur.

Eğer proteinlere bağlı ise glikoprotein, yağlara bağlı ise glikolipit adını alır. Glikolipit ve glikoproteinler hücre zarının sadece hücre dışına bakan yüzeyinde bulunur.

Glikolipit ve glikoproteinlerin görevleri şunlardır: yySayısı, çeşidi, dizilişi hücreden hücreye değişim gösterdiğinden hücreye özel kimlik verir. Doku ve organ nakillerinde bu yapıların uyumu esas alınır. yyHücrelerin birbirini tanımasını ve hissetmesini sağlar. Hücreler birbirlerine temas ettiklerinde gereksiz bölünmez yani kontrolsüz bölünme olmaz. yyHücrelerin hormonları tanımasında ve cevap oluşturmasında etkilidir. yyHücre zarına seçici-geçirgen özelliğini kazandırır. yyHücrelere antijenik özellik kazandırır. (Kan gruplarını oluşturur) Bu anlatımlardan yola çıkarsak hücre zarının görevlerini şöyle özetleyebiliriz: yyHücreyi dış ortamdan ayırır. yyHücreye madde giriş çıkışını düzenler. yyHücrenin dağılmasını önler. yyDiğer hücrelerle haberleşmeyi sağlar. yyHücrelerin birbirini tanımasını sağlar.

Hücre Zarında Madde Taşınması Hücrenin dış ortamındaki bir madde, hücre zarına ulaştığı zaman hemen hücre içine giremez. Büyüklüğüne, kimyasal özelliklerine göre farklı şekillerde karşılanır. yyZardan geçebilecek büyüklükteki maddelerin taşınması şu üç yolla gerçekleşir: yyDifüzyon yyOsmoz yyAktif Taşıma yyZardan geçemeyen büyük moleküllerin taşınması şu iki yolla gerçekleşir: yyEndositoz yyEkzositoz 82

2. Ünite – Hücre Difüzyon Difüzyon yayılma olarak da bilinir. Maddelerin çok yoğun ortamdan az yoğun ortama doğru kendiliğinden yayılmasıdır. Su içine damlatılan mürekkebin yayılması (Görsel 2.7) difüzyon örneğidir.

Difüzyon iki ortam arasındaki yoğunluk farkından dolayı gerçekleştiğinden ortam yoğunlukları eşitlenene kadar devam eder. Difüzyonda moleküller kinetik enerjileri sayesinde hareket eder. Hareketin hızı molekülün katı, sıvı ve gaz oluşuna göre değişir. Gaz molekülleri katı ve sıvı moleküllere göre daha hızlı difüzyona uğrar. Ortam sıcaklığının artması moleküllerin kinetik enerjisinin dolayısıyla difüzyon hızının artmasını sağlar.

Difüzyon, canlı ve cansız ortamlarda gerçekleşebilir. Basit ve kolaylaştırılmış difüzyon olmak üzere iki çeşidi vardır.

Basit Difüzyon Basit difüzyonla madde geçişi fosfolipit moleküllerinin arasından olur. (Görsel 2.8) Dolayısıyla yağda çözünen moleküller, yağı çözen moleküller ve gazlar basit difüzyon ile taşınır. Bu taşıma yönteminde taşıyıcı protein kullanılmaz. Basit difüzyon madde alışverişinin gerçekleştiği iki ortamın yoğunlukları eşitleninceye kadar devam eder. Çift yönlü gerçekleşebilir. Yani bu taşıma şekliyle hücreye madde alınabildiği gibi hücreden dışarı madde de atılabilir.

Hücre dışı

(Alkol, O2, CO2 gibi moleküller veya yağda çözünen A, D, E, K vitaminleri) Fosfolipitler

Hücre içi

Görsel 2.8 Hücre zarından lipit tabaka aracılığıyla basit difüzyon

yyküçük moleküller büyük moleküllere göre, (Örneğin, O2 gazı CO2 gazından daha hızlı difüzyona uğrar)

yyyağda çözünenler suda çözünenlere göre, (Örneğin, A vitamini B vitaminine göre daha hızlı difüzyona uğrar)

yynötr atomlar iyonlara göre, (Örneğin, Mg atomu Na+ iyonundan daha hızlı difüzyona uğrar)

yynegatif iyonlar pozitif iyonlara göre (Örneğin, Cl– iyonu Na+ iyonundan daha hızlı difüzyona uğrar) daha hızlı difüzyona uğrar.

Kolaylaştırılmış Difüzyon Zardan geçebilecek moleküllerin çok yoğun oldukları bölgeden az yoğun oldukları bölgeye taşınmasıdır.

Taşıma sırasında ATP harcanmaz. Fakat basit difüzyondan farklı olarak taşıyıcı proteinler ve enzimler kullanılır. Su ve suda çözünen moleküller bu yolla taşınır. Örneğin, glikoz, galaktoz, fruktoz, iyonlar, 83

Görsel 2.7 Su içinde mürekkep moleküllerinin difüzyonu

2. Ünite – Hücre tuzlar, amino asitler kolaylaştırılmış difüzyon ile taşınabilen maddelerdir.

Bu olayda görev alan enzimler taşınacak maddenin taşıyıcı proteine bağlanıp ayrılmasında görevlidir. (Görsel 2.9)

1

2

3

Hücre dışı

Taşıyıcı protein Hücre içi Görsel 2.9 Taşıyıcı proteinler aracılığıyla hücre zarında gerçekleştirilen kolaylaştırılmış difüzyon

Bu taşıma şekli her iki taraftaki madde yoğunluğu eşitleninceye kadar devam eder. Kolaylaştırılmış difüzyon olayında görev alan kanal proteinleri vardır. Bu proteinler taşıyıcı proteinler gibi şekil değişikliğine uğramaz. Sürekli açık hâlde bulunur. Taşıyıcı proteinler ve kanal proteinleri, taşınacak maddeye özeldir. Her molekül her taşıyıcı protein ile taşınamaz.

Basit difüzyon ve kolaylaştırılmış difüzyon hızını etkileyen faktörler vardır. yyMolekül büyüklüğü arttıkça basit difüzyon ve kolaylaştırılmış difüzyon hızı azalır. yySıcaklık arttıkça basit difüzyon hızı artar. Kolaylaştırılmış difüzyon hızı da artar ancak kolaylaştırılmış difüzyon hızı bir süre sonra olumsuz etkilenir. Çünkü bu taşıma şeklinde kullanılan taşıyıcı proteinler ve enzimler artan sıcaklık nedeniyle denatüre olurlar. yyYoğunluk farkı ve difüzyon yüzey alanı arttıkça basit difüzyonla kolaylaştırılmış difüzyon hızı artar.

Osmoz Suyun az yoğun ortamdan (Suyun çok olduğu yer) çok yoğun ortama (suyun az olduğu yer) taşınmasıdır. Yani suyun difüzyonuna osmoz denir. Osmoz sırasında derişimi (yoğunluğu) fazla olan çözelti, derişimi az olan çözeltiye bir vakum oluşturarak suyu kendine çeker. Su A bölmesinden B bölmesine osmoz ile geçiş yapar.

A bölmesindeki su seviyesi düşerken B bölmesindeki su seviyesi yükselir. (Görsel 2.10) A

Az yoğun ortam

B

A

B

Çok yoğun ortam Yarı geçirgen zar

Şekil 2.10 A bölgesinden B bölgesine suyun osmoz ile geçişi

84

2. Ünite – Hücre Diyaliz İstenilen moleküllerin seçici geçirgen zardan difüzyonuna diyaliz denir. Böbrek hastalarının bağlandığı diyaliz makinesi (Görsel 2.11) adını bu taşıma şeklinden alır.

Kan sulandırıcı sıvı

Temiz diyaliz sıvısı

Kan pompası Filtre Diyaliz makinesi

Kirli kan Temiz kan

Görse 2.11 Diyaliz makinesinin çalışma prensibi

Böbrekler, vücut sıvılarının bileşimlerinin dengelenmesinde çok önemli rol oynar. Böbrek yetmezliği olan insanlarda böbrekler işlevlerini tam olarak gerçekleştiremediği için bu insanların vücut sıvılarında su, tuz, üre gibi maddelerin oranları artar. Diyaliz, böbrek yetmezliği olan bu kişilerde vücutta biriken fazla sıvı ve atıkların yarı geçirgen bir zar aracılığıyla temizlenmesini sağlar. Böbrek yetmezliği yaşayan bir insanın kanı yarı geçirgen özelliğe sahip bir serum hortumu yardımıyla diyaliz makinesinden geçirilir. Bu makinenin içinde diyaliz sıvısı bulunur. Kandaki üre gibi atıklar, yarı geçirgen bu hortum sayesinde diyaliz sıvısına geçer ve temizlenip hastanın vücuduna geri verilir.

Osmotik Basınç Hücre içindeki çözünmüş katı moleküllerin hücrenin yüzeyine yaptığı basınca osmotik basınç denir.

85

Kirli diyaliz sıvısı

2. Ünite – Hücre Turgor Basıncı Hücre içinde bulunan suyun hücre zarına yaptığı basınçtır.

Osmotik basıncın artışı ile hücrede su alma isteği artar. Osmotik basınç ile turgor basıncı arasındaki farka ise emme kuvveti denir.

(Görsel 2.12) Osmotik Kuvvetler Os

mo

tik

Ba

sın

ç

Emme Kuvveti ı ınc as B r rgo Tu

Osmotik Denge

Emme kuvveti = Osmotik basınç – Turgor basıncı

Zaman

Görsel 2.12 Osmotik basınç ile turgor basıncı arasındaki fark, emme kuvvetini oluşturur.

Hücre zarı

Osmotik basınç ile emme kuvveti doğru orantılıdır. Turgor basıncı ile osmotik basınç ve emme kuvveti ise ters orantılıdır.

H2O

Hücre duvarı Hücre zarı

H2O

Görsel 2.13 Plazmoliz

Hücre zarı

H2O

H2O

Görsel 2.14 İzotonik denge hâli Hücre zarı

H2O

Hücre duvarı Hücre zarı

Çözeltinin yoğunluğu hücrenin yoğunluğundan daha yüksek olduğundan dolayı emme kuvveti de hücrenin emme kuvvetinden daha yüksektir. Bu nedenle su molekülleri osmoz ile hücreden çözeltiye geçer. Dolayısıyla hücre, su kaybederek büzülür. Bu olaya plazmoliz denir. (Görsel 2.13) Plazmoliz sonucu hücrenin osmotik basıncı ve emme kuvveti artar, turgor basıncı ise azalır.

Hücre duvarı Hücre zarı

1. Hipertonik Çözelti: Hücre sitoplazmasının yoğunluğundan daha yüksek yoğunluğa sahip çözeltilere hipertonik çözelti denir.

H2O

2. İzotonik Çözelti: Yoğunluğu hücre sitoplazmasının yoğunluğuna eşit olan çözeltidir. Yani hücre, ortamı ile denge hâlindedir.

Hücre ile çözelti arasında madde alışverişi olur fakat eşit oranda olur. Bu nedenle hücrenin osmotik basıncı, emme kuvveti ve turgor basıncı değişmez. (Görsel 2.14) 3. Hipotonik Çözelti: Yoğunluğu, hücrenin sitoplazmasının yoğunluğundan daha az olan çözeltilerdir. Su molekülleri osmoz ile hücrenin içine doğru hareket eder. Hücrenin turgor basıncı artarken osmotik basıncı ve emme kuvveti azalır. Hücrenin bu şekilde su alarak şişmiş hâline turgor denir. Çeper taşımayan hücreler hipotonik ortamlarda aşırı su aldıklarında patlayabilir. Bu olaya hemoliz denir. (Görsel 2.15) Fakat çeperi olan hücreler örneğin bitki hücreleri turgor durumuna gelir.

Hemoliz olmazlar. Çünkü çeperleri serttir. Su basıncına dayanabilir. yyPlazmoliz olmuş hücre, hipotonik ortama konulduğunda su alarak eski hâline döner. Bu olaya da deplazmoliz denir.

Görsel 2.15 Hemoliz

86

2. Ünite – Hücre Hücreler farklı yoğunluklara sahip çözeltilere atıldığında hücrede görülen değişimler şu şekildedir: (Görsel 2.16) Hücrenin su oranı

Hücrenin su oranı

N

Hücrenin su oranı

N

N Osmotik denge

Plazmoliz

Zaman

Hipertonik ortam

Zaman

İzotonik ortam

Turgor

Hipotonik ortam

Zaman

Görsel 2.16 Hücrenin farklı ortamlardaki su değişimi (N: Normal değer)

Aktif Taşıma Hücrelerin sitoplazmalarının madde derişimi çoğunlukla dış ortamın madde derişiminden farklıdır. Canlılar bu farkı korumak amacıyla aktif taşıma yapmalıdır.

Zardan geçebilecek büyüklükteki maddelerin az yoğun oldukları ortamdan çok yoğun oldukları ortama geçişi aktif taşımayla olur. Bu taşıma şeklinde enerji molekülü olarak ATP kullanılır. Taşıyıcı proteinler ve enzimler görev alır. Sadece canlı olan hücrelerde gerçekleşebilir. Hücre, aktif taşıma ile madde alabilir veya aktif taşıma ile madde atabilir. Yani taşıma çift yönlü olabilir. (Görsel 2.17)

P ATP

Taşıyıcı protein

P ADP

Bağlanma bölgesi

Çözünen moleküller, hücre zarındaki açılmış taşıyıcı proteine bağlanır.

ATP taşıyıcı proteine fosfat aktarır.

Taşıyıcı protein, molekülü hücre dışına bırakacak şekilde biçim değiştirir.

Görsel 2.17 Aktif taşıma olayı

87

Fosfatın ayrılmasıyla taşıyıcı protein orijinal hâline dönerek başka bir molekülün taşınmasına uygun hâle gelir.

2. Ünite – Hücre Örneğin, hayvan hücrelerinin zarlarında sodyum ve potasyum değiş tokuşu yapan sodyum-potasyum pompası, aktif taşıma yaparak çalışır. (Görsel 2.18) Bu sistemde sodyum ve potasyum iyonları, derişimlerinin az olduğu ortamdan çok olduğu ortama doğru ters yönde taşınır. Her taşınma döngüsünde taşıyıcı protein iki farklı şekil arasında gidip gelir. Her döngüde hücre içine taşınan iki adet potasyum iyonuna karşılık hücre dışına üç tane sodyum aktarılır.

Taşıyıcı proteine fosforilasyonla ATP’den fosfat bağlanması, proteinin şekil değişikliği için gerekli enerjiyi sağlar.

Na+ Na+ Na+ P

Na+ Na+

+

Na

+

K

ATP

+

Na

ADP

Na+

+

Na

P

K+ P

P

K+

K+

K+

K+ Görsel 2.18 Sinir hücrelerinde aktif taşıma.

Endositoz Zardan geçemeyecek büyüklükteki moleküllerin hücre içine alınmasıdır. Bu olay sırasında ATP ve enzimler kullanılır. Bu nedenle canlı hücrelerde gerçekleşebilir. Fakat bakteriler, arkeler, mantarlar ve bitkiler hücre duvarına sahip olduklarından endositoz yapamaz.

Bu olay sırasında hücre içine alınacak maddenin etrafı hücre zarı ile kaplanır ve besin kofulu oluşturulur. Bu nedenle hücre zarı yüzeyi azalır.

Fagositoz ve pinositoz olmak üzere 2 çeşidi vardır.

1. Fagositoz Zardan geçemeyecek kadar büyük olan katı moleküllerin yalancı ayak adı verilen uzantılar yardımıyla hücre içine alınmasıdır. (Görsel 2.19) Fagositoz sonucunda hücre zarı yüzeyi azalır. Hücre içinde oluşan kofula besin kofulu denir.

Bu taşıma şekli, çeperi olmayan canlı hücrelerde gerçekleşebilir.

Akyuvarların mikroorganizmaları yutması, amip, öglena, paramesyum gibi tek hücreli canlıların beslenmesi fagositoz ile olur.

88

2. Ünite – Hücre Hücre dışı

Yalancı ayaklar

Protein molekülü

Hücre zarı Besin kofulu

Hücre içi Görsel 2.19 Çeper taşımayan bir hücrede yalancı ayaklar ile besinin yutulması

2. Pinositoz Hücre zarından geçemeyecek büyüklükteki çözünmüş maddelerin hücre zarında oluşan ve pinositoz cebi adı verilen çöküntü ile hücre içine alınmasıdır. (Görsel 2.20) Bu olay sırasında enerji harcanır ve enzimler kullanılır. Çeperi olmayan canlı hücrelerde gerçekleşir.

Pinositoz olayı sonucunda hücre içinde oluşan kofula besin kofulu denir. Yine besin kofulu oluşumu nedeniyle hücre zarı yüzeyi azalır.

Hormonların hücre içine alınmasında bu yöntem çok kullanılır.

Bunun dışında enzimlerin, suda çözünmüş besinlerin hücre içine alınması da pinositozla olur.

Hücre dışı

Sıvı molekül

Hücre zarı

Pinositoz cebi Besin kofulu Sitoplazma Hücre içi Görsel 2.20 Çeper taşımayan bir hücrede pinositoz cebiyle besinin yutulması

Ekzositoz Zardan geçemeyecek kadar büyük olan moleküllerin hücre dışına atılmasıdır. (Görsel 2.21) Bu olay sırasında ATP harcanır, enzim kullanır. Hücre dışına gönderilecek olan salgının içinde bulunduğu salgı kofulunun zarı, hücre zarı ile kaynaştığından hücre zar yüzeyi artar. Endositozdan farklı olarak bu taşıma şekli, çeperi olan hücrelerde de gerçekleşir.

Hücre içinde oluşan atıklar, üretilen enzimler, hormonlar, süt, tükürük gibi salgılar ekzositoz ile hücre dışına gönderilir. Saprofit mantarlar, böcekçil bitkiler sindirim enzimlerini yine bu yolla hücre dışına gönderir.

89

2. Ünite – Hücre Salgı molekülü

Hücre dışı

Hücre dışı

Hücre zarı

Salgı kofulu Hücre içi Görsel 2.21 Zardan geçemeyecek büyüklükteki bir salgının ekzositoz ile hücre dışına gönderilmesi

ETKİNLİK-DENEY Etkinliğin Adı: Difüzyon olayını gözlemlemek Etkinliğin Amacı: Molekül büyüklüğünün difüzyon ile ilişkisini anlamak Ön Bilgi

Araç ve Gereçler yySucuk zarı yyNişasta çözeltisi yyBeher

İyot nişasta ile lacivert renk oluşturacaktır.

Benedict çözeltisi glikoz varlığında kiremit kırmızısı renk oluşturur.

Uygulama

yyBenedict ayıracı yy%80’lik glikoz çözeltisi

1. Sucuk zarının bir ucunu ip ile bağlayınız.

yySu

2. Zarın içine nişasta ve glikoz çözeltisi ekleyip diğer ucunu da ip ile bağlayınız.

yyİyot çözeltisi yyDeney tüpü

3. Bir behere su doldurup sucuk zarından oluşturduğunuz torbayı beher içine daldırıp bir süre bekleyiniz.

yyDamlalık

4. Daha sonra beher içine koyduğunuz suya damlalık ile iyot çözeltisi damlatınız. Kapta mı, sucuk zarının içinde mi yoksa her ikisinde de mi renk değişimi olduğunu gözlemleyiniz.

5. Bir süre beklemiş olan düzenekteki beherden damlalıkla bir miktar su alıp bir deney tüpüne koyunuz.

6. Tüpe aldığınız suya Benedict çözeltisi damlatıp renk değişimi olup olmadığını gözlemleyiniz.

Raporlama .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................

90

2. Ünite – Hücre

ETKİNLİK-DENEY Etkinliğin Adı: Osmoz olayını gözlemlemek Etkinliğin Amacı: Osmoz ile su alan hücrede gerçekleşen değişimler Uygulama 1. Bir plastik kaba su koyunuz. Diğerini boş bırakınız.

Araç ve Gereçler yyBir miktar kuru fasulye yy2 adet plastik kap yySu

2. Biri su dolu olan biri de boş olan bu iki kaba eşit sayıda fasulye tanesi koyunuz.

3. 2-3 saat bekledikten sonra her iki kaptan aldığınız fasulye tanelerini karşılaştırınız.

Raporlama .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................

91

ökaryot

prokaryot pilus

arkeler fosfolipit

halkasal glikoz

kamçı

nükleoit

glikoprotein

glikolipit

ribozom

A. Kutucukta verilen terimleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Zarla çevrili çekirdeği olmayan hücreler …………………… yapılıdır.

2. Protein sentezinin yapıldığı………………… organeli tüm canlı hücrelerde ortak olarak bulunur.

3. Bakteriler ve ………………… prokaryot hücre yapısına sahip canlılardır.

4. Ribozom organeline ek olarak diğer organellere de sahip hücreler ………………… yapılıdır.

KONU DEĞERLENDİR ME

5. Bakterilerde bulunan ve ………………… adı verilen uzantılar, bakterilerin birbirlerine ve bulundukları ortama tutunmalarını sağlar.

6. Bakteriler …………… adı verilen yapıları ile aktif yer değiştirir.

7. Hücre zarının yapısını oluşturan ………………… tabakası, çift sıralı olarak bulunur.

8. Prokaryot canlılarda DNA çift zincirli sarmal yapılı ve ………………… dır.

9. Prokaryotlarda DNA molekülü ………………… adı verilen özel sitoplazma bölgesinde bulunur.

10. Hücre zarının dış yüzeyinde bulunan ………………… ve ………………… molekülleri, hücrenin hangi dokuya ait olduğunu gösterir.

11. Hücre zarının yapısında bulunan karbonhidrat çeşidi olan ………………… molekülleri ya yağlara ya da proteinlere bağlı olarak bulunur.

B. Doğru cevapları takip ederek uygun çıkışı bulunuz.

D D

Aktif taşıma sadece canlı olan hücrelerde gerçekleşir.

Y

Endositoz çeperi olan hücrelerde gerçekleşir.

D Kolaylaştırılmış difüzyon canlı ve cansız hücreY lerde ortak olarak gelişir.

Y

92

Ekzositoz ile zardan geçemeyen maddeler hücre dışına atılır.

D

1. çıkış

Y

2. çıkış

Aktif taşıma hücre ile ortam arasında yoğunluk farkı oluşturur.

D

3. çıkış

Y

4. çıkış

Maltoz çok yoğun ortamdan az yoğun ortama difüzyonla taşınır.

D

5. çıkış

Y

6. çıkış

D

7. çıkış

Y

8. çıkış

Maddelerin fosfolipit tabakasından çözünerek geçmesi kolaylaştırılmış düfüzyondur.

C. Aşağıdaki cümlelere karşılık gelen uygun kavram ya da sözcükleri bulmacadaki yerlerine doğru bir şekilde yerleştiriniz.

1 1

2

7

3 6

5 6

4

7

5

8

4

9 10

11

YATAY

1. Saf suya atılan bitki hücresinin patlamasını önleyen yapı.

DÜŞEY 1. Zardan geçemeyecek kadar büyük moleküllerin hücre dışına atılması.

2. Saf suya atılan bir hücrenin aşırı su alarak 2. Zardan geçemeyecek kadar büyük sıvı molepatlaması olayı. küllerin hücreye alınması.

3. Bir hücrenin su alarak şişmesi.

3. Hücre içinde bulunan nükleotit yapılı enerji molekülü.

4. Doğan, gelişen, kendine benzer bireyler meydana getiren ve ölen.

4. Zardan geçemeyecek kadar büyük katı moleküllerin hücreye alınması.

5. Hipertonik ortama atılan hücrenin su kaybederek büzülmesi olayına verilen isim.

5. Aktif taşımanın gerçekleşme yönü.

6. Bir veya daha fazla yağ, asit, alkol içeren bir 6. Fagositoz ve pinositoz taşıma şekillerini kapgrup molekülü ile birlikte negatif yüklü fosfat sayan terim. grubunu içerisinde barındıran 4 bileşene sa- 7. Endositoz ve ekzositozda besin kofulu oluşuhip yapı. munda alanı değişen yapı.

7. Pinositoz olayında oluşan çöküntü.

8. Derişimi, içine atılan hücreye eşit olan çözelti.

9. Katı moleküllerin difüzyonuna verilen isim.

10. Plazmoliz olmuş hücrenin su alarak eski hâline gelmesi olayı.

11. Fagositoz olayında besini saran çıkıntılara verilen isim.

93

KONU DEĞERLENDİR ME

2

3

2. Ünite – Hücre Sitoplazma ve Organeller Hücre zarı ile çekirdek zarı arasındaki alana sitoplazma denir.

Sitoplazma yarı akışkan özellikteki sitozol denilen sıvı ve içinde asılı duran organellerden oluşur. Çözünmüş enzimler, amino asit ve nükleotit gibi yapı taşları RNA, iyonlar, koenzimler, CO2, NH3 gibi metabolik atıklar ve su sitoplazmada bulunan maddelere örneklerdir.

Hücre içerisinde farklı görevleri yerine getiren işlevsel birimlere organel denir. Prokaryot hücrelerde organel olarak sadece ribozom bulunur. Ökaryot hücrelerde ise ribozom organeline ek olarak diğer organeller de vardır. Canlı hücrelerde bulunan organeller ve görevleri şu şekilde özetlenebilir.

Ribozom

Büyük alt birim

Ribozom, protein sentezinin yapıldığı tüm canlı hücrelerde bulunabilen en küçük ve zarsız organeldir. (Görsel 2.22) Yapısında ribozomal RNA ve protein vardır. Bundan dolayı nükleoprotein yapılıdır.

Bir hücredeki ribozom sayısı on binlerle ifade edilir.

Küçük ve büyük alt birim olmak üzere iki alt birimden oluşmuştur ve bir ribozom yaklaşık 20-30 nanometre çapındadır.

Küçük alt birim Görsel 2.22 Proteinin sentezlendiği ribozom organeli

Ribozom organeli prokaryot ve ökaryot hücrelerde sitoplazmada serbest olarak aynı zamanda ökaryot hücrelerde granüllü endoplazmik retikulum ve çekirdek zarının dış yüzeyinde de bulunur. Ökaryot hücrelerde mitokondri ve kloroplast gibi çift zarlı organeller de ribozom içerir.

Ribozom organeli, ökaryot hücrelerin çekirdekçiğinde üretilir.

Fakat çekirdek içinde aktif değildir. Çekirdek zarı üzerindeki porlardan dışarı çıkıp aktiflik kazanır. Hücre içinde kullanılacak olan proteinler, serbest ribozomlarda üretilirken hücre dışına gönderilecek olan proteinler, granülIü endoplazmik retikulum üzerinde bulunan ribozomlarda üretilir.

Endoplazmik Retikulum Endoplazmik retikulum (ER) çekirdek zarından başlayıp hücre zarına kadar uzanan kanalcıklar sistemidir. (Görsel 2.23 a ve b) Bazı endoplazmik retikulum organellerinin üzerinde ribozom bulunur. Bu durumda granüllü endoplazmik retikulum adını alır.

Çekirdek zarı

Granülsüz ER Granüllü ER

Kanalcık lükizeV a. b.

Görsel 2.23. a. Endoplazmik retikulumun şekli b.Endoplazmik retikulumun 3000 kez büyütülmüş elektron mikroskop görüntüsü

94

2. Ünite – Hücre Hücre dışına gönderilecek olan proteinler, granüllü endoplazmik retikulum üzerindeki ribozomlarda üretildikten sonra paketlenerek Golgi aygıtına gönderilir. Bu proteinler Golgi aygıtında son şeklini aldıktan sonra paketlenerek gidecekleri yerlere gönderilir.

Granülsüz endoplazmik retikulumda ise lipit sentezi yapılır. Granülsüz endoplazmik retikulum ayrıca kas hücreleri için gerekli olan kalsiyum mineralinin depolandığı, alkol ve ilaç gibi maddelerin zehirli etkilerinin yok edildiği, asidik ve bazik reaksiyonların birbirini etkilemeden gerçekleşmesinin sağlandığı organeldir. Glikozun fazlası, karaciğerdeki granülsüz endoplazmik retikulumda glikojen olarak depolanır. Yani karbonhidrat metabolizmasında görevlidir.

Endoplazmik retikulum çekirdek zarından başlayıp hücre zarına kadar uzandığından hem çekirdeğin yerini sabitler hem de hücrenin içine bir ağ gibi yayıldığından mekanik desteklik verir.

Golgi Aygıtı Çok sayıda yassılaşmış keseciğin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. (Görsel 2.24) Endoplazmik retikulum organelinin yakınlarında bulunur. Çünkü endoplazmik retikulumda üretilip hücre dışına gönderilecek moleküller bu organele gelir.

Organele gelen koful Organel içindeki kanallar

Golgiden kopmakta olan koful Salgı kofulu

Şekil 2.24 Hücre dışına salgılanacak moleküllere son şeklini veren Golgi aygıtı

Golgi aygıtı, hücre zarının yapısını oluşturan glikolipit ve glikoprotein moleküllerinin üretimini yapar. Bitkilerde ise hücre zarında üretilen selüloz liflerini düzenler.

Bu organel, granüllü endoplazmik retikulum üzerindeki ribozomlarda üretilen sindirim enzimlerini paketleyerek lizozom organelinin oluşumunu sağlar.

Salgı üreten tükürük bezi, pankreas bezi gibi yapıların hücrelerinde Golgi aygıtı, diğer hücrelere göre daha fazla bulunur.

95

2. Ünite – Hücre Endoplazmik retikulumdan Golgi aygıtına gönderilecek moleküller koful adı verilen özel bir kese ile Golgi organeline girer. (Görsel 2.25) Burada son şeklini aldıktan sonra tomurcuklanarak ayrılır. Peki endoplazmik retikulumdan ayrılan kofullar Golgi aygıtına gideceğini nereden bilmektedir?

Kofullar seçici özelliktedir ve her zarla kaynaşmaz. Koful zarında bulunan proteinler, kofulun gideceği yeri belirler. Çekirdek Granüllü endoplazmik retikulum Granülsüz endoplazmik retikulum

Ribozomlar

Granüllü endoplazmik retikulum üzerindeki ribozomlarda üretilen

Golgi aygıtı

proteini taşıyan koful Golgi aygıtına ulaşan protein

Son şeklini alan proteinin ekzositoz ile dışarı atımını

Salgılanan protein

sağlayacak olan koful Görsel 2.25. Protein üretimi ve hücre dışına salgılanması

Golgi aygıtının işlevlerindeki bozulmalar çeşitli hastalıklara sebep olur. Örneğin, Golgi salgılarının akışkanlığı azalırsa üretilen salgılar çok yoğun olduğundan küçük hava yollarını tıkar ve akciğer rahatsızlıkları oluşur. Bağırsaklarda üretilen bu kıvamlı sıvılar mukus akmasını engeller ve besinlerin bağırsak içinde ilerlemesinde aksamalara neden olur. Hastada karın şişkinliği ve gaz oluşur.

Sindirim enzimleri

Lizozom zarı

Golgi aygıtının görev yapmaması sonucu oluşan diğer bir rahatsızlık Alzheimer hastalığıdır. Bu hastalıkta, sinir hücrelerinde amiloid adı verilen protein, nöronların dışında birikir ve sinir hücreleri işlevini yitirir. Hastada hafıza kaybı, olay ve zamanı karıştırma ile kendini gösteren bunama oluşur.

Lizozom Lizozom organeli, sindirim enzimleri taşıyan tek katlı zar ile çevrili keseciklerdir. (Görsel 2.26) Hücre içi sindirimden sorumludur.

Görsel 2.26 Lizozom organeli, gelişmiş bitki hücrelerinde bulunmaz.

Lizozom içindeki sindirim enzimleri granüllü endoplazmik retikulum üzerindeki ribozomlarda sentezlenir. Enzimler kofullar ile Golgiye taşınır. Burada aktifliğini kazanıp paketlenir. Oluşan bu keseler lizozom adını alır.

96

2. Ünite – Hücre Ayrıca lizozom hücre içinde işlevini yitirmiş organellerin yok edilmesinde de görevlidir. Bu olaya otofaji denir. Örneğin, karaciğer hücrelerindeki mitokondri organellerinin ortalama ömürleri on gündür. Mitokondriler on gün sonra lizozom tarafından parçalanır. Yıkım sonucu oluşan monomerler ise tekrar hücrenin kullanımına sunulur.

Fagositoz ve pinositoz ile hücre içine alınan besinlerin sindirimi lizozom enzimleri ile yapılır. Gelişmiş yapılı bitki ve mantar hücrelerinde bulunmaz. Lizozom organelinin içindeki sindirim enzimleri organelin zarını sindiremez çünkü zarın iç yüzeyi bunu engelleyen bir madde ile kaplıdır. Bir diğer sebep ise lizozom organelinin iç pH’ının bu enzimlerin çalışması için uygun olmamasıdır. Enzimler organel içinde inaktif olduklarından lizozom zarını parçalayamaz.

Embriyonik dönemde bazı hücrelerin yok olmasında ve embriyonun şekillenmesinde görevlidir. Örneğin, parmak aralarımızdaki hücreler, anne karnında iken bu organelin faaliyeti ile yok olur ve parmaklarımız oluşur.

Lizozom organelinin patlaması sonucu hücre kendi kendini sindirir. Bu olaya otoliz denir. Bu nedenle bu organelin diğer adı intihar kesecikleridir.

Görsel 2.27 Yaşlılık lekeleri

Lizozom işlevlerinin azalması hücre ve dokuların yaşlanmasına neden olur. Lizozom içinde atıkların birikimi hücrenin yaşlanmasında etkilidir. Yaşlandıkça insan vücudunda, özellikle ellerin üzerinde, omuzlarda ya da yüzde kahverengi lekeler oluşur. (Görsel 2.27) Bunlar yaşlılık pigmenti olan lipofuskin birikimi sonucu oluşur.

Eklem boşluklarına yayılan lizozomal enzimler, eklem kıkırdağını tahrip eder ve kronik romatoid artiritis hastalığına sebep olur. (Görsel 2.28) Bazı lipitlerin parçalanmasına yardımcı olan bir enzimin lizozom içinde eksik olması sonucu sinir hücrelerinde yağ birikimi olur. Bu birikim sinir sisteminde bozukluğa yol açar. Sonucunda zihinsel ve fiziksel rahatsızlıklar oluşur.

Sentrozom İleride de göreceğimiz ve hücrelerimize desteklik veren hücre iskeleti elemanlarından mikrotübüllerin üçlü gruplar oluşturarak dokuz tanesinin bir araya gelmesiyle oluşan yapılara sentriyol denir. (Görsel 2.29) Bir çift sentriyolün bir araya gelmesiyle sentrozom organeli oluşur. (Görsel 2.30) Sentriyoller birbirine dik konumda durur. Üçlü mikrotübül grubu

Mikrotübül Görsel 2.29 Sentriyol

Görsel 2.30 Sentrozom

97

Görsel 2.28 Kronik romatoid artiritis

2. Ünite – Hücre Sentrozom organeli, hücre bölünmesi sırasında eşlenerek farklı kutuplara hareket eder ve iğ ipliklerini oluşturur. Spermin yapısında bulunan bir çift sentriyolden bir tanesi bulundurduğu mikrotübüller sayesinde spermin hareketini sağlayan kamçıyı oluşturur.

Bu organel tıpkı ribozom organeli gibi zarsızdır. Hayvan hücrelerinde, mantar ve ilkel bitki hücrelerinde bulunur. Sinir, olgun alyuvar ve çizgili kas hücrelerinde sentrozom bulunmadığından bu hücreler bölünemez.

Peroksizom (Mikro Cisimcikler) Hücrede oluşan birçok zehirli maddeyi yok eden bir organeldir. Özellikle karaciğerde, sahip olduğu katalaz enzimi ile metabolik reaksiyonlar sonucu oluşan ve zehirli olan hidrojen peroksiti (H2O2), su ve oksijene parçalar.

Koful Hücre zarından, çekirdek, Golgi, endoplazmik retikulum zarlarından meydana gelen tek katlı zara sahip organeldir. Bu organel üstlendiği görevlere göre çeşitli isimler alır. Bitkilerde hayvanlardaki gibi gelişmiş sistemler bulunmadığından kofullar bitkilerde daha fazla işleve sahiptir. Yaşlı bitki hücrelerinde daha büyük ve az sayıda, genç bitki hücrelerinde daha küçük ve çok sayıdadır.

Farklı görevler üstlenen kofullara aşağıda değinilmiştir.

Besin Kofulu Fagositoz ve pinositoz sırasında hücre içine alınacak besinin hücre zarı ile kuşatılması sonucu oluşur. Amip, öglena ve paramesyum gibi tek hücreli ökaryot canlılarda oluşur. Ayrıca akyuvarlarımızın mikroorganizmaları endositoz ile yutması sonucu da besin kofulu oluşur.

Sindirim Kofulu Besin kofulunun Iizozom organeli ile birleşmesi sonucu oluşur.

Bu kofulda endositoz ile alınan besinin sindirimi yapılır. Sindirim sonucu oluşan monomerler, hücre sitoplazmasına geçerek hücrenin kullanımına sunulur. Amip, öglena ve paramesyumda ayrıca akyuvarlarımızda bu kofula rastlanır.

Boşaltım Kofulu Sindirim kofulunun içinden hücrenin ihtiyacı olan maddeler sitoplazmaya alındıktan sonra koful içinde atıklar kalır. Atıklar ile dolu bu koful, boşaltım kofulu adını alır. Atıklar boşaltım kofulu sayesinde ekzositoz yoluyla hücreden uzaklaştırılır. Amip, öglena ve paramesyum gibi tek hücreli canlılar, sindirim atıklarını bu kofulu kullanarak ekzositoz ile hücrelerinden uzaklaştırır.

Salgı Kofulu Golgi aygıtında üretilen salgılar ve aktiflik kazanan enzimler Golgi aygıtı tarafından paketlenerek hücre dışına salgılanır. Salgılamada görevli bu paketlere salgı kofulu denir.

98

2. Ünite – Hücre İnsanlarda pankreas, tükürük bezi gibi yapılar, salgılarını salgı kofulu ile hücre dışına gönderir.

Depo Kofulu Bitki hücrelerinde hayvan hücrelerine göre daha fazla işlevi yerine getirir. Organik ve inorganik birçok maddenin depolandığı keselerdir. Ayrıca bitkilerde oluşan atıkları, pigment maddelerini depolayabilir. Yaşlı bitki hücrelerinde atıkların birikimi çok fazla olduğundan küçük kofullar birleşir. Oluşan büyük koful, hücrenin sitoplazmasındaki çekirdek ve organellerini hücrenin kenarlarında sıkıştırır. Bu kofula merkezî koful denir. (Görsel 2.31) Ayrıca bitkilerde antosiyan adı verilen maddeler de depo kofullarında depolanır. Bu maddeler toprağın pH değerine bağlı olarak çiçeklere mavi-pembe gibi renkler kazandırır. Örneğin, tohum hücrelerinde protein, yağ, karbonhidrat gibi maddeleri depolar. Hücrenin iç sıvı derişimi yüksek olduğu için hücre içine osmoz ile giren suyu alarak genişler.

Kontraktil Koful (Vurgan Koful) Bu kofullar amip, öglena ve paramesyumda bulunur. Bu canlılar tatlı suda yani az yoğun ortamda yaşadıklarından osmoz sonucu canlının sitoplazması suyla dolar. Eğer canlı bu suyu uzaklaştıramazsa patlar. Kontraktil kofullar bu canlılarda sitoplazmaya giren suyu enerji harcayarak hücre dışına atar. Böylece canlının patlamasını önler.

Mitokondri Tüm ökaryot hücrelerde bulunur. Işık mikroskobu ile görülebilecek büyüklüktedir. Oksijenli solunum reaksiyonlarının yapıldığı organeldir. (Görsel 2.32) Tüketilen enerji miktarına göre sayısı hücreden hücreye farklılık gösterir. Örneğin, karaciğer hücrelerinde yaklaşık 1000 kadar mitokondri bulunurken çizgili kas hücrelerinde bu sayı daha fazladır. Çünkü çizgili kaslar kol ve bacaklarımızda bulunan ve hızlı kasılan kaslardır, bu yüzden daha fazla enerjiye ihtiyaç duyar.

İç zar (Krista) Dış zar Matriks DNA Ribozom

Zarlar arası bölge

Görsel 2.32 Mitokondri, sadece ökaryot hücrelerde bulunur.

99

Merkezi koful

Görsel 2.31 Bitki hücresinde merkezî koful

2. Ünite – Hücre Çift katlı zar ile çevrili bir organeldir. Kendine ait DNA, RNA ve ribozomu vardır. Bu organel, içerisinde bulunan DNA molekülünün eşini yaparak bölünebilir. Demek ki bir hücrenin enerji ihtiyacı arttığında mitokondri sayısını artırılabilir. Tabi bu olayların kontrolünü hücrenin çekirdeği yapar.

Mitokondri iç zarının organel içerisine doğru oluşturduğu kıvrımlara krista denir. Krista üzerinde enerji üretiminden sorumlu elemanlar bulunur. İç zarın bu şekilde kıvrım yapması reaksiyon yüzeyini artırarak daha fazla enerji üretimini sağlar.

Organelin sıvı kısmına ise matriks adı verilir. Bu kısımda organelin kendine ait DNA, RNA ve ribozomları bulunur. DNA’sı prokaryot hücrelerinki gibi halkasaldır.

Mitokondri organelinde organik maddeler inorganik maddelere dönüştürülerek ATP üretimi yapılır.

Plastitler Bitki, öglena ve alg gibi ökaryot hücrelerde bulunan çift katlı zara sahip organellerdir. Plastitler hücrelerde farklı görevler üstlenir. Bitki hücrelerinde öncü plastitlerden oluşan 3 çeşit plastit vardır. Bunlar kloroplast, kromoplast ve lökoplast olarak adlandırılır. Şimdi bu plastitlerin görevlerine kısaca değinelim.

1. Kloroplast Alglerde, bitkilerin fotosentez yapan hücrelerinde, öglenada bulunur. Yapısında çok miktarda bulunan klorofil pigmenti nedeniyle yeşil renklidir. Klorofil pigmenti ile emdiği ışık enerjisini organik besinin yapısındaki kimyasal enerjiye dönüştürür. (Görsel 2.33 a ve b) Dış zar

İç zar Stroma Tilakoit zar

Grana

a.

b.

Görsel 2.33 a. Kloroplastın yapısı. b. 30.000 kez büyütülmüş elektron mikroskop görüntüsü

Kendine ait DNA, RNA ve ribozomu vardır. Çekirdek kontrolünde DNA’sını eşleyerek sayısını artırabilir. Kendi proteinlerini üretebilir.

Dış zar ve iç zar sisteminden başka ışığın emildiği tilakoid zarlar bulunur. Bu zarlardan oluşan yapıya grana denir. Organelin sıvı kısmına ise stroma adı verilir. DNA, RNA ve ribozomIarı sıvı kısmı olan stromada bulunur. DNA’sı prokaryotlarınki gibi halkasaldır.

100

2. Ünite – Hücre Yapısında bulunan klorofil pigmenti ile güneş ışığını emerek besin üretimi yapar. Yani aşağıdaki reaksiyonda görüldüğü üzere inorganik maddelerden organik maddeler üretir.

6 CO2 + 6 H2O

Glikoz + 6O2

2. Kromoplast Bitkiye yeşil dışındaki renkleri veren pigmentleri taşır. (Görsel 2.34) Bitkilerde taç yaprakların çarpıcı renklerini kromoplast verir.

Taç yapraklar sarı, turuncu, kırmızı renklere sahip olur ve bitkiler tozlaşma amacıyla böcekleri cezbedebilir.

Bazı bitkilerin meyvelerinde, tohumlarında bulunur. Kromoplast yapısındaki bu pigmentlerden karoten, turuncu rengini oluşturur.

Havuç, portakal ve mandalinada çok bulunur. Ksantofil, sarı rengini oluşturur. Örneğin, limonda çok bulunur. Likopen, kırmızı rengini oluşturur. Domateste çok bulunur.

Görsel 2.34 Kromoplastın elektron mikroskobunda 3000 kez büyütülmüş görüntüsü

Bu pigmentlere genel olarak karotenoid adı verilir. Bu pigmentlerden kloroplast yapısında da az miktarda bulunur. Burada bulunanlar güneş ışığını emerek klorofile aktarır. Böylece fotosenteze yardımcı olur. Kloroplastlar kromoplasta dönüşebilir.

3. Lökoplast Bu plastit çeşidi renksizdir. (Görsel 2.35) Kök, gövde, meyve gibi bitki kısımlarında bulunur. Nişasta, protein, yağ gibi besinleri depolar. Örneğin, patates yumrusunda nişasta, baklagil tohumunda protein, keten tohumunda yağ depolayan lökoplastlar bulunur. Uzun süre ışıkta kalırsa kloroplasta dönüşebilir.

Görsel 2.35 Patates hücrelerindeki lökoplastın elektron mikroskobunda 35.000 kez büyütülmüş görüntüsü

Hücre İskeleti Hücrelere desteklik veren protein liflerden oluşmuş ağsı yapıdır.

(Görsel 2.36) Bu yapılar sayesinde hücredeki yer değiştirme, şekil koruma, organel yeri sabitleme gibi olaylar gerçekleştirilir.

Ara iplikçikler

Mikrotübül Aktin iplikçikleri Hücre zarı Görsel 2.36 Hücre iskeletini oluşturan yapısal elemanlar

101

2. Ünite – Hücre Ökaryot hücrelerde bulunan hücre iskeletini oluşturan elemanlar 3 çeşittir. Bunlar elektron mikroskobu ile görülebilir.

1. Mikrotübül Tübülin proteininden oluşan elemandır. Hücre iskeletini oluşturan elemanlar içinde en kalın olanıdır. Bunların uzunlukları hücrenin ihtiyacına göre alt birimlerin eklenmesi veya çıkarılmasıyla ayarlanabilir. Hareket ve organizasyondan sorumludur. Hücre içinde organellerin yer değiştirmesini sağlar. Ayrıca sentrozom organelinin oluşumunda görevlidir. Öglenada ve spermde kamçı oluşumunu, paramesyumda ise sil oluşumunu sağlar. Sil ve kamçılar hücrenin devamı durumundadır. Etrafları hücre zarı ile çevrilidir. Prokaryot hücrelerde hücre iskeleti elemanları bulunmadığından bu hücrelerde bulunabilen kamçı mikrotübül yapılı değildir.

2. Mikroflament Mikroflament aktin proteininden oluşan alt birimler içerir. Aktin iplikçikleri alt birimlerden oluştuğundan gereksinim varsa aktin iplikciği oluşur. Görevlerini tamamlayınca tekrar alt birimlerine ayrılır.

Hücre iskeletini oluşturan elemanların içinde en ince olanıdır.

Hücre zarının hemen altında bulunan aktin, hücre zarına desteklik verip hücrenin darbelere dayanıklı olmasını sağlar. Kas kasılmasında, yalancı ayak ve pinositoz cep oluşumunda, hücre zarının boğumlanmasında, bağırsaklarımızda bulunan ve geri emilim yüzeyini artıran mikrovillus adı verilen parmaksı çıkıntıların oluşmasında görevlidir.

3. Araflament Keratin ile birlikte farklı proteinlerin birleşmesi sonucu oluşmuştur. Orta kalınlıktadır. Kararlı bir yapıya sahiptir. Yani görev yaptığı bölgede sürekli varlığını korur. Değişim geçirmeyen, yapısını koruyan elemanlardır. Hücre içi yapıların yerlerini sabitleştirmekte görev alır. Örneğin, çekirdeğin yerini sabitler. Çekirdek Çekirdek, yapsında DNA molekülü bulundurduğu için hücrenin yönetim merkezidir. (Görsel 2.37)

Çekirdek zarı

Kromatin Çekirdekçik Çekirdek poru Görsel 2.37 Ökaryot hücrelerin yönetim merkezi çekirdek

102

2. Ünite – Hücre Sadece ökaryot hücrelerde DNA molekülü çekirdek içinde bulunur. Hücre bölünmeleri sırasında içerisinde bulunan kalıtım materyali olan DNA eşlenir. Çekirdek bölünür. Böylece kalıtsal bilgi taşıyan DNA molekülü oluşacak yeni hücrelere aktarılmış olur.

Bazı hücrelerde çekirdek sayısı birden fazla olabilir. Örneğin, çizgili kas ve karaciğer hücrelerimiz çok çekirdeklidir. Çünkü bu dokularda birkaç hücre birbirleri ile kaynaşır. Ayrıca tek hücrelilerden paramesyumda da büyük ve küçük çekirdek olmak üzere iki çekirdek bulunur. Paramesyum yapısındaki bu iki çekirdek arasında iş bölümü vardır. Çekirdek, çift katlı zar ile çevrilidir. Zar üzerinde tıpkı hücre zarının yapısında bulunan ve madde alışverişinin yapıldığı porlar bulunur. Yalnız çekirdek zarı üzerindeki porlar, hücre zarında bulunan porlardan daha büyüktür. Örneğin, çekirdek içinde üretilen ve polimer yapıda olan mRNA porlardan geçerek sitoplazmaya çıkar.

Sitoplazmada üretilen polimer yapıdaki proteinler ise enzim olarak iş yapmak üzere çekirdek porlarından geçerek çekirdek içine girebilir. Çekirdek zarı endoplazmik retikulum organelinin zarının devamıdır. Hücrede çekirdek bölünmesinin ilk aşamasında eriyip son aşamasında tekrar oluşur. Çekirdek içinde bulunan sıvı kısma çekirdek plazması denir. Bu sıvı kısımda DNA, RNA, ATP, mineraller, enzimler, nükleotitler, proteinler, su ve daha birçok madde bulunur. Çekirdek içinde rRNA ve proteinlerin yoğunlaştığı bölgeye çekirdekçik denir. Bu bölgeyi çekirdek plazmasından ayıran bir zar yoktur. Sitoplazmadaki ribozomlarda üretilen protein ve çekirdekçik içinde üretilen rRNA molekülü burada birbirine bağlanarak ribozom organelini oluşturur. Hücrenin ribozom organeline ihtiyacı ile doğru orantılı olarak çekirdekçik sayısı ve büyüklüğü artabilir.

Kromatin iplik, DNA moleküllerinin çekirdek içindeki yoğunlaşmış hâlidir. (Görsel 2.38) Bölünme aşamasında ise DNA molekülleri, çekirdekte bulunan özel proteinlere sarılarak daha düzenli hâle gelir.

(Görsel 2.39)

DNA molekülü

Özel protein

Görsel 2.39 Kromatin ipliğin özel proteinlere sarılarak düzenli hâle gelmesi

103

Görsel 2.38 Kromatin iplik, DNA’nın düzensiz hâlidir.

2. Ünite – Hücre Görsel 2.40’da bitki hücrelerindeki, Görsel 2.41’de hayvan hücrelerindeki organeller gösterilmiştir. İnceleyiniz.

Kromatin Çekirdek

Çekirdekçik

Granüllü endoplazmik retikulum

Granülsüz endoplazmik retikulum

Hücre iskeleti Sitoplazma

Ribozom

Golgi aygıtı

Hücre zarı

Mitokondri

Hücre duvarı Kloroplast Merkezî koful Peroksizom Görsel 2.40 Bitki hücresinin yapısı

Çekirdek Granülsüz endoplazmik retikulum

Çekirdekçik

Sitoplazma

Granüllü endoplazmik retikulum

Hücre zarı

Golgi aygıtı

Ribozom

Sentrozom

Lizozom Mikrotübüller

Mitokondri

Görsel 2.41 Hayvan hücresinin yapısı

104

2. Ünite – Hücre

ETKİNLİK-DENEY Etkinliğin Adı: Farklı Hücre Tiplerinin İncelenmesi Etkinliğin Amacı: Şişe mantarı, bitki ve hayvan hücresi örneklerini incelenmek

Araç ve Gereçler yyIşık mikroskobu

Ön Bilgi

yyBistüri

Soğan zarı örneğini hazırlarken zar katlanabilir. Fakat zar bistüri yardımı ile su bulunan lam üzerinde kesildiği takdirde bu sorun ortadan kalkacaktır.

yyŞişe mantarı

Örnekte hava kabarcığı oluşursa lamelin üzerine hafifçe bastırarak içeride oluşan hava kabarcıklarını yok edebilirsiniz.

yy3 adet lam ve lamel yyTahta spatula yyDamlalık yyMetilen mavisi yyKurutma kâğıdı yyKırmızı soğan yySu

Uygulayalım XX Şişe mantarının düzgün bir yüzeyinden bistüri ile çok ince, enine bir kesit alınız ve örneği hazırlayınız. Hazırladığınız örneği ışık mikroskobunda önce 4’lük objektifte, daha sonra 10’luk ve 40’lık objektiflerde inceleyiniz.

XX Kırmızı soğanın kabuğunu soyduktan sonra yaprağının dış kısmındaki zardan bistüri aracılığıyla bir parça alınız. Zarı bir damla su bulunan lam üzerine yerleştirerek örneği hazırlayınız. Ancak zar, çok ince olması nedeniyle katlanabilir ve bu da net görüntü bulmayı güçleştirir.

XX Bu örneği ışık mikroskobu altında 4’lük, 10’luk ve 40’lık objektiflerde inceleyiniz.

XX Bir tahta spatula yardımıyla yanağınızın iç yüzeyini veya dilinizin üzerini hafifçe sıyırınız. Tahta spatula ucundaki tükürüklü maddeyi lam üzerindeki suyla karıştırınız. Bu karışımın üzerini lamelle kapatarak örneği hazırlayınız ve mikroskopta inceleyiniz. Örneği metilen mavisi ile boyamak suretiyle inceleyebilirsiniz. Bunun için 4’lük objektifteyken bir tarafından lam ve lamel arasına metilen mavisi damlatarak lamelin diğer tarafından fazla suyu kurutma kâğıdı ile emdiriniz ve 40’lık objektifte inceleyiniz.

Sonuçlandıralım yy Şişe mantarının, bitki ve hayvan hücrelerinin 40’lık objektifte

gördüğünüz şekillerini çiziniz.

yy Bitki ve hayvan hücrelerini şekil olarak karşılaştırınız.

105

2. Ünite – Hücre

ETKİNLİK

Yukarıda verilen hayvan ve bitki hücrelerinin sahip oldukları organeller için tabloda ilgili kısma “3”, bulundurmadıkları organeller için tabloda ilgili kısma “7” işareti koyunuz.

Karşılaştırılan Özellikler

Hayvan Hücresi

Hücre duvarı Hücre zarı Ribozom Sentrozom Plastitler Koful Golgi Çekirdek Endoplazmik retikulum

106

Bitki Hücresi

2. Ünite – Hücre Bilimsel Yöntem Bilimsel yöntem, bir sorgulama sürecidir. Bu süreç içerisinde gözlem yapma, veri hazırlama, hipotez kurma, hipoteze dayalı tahminlerde bulunma ve kontrollü deneyler vardır.

Gözlem: Bir olay için algılarımızı kullanarak bilgi toplama işidir. Ölçme aletleri, araç ve gereçler kullanılabilir. Gözlemler 2’ye ayrılır.

Nicel gözlemler: Ölçme aletleri kullanılarak yapılan güvenilir gözlemlerdir. Herkes tarafından kabul edilir.

Örnek: “Hava sıcaklığı 38°C’dir veya küpün hacmi 27 cm3 tür.” söylemleri ölçme aletleri kullanılarak söylenmiştir. Ölçüm aletleri ile yapıldığından herkes tarafından kabul edilir.

Nitel gözlemler: Duyularımızla yaptığımız gözlemlerdir. Nicel gözlemlere göre daha az güvenilirdir. Örnek: “Bugün hava soğuk veya bu odanın boyu 10 adım” gibi söylemler kişiden kişiye değişebilir.

Veri: Gözlemlerin kayıt altına alınması sonucu veriler elde edilir.

Veriler sayısal değer olduğu gibi niteliksel de olabilir.

Hipotez: Geçici çözüm yoludur. İyi bir hipotez verileri kapsamalı, yeni verilere açık ve denenebilir olmalıdır.

Tahmin: Hipoteze dayalı olarak yapılır.

Kontrollü Deney: Hipotezlerin sınanması amacıyla yapılır. Kontrol ve deney gruplarından oluşur. Değişkenin uygulandığı gruba deney grubu, oluşan değişimlerin yorumlanması için bakılan gruba kontrol grubu denir. Bir kontrollü deneyde tek bir değişken test edilir.

Kontrollü deneyler hipotezi desteklerse ve diğer bilim insanları tarafından da test edilip onaylanırsa gerçek hâline gelir. Eğer kontrollü deneyler hipotezi desteklemezse hipotez değiştirilir.

Kontrollü deneylerde etkisi araştırılan değişkene bağımsız değişken denir. Bağımsız değişkene bağlı olarak değişen değişkene ise bağımlı değişken denir. Aşağıdaki kontrollü deneyde, ışığın renginin fotosentez hızı üzerine etkisi araştırılmıştır. Mor ışık ve yeşil ışık yani ışığın rengi bağımsız değişken, ışığın rengine bağlı olarak değişen fotosentez hızı ise bağımlı değişkendir. (Görsel 2.42) Güneş ışığı

30°C Nemli toprak Kontrol grubu

Mor ışık

Yeşil ışık

30°C Nemli toprak

30°C Nemli toprak

Deney grupları

Görsel 2.42 Fotosentez hızına ışık renginin etkisini gösteren kontrollü deney düzeneği

107

2. Ünite – Hücre Gözlemler yapılır ve veriler toplanır.

Problem belirlenir.

Verileri kapsayan hipotez kurulur.

Hipoteze dayalı tahminler yapılır.

Hipotez değiştirilir.

Tahminler kontrollü deneyler ile denenir.

Sonuçlar hipotezi desteklemezse

Sonuçlar hipotezi desteklerse

Deneyler başka bilim insanları tarafından tekrarlanıp doğrulanırsa

Hipotez “gerçek” hâline gelir.

108

2. Ünite – Hücre Bir Bilimsel Çalışma Örneği Gözlem Yapma ve Veri Hazırlama yySanayi bölgelerinin yakınında bulunan bir göldeki balık sayısı sürekli azalmaktadır. yyGöldeki çözünmüş oksijen oranı düşüktür.

Problem Belirleme yyBu göldeki balıkların ölüm sebebi nedir?

Hipotez Kurma yyGöldeki balıklar oksijen yetersizliğinden ölmektedir.

Hipoteze Dayalı Tahmin Yapma yyEğer sudaki oksijen yetersizliği balık ölümlerine sebep oIuyorsa sudaki oksijen oranı artırıldığında balık ölümlerinde azalma olmalıdır.

Hipotezi Kontrollü Deneyler ile Deneme 1. deney düzeneğinde, gölün suyundan bir miktar alınır ve suya hiçbir işlem uygulanmadan içine balıklar konur.

2. deney düzeneğinde, gölün suyundan bir miktar alınır ve suyun oksijen oranı artırıldıktan sonra içine balıklar konur.

(1. deney düzeneğine hiçbir işlem uygulanmamıştır. Bu düzenek kontrol grubudur. 2. deney düzeneği ise deney grubudur) Deneylerin Sonuçlarının Değerlendirilmesi yy1. deney düzeneğindeki balıklar ölmüştür. 2. deney düzeneğindeki balıklar ise yaşamıştır.

Kontrollü deney, hipotezi desteklemektedir.

Sonuç yyBalıkların ölmesinin sebebi sudaki oksijen azlığıdır.

Bilimde Teori ve Kanun Teori, birçok kanıt tarafından desteklenen, hipotezden daha geniş kapsamlı bir kuramdır. Örneğin doğada zehirsiz oldukları hâlde zehirli taklidi yapan kurbağalar avcılarından korunur. Bu, kurbağaların hayatta kalma şansını artıran bir adaptasyondur. Bu bir hipotezdir.

“Canlıların kazandıkları adaptasyonlar doğal seleksiyonun sonucudur.” Bu ifade ise bir teoridir. Bir teori birçok hipotezi destekleyebilen geniş bir kapsama gücüne sahiptir.

Teoriler “Neden” sorusuna cevap verirler. Hücre teorisi, gen kromozom teorisi örnek teorilerdir.

Kanun, aynı şartlar altında tekrarlandığında aynı sonucu verir.

Bir hipotez hiç kuşkusuz doğrulanabiliyorsa kanuna dönüşebilir.

Kanunlar “Nasıl” sorusuna cevap verir ve değişmez.

Teori ve kanun birbirinden farklıdır. Teoriler kesinlikle kanuna dönüşmez.

109

2. Ünite – Hücre

ETKİNLİK Etkinliğin Adı: Bilimsel Bir Problemin Çözümü Etkinliğin Amacı: Bilimsel Çalışma Basamaklarını Uygulamak Uygulama: Oda sıcaklığında bırakılan salatalığın bir süre sonra küflenmeye başladığı görülmüştür.

Araç ve Gereçler yyNot Defteri yyKalem

Bu gözlem dikkate alınarak bilimsel yöntem basamaklarını uygulayıp salatalığın bozulma nedenini rapor hâline getiriniz. .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................................

110

2. Ünite – Hücre Laboratuvarlarda Kullanılan Araç Gereçler Laboratuvarda deneye başlamadan önce deneye ait teorik bilgi, malzeme ve düzenek hakkında bilgi sahibi olunmalıdır. Laboratuvarda kullanılan cam, porselen, plastik, kauçuk ve metallerden yapılmış araçlar aşağıda tanıtılmıştır.

Damlalık Çeşitli çözeltileri damlatmak için kullanılan araçtır.

Bistüri Deneylerde kesim işlemlerinde kullanılan bıçaktır.

Delikli Lastik Tıpa

Damlalık

Bistüri

Deney düzeneklerinin kurulmasında ve cam malzemelerin ağzının kapatılmasında kullanılır.

L Şeklinde Cam Boru Farklı çap, uzunluk ve açılarda olabilen ince borudur. Bir reaksiyon ortamından başka bir reaksiyon ortamına sıvı, gaz aktarımında kullanılır.

Delikli lastik tıpa

Tüp Maşası Tüpleri güvenli şekilde tutmak için krom ile kaplanmış çelikten üretilir.

Mezür

Bünzen Kıskacı Deney sırasında gerekli araçları deney düzeneğine tutturmaya yarar.

Süzgeç Porselen yapıda olabilir. Süzme işlemlerinde kullanılır.

Kurutma Kâğıdı Su emme özelliğinden dolayı ihtiyaç duyulan deneylerde kullanılır.

Beher Geniş ağızlı, dibi düz ve silindirik şekilli kaplardır. Laboratuvarda yapılan analizlerde; aktarma, kaynatma, buharlaştırma ve bazen de tartım işlemlerinde kullanılır. Isıtmaya dayanıklıdır.

Deney tüpü Beher

L şeklinde cam boru

Pipet Az miktarda ve hassas olarak sıvı hacimlerinin alınmasında kullanılır. İstenen hacimde sıvı boşaltılmasında kullanılır.

Mezür Silindir şeklinde sıvıların hacimlerinin ölçümünde kullanılır.

Deney Tüpü İçerisinde sıvı, katı vb. maddeler ilave edilebilen, ısıya dayanıklı, yuvarlak dipli silindirik malzemedir. Değişik amaçlar için kullanılabilir.

Bünzen kıskacı

111

2. Ünite – Hücre Termometre Isıtma işlemlerinde reaksiyon ortamının sıcaklığını ölçmek için kullanılır.

Termometre

Baget

Üç ayak

Farklı boy ve kalınlıkta, uçları yuvarlak ve içi dolu olan cam çubuktur. Karıştırma işlemi sırasında kullanılır.

Spatül Çay kaşığına benzer. Katı ve kimyasal maddelerin aktarılması ve tartılması işlemlerinde kullanılır.

Baget Spatül

Üç Ayak Isıtma işlemlerinde kullanılan, içinde ısıtılacak madde bulunan kap vb.nin altına konur.

ETKİNLİK-DENEY Etkinliğin Adı: Madde derişimi difüzyon ve osmozu etkiler mi?

Etkinliğin Amacı: Difüzyon ve osmozun sonuçlarını gözlemleyebilme Hazırlanalım %10’luk sükroz çözeltisi: 10 mg sükroz, 90 mg su %20’lik sükroz çözeltisi: 20 mg sükroz, 80 mg su içerisinde çözdürülerek hazırlanır.

Araç ve Gereçler yyDereceli silindir yyBeher yyMantar deleceği yyBaget yyPenset yySaf su yySu yySükroz (çay şekeri) yyKâğıt havlu yy%10’luk ve %20’lik sükroz çözeltisi yyPatates yyCetvel yyEşit kollu terazi yyAğırlık takımı

Uygulayalım XX

Bir mantar deleceği ile patatesten 3 eşit parça çıkarınız. Çaplarını ve boylarını ölçerek sayfa 113’te verilen tablonun başlangıç değerleri bölümüne yazınız.

XX

200 ml’lik bir dereceli silindirin yarısına kadar su doldurunuz.

Suyun seviyesinin 100 ml olduğunu dereceli silindirden kontrol ederek tabloya not ediniz.

112

2. Ünite – Hücre XX

Dereceli silindire patates parçalarını sırayla atarak suyun yeni seviyesini belirleyiniz. Yeni değer ile önceki 100 mL’lik değer arasındaki fark, size patateslerin hacmini verecektir. Bunları tabloya not ediniz.

XX

Patateslerin ağırlığını tartarak not ediniz.

XX

Üç behere sırasıyla saf su, %10’luk ve %20’lik sükroz çözeltisini eşit hacimde koyunuz. Daha önceden ölçümlerini yaptığınız patates parçalarının her birini beherlere yerleştirerek 24 saat bekletiniz.

XX

Beherlerdeki patates parçalarını penset aracılığı ile alarak kâğıt havlu ile kurulayıp sırasıyla tartınız ve yeni ağırlıklarını tabloya kaydediniz. Patates parçalarının yeni uzunluklarını ve çaplarını ölçerek not ediniz. Patates parçalarının yeni hacimlerini ölçmek için önceden kullandığınız dereceli silindire atarak bulduğunuz değerleri kaydediniz.

Deney Sonundaki Değerleri

Başlangıç Değerleri I. Parça

I. Parça

II. Parça III. Parça

Çap-Uzunluk

Çap-Uzunluk

Hacim

Hacim

Ağırlık

Ağırlık

Sonuçlandıralım yy Patates parçalarının farklı sıvılarda bekletilmesi sonucunda

gözlemlediğiniz değişimleri belirtiniz.

yy Patates parçalarının büyüklüğündeki değişim ile sıvının derişi-

mi arasında nasıl bir bağlantı vardır? Belirtiniz.

yy Etkinlikten elde ettiğiniz sonuçları günlük yaşamda nasıl uygu-

larsınız?

113

II. Parça III. Parça

ribozom lipit

nükleoprotein otoliz

mikrotübül kontraktil koful

protein

glikolipit

ökaryot

prokaryot

hücre içi

sentriyol

zarsız

peroksizom

mitokondri

krista

plazmoliz

hemoliz

glikoprotein katalaz

A. Kutucukta verilen terimleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Tüm canlı hücrelerde …………………… organeli bulunur.

2. Ribozom organelinin yapısında protein ve rRNA bulunduğundan …………………… yapılıdır.

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

3. Lizozom …………………… sindirimden sorumlu organeldir.

4. Tatlı suda yaşayan tek hücreli canlılarda bulunan ………………… ……………………… canlının içine giren fazla suyu dışarı atarak canlının patlamasını önler.

5. Ribozom ve sentrozom organellerinin ortak özelliği …………………… organel olmalarıdır.

6. Lizozom organelinin patlaması sonucu hücrenin kendini sindirmesine …………………… denir.

7. Çekirdek ve organelleri olmayan hücrelere …………………… hücre denir.

8. Mikrotübüllerin bir araya gelmesiyle oluşan yapıya …………………… denir. Bu yapının iki biriminin bir araya gelmesiyle de sentrozom organeli oluşur.

9. Bir hücrenin aşırı su alarak patlamasına …………………… denir.

10. Golgi organeli, hücre zarının yapısına katılan …………………… ve …………………… moleküllerinin düzenlenmesinde görev alır.

11. Çekirdek ve organelleri olan hücrelere …………………… hücre denir.

12. Ökaryot hücrelerde oksijenli solunum …………………… organelinde gerçekleşir.

13. Hücrelerin hipertonik ortamda su kaybetmesi sonucu büzülmelerine …………………… denir.

14. Hücre iskeleti elemanlarından ……………………ler paramesyum, öglena gibi tek hücreli canlılarda sil ve kamçı gibi hareket organellerinin oluşumunu sağlar.

15. Karaciğer hücrelerinde bulunan …………………… organelinde üretilen …………………… enzimi, zehirli olan hidrojen peroksiti (H2O2) su ve oksijene parçalar.

16. Mitokondride bulunan iç zar kıvrımlarına …………………… adı verilir.

17. Granülsüz endoplazmik retikulum, …………………… sentezi yapar fakat ribozomları olmadığından …………………… sentezi yapamaz.

114

B. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Aşağıda kofullarla ilgili ifadelerden doğru olanların başına “D”, yanlış olanların başına “Y” harfi koyunuz. a. ( ) Fagositoz ve pinositoz sonucu hücre zarının kullanımı ile oluşan koful, besin kofuludur. b. ( ) Besin kofulu ile lizozom organelinin birleşmesi sonucu boşaltım kofulu oluşur. c. ( ) Prokaryot hücrelerde koful çeşitleri bulunmaz. ç. ( ) Hücre zarı, endoplazmik retikulum ve Golgi organelleri koful oluşturabilir. d. ( ) Bitkilerde atıkların birikmesi sonucu oluşan ve hemen hemen tüm hücreyi kaplayan kofula merkezî koful denir.

2. Aşağıda çekirdek ile ilgili verilen ifadelerin doğru olanlarının başına “D”, yanlış olanların başına “Y” harfi koyunuz. a. ( ) Çekirdek sadece ökaryot hücrelerde bulunur. b. ( ) Bazı hücrelerde birden fazla çekirdek bulunur. c. ( ) Çekirdek tek katlı zar ile çevrilidir. ç. ( ) Çekirdek zarı üzerindeki porlar, hücre zarı üzerindeki porlardan daha küçüktür. d. ( ) Çekirdek içinde yoğunlaşmış koyu renkli görünen bölge çekirdekçik adını alır. e. ( ) Çekirdekçik de tıpkı çekirdek gibi çift katlı zar ile çevrilidir. f. ( ) Çekirdek içinde çok sayıda ve farklı büyüklükte çekirdekçik bulunabilir.

C. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Prokaryot hücreler ile ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

A) Organel olarak sadece ribozom bulundurur.

B) Bakteriler ve arkeler prokaryot hücre yapısına sahip canlılardır.

C) Prokaryot hücrelerde DNA sitoplazmada nükleoit adı verilen bölgede bulunur.

D) Bir canlı prokaryot ise kesinlikle tek hücrelidir.

E) Prokaryot hücrelerin mitokondrileri olmadığından oksijenli solunum yapamaz.

2. Bakteriler ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Pilus adı verilen uzantıları ile birbirlerine ve çeşitli yüzeylere tutunur.

B) Sadece protein sentezini özel bir organelde yapar.

C) Bazılarının kamçıları bulunduğundan aktif hareket eder.

D) Çekirdeği olmadığından DNA bulundurmaz.

E) Hücre zarı üzerinde peptidoglikan yapılı hücre duvarı bulunur.

115

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

e. ( ) Amip, öglena ve paramesyum gibi tek hücreli canlılarda bulunan kontraktil koful canlının içine giren fazla suyu dışarıya atarak patlamasını önler.

3. I. Yapısında çift sıralı fosfolipit tabakası vardır II. Glikolipit ve glikoprotein hücre zarının içe bakan yüzeyinde bulunur III. Hücre zarının yapısında bulunan proteinlerin yeri sabittir Akıcı-mozaik zar modeli ile ilgili verilen bilgilerden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

4. I. Maddenin çok olduğu yerden az olduğu yere doğru taşınması II. ATP harcanmaması III. Zardan geçebilecek büyüklükteki maddelerin taşınması Yukarıda verilenlerden hangileri difüzyon ve kolaylaştırılmış difüzyon olaylarında ortaktır?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

5. • Zardan geçebilecek büyüklükteki moleküllerin fosfolipit tabakasından geçmesi • Suyun difüzyonu • Zardan geçebilen maddelerin çoktan aza taşıyıcı proteinler yardımıyla taşınması • Çözünmüş katı moleküllerin difüzyonu Yukarıda bazı taşıma şekillerinin tanımları verilmiştir.

Buna göre seçeneklerde verilen taşıma şekillerinden hangisinin tanımı yukarıda verilmemiştir?

A) Osmoz B) Fagositoz C) Diyaliz D) Basit difüzyon E) Kolaylaştırılmış difüzyon 6. I. Na+ II. Cl– III. CO2 IV. Mg Yukarıda verilen maddelerin hücre zarından basit difüzyonla taşınma hızları hangi seçenekte doğru sıralanmıştır?

A) I > Il > Ill > IV B) II > Ill > IV > I C) IV > Ill > I > II

D) Ill > IV > I > Il E) lll > IV > II > I

7. Hipotonik ortama atılan bir hücrede I. Turgor basıncı artar II. Osmotik basınç artar III. Emme kuvveti azalır IV. Hücrenin yoğunluğu artar verilen değişimlerden hangileri gerçekleşir?

A) I ve Il

B) I ve lll

C) I ve IV

116

D) Il, lll ve IV

E) I, II, III ve IV

8. Çözeltisi ile denge hâlinde bulunan bir bitki hücresi t1 anında hipotonik ortama atılmıştır. Hücre bir süre bu ortamda bekledikten sonra bu ortamdan alınıp t2 anında hipertonik ortama atılmıştır.

Buna göre hücre ile ilgili verilen değişim grafiklerinden hangisi yanlıştır?

A) Osmotik basınç

B) Turgor basıncı

C) Emme kuvveti

t1

t2

t

t3

t0

D) Zar ile çeper ara-

t1

t2

t3

t2

t

t3

sındaki mesafe

t0

t1

t0

t1

t

t2

E) Hücredeki su miktarı

t

t0

t1

t2

t3

t

9. I. Zardan geçemeyecek kadar büyük olan moleküllerin taşınması II. Hücre zarı yüzeyinde değişiklik yaratması III. Çeperi olan hücrelerde görülebilmesi Yukarıda verilenlerden hangileri endositoz ve ekzositoz olayları için ortaktır?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

10. Aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Endositoz ve ekzositoz tek yönlü gerçekleşen madde taşınma şekillerindendir.

B) Aktif taşıma yapan hücrede ATP ve enzim harcanır.

C) Endositozda hücre zarı yüzeyi azalırken ekzositozda artar.

D) Kolaylaştırılmış difüzyon ve aktif taşıma sadece canlı hücrelerde gerçekleşir.

E) Çeperi olan hücrelerde endositoz gerçekleşmezken ekzositoz gerçekleşebilir.

11. I. Ribozom II. Sentrozom III. Mitokondri Yukarıda verilen organellerden hangileri tüm canlı hücrelerde bulunur?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

12. I. Nükleoprotein yapılıdır II. Protein sentezi yapar III. Zarsızdır Yukarıda verilenlerden hangileri ribozom organeline ait özelliktir?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II 117

D) II ve III

E) I, II ve III

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

t0

13. Endoplazmik retikulum ile ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

A) Çekirdek zarından başlayıp hücre zarına kadar uzanan kanalcıklar sistemidir.

B) Granülsüz endoplazmik retikulumda lipit sentezi, mineral ve glikojen depolanması görülür.

C) Asidik ve bazik reaksiyonların birbirini etkilemeden gerçekleşmesini sağlar.

D) Granüllü endoplazmik retikulum üzerindeki ribozomlar protein sentezi yapar.

E) Tüm canlı hücrelerde hücre içi madde taşınmasında görevli organeldir.

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

14. I. Hücre zarı II. Ribozom III. Endoplazmik retikulum IV. Golgi aygıtı Hücre dışına gönderilecek olan bir proteinin üretilip salgılanması sürecinde yukarıda verilen organellerin görev alma sırası hangi seçenekte doğru verilmiştir?

A) II, I, III, IV

B) II, III, I, IV

C) II, III, IV, I

D) IV, II, I, III

E) II, IV, III, I

15. I. Sadece hücre içinde görev alır II. Sindirim enzimlerini sentezler III. Bitki hücrelerinde bulunmaz IV. Patlarsa hücrenin kendi kendini sindirmesi olayı olan otoliz gerçekleşir Yukarıda verilenlerden hangileri lizozomun özelliklerindendir?

A) I ve Il

B) I ve lll

C) I ve IV

D) l, lll ve IV

E) I, II, III ve IV

16. I. Sadece hayvan hücrelerinde bulunur II. Mikrotübül adı verilen hücre iskeleti elemanlarının birleşmesiyle oluşmuştur III. Hücre bölünmesi sırasında iğ ipliklerini oluşturan zarsız organeldir Sentrozom ile ilgili yukarıda verilen bilgilerden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I,II ve III

17. I. Çift katlı zarla çevrili olma II. ATP üretimi yapma III. Kendine ait DNA ve RNA moleküllerini bulundurma Yukarıda verilenlerden hangileri mitokondri ve kloroplast organelleri için ortaktır?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

118

D) Il ve lll

E) I, II ve III

3. ÜNİTE CANLILAR DÜNYASI 1. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI 2. BÖLÜM: CANLI ÂLEMLERİ VE ÖZELLİKLERİ

Yeryüzünde yaşmakta olan canlıları incelediğimizde çok farklı özelliklere sahip olduklarını görürüz. Bu farklara rağmen bu canlıları belirli özelliklerine göre gruplandırmak mümkündür.

Bu ünitede canlıların benzer özelliklerine göre nasıl sınıflandırıldığını, hangi canlı türlerinin bulunduğunu ve bu canlı türlerinin hangi genel özelliklere sahip olduğunu öğreneceksiniz.

119

1. BÖLÜM CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI

Günlük hayatınızda bir markete girdiğinizde benzer ürünlerin bir yerde toplu hâlde bulunduğunu fark edersiniz. Bu düzen alışverişinizi kolaylaştırır. İnsanlar da çok eski çağlardan beri canlıları gruplandırma çabası içindedir. Bu gruplandırmanın bize ve gelecek nesillere ne gibi faydalarının olacağını bu bölümde anlayacaksınız.

120

3. Ünite – Canlılar Dünyası Canlıların sahip olduğu özelliklerin incelenerek gruplandırılmasına sınıflandırma denir. Bu konu ile ilgili bilim dalına taksonomi, bununla uğraşan bilim insanına taksonomist adı verilir.

Taksonomi, canlı çeşitliliğini, canlıların günümüze kadar geçirdiği değişimi ve aralarındaki akrabalıkları inceleyip belli kurallar içinde canlıların sınıflandırmasını yapan biyoloji alt bilimidir.

Yeryüzünde çok büyük çeşitlilik gösteren bir canlı topluluğu vardır. Bugüne kadar 2 milyon civarında canlı türü tanımlanabilmiştir.

Ancak daha keşfedilememiş canlı türleri de bulunmaktadır. Ayrıca çeşitli devirlerde yaşayıp nesli tükenmiş birçok canlı türü vardır.

Dinozorlar dünyaya 150 milyon yıl kadar hükmetmiştir. Yaklaşık 65 milyon yıl önce 6 mil genişliğinde bir meteor ya da asteroit Meksika’nın Yukatan Yarımadası’na çarpmıştır. Bu çarpışmadan çıkan nükleer serpinti dinozorların ve dünya üzerindeki yaşamın büyük çoğunluğunu yok etmiştir.

Yapılan çalışmalara göre 1990’lı yıllarda her gün 3 canlı türü yok olurken günümüzde her gün 20 canlı türü yok olmaktadır. Uzmanlara göre her yıl kaybettiğimiz 30.000 canlı türünün yok oluş nedeni, su, hava ve toprak kirliliğidir. Hatta bazı uzmanlar önümüzdeki 50 yıl içinde, var olan canlı türlerinin %50’sini kaybedebileceğimizi öngörmektedir.

Uluslararası Doğayı Koruma Birliğinin (IUCN) iki yılda bir yayımlanan listesinde yer alan soyları tükenme riski taşıyan canlılar arasında kelaynak kuşları, panda, goril, Akdeniz foku, kutup ayısı bulunmaktadır. (Görsel 3.1)

Kelaynak

Panda

Akdeniz foku

Goril

Kutup ayısı

Görsel 3.1 Soyu tükenme riski taşıyan canlılar

121

3. Ünite – Canlılar Dünyası Canlıların Sınıflandırılmasında Kullanılan Ölçütler, Dikkat Edilen Unsurlar Canlıları sınıflandırma düşüncesi çok eskilere dayanır. İnsanlar o zamanlarda bile hangi hayvanları besin olarak tüketilebileceğini, hangi hayvanları avlayabileceğini, hangi bitkilerin yenebileceğini, hangilerinin zehirli olduğunu ayırt etme çabasındaydı. Buradan anlaşılmalıdır ki sınıflandırma çok eski devirlerde bile gerekliydi.

Sınıflandırmanın tek amacı canlıları gruplandırma değildir. Taksonomi; genetik, sitoloji, farmakoloji, ekoloji ve anatomi gibi birçok bilim dalından aldığı verileri sentezleyerek farklı amaçlara da hizmet eder.

Görsel 3.2 Aristo’nun temsili resmi

Bilimsel olarak canlıları ilk sınıflandıran bilim insanı Aristo’dur.

(Görsel 3.2) Aristo, canlıları bitkiler ve hayvanlar olarak iki gruba ayırmıştır. Bu gruplandırmayı yaparken canlıların yaşadıkları ortamları ve dış görünüşlerini dikkate almıştır. Havada yaşadıklarından ve ikisinin de kanadı olduğundan kuş ve sineği aynı gruba almıştır. Aristo’nun yaptığı bu sınıflandırmaya yapay (ampirik) sınıflandırma denir. Bu sınıflandırma doğru bir sınıflandırma değildir.

Aristo’nun öğrencisi Theophratus (Teofratus) ise bitkileri dış görünüşlerine göre ot, çalı, ağaç olarak üç gruba ayırmıştır.

Kuş kanadı

Sinek kanadı Görsel 3.3 Analog organlar

Ampirik sınıflandırmada kullanılan organların kökenleri farklı, görevleri aynıdır. Bu organlara analog organ denir. Örneğin, kuşun kanadı ve sineğin kanadı analog organlardır. (Görsel 3.3) Kuşun kanadı etten, kemikten oluşmuştur. Sineğin kanadı ise zarsı yapıdadır. Yani kökenleri farklı fakat görevleri aynıdır.

Canlıların sınıflandırılmasında John Ray (Jon Rey), benzer anne ve babadan meydana gelen canlıları tür kategorisi altında gruplandırmıştır. Daha sonra sınıflandırma üzerine çalışan Carolus Linnaeus (Karl Line), John Ray’in tür anlayışını benimsemiştir. Daha sonra cins, familya, takım, sınıf, şube ve âlem kategorilerini eklemiştir. Bugün kullandığımız doğal (filogenetik) sınıflandırmanın temelleri böylece atılmıştır.

Doğal (filogenetik) sınıflandırmada homolog organlar esas alınır. Kökenleri yani anatomik yapıları benzer olan organlar homolog organlardır. Bu organların görevleri aynı ya da farklı olabilir. Örneğin, insan kolu, yunusun yüzgeci, atın ön bacağı ve yarasanın kanadı birbirleriyle köken olarak ortak yani homolog olan organlardır. (Görsel 3.4)

Yunus yüzgeci

İnsan kolu

At bacağı

Görsel 3.4 Homolog organlar

122

Yarasa kanadı

3. Ünite – Canlılar Dünyası Filogenetik sınıflandırmada DNA benzerliği, hücresel özellikler, anatomik özellikler, fizyolojik özellikler, boşaltım atıklarının türü ve embriyolojik gelişim evreleri gibi birçok özellik dikkate alınır. Fakat analog organlar, kromozom sayısı, dış görünüş ve canlıların yaşadıkları ortam dikkate alınmaz.

BİLİYOR MUSUNUZ

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Canlıların evrimsel gelişim basamaklarına filogeni denir.

?

Akrabalık ilişkilerinin belirlenmesinde kullanılan yöntemlerden biri de fosillerin günümüzdeki üyeleri ile kıyaslanmasıdır. Bilim insanları fosillerin dış görünüşleri ile fosillerden alınan dokuların incelenmesinden elde ettikleri verileri günümüzdeki üyeleri ile kıyaslayarak akrabalık ilişkilerini belirlemeye çalışırlar.

Alabalık ve vatoz balığının 50 milyon yıl önce yaşayan atalarına ait fosil ve günümüzdeki akrabaları

Sistematik Kategorilerin Hiyerarşisi Tür Kavramı: Kökenleri benzer olan çiftleştiklerinde kısır olmayan yavrular oluşturabilen bireyler topluluğuna tür denir. Canlılar farklı dillerde farklı isimlerle anılabilir. Ancak evrensel olmayan bu isimler bilim insanları arasındaki iletişimi güçleştirir. İsimler dünyanın her yerinde aynı olmalıdır. Bu kargaşayı önlemek için türler ikili adlandırma yöntemi ile adlandırılır. Bu sistemi uygulayan ilk bilim insanı Caroulus Linneaeus’dir. (Görsel 3.5) Binominal (İkili) Adlandırma: Türlerin adlandırılmasında iki kelime kullanılır. Birinci kelime büyük harf ile başlar ve eğik yazılır.

Bu kelime, canlının cinsini belirtir. İkinci kelime ise küçük harf ile başlar ve eğik yazılır. Bu kelime tamamlayıcı addır. Bu iki kelime birden canlının tür ismidir.

Yandaki kutuda Felis leo, Felis domesticus, Canis lupus, Canis domesticus olarak isimlendirilen 4 farklı türün ismi yazılıdır. Bu türlerden Felis leo, Felis domesticus “felis” cinsi altında, Canis lupus, Canis domesticus ise “canis” cinsi altında bulunur. (Görsel 3.6)

Felis leo

Felis domesticus

Canis lupus

Görsel 3.6 İkili adlandırma

123

Görsel 3.5 Caroulus Linneaeus

Felis leo Felis domesticus Canis lupus Canis domesticus

Canis domesticus

3. Ünite – Canlılar Dünyası Sınıflandırmanın amaçlarından biri de canlıları sistematik bir düzene koymaktır. Bu sistemdeki en küçük birim tür, ikincisi ise cinstir. Aynı cinsler aynı familyaya, familyalar takımlara, takımlar sınıflara, sınıflar şubelere ve şubeler de âleme yerleştirilir. (Görsel 3.7) Âlem Şube Sınıf Takım Familya Cins Tür Görsel 3.7 Türden âleme kadar sınıflandırmayı oluşturan birimler

Türden aleme doğru gidildikçe ne gibi değişiklikler olduğunu açıklayalım: yyBirey sayısı artar. yyCanlı çeşitliliği artar. yyEmbriyonik gelişim evrelerindeki benzerlik azalır.

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Embriyolojik gelişim evrelerinde ilk önce canlının şubesine ait özellikleri, en son türüne ait özellikleri ortaya çıkar.

yyProtein benzerliği azalır. yyGen çeşitliliği artar. yyOrtak özellikler azalır.

Sistematik kategoriler birbirlerini kapsayacak şekilde dizilmiştir.

Mesela iki canlının cinslerinin aynı olduğu bilgisi verilmişse bu iki canlı kesinlikle aynı familya, takım, sınıf, şube ve âlem içindedir.

Fakat türleri hakkında kesin bir bilgi veremeyiz. Aynı tür olabilecekleri gibi farklı tür de olabilir.

Sınıflandırma Yapmanın İnsanlara Sağladığı Yararlar yyBirçok canlının kökeninin incelenmesi kolaylaşmıştır. yyİnsanlık için yararlı ve zararlı olan canlılar, gelecek nesillerin bilgilendirilmesi amacıyla kayıt altına alınmıştır. yyYeryüzündeki canlı çeşitliliği hakkında bilgi edinilmiştir. yyÇevre kirliliği ile mücadelede kullanılabilecek canlılar olduğu anlaşılmıştır. yySınıflandırma, bilim insanları arasındaki iletişimi kolaylaştırarak bulunan bir canlının yeni tür olup olmadığının anlaşılmasını sağlamıştır.

124

3. Ünite – Canlılar Dünyası Aşağıda, ev kedisinin filogenetik sınıflandırma basamakları verilmiştir. (Görsel 3.8) İnceleyiniz.

Tür

Cins

Familya Takım

Ev kedisi

Kedi

Kedigiller

Etçiller

Sınıf

Şube

Alem

Memeliler Omurgalılar Hayvanlar

Âlem (Hayvanlar)

Şube (Omurgalılar)

Sınıf (Memeliler)

Takım (Etçiller)

Familya (Kedigiller)

Cins (Kediler)

Tür (Ev kedisi) Görsel 3.8 Ev kedisinin (Felis domesticus) doğal sınıflandırma yöntemine göre sınıflandırılması

125

tamamlayıcı

analog

tür

doğal

cins

homolog

binominal takım

ampirik

Aristo

ikili

A. Kutucukta verilen terimleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Kökenleri aynı, görevleri farklı ya da benzer olan organlara …………………… organ denir.

2. Türlerin adlandırılmasında …………………… adlandırma ya da diğer bir ismi ile …………………… adlandırma kullanılır.

3. İlk sınıflandırmayı …………………… yapmıştır.

4. Aristo’nun yaptığı sınıflandırma …………………… sınıflandırma adını alır.

BÖLÜM SONU DEĞERLENDİR ME

5. Kökenleri farklı, görevleri aynı olan organlara …………………… organ denir.

6. İkili adlandırma da birinci kelime …………………… adı, ikinci kelime ise ...........................addır.

7. Çiftleştiklerinde verimli döller verebilen canlılar aynı ……………………dür.

8. Bugün kullandığımız filogenetik sınıflandırmanın diğer adı …………………… sınıflandırmadır.

9. Sınıflandırmadaki …………………… kategorisi, canlının beslenmesi hakkında bilgi verir.

B. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Bilim insanları canlıları neden sınıflandırmıştır? ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

2. Doğal sınıflandırma yapılırken hangi kriterler esas alınmıştır? …………………………………………………………………………………………………………………

3. Yandaki grafikte sınıflandırma birimlerinin kapsadığı tür çeşitliliği verilmiştir.

Tür çeşitliliği

Buna göre, a. Grafikteki harfler hangi sınıflandırma birimlerinin karşılığıdır? b. B ve C sınıflandırma birimlerinde yer alan canlı gruplarını protein yapı benzerlikleri açısından kıyaslayınız. c. Hangi iki sınıflandırma birimi arasındaki gen benzerliği en azdır? Açıklayınız.

A

B C D E F G Sınıflandırma birimleri

a. ……………………………………………………………………………………………………………… b. ……………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………… c. ………………………………………………………………………………………………………………

126

C. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Bilimsel olarak tanımlanan canlılara ikili adlandırma kuralına göre isim verilmiştir.

I. Morus alba II. Pinus nigra III. Morus nigra IV. Canis lupus V. Populus alba Yukarıda bir yaşam birliğinde bulunan bazı canlı türlerinin bilimsel isimleri verilmiştir.

Buna göre, a) Bu yaşam birliğinde kaç çeşit tür bulunur? b) Kaç çeşit cins olduğu söylenebilir? Açıklayınız.

a. ……………………………………………………………………………………………………………… b. ……………………………………………………………………………………………………………… c. ………………………………………………………………………………………………………………

2. I. Familya II. Şube III. Tür IV. Sınıf Yukarıda sınıflandırmanın bazı birimleri verilmiştir. Bu birimleri oluşturan canlılarla ilgili olarak a. Hangi sınıflandırma biriminin kapsadığı canlı çeşitliliği diğerlerinden daha fazladır? b. Hangi sınıflandırma biriminin kapsadığı canlılar çiftleştiklerinde verimli döl verebilir? c. Verilen sınıflandırma birimlerini homolog organ benzerliği çok olandan az olana doğru sıralayınız. a. ……………………………………………………………………………………………………………… b. ……………………………………………………………………………………………………………… c. ………………………………………………………………………………………………………………

Ç. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Yapay sınıflandırmada canlıların tanımlanma aşamasında I. analog organ benzerliği II. akrabalık ilişkisi III. yaşama ortamı IV. dış görünüş gibi kriterlerden hangileri dikkate alınmamıştır?

A) Yalnız II

B) II ve IV

C) III ve IV 127

D) I, II ve IV

E) I, III ve IV

BÖLÜM SONU DEĞERLENDİR ME

c) Aynı cinsten olan canlıların hangi sınıflandırma birimlerinde birlikte bulunabileceklerini belirtiniz.

2. Sistematik kategorilerden bazıları şunlardır: I. Takım II. Tür III. Sınıf IV. Familya

BÖLÜM SONU DEĞERLENDİR ME

Bu kategorilerin her birindeki ortak özellik sayısı, azdan çoğa doğru aşağıdakilerden hangisinde doğru sıralanmıştır?

A) II – I – III – IV B) II – III – IV – I C) I – IV – III – II

D) I – III –II – IV E) III – I – IV – II 3. I. Allium cepa II. Pinus nigra III. Culus terestiris IV. Pinus pinea V. Pinus alba Yukarıdakilerden hangileri aynı cinse ait türlerdir?

A) I ve II

B) I ve III

C) II ve III

D) I, III ve V

E) II, IV ve V

4. Aynı türden canlılar için aşağıdakilerden hangisinin ortak olduğu söylenemez?

A) Kromozom sayıları B) Beslenme şekilleri C) Vücut büyüklükleri D) Üreme şekilleri E) Solunum şekilleri 5. Doğal (filogenetik) sınıflandırmada, canlılar I. hücre yapıları II. kromozom sayıları III. analog organları IV. yaşam ortamları V. homolog organları özelliklerinden hangileri dikkate alınarak sınıflandırılır?

A) I ve II

B) I ve V

C) II ve III

D) II, III ve IV

E) III, IV ve V

6. Aşağıdaki sistematik birimlerde yer alan canlı gruplarının hangisinde ortak özellikler en fazladır?

A) Şube

B) Sınıf

C) Takım

D) Familya

E) Cins

7. I. Kara çam II. Ötleğenler III. Omurgalılar IV. Ev kedisi Yukarıda verilenlerden hangileri ikili adlandırma yöntemine göre isimlendirilmiştir?

A) Yalnız II

B) I ve II

C) II ve III

128

D) I ve IV

E) III ve IV

3. Ünite – Canlılar Dünyası

ETKİNLİK Etkinliğin Adı: Canlıların çeşitliliği Etkinliğin Amacı: Yakın çevremizdeki kara canlılarını gözlemleyebilmek Hazırlanalım yySınıfınızdaki arkadaşlarınızla kararlaştıracağınız bir hafta sonu tatilinde ailelerinizle birlikte yaşadığınız yere yakın göl, nehir, deniz veya ormanlık alanlara gezi düzenleyiniz. Gezi alanlarını farklı seçmeniz, gözlemlerinizi karşılaştırmak bakımından yararlı olacaktır.

Gezi Öncesinde yyYapacağınız gözlemleri görüntülemek için kamera veya fotoğraf makinesi temin etmeye çalışınız. (Bu konuda aile bireylerinin size yardımcı olmalarını isteyebilirsiniz) yyGideceğiniz bölgede hangi canlıların bulunabileceğini tahmin ederek not alınız.

Gezi Sırasında yyKaç çeşit canlıyı gözlemlediğinizi, yaşadığı ortamı da belirterek, not alıp canlıların fotoğrafını çekiniz. Çektiğiniz fotoğraflardan, okulda arkadaşlarınızla paylaşmak amacıyla bir poster hazırlayınız.

129

Araç ve Gereçler yyFotoğraf makinesi ya da kamera yyNot defteri yyKalem

2. BÖLÜM CANLI ÂLEMLERİ VE ÖZELLİKLERİ Bazılarımız sularda yaşayan canlıları gözleme fırsatı bulmuş olabilir. Bazılarımız ise belgeselleri izlerken mantarları, bakterileri, kuşları fark etmişizdir. Çevremizde kaç çeşit canlı olduğunu biliyor musunuz? Bu canlıların yaşadıkları ortamlar birbirlerine benziyor mu?

Gezegenimizde yaşayan hayvanlar, bitkiler, mantarlar ve mikroorganizmalar kısaca “biyolojik çeşitlilik” adı altında toplanır. Bu çeşitliliği oluşturan canlıların büyük bir kısmı yaşamın ilk kez başladığı okyanus ve denizlerde yaşar. Yaklaşık beş yüz milyon yıl önce karaya geçmeye başlamış olan canlıların yaşam ortamları; birbirinden çok farklı olan yanardağ kraterleri, tuz gölleri, bataklıklar gibi alanlar dahi olabilir.

Kendi vücudunuzun da mikroskobik bazı canlılar için bir yaşam ortamı olduğunu biliyor muydunuz?

130 130

3. Ünite – Canlılar Dünyası Bugün de kullanmaya devam ettiğimiz filogenetik (doğal) sınıflandırmada canlıları 6 farklı âlemde incelemekteyiz. (Görsel 3.9) Basitten gelişmişe doğru bu âlemler şöyle sıralanır: yyBakteriler yyArkeler yyProtistalar yyBitkiler yyMantarlar yyHayvanlar Bakteriler

Arkeler

Protistalar

Bitkiler

Mantarlar

Görsel 3.9 Yapılan güncellemelerden sonra doğal sınıflandırmaya göre canlılar âlemi

131

Hayvanlar

3. Ünite – Canlılar Dünyası Bakteriler Âlemi Bu âlemde bulunan bireylerin hepsi prokaryot hücre yapısına sahiptir. (Görsel 3.10 a ve b) Yani çekirdek ve zar ile çevrili organelleri bulunmaz. Organel olarak sadece zarsız olan ribozom organeli bulundurur. Tamamı tek hücrelidir.

Plazmid DNA Halkasal DNA Ribozom Pilus

Kapsül Hücre çeperi Hücre zarı Sitoplazma Kamçı a.

b.

Görsel 3.10. a. Bakteri hücresi. b. Bakterinin elektron mikroskobundaki görüntüsü

Tüm bakterilerde DNA, RNA, sitoplazma, hücre zarı, hücre duvarı, ribozom bulunur. Tamamı glikojen depolar.

DNA molekülleri ökaryot canlılarda olduğu gibi çift zincirli, sarmal yapılıdır. Fakat ökaryotlardan farklı olarak DNA molekülünün iki ucu birleşiktir. Yani halkasal DNA’ya sahiptir. Çekirdek bulunmadığından DNA molekülü sitoplazmada nükleoit (çekirdek alanı) adı verilen özel bölgede serbest olarak bulunur.

Ribozom organelleri sitoplazmada serbest olarak bulunur.

Hücre duvarları kısa peptit zincirleri ile bağlı polisakkaritlerden oluşmuştur. Hücre duvarının bu yapısı peptidoglikan adını alır.

Bazı bakterilerde kamçı bulunur. Bakterilerin kamçı yapıları, ökaryot hücrelerin kamçı yapısından çok farklıdır. Protein yapılı kamçı bakterinin aktif hareketini sağlar.

Bazı bakterilerde hücre duvarının üzerinde ek olarak polisakkarit yapılı bir kılıf bulunur. Bu kılıfa kapsül denir. Kapsüllü bakteriler, genellikle patojen (hastalık yapıcı) bakterilerdir. Kapsülleri sayesinde konak canlıların bağışıklık sisteminden korunur.

Bazı bakteriler pilus adı verilen yüzeysel uzantılara sahiptir. Bu uzantılar ile bakteriler birbirlerine ve bulundukları yüzeylere, bazen de besinlerine tutunur.

Bazı bakteriler kötü ortam şartlarında endospor oluşturur. (Görsel 3.11) Bakteri zor şartlarla karşılaştığında DNA’sını eşleyerek bu ürettiği DNA’nın etrafını çok katlı sağlam bir kılıf ile kaplar. Bu

132

3. Ünite – Canlılar Dünyası yapıya endospor denir. Endospor içindeki su oranını azaltarak metabolizma hızını en aza indirir. Daha sonra orijinal hücre parçalanır ve endospor serbest kalır. Ortam koşulları normale döndüğünde endospor su alarak metabolik faaliyetlerine yeniden kavuşur. Bu olay bir üreme şekli değil, kötü ortam şartlarını atlatma şeklidir.

Endospor

Bakteri

Görsel 3.11 Bakteri endosporunun elektron mikroskobundaki görüntüsü

Bazı bakterilerde plazmit adı verilen asıl DNA’dan farklı küçük halkasal genler bulunur. Plazmitler bakterilerin antibiyotik ve diğer kimyasal maddelere direncini artıran proteinlerin üretimi için gerekli şifreyi taşıyan halkasal gen parçalarıdır.

Bakteriler farklı hücresel şekillere sahip olabilir. Bazıları çubuk (bacillus), bazıları yuvarlak (coccus), bazıları spiral (spirillum), bazıları ise virgül (vibrio) şeklindedir. (Görsel 3.12)

Görsel 3.12 Şekillerine göre bakteriler

133

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Plazmit “F” harfi ile gösterilir. Plazmit bulunduran bakterilere F+, bulundurmayanlara F– bakteri denir.

3. Ünite – Canlılar Dünyası Beslenmelerine göre bakteriler iki grup altında toplanır.

Otorotrof beslenen bakteriler kendi besinlerini kendileri üretir. Ya fotosentez ya da kemosentez yapar. Bakteriler prokaryot olduklarından kloroplast organeline sahip değildir. Fotosentez yapan türlerin sitoplazmalarında klorofil pigmenti bulunur.

Kemosentez yapan bakteriler klorofil pigmenti bulundurmadığından güneş ışığını kullanamaz. Bu türler, inorganik maddeleri oksitleyerek açığa çıkan kimyasal enerji ile besin üretir. Örneğin, nitrit ve nitrat bakterileri, kemosentezleri için gerekli enerjiyi üretirken saprofit canlıların faaliyetleri sonucu toprakta oluşan ve zehirli olan amonyağı oksitleyerek bitkilerin kullanabileceği azot tuzuna dönüştürür.

Heterotrof beslenen bakteriler, besinlerini dışarıdan hazır alır.

Heterotrof beslenenlerden bazıları sindirim enzimlerinden yoksundur. Bu nedenle monomerlerin olduğu yerlerde yaşar. Bunlar parazit bakterilerdir. (Görsel 3.13) Birlikte yaşadıkları canlıda hastalığa neden olduğu için patojen bakteri olarak isimlendirilir.

E. coli bakterisinin insan bağırsağındaki sayısının artması enfeksiyona neden olur.

C. jejuni besin zehirlenmesine yol açan bakterilerden biridir.

B. anthracis bakterisi insanlarda ve hayvanlarda şarbon hastalığına neden olur.

Görsel 3.13 Hastalık yapan bazı bakteri örnekleri

a.

b.

c.

Bazı bakteriler ise ölmüş bitki ve hayvanları hücre dışına gönderdikleri sindirim enzimleri ile sindirip oluşan monomeleri hücre içine alır. Bunlar saprofit bakterilerdir. Bu bakteriler doğadaki madde döngüsünü sağlayan en önemli canlılardandır.

Solunum çeşitlerine göre bakteriler şu özelliklere sahiptir: Bazı bakteriler oksijenli solunum yapar. Bunlara aerobik bakteriler denir. (Görsel 3.14 a) Bu bakterilerin mitokondrileri yoktur. Mitokondri görevi gören zar katlanmaları ile oluşan mezozomları vardır.

Bazıları ise oksijensiz solunum yapar. (Görsel 3.14 b) Bu bakterilere ise anaerobik bakteriler denir. Bu bakteriler, solunumları sonucu etil alkol, laktik asit gibi organik son ürünler oluşturur. Fazla oksijen bu bakterilere zehir etkisi yapar.

Görsel 3.14 Oksijen ihtiyaçlarına göre, a. Aerobik bakteriler b. Anaerobik bakteriler c. Fakültatif bakteriler

Bazı bakteriler ise hem oksijenli hem de oksijensiz solunum yapabilir. Bu bakterilere de fakültatif bakteri denir. (Görsel 3.14 c)

134

3. Ünite – Canlılar Dünyası Üremelerine göre bakterileri incelediğimizde eşeyli ve eşeysiz ürediklerini görebiliriz.

Eşeysiz üreme yapanlar ikiye bölünerek ürer. (Görsel 3.15) DNA’larını eşledikten sonra sitoplazma bölünmesini gerçekleştirir.

Fakat bölünme olayı mitoz değildir. Ortam şartları uygun olduğunda 20 dakikada bir bölünerek sayılarını geometrik olarak artırır. Teorik olarak bu hesaba göre 48 saat içinde tüm dünya yüzeyinin bakteriler ile kaplı olması gerekir. Fakat pratikte bu gerçekleşmemektedir. Çünkü bakteriler, kendi ürettikleri metabolik atıklardan zehirlenip ölür.

Görsel 3.15 Bakterilerde bölünme

Bakterilerdeki eşeyli üreme konjugasyon ile olur. Bu olay gen transferi şeklinde gerçekleşir. (Görsel 3.16) Görsel 3.16 Bakterilerde konjugasyon

Aynı tür iki bakteri arasında geçici bir sitoplazmik köprü kurulur.

Bu köprü sayesinde verici bakteri, plazmitlerinin birer zincirini alıcı olan bakteriye aktarır. Daha sonra sitoplazmik köprü yok olur. Her iki bakteri de içlerinde bulunan yarım plazmitlerin eşini yapar. Bu, gerçek bir eşeyli üreme şekli değildir. Mayoz bölünme ve döllenme olayı olmaz. Birey sayısı artmaz. Çeşitlilik oluşur. Böylece bakteriler değişen ortam şartlarına ayak uydurmak için yeni özellikler kazanmış olur.

Gram boyanma özelliklerine göre bakterileri şöyle açıklayabiliriz:

Görsel 3.17 Gram boyanma özelliklerine göre bakteriler.

Mor renkte olanları gram (+), kırmızı renkte olanları gram (–) bakterilerdir.

Bazı bakterilerin hücre duvarında peptidoglikan yapıya ek olarak yağlı bir tabaka daha bulunur. Yani bu bakterilerin hücre duvarları daha dayanıklıdır. Gram boyası ile boyanmazlar. Bu bakteriler gram (–) bakteri adını alır. Bazılarının hücre duvarı sadece peptidoglikan yapılıdır. Bu bakteriler gram boyası ile boyandıklarından gram (+) bakteri adını alır. Bu bilgi, bakterilerin sebep olduğu hastalıkların tedavisinde önemlidir. Çünkü gram (–) bakteriler, antibiyotiklere karşı gram (+) bakterilerden daha dayanıklıdır. (Görsel 3.17) Bakterilerin Biyolojik ve Ekonomik Açıdan Önemi Bakterilerin zararlı olanları olduğu gibi bizim sağlığımız ve çevre sağlığı için yararlı olanları da vardır.

Görsel 3.18 Atık su arıtma tesisi

Atık su arıtımında bazı bakteriler kullanılır. Bu sular içine karıştırılan bakteriler, çamur içinde bulunan atıkları parçalayıp suyun tekrar kullanıma sunulmasını sağlar. (Görsel 3.18)

135

3. Ünite – Canlılar Dünyası Bakterilerin bazıları çevresel atıkların yok edilmesinde kullanılır.

Bu bakteriler ağır petrol türevi olan birçok atığı parçalamaktadır. Bu olaya biyoremidasyon denir. (Görsel 3.19)

Görsel 3.19 Suların arıtılmasında bakterilerden yararlanılır.

Bazı bakteriler doğada ölmüş bitki ve hayvanları ayrıştırarak canlı yapısındaki bileşenlerin tekrar toprağa dönüşünü sağlar. Yani toprağın verimini artırır. Ayrıca doğadaki madde döngüsünün devamlılığını sağlar.

Bazı bakteriler baklagil köklerinde yaşar. Havanın serbest azotunu yakalayıp bitkilerin kullanabileceği forma dönüştürür. (Görsel 3.20) Bilim insanları, biyoteknolojik yöntemlerle hastalık yapıcı bazı bakterilerin çoğalma yeteneklerini yok ederek aşı hazırlar. Bakterilerin bu şekilde vücuda verilmesi, bakterinin üremesini engeller. Aşılar, insanların hastalıklara karşı bağışıklık kazanmasında kullanılır.

Görsel 3.20 Baklagil kökündeki azot bağlayıcı bakteri kümeleri

Hastalık yapıcı bazı bakterilerin at, koyun, tavşan gibi hayvanlara enjekte edilmesiyle bakteriye karşı antikor üretilmesi sağlanır. Bu hayvanların kanından elde edilen antikorlar hastalıkların tedavisinde kullanılır. Örneğin, bu yolla üretilen anti tetanoz serumu, tetanoz hastalığının tedavisinde kullanılır.

Yoğurt, peynir, turşu gibi besinlerin hazırlanmasında bakterilerden yararlanılır.

Antibiyotikler, bakterilerin farklı yapıları üzerinde etkilidir. Örneğin, penisilin antibiyotiği, bazı bakteri türlerinin hücre duvarının oluşmasını engelleyip çoğalmalarını önlerken insan hücrelerine zarar vermez. Bazı bakteri türlerinin dış zarları ilaç geçişine izin vermediği için bu türler, antibiyotiklere karşı daha dirençlidir. Hastalıkların tedavisinde boğaz, kan ve idrar kültürü istenmesi, hastalığa neden olan mikroorganizmaya uygun en etkili antibiyotiği belirlemek içindir.

136

kamçı

endospor

ribozom

peptidoglikan

tür

mezozom anaerob

pilus

gram (–)

patojen

halkasal

gram (+)

A. Kutucukta verilen terimleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Bütün bakterilerde hücre duvarı …………………… yapılıdır.

2. Bakterilerin DNA’sı ökaryot hücrelerden farklı olarak …………………… yapıya sahiptir.

3. Hastalık yapıcı bakterilere …………………… bakteri denir.

4. Gram boyasıyla boyanan bakteriler ……………………, boyanmayan bakteriler …………………… dir.

6. Çiftleştiğinde verimli döller verebilen canlılar kesinlikle aynı ……………………dür.

7. Bazı bakterilerde birbirlerine ve yüzeylere tutunmayı sağlayan, …………………… adı verilen uzantılar vardır.

8. Kötü ortam şartlarını atlatmak için bazı bakterilerin oluşturdukları dayanıklı yapıya …………………… denir.

9. Bakterilerde sadece …………………… organeli bulunur.

10. Bazı bakterilerde aktif hareketi sağlayan …………………… bulunur.

11. Oksijensiz solunum yapan bakterilere …………………… bakteriler denir.

B. Aşağıdaki yargılardan doğru olanın yanına “D”, yanlış olanın yanına “Y” yazınız.

1. Fotosentez yapan bakterilerde kloroplast organeli bulunur.

2. Patojen bakteriler insanlarda hastalığa sebep olur.

3. Antibiyotikler, bakterilerin neden olduğu hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçlardır.

4. Endospor, bakteriler için bir üreme şeklidir.

5. Konjugasyon, bakterilerin sayıca artmalarına sebep olan bir olaydır.

6. Bakterilerde yalnız bir DNA molekülü bulunur.

137

KONU DEĞERLENDİR ME

5. Oksijenli solunum yapan bakterilerde mitokondri görevi yapan yapı …………………… dur.

C. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Bir bakteri türü ile ilgili yapılan deneysel çalışmada, bu bakterinin, • ışık, CO2, H2O ve madensel tuzların bulunduğu ortamda üreyemediği, • organik atıkların bulunduğu ortamda üreyebildiği

gözlenmiştir.

Bu verilere göre, bu deneyde kullanılan bakteri türü ile ilgili olarak I. Hücre dışı sindirim yaparlar II. Glikoz sentezlerler III. Ölü organizmaları çürütürler yargılarından hangilerine varılabilir? Nedenini açıklayınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

KONU DEĞERLENDİR ME

…………………………………………………………………………………………………………………

2. Yandaki tabloda iki bakteri türü ve bu bakterilerin çeşitli antibiyotiklerin bulunduğu ortamda çoğalma oranları verilmiştir. “+” sayısı çoğalma olduğunu, “–” çoğalma olmadığını göstermektedir.

Bakteri Türleri

Tablodaki bilgilere göre,

Antibiyotik Çeşitleri X

Y

Z

Q

R

I

+

+

+

+

–

II

+

+

+

–

+

a. I ve II. bakterilerin oluşturacağı hastalıklara karşı tedavi amacıyla hangi antibiyotiklerin kullanılması en uygundur? Nedenlerini belirterek açıklayınız. b. Tablodaki bakterilerin bazı antibiyotiklere karşı dirençli olmaları hangi özellikleri ile ilgilidir?

Açıklayınız. a. ……………………………………………………………………………………………………………… b. ………………………………………………………………………………………………………………

3.

Etkinlikler

Bakteri Çeşidi

Otorotrof beslenme

Saprofit beslenme

Klorofil bulundurma

Oksjenli solunum

A

+

–

+

+

B

+

–

–

+

C

–

+

–

+

D

–

–

–

–,+

(+) ilgili yapının bulunduğunu, (–) ise ilgili yapının bulunmadığını ifade etmektedir.

Yukarıdaki tabloda A, B, C, D bakteri türleri ile ilgili bazı özellikler verilmiştir. Buna göre, a. Yukarıdaki bakterilerden hangilerinin heterotrof olduğu kesin olarak söylenebilir? b. Hangisinde sindirim enzimleri bulunmaz? c. Hangi bakteri çeşidi oksijen açığa çıkarabilir? Açıklayınız. a. ……………………………………………………………………………………………………………… b. ……………………………………………………………………………………………………………… c. ………………………………………………………………………………………………………………

138

Ç. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Bir canlı hakkında şunlar biliniyor • Prokaryottur • Üreticidir • Sularda ve nemli topraklarda yaşar • Oksijen açığa çıkarır Bu canlı aşağıdaki gruplardan hangisine dâhildir?

A) Damarsız tohumsuz bitkiler B) Tek çenekli bitkiler

D) Protistalar E) Algler

2. Bakterilerde rastlanan I. endospor oluşturma II. konjugasyon III. ikiye bölünerek çoğalma olaylarından hangileri yalnız olumsuz koşullarda gerçekleşir?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve II

E) I ve III

3. Çeşitli hücre tiplerinin bazı karakteristik özellikleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablodaki “+” işareti, ilgili yapının varlığını belirtmektedir.

Hücre

Hücre duvarı

Kamçı

Klorofil

Kloroplast

Sentriyol

I

+

II

+

III

+

IV

+

+

+ +

+

+

Tabloda özellikleri belirtilen hücrelerden hangilerinin üretici bir bakteriye ait olduğu söylenebilir?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve III

E) II ve IV

4. Bir bakterinin, yapılan incelemelerde kalıtımsal R özelliğine sahip olduğu, T özelliğine ise sahip olmadığı belirlenmiş; daha sonra yapılan araştırmalar sırasında bu bakterilerin, R özelliğinin yanı sıra T özelliğini de kazandığı görülmüştür.

Bu durum bakterilerde gerçekleşen I. mutasyona uğrama II. endospor oluşturma III. bölünerek çoğalma IV. aynı türden başka bir bakteri ile konjugasyon yapma olaylarından hangileri ile açıklanabilir?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) I ve II 139

D) I ve IV

E) I, II, III ve IV

KONU DEĞERLENDİR ME

C) Bakteriler

5. Aşağıdaki tabloda, farklı özelliklere sahip aynı türe ait dört bakterinin K, L, M, N ve P amino asitlerinden sentezleyebildikleri “+”, dış ortamdan hazır almak zorunda oldukları ise “–” ile gösterilmiştir.

K

L

M

N

P

I. Bakteri

–

+

+

–

+

II. Bakteri

+

–

+

+

–

III. Bakteri

+

+

–

–

+

IV. Bakteri

+

–

+

+

–

Buna göre, I, II, II ve IV numaralı bakterilerden hangileri arasında meydana gelen gen aktarımı sonucu oluşan bakteriler, bu amino asit çeşitlerinden hepsini üretemez?

KONU DEĞERLENDİR ME

A) I ve II

B) I ve III

C) I ve IV

D) II ve III

E) III ve IV

6. Bakterilerde görülen I. bölünme II. endospor oluşturma III. konjugasyon olaylarından hangileri birey sayısında artışa neden olmaz?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve II

E) II ve III

7. Aşağıdakilerden hangisi bazı bakteriler tarafından oluşturulan endosporun özelliklerinden değildir?

A) Bakterinin üremesini sağlamak B) Bakteriyi enzimlerini bozacak derecelerdeki yüksek ısıdan korumak C) Bakteriyi kimyasal maddelerden korumak D) Bakteriyi susuz ortamlardan korumak E) Bakteriyi düşük ısıdan korumak

140

3. Ünite – Canlılar Dünyası Arkeler Âlemi Bakteriler âlemi içerisinde çok ekstrem koşullara dayanıklı prokaryot canlılar olduğu, 1990’lı yıllarda yapılan araştırmalar sonucunda ortaya çıkmış ve bu canlılar bakteriler âleminden ayrılarak arkeler âlemi adı altında toplanmıştır. Tamamı prokaryot ve tek hücreli canlılardır. (Tablo 3.1) Özellik

Bakteriler

Arkeler

Ökaryotlar

Çekirdek zarı

Yok.

Yok.

Var.

Zarlı organeller

Yok.

Yok.

Var.

Peptidoglikan hücre duvarı

Var.

Yok.

Yok.

Halkasal DNA

Var.

Var.

Yok.

Proteinle kaplı DNA

Yok.

Var.

Var.

90°C ve üzerindeki sıcaklıklarda yaşama

Yok.

Bazı türlerde var.

Yok.

Tablo 3.1 Bakteri, arke ve ökaryot hücre yapılarının karşılaştırılması

Arkeler âlemi içerisinde çok farklı ekolojik koşullarda yaşayan türler vardır. Bazı arke türleri aşırı tuzlu yerlerde yaşayabilir. Halofil adı verilen bu arke türlerinde kırmızı renkli pigmentler vardır. (Görsel 3.21) Bu pigmentleri sayesinde güneş ışığını emerek fotosentez yaparlar. Bu tür, Tuz Gölü ve Kızıldeniz’de çok bulunur.

Bazı arkeler ise aşırı sıcak bölgelerde yaşar. Termofil adı verilen bu arkeler (Görsel 3.22) için 90-121°C arasındaki sıcaklığa sahip yerler ideal yaşam alanlarıdır.

Diğer bir arke türü, gerekli enerjiyi üretirken metan gazı oluşturur.

Metanojen olarak adlandırılan bu arkelere (Görsel 3.23) fazla oksijen, zehir etkisi yapar. Hayvan çiftliklerinde, bataklıklarda ve bazı otçulların bağırsaklarında yaşar.

Görsel 3.22 Termofil arke (Staphylothermus marinus)

Görsel 3.23 Metanojen arke (Methanosarcina rumen)

Arkelerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi Arkelerin birçoğu otçulların bağırsaklarında selüloz sindirimi yaparak canlıya yarar sağlar. Bazıları metan gazı üretir. Bu arkelerden biyogaz üretimi konusunda yararlanılır. Bazı arkeler metallerin saflaştırılmasında kullanılır.

141

Görsel 3.21 Halofil arke (Halococcus salifodinae)

3. Ünite – Canlılar Dünyası Arkeler, endüstride zehirli atıkların zehir oranının azaltılmasında kullanılır. Ağır metaller, sentetik ve organik atıklar bakımından aşırı kirlilik içeren yerleri temizleyerek diğer canlılar için de yaşanılabilir hâle getirir.

Protistalar Âlemi Bu âlemdeki canlıların tamamı ökaryot hücre yapısına sahiptir.

Fakat bazıları tek hücreli (Görsel 3.24) bazıları ise çok hücrelidir.

(Görsel 3.25) Çok hücreli olanlarında hücreler arasında iş bölümü görülür. Fakat dokulaşma görülmez. Bu âlemde bulunan canlılarda hareket organeli olarak sil, kamçı, kök ayak gibi yapılar bulunabilir.

Bazıları heterotrof bazıları otorotrof beslenirken bazıları hem otorotrof hem heterotrof beslenir. Heterotrof beslenenlerin çoğu fagositoz ile aldıkları besini hücre içinde sindirir. Otorotrof olanlar ise sahip oldukları kloroplast organelleri ile fotosentez yapar.

Bazıları eşeysiz, bazıları ise eşeyli ürer. Eşeysiz üremeleri bölünme ile, eşeyli üremeleri konjugasyon ile olur. Bazıları ise hem eşeyli hem eşeysiz üreyebilir.

Tatlı suda yaşayanlarında kontraktil koful bulunur. Bu organel ile içlerine giren fazla suyu dışarı atar.

Öglena

Amip

Paramesyum

Görsel 3.24 Tek hücreli protista örnekleri

Padina

Kırmızı alg Görsel 3.25 Çok hücreli protista örnekleri

Su yosunu

Protistaların Biyolojik ve Ekolojik Açıdan Önemi Bazı protistler fotosentez yapar. Bu özellikleri sayesinde bu ekosisteminde yaşayan birçok canlının besin ve oksijen ihtiyacını karşılar.

142

3. Ünite – Canlılar Dünyası Bazı protistalar ayrıştırıcıdır. Doğada madde döngüsünde önemli roller üstlenir.

Bazı protistalar çevre temizliğinde kullanılır.

Protistalar vitamin, mineral ve protein bakımından zengindir.

Bunlar kozmetik ürünlerin üretiminde kullanılır. Ayrıca antibiyotik gibi ilaçların üretiminde de protistalardan yararlanılır.

Diatom kabuklarının deniz tabanında birikmesi ile oluşan çökeltilerinden elde edilen diatom toprağı, ısı ve ses izolasyon maddesi olarak inşaat malzemelerinin ve yüzme havuzu filtrelerinin yapımında kullanılır. (Görsel 3.26)

Görsel 3.26 Diatom toprağı ısı ve ses izolasyonu sağlar.

Kırmızı alglerden elde edilen ve bir çeşit polisakkarit olan agar, mikroorganizmaların laboratuvarlarda üretilmesinde besi yeri olarak kullanılır. Ayrıca gıda sanayisinde dondurma ve kremalarda kıvamlaştırıcı olarak dişçilikte ise diş dolgu maddesi olarak kullanılır. (Görsel 3.27) Karragenan, kırmızı alglerden elde edilen başka bir polisakkarit çeşididir. Karragenanın, gıdalarda koruyucu, konservesi yapılan yiyeceklerde kıvamlılık sağlayıcı, boya ve parfümeri sanayisinde ise sabitleştirici özelliklerinden yararlanılır. (Görsel 3.28) Esmer alglerden elde edilen alginat, Na, K, Mg tuzları nedeniyle yapıştırıcı ve içerdiği ağır metaller nedeniyle plastik oluşturucu özelliktedir. En önemli özelliği ise üzerinde mikroorganizma ürememesidir. Bu nedenle salam ve sosis zarlarının yapısında koruyucu olarak losyon, diş macunu, tıraş kremi, deriyi koruyucu kremlerde ise nem tutucu olarak kullanılır. Ayrıca seramik, elektrot, kalem, yangın elbiseleri ve fotoğrafçılık gibi çok farklı alanlarda da kullanılır. (Görsel 3.29)

Görsel 3.27 Alginat, diş kalıplarının hazırlanmasında kullanılır.

Alglerin bazı türleri, Güney Asya kıyılarında yer alan ülkelerde besin olarak tüketilir. (Görsel 3.30) Görsel 3.28 Karragenan, yiyeceklerde kıvam oluşturur.

Görsel 3.29 Alginat, seramik ve yangın elbiselerinin yapımında kullanılır.

143

Görsel 3.30 Bazı algler besin olarak tüketilir.

prokaryot kamçı

halkasal halofil

kontraktil koful kloroplast

termofil

ökaryot

otorotrof

dokulaşma

konjugasyon

sil

heterotrof

A. Kutucukta verilen terimleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Protista âlemindeki tüm canlılar …………………… hücre yapısına sahiptir.

2. Aşırı sıcak ortamlarda yaşayabilen arkelere …………………… denir.

3. Arkeler de bakteriler gibi …………………… hücre yapısına sahiptir.

4. Arkelerin DNA’ları ……………………dır.

KONU DEĞERLENDİR ME

5. Protistalardan öglena sahip olduğu …………………… organeli ile fotosentez yapar.

6. Protista âleminde bulunan çok hücreli alglerde iş bölümü vardır. Fakat …………………… yoktur.

7. Aşırı tuzlu ortamda yaşayan arkeler …………………… adını alır.

8. Protistalardan paramesyum …………………… leri sayesinde aktif hareket edebilir.

9. Tatlı suda yaşayan protistalarda bulunan ……………………… …………………, canlının içine giren fazla suyu dışarı atarak patlamasını önler.

10. Protista âleminde bulunan öglena …………………… ile aktif olarak hareket edebilir.

11. Paramesyumda bir üreme çeşidi olan …………………… görülür.

12. Öglena hem …………………… hem de …………………… beslenir.

B. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. I. Metanojenler (metan üretenler) II. Halofiller (tuz sevenler) III. Termofiller (ısı sevenler) IV. Pnömokoklar (zatürre hastalığı yapanlar) Yukarıda bazı prokaryot canlıların isimleri verilmiştir. Buna göre, a. Hangileri normal canlılık ortamlarından çok farklı ortamlarda yaşayabilir? Prokaryotların hangi âleme dâhil olduklarını belirtiniz. b. Bu canlıların ortak özelliklerinden birkaçını yazınız. c. Hangisi patojendir? Nedenini açıklayınız. a. …………………………………………………………………………………………………………… b. …………………………………………………………………………………………………………… c. ……………………………………………………………………………………………………………

144

3. Ünite – Canlılar Dünyası Bitkiler Âlemi Tamamı ökaryot ve çok hücreli canlılardır. Yapılarında bulunan klorofil pigmenti ile güneş ışığını emerek inorganik maddelerden organik madde üretir. Bu olaya fotosentez denir. Bitkilerin ürettikleri besin sayesinde tüm canlılar varlığını devam ettirir. Ayrıca bu işlem sırasında ürettikleri oksijen gazını atmosfere verirler. Yani bitkiler, oksijenli solunum yapan tüm canlılar için oksijen kaynağıdır.

Bitki hücrelerinin tamamında hücre zarı üzerinde selüloz yapılı hücre duvarı bulunur. Bitkilerin depo polisakkariti nişastadır. Kök, gövde, tohum, meyve kısımlarında nişasta depolar. Toprağa bağlı olarak bulunduklarından yer değiştirme yapmaz. Fakat güneş ışığının geldiği tarafa doğru büyüme gözlenir. Ayrıca böcekçil bitkiler, azot ihtiyacını gidermek amacıyla böceği yakalama hareketini gerçekleştirir.

Bitkinin toprak üstünde kalan kısımlarına sürgün sistemi, toprak altında kalan kısımına ise kök sistemi denir. (Görsel 3.31)

Çiçek

Yaprak Sürgün sistemi Gövde

Kök

Kök sistemi

Görsel 3.31 Tohumlu bir bitkinin temel kısımları

Sürgün sisteminde yaprak, tomurcuk, meyve, çiçek, gövde gibi kısımlar bulunurken kök sisteminde kök bulunur. Kökler bitkiyi toprağa bağlar, bitkinin ihtiyacı olan su ve mineralleri topraktan alır.

Yapraklar, bitkinin besin ürettiği organdır. Yaprakların yüzeyinde terlemeyi ve gaz alışverişini sağlayan gözenekler bulunur. Bazı bitkilerde bulunan çiçek bitkinin üremesinden sorumludur.

Bitkilerde gövde ise kök ve toprak üstü kısımları arasındaki madde iletimini sağlar. Gövde, otsu ve odunsu olmak üzere iki çeşittir. Çölde yaşayan bitkiler ise örneğin kaktüs, yapraklarını, terleme ile su kaybını azaltmak için indirgemiş ve dikensi forma dönüştürmüştür. Gövdeleri ise su depo etme özelliğine sahiptir. (Görsel 3.32) 145

Görsel 3.32 Kaktüs çeşitleri

3. Ünite – Canlılar Dünyası Çiçeksiz (tohumsuz) bitkiler çiçek organı bulundurmaz. Kara yosunu damar bulundurmayan, eğrelti otu ve kibrit otları ise damar bulunduran tohumsuz bitkilere örnektir. (Görsel 3.33) Bunlar nemli ortamlarda yaşayan bitki türleridir.

Kara yosunu

Eğrelti otu

Kibrit otları

Görsel 3.33 Çiçeksiz bitki örnekleri

Açık tohumlu bitkiler kozalaklı bitkiler olarak da bilinir. Kozalak, bu bitki grubu için meyve yapısıdır. Tohumları kozalak pullarının üzerinde bulunur. Tamamı odunsudur. Çam, ardıç, servi, ladin, köknar, sedir bu bitki grubuna örnek verilebilir. (Görsel 3.34)

Çam

Ardıç

Ladin

Toros sediri

Köknar

Servi

Görsel 3.34 Açık tohumlu bitki örnekleri

146

3. Ünite – Canlılar Dünyası Çiçekli bitkiler ise eşeyli ve eşeysiz üreyebilir. Çiçek, bu bitki grubu için üreme organıdır.

Eşeyli üreme sonucunda tohum oluşur. Oluşan tohumu, bazı bitkiler meyve ile kaplar. Bazı çiçekli bitki örnekleri aşağıda verilmiştir.

(Görsel 3.35)

Palmiye

Mısır

Pirinç

Buğday

Çiğdem

Orkide

Muz Görsel 3.35 Çiçekli bitki örnekleri

Yürüyen Palmiye Amazonlarda yetişen palmiyelerden Socratea exorrhiza adlı tür, yürüyen palmiyelerin en çarpıcı örneklerinden biridir. (Görsel 3.36) Dayanak şeklindeki kökler üzerinde yükselen gövdesiyle dikkat çeken bu palmiye türü, çevresini bitkiler sardığında güneş ışığına doğru yürümesiyle tanınır. Güneş ışığının olduğu, yani hareket edeceği yönde yeni kökler geliştirirken geride bıraktığı kökler ölür. Bu şekilde palmiye zamanla yer değiştirir.

Görsel 3.36 Yürüyen palmiye

147

3. Ünite – Canlılar Dünyası Bitkilerin Biyolojik ve Ekonomik Önemi Bitkiler, fotosentezle besin üretir ve ürettikleri besinleri kök, tohum, meyve ve gövde gibi farklı yapılarında depolar. Bu özellikleri nedeniyle insan ve hayvanların temel besin kaynaklarını oluşturur.

(Görsel 3.37)

Ayçiçeği

Biber

Domates

Görsel 3.37 Besin kaynağı olarak kullanılan bazı bitki örnekleri

Mobilya ve kâğıt üretiminde kullanılır. (Görsel 3.38) Bu amaçla bazı ağaç türleri özel olarak yetiştirilir.

Birçok ilacın etken maddesi, önce bitkilerden elde edilmiş ve daha sonra sentetik olarak üretilmeye başlanmıştır. Günümüzde ilaçların %25’i hâlâ bitkilerden elde edilmektedir.

Islah edilen soya, mısır, ayçiçeği, pamuk, fındık gibi yağlı tohumları olan bitkilerden yağ elde edilir. Tahıllı bitkilerden, ekmek gibi temel besinlerin üretiminde kullanılan un elde edilir. Pamuk, keten, kenevir tekstil sanayisinde liflerinden yararlanılan bitkilerdir. Birçok ağaç türü, pamuk ve tahıllar kâğıt yapımında selüloz kaynağı olarak kullanılır.

Kayın

Meşe

Görsel 3.38 Mobilya ve kâğıt yapımında kullanılan bazı bitki örnekleri

148

3. Ünite – Canlılar Dünyası Mantarlar Âlemi Mantarların tamamı ökaryottur. Bira mayası tek hücreli, bunların dışında kalanlar ise çok hücrelidir. Tamamı heterotrof beslenir. Ya parazittir ya da saprofittir. Saprofit olanları doğadaki madde döngüsünde görevlidir.

Vücutları hif adı verilen liflerden oluşur. Hiflerin toprak altında dallanmasıyla miselyum oluşur. Miselyumlar mantarların köksü yapısıdır. (Görsel 3.39 a ve b) Bu yapı hem mantarın toprağa tutunmasında hem de beslenmesinde görevlidir.

Şapka

Sap

Hif Miselyum a.

b.

Görsel 3.39 a. Mantarların iç yapısı b. Mantarların temel yapısı

Mantarların depo karbonhidratı glikojendir. Ayrıca kitin yapılı hücre duvarına sahiptir. Hücrelerinde birden fazla çekirdek bulunabilir.

Kuzu göbeği mantarı (Morchella)

Mantarlar spor adı verilen dayanıklı hücreler ile ürer. Çoğunda eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip ettiği özel bir üreme şekli görülür. Maya mantarları ise tomurcuklanarak ürer. Şapkalı mantarlar, parazit mantarlar, küf mantarları, bira mayaları mantarlara örnektir. (Görsel 3.40) Ağaç mantarı

Zehirli bir mantar çeşidi

Küf mantarı Görsel 3.40. Mantar çeşitleri

149

Parazit mantar

3. Ünite – Canlılar Dünyası Mantarların Biyolojik ve Ekonomik Açıdan Önemi Küf mantarlarının ürettiği penisilin, bakterilerle mücadele için kullanılan bir antibiyotiktir. Maya mantarları, ekmek ve peynir yapımında, tahıl ve meyvelerin fermantasyonunda kullanılır. Şapkalı mantarların çoğu, insanlar için önemli birer besin kaynağıdır. Küflü peynir, özel tadını üretim aşamasında kullanılan mantar sayesinde kazanır.

Mantarlar, saprofit özellikleri sayesinde ölü kalıntılarını parçalayıp toprağı inorganik madde bakımından zenginleştirir.

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Oregon’da 2000 yılında bulunan, Armillaria ostoyae denilen mantarın toprak altındaki devasa miselyumlarının kapladığı alanın çapının 3.4 mil uzunlukta olduğu ve 2.200 dönümlük bir ormana yayılabildiği saptanmıştır. Bu mantar, 22400 yaşında ve yüzlerce ton ağırlığındadır. Bu özelliğiyle dünyanın en yaşlı ve en büyük organizmasıdır. www.agaclar.net

150

ökaryot

çok hücreli

parazit

spor

nişasta

selüloz meyve

saprofit

kitin

miselyum besin

fotosentez

glikojen

mikoriza

kütikula

odunsu

otsu

oksijen hif

heterotrof

A. Kutucukta verilen terimleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Tüm bitkilerde ……………………… yapılı hücre duvarı bulunur.

2. Mantarların vücudunda ……………………… adı verilen lifler vardır.

3. Mantarlarda hiflerin dallanmasıyla oluşan köksü yapılara ……………………… denir.

5. Mantarlar ……………………… adı verilen dayanıklı hücreleri kullanarak ürer.

6. Bitkilerde su kaybını önleyen mumsu tabakaya ……………………… tabakası denir.

7. Bitkiler alemindeki canlılar ……………………… yaparak besinlerini üretir.

8. Bitkilerin depo karbonhidratı ………………………dır.

9. Mantarlarda ……………………… yapılı hücre duvarı bulunur.

10. Mantarların bitkilerle oluşturduğu mutualist yaşam şekli .............................dır.

11. Bitkiler, canlılık için ................... ve ........................ kaynağıdır.

12. Bitkiler âlemindeki tüm canlılar …………………… ve ……………………dir.

13. Bazı bitkiler ………………………, bazı bitkiler ……………………… dur.

14. Bazı bitkiler tohumlarının etrafını etli ve sulu ……………………… ile kaplar.

15. Tüm mantarlar besinlerini hazır alır yani ……………………… beslenir.

16. Bazı mantarlar hastalık yaparlar bunlara ……………………… mantar denir. Bazılarının ise sindirim enzimleri çok gelişmiştir. Bunlar da ……………………… mantarlardır.

151

KONU DEĞERLENDİR ME

4. Mantarların depo karbonhidratı ………………………dir.

B. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Aşağıda şapkalı mantarın şekli verilmiştir.

I II

III

Buna göre, a. Şekil üzerinde numaralar ile gösterilen yapıların adını yazınız. b. İnsanlar şapkalı mantarlardan nasıl yararlanır? Yazınız.

KONU DEĞERLENDİR ME

a. …………………………………………………………………………………………………………… b. …………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………

2. I. Spor oluşturma II. Ökaryot yapıda olma III. Heterotrof beslenme IV. Çok hücreli olma Yukarıda şapkalı mantarların bazı özellikleri verilmiştir.

Buna göre verilen özelliklerden hangileri bütün mantar çeşitleri için ortaktır? Yazınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

C. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. Mantarlarda I. parazit beslenme II. spor oluşturma III. fotosentez yapabilme IV. saprofit beslenme olaylarından hangileri gözlenmez?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) II ve III

2. Aşağıdaki ortamlardan hangisi mantarların yaşaması için uygun değildir?

A) Polimer madde içeren nemli ortam B) Monomer madde içeren kuru ortam C) Hayvan gübrelikleri D) Açıkta bırakılan meyveler E) Canlı vücudu 152

E) I, II ve III

3. Ünite – Canlılar Dünyası Hayvanlar Âlemi Bu âlemdeki tüm canlılar ökaryot hücre yapısına sahip çok hücreli canlılardır. Tamamı heterotroftur. Genellikle aktif yer değiştirirler. Fakat süngerler istisna olarak denizlerde zemine bağlı olarak yaşar ve yer değiştirme hareketi yapamaz. Eşeyli ve eşeysiz üreyenleri vardır. Bazıları ise iki üreme şeklini de yapabilir. Tamamı oksijenli solunum yapar. Fakat bazıları oksijensiz solunum yapan hücre gruplarına sahip olabilir. Örneğin, insanda çizgili kas hücreleri oksijenli solunuma ek olarak oksijenin kullanılmadığı bir solunum çeşidini de yapar.

Hayvanlar âlemi omurgasızlar ve omurgalılar olmak üzere iki şubeye ayrılır.

Omurgasız Hayvanlar Bu şubedeki canlılar sinir şeridi karın kısmından geçen, omurgaya sahip olmayan canlılardır. İskelet bulunduranlarında genellikle dış iskelet vardır. Dış iskelet inorganik maddelerden oluşur ve canlının vücudunu dıştan örter. Bu nedenle koruyucudur. İstisna olarak süngerlerde ve denizyıldızında basit iç iskelete rastlanır. İç iskeletleri kemik ve kıkırdak yapılı değildir.

Genellikle vücutlarında düz kaslar bulunur. İstisna olarak eklem bacaklılarda çizgili kaslara rastlanır.

Boşaltım yapıları vardır. Fakat bu yapılar böbrek adını almaz.

Böbrek de omurgalılara özgüdür. Bazıları eşeyli, bazıları eşeysiz, bazıları da hem eşeyli hem eşeysiz üreme yapabilir.

Basitten gelişmişe doğru omurgasızlar; sünger, sölenter, solucan, yumuşakça, eklem bacaklı ve derisi dikenli olarak 6 grupta incelenir.

Süngerler Gelişmiş organları ve sistemleri bulunmaz. Denizlerde zemine bağlı olarak yaşar. Yapılarında por adı verilen açıklıklar bulunur.

Bu yapılarda su giriş çıkışı sağlanır. Her hücre sudan besinleri ve oksijeni alır, atıklarını suya kendi bırakır. Sinir hücreleri bulunmaz. İlk basit iç iskeletin görüldüğü hayvanlardır. Hücre içi sindirim yapar.

Hem eşeyli hem de eşeysiz üreyebilir. Belirli vücut simetrileri bulunmaz. Bu hayvanlar toplanıp işlendikten sonra banyo süngeri olarak kullanılabilir. (Görsel 3.41)

Görsel 3.41 Sünger örnekleri

153

3. Ünite – Canlılar Dünyası Sölenterler Sinir sistemi hariç gelişmiş organ ve sistemleri bulunmaz. İlk sinir sisteminin görüldüğü gruptur fakat sinir sisteminde merkezîleşme yoktur. Eşeyli ve eşeysiz üreyebilir. Bu grupta denizanası, hidra, mercan gibi türler bulunur. (Görsel 3.42) Bazı türleri (mercanlar) dış iskelete sahiptir. Sölenterlerden denizanaları yüzücüdür. Hidralar ise denizlerde diplere bağlı olarak yaşar.

Hidra

Mercan

Denizanası

Görsel 3.42 Sölenter örnekleri

Denizanası ve hidra vücutlarından çıkan uzantılar ile avlarını yakalayıp felç ederek vücut boşluğuna çeker ve sindirmeye başlar. Kısmen sindirilmiş besinleri hücreler içine alır ve sindirim hücre içinde tamamlanır.

Solucanlar Tatlı sularda, denizlerde, toprakta ve parazit olarak konak canlıların vücudunda yaşayabilir.

Tenya

Karaciğer kelebeği

Planarya

Görsel 3.43 Yassı solucan örnekleri

Basitten gelişmişe doğru yassı, yuvarlak ve halkalı solucanlar olarak 3 gruba ayrılır.

Yassı solucanlarda ağız ve anüs görevi gören tek açıklık bulunur.

Yassı solucanların rejenerasyon yani yenilenme yetenekleri yüksektir. Bu şekilde eşeysiz üreyebilir. Bazı türlerinde ise hem dişi hem erkek organ birlikte bulunur. Bu türler yumurta ve sperm üretebilir, kendi kendini dölleyebilir.

Tenya, planarya gibi türleri insan bağırsağında parazit olarak yaşar. (Görsel 3.43) Parazit yassı solucanları taşıyan insanlarda genellikle açlık, zayıflama, şişkinlik, karın ağrıları, bulantı, kabızlık 154

3. Ünite – Canlılar Dünyası ve çocuklarda gelişme geriliği şeklinde belirtiler görülür. Tanısı kolay konulabilen bu durumlar ilaç ile tedavi edilebilir. Besin hijyenine dikkat ederek bu parazitlerden korunabiliriz.

Yuvarlak solucanların vücutları silindir şeklinde ve uzundur. İlk defa ağız ve anüs yani farklı iki açıklığın görüldüğü gruptur (Görsel 3.44) Eşeyli ürer.

Kancalı kurt, şerit gibi parazit yuvarlak solucanlar insanlara, kanalizasyon sularıyla kirlenmiş toprakla temas edilmesi veya bu topraklarda yetişen sebzelerin iyi yıkanmadan yenmesi ile taşınır.

Bağırsak, karaciğer ve akciğerde sağlık sorunlarına yol açar.

Görsel 3.44 Bazı yuvarlak solucan örnekleri

Halkalı solucanlar, tatlı sularda, denizlerde ve toprakta yaşar.

(Görsel 3.45) Segmentli yapıya sahiptir. Deri solunumu yapar. Bu nedenle difüzyonu kolaylaştırmak için derilerini mukus ile nemli tutar. Suda yaşayanları solungaç solunum yapar.

Yumuşakçalar Bu grupta ahtapot, mürekkep balığı, kalamar, salyangoz, midye gibi canlılar bulunur. (Görsel 3.46) Vücutları yumuşaktır. Midye, salyangoz gibi çeşitlerinde dış iskelet bulunur. Vücutlarının altında bulunan ayakları ile hareket eder.

Suda yaşayanları solungaç solunumu yapar. Eşeyli üreme görülür.

Pek çok türü insanlar tarafından besin olarak tüketilir. Etçil, otçul ve parazit beslenme görülür.

Salyangoz

Kalamar Görsel 3.46 Bazı yumuşakça örnekleri

155

Görsel 3.45 Halkalı solucan örneği

Ahtapot

3. Ünite – Canlılar Dünyası Eklem Bacaklılar En fazla canlı türünü bulunduran gruptur. Dünya üzerinde yaşayan 1,5 milyona yakın hayvan türünün 1,2 milyon türü eklem bacaklıdır. Kara ortamına en iyi uyum gösteren gruptur. Suda yaşayanlarının yanı sıra parazit olarak bitki ve hayvanların üzerinde yaşayanları da vardır. Birçok türü, gelişme aşamasında başkalaşım (metamorfoz) geçirir. Suda yaşayanları solungaç, karada yaşayanları trake solunumu yapar. Omurgasızların sadece bu grubunda çizgili kas bulunur. Bu sayede hızlı hareket eder. Eşeyli üreme görülür. Bir çoğunda kitin yapılı dış iskelet bulunur.

Bu grupta; istakoz, yengeç, karides gibi kabuklular, örümcek, akrep, kene gibi örümcekgiller, kırkayak, çıyan gibi çok ayaklılar ve kelebek, sinek, arı, uğur böceği, hamam böceği gibi böcekler bulunur. (Görsel 3.47)

Yengeç

Akrep

Karides

Örümcek

Çiyan

Yusufçuk

Kırkayak

Kene

Çekirge

Görsel 3.47 Bazı eklem bacaklı örnekleri

156

3. Ünite – Canlılar Dünyası Derisi Dikenliler Derisi dikenliler, denizlerde yaşar ve solungaç solunumu yapar.

Eşeyli ve eşeysiz üreme görülür. Vücut yüzeylerinde dikensi yapıları bulunur. Vücutlarının altında bulunan ayakları ile beslenir ve hareket eder. Denizyıldızı, denizkestanesi ve denizhıyarı bu grupta bulunan örneklerdir. (Görsel 3.48) Denizyıldızında deri altında ince plakalardan oluşmuş basit bir iç iskelet vardır. Rejenarasyon ile eşeysiz üreme yapar.

Denizhıyarı

Denizyıldızı Görsel 3.48 Bazı derisi dikenli örnekleri

157

Denizkestanesi

süngerler

por

rejenerasyon

tomurcuklanma

solungaç parazit

sinir

çizgili kas

hermafrodit kitin

metamorfoz

trake

A. Kutucukta verilen terimleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Omurgasız hayvanlardan bazıları hem dişi hem erkek organı birlikte bulundurur. Böyle canlılara ……………………… denir.

2. Eklem bacaklıların bazılarında ……………………… yapılı dış iskelet bulunur.

3. En basit hayvan grubu ………………………dir.

KONU DEĞERLENDİR ME

4. Eklem bacaklılarda ……………… ………… dokusu bulunur. Bu sayede hızlı hareket ederler.

5. Karada yaşayan eklem bacaklılar ……………………… solunumu, suda yaşayan eklem bacaklılar ise ……………………… solunumu yapar.

6. Sölenterler grubunda ……………………… ile üreme görülür.

7. Solucanların ve denizyıldızının ……………………… yeteneği çok yüksektir.

8. Yassı solucanlar ……………………… canlılar olduklarından hastalıklara sebep olabilir.

9. Süngerlerin vücutlarında ……………… adı verilen, su alışverişinin yapıldığı açıklıklar bulunur.

10. Sölenterler grubu ………………… sisteminin ilk defa görüldüğü hayvan grubudur.

11. Eklem bacaklıların bazılarında başkalaşım yani ……………………… görülür.

B. Doğru cevapları takip ederek uygun çıkışı bulunuz.

D D

Tüm hayvanlar heterotrof beslenir.

Y

Tüm hayvanlar ökaryot ve çok hücrelidir.

D Tüm hayvanların sırtlaY rında sinir şeridi bulunur.

Y

158

D

1. çıkış

Y

2. çıkış

Tüm hayvanlarda böbrek boşaltımı sağlar.

D

3. çıkış

Y

4. çıkış

Tüm hayvanlarda iç iskelet bulunur.

D

5. çıkış

Y

6. çıkış

D

7. çıkış

Y

8. çıkış

Tüm hayvanlar yer değiştirir.

Tüm hayvanlar oksijenli solunum yapar.

3. Ünite – Canlılar Dünyası Omurgalı Hayvanlar Omurgalılar, hayvanlar âleminin %5’ini oluşturur. Omurgalı hayvanları omurgasız hayvanlardan ayıran en belirgin fark sırtlarında yer alan sinir demetinin geçtiği omurgadır.

Bu şubede basitten gelişmişe doğru balık, iki yaşamlılar, sürüngen, kuş ve memeli sınıfları vardır. Omurgalılar şubesindeki tüm hayvanlarda boşaltım organı böbrektir. Embriyonik dönemlerinde kıkırdak yapılı iç iskelete sahipken erginleştikçe çoğu türünde kemikleşme başlar. Tamamında kapalı dolaşım ve eşeyli üreme görülür.

Balıklar Balıkların kalbinde kirli kan, vücudunda ise temiz kan dolaşır.

Buna rağmen soğukkanlı canlılardır. Yani vücut sıcaklıkları çevre sıcaklığı ile doğru orantılı olarak değişir. Çünkü beyinlerindeki ısı düzenleme merkezi gelişmemiştir. Kış uykusuna yatmaz ve yavru bakımı yoktur. Köpek balıkları, vatoz ve kedi balığı gibi balıkların iç iskeletleri tamamen kıkırdak yapılıdır. Solungaç solunumu yaparlar.

(Görsel 3.49)

Görsel 3.49 Balık türleri

Balıklar, insanlar tarafından besin olarak tüketilir. Bu nedenle birçok türünün tarla balıkçılığı diye bilinen yöntemle nehir, göl ve denizlerde üretimi yapılır.

Halk arasında “kılçık” adıyla bilinen balıkların iskelet kemiklerinin kaynatılmasından elde edilen yapıştırıcı madde, özellikle müzik aletlerinin yapımında kullanılır.

Bazı balık türlerinden sivrisinek mücadelesinde yararlanılır.

159

BİLİYOR MUSUNUZ

?

Balıklarda bulunan yüzme keseleri hava ile dolarak balığın suda asılı şekilde kalmasını sağlar fakat köpek balıklarında yüzme keseleri bulunmadığından, bu balıklar sürekli yüzmek zorunda kalır. Durduklarında ise dibe batar.

3. Ünite – Canlılar Dünyası BİLİYOR MUSUNUZ

?

Akciğerli Balıklar Akciğerli balıklar, hem solungaçlarıyla hem de akciğer benzeri yüzme keseleriyle hava solunumu yapabilen canlılardır.

Akciğerlerinin, diğer kemikli balıklarda dengeyi sağlayan yüzme keselerinden farklılaştığı tahmin ediliyor. Bugün yaşayan 6 türü bulunuyor.

Akciğerli balıklar, Batı Afrika, Avustralya ve Güney Amerika’ da, durgun akan akarsularda, göllerde ve bataklıklarda bulunur.

Sucul bitkilerin varlığı, akciğerli balıkların beslenmeleri, üremeleri ve barınmaları için önemlidir. Yuvalarını sucul bitkiler arasına yaparlar. Kurak mevsimlerde çamur içinde 50-80 cm dikey çukurlar açarak toprak içine girerler. Vücutlarından salgıladıkları bir maddeyle etraflarındaki çamurun donarak bir kapsül oluşturmasını sağlar. Bu kapsül, balığın su kaybetmesini önler. Ağızlarının bulunduğu bölümde çok küçük bir hava deliği bırakarak dışarıdan hava alır.

Bu kapsül içinde 4 yıl kadar yaşayabilir. Yağmurlar başladığında bu kapsül erir ve balık girdiği uykudan uyanır. Etçil olarak beslenen akciğerli balıkların besinleri arasında salyangozlar, küçük kabuklular ve kurbağalar bulunur.

İki Yaşamlılar Embriyo döneminde sadece suda, ergin dönemde ise hem suda hem de karada yaşadıkları için iki yaşamlılar adını alır. İki yaşamlılardan kurbağaların yumurtalarında besin yetersizdir. Bu nedenle yumurta döllenince oluşan embriyo, besin yetersizliğinden dolayı gelişimini tamamlayamadan yumurtadan çıkar ve yarım kalan gelişimini dışarıda tamamlar. Yani başkalaşım (metamorfoz) geçirir.

(Görsel 3.50)

Görsel 3.50 Kurbağanın metamorfozu

Larva iken solungaç solunumu yapar, ergin hâle geçince akciğer ve deri solunumu yapar. Derilerini bu nedenle mukus ile sürekli nemli tutar. Boşaltım atığı ise su kaybını azaltmak amacıyla üreye dönüşmüştür. Vücuda karışık kan pompalanır. Bu nedenle soğukkanlı canlılardır. Yani çevre sıcaklığına göre vücut sıcaklıkları değişir. Kış uykusuna yatar. Yavru bakımı yoktur. (Görsel 3.51)

Görsel 3.51. İki yaşamlılardan bazı kurbağa örnekleri

160

3. Ünite – Canlılar Dünyası Sürüngenler Kalp karıncığında yarım perde (timsah hariç) bulunduğundan temiz ve kirli kan karıncıkta kısmen karışıp vücuda yayılır. Bu nedenle soğukkanlı yani çevre sıcaklığına göre vücut sıcaklığı değişen hayvanlardır. Tropik bölgelerde yaşayan türleri, sıcaklık yüksek olduğundan yıl boyunca aktif olarak hareket eder. Fakat diğer bölgedekiler kış uykusuna yatar. Suda yaşayanları ise su ısısının çok düşük olmadığı dip kısımlara iner. Yavru bakımı yoktur. Derileri sertleşmiş pullarla kaplıdır. Bu nedenle deri solunumu görülmez. Akciğer solunumu yapar. Boşaltım atığı olarak ürik asit atar. Böylece su kaybını önlemiş olur. Yılan, kaplumbağa, kertenkele, timsah, iguana bu sınıfa dâhil canlı örnekleridir. (Görsel 3.52)

Görsel 3.52 Bazı sürüngen örnekleri

Yılan ve bazı kertenkelelerin avlanma ve savunma amaçlı salgıladıkları zehirler tıpta tedavi amaçlı kullanılır.

Sürüngen derileri çanta, ayakkabı ve kemer gibi giyim ve süs eşyalarının yapımında kullanılır.

Su kaplumbağaları Amerika’da besin olarak tüketilir.

Kuşlar Bu sınıfta bulunan tüm bireyler sıcakkanlıdır. Yani bu canlıların vücut sıcaklığı, çevre sıcaklığı değişse de sabit kalır. Bu nedenle bu canlılara sabit ısılı canlılar da denir. Temiz ve kirli kan kalpte ve vücutta birbirine karışmaz. Yavru bakımı vardır. Yumurtlama ile vücut dışına çıkan yumurtanın üzerine, yani kuluçkaya yatar.

Akciğer solunumu yapar. Akciğerlerine bağlı hava keseleri vardır. Bu sayede hem alınan havadan daha fazla yararlanılır hem de 161

3. Ünite – Canlılar Dünyası kuşun hafiflemesi sonucunda uçması kolaylaşır. Deve kuşu gibi bazı kuşlar uçma yeteneklerini kaybetmiştir. Derileri keratin tüylerle kaplıdır. Bu durum, su ve ısı kaybını önlemeye yardımcı olur.

Vücutları tüylerle kaplıdır. Ağız gaga şeklinde farklılaşmıştır.

Gaga yapısı da kuşun yaşadığı ortama uyumunu kolaylaştıracak şekilde farklılaşmıştır ve dişleri yoktur. Deve kuşu, serçe, karga, penguen, tavuk, kartal, hindi, horoz, leylek, pelikan, martı kuşlar sınıfında bulunan canlı örnekleridir. (Görsel 3.53)

Görsel 3.53 Bazı kuş örnekleri

Kuşlar ve yumurtaları besin olarak insanlar tarafından tüketilir.

Birçok kuş türü zararlı böcekleri yediği için böcek nüfusunun dengede kalmasını sağlar. Tavuk, hindi, ördek, kaz gibi kuşların besin amaçlı olarak yetiştiriciliği yapılır. Bazı kuş türlerinin tüyleri, kışlık kıyafetlerde ve yastıklarda dolgu maddesi olarak kullanılır.

Memeliler Dünyadaki tüm yaşam alanlarında örnekleri mevcut olan canlılardır. Diğer omurgalı sınıflarından ayırt edilmelerini sağlayan belirgin özelliklere sahiptir. Bu özellikleri şu şekilde sıralayabiliriz: yyVücut yüzeylerinde kıllar bulunur. (Suda yaşayan yunus ve balina hariç) yyAkciğerlerinde solunum yüzeyini artıran, alveol adını alan yapılar bulunur. yyOlgun alyuvarları çekirdeksizdir. yySüt bezleri bulundurur. yyDiyafram kasına sahiptir.

Eğer bir canlı yukarıdaki özelliklerden bir ya da birkaçına sahipse kesinlikle memelidir.

162

3. Ünite – Canlılar Dünyası Bu sınıftaki canlılar akciğer solunumu yapar. Sıcakkanlı canlılardır. Temiz ve kirli kan kalpte ve vücutta birbirine karışmaz. Yavru bakımı vardır. Boşaltım atıkları üredir. Bazı gruplarında embriyonik gelişim aşamasında plesanta oluşur. Bu yapı ile yavru, anne kanından beslenir ve gelişimini tamamlayıp doğar. Örneğin, balina, yunus, goril ve kaplan gibi. (Görsel 3.54)

Görsel 3.54 Bazı plasentalı memeli örnekleri

Bazı gruplarında ise plasenta yapısı oluşmaz. Yavru, yumurta içindeki besin dokudan beslenir. Besin doku yetersiz olduğundan yavru gelişimini tamamlayamadan doğar ve kese içine alınır. Kese içindeki süt bezlerinden süt emerek gelişimini burada tamamlar. Örneğin, kanguru, keseli ayı, keseli sıçan, koala gibi. (Görsel 3.55)

Görsel 3.55 Bazı keseli memeli örnekleri

Bir memeli grubunda ise yavru, gelişimini ana canlının vücudunun dışında yumurta içinde tamamlar. Örneğin, ornitorenk, dikenli karınca yiyenler gibi. (Görsel 3.56)

Görsel 3.56 Bazı gagalı memeli örnekleri

Sığır, koyun gibi memeli türlerinin beslenme amaçlı yetiştiriciliği yapılır. Sütleri insanların önemli besin kaynağıdır. Kılları ve derileri giyim eşyası yapımında kullanılır.

163

3. Ünite – Canlılar Dünyası

Görsel 3.57 Yunus balığı ve Concorde uçağı

Görsel 3.58 Yusufçuk ve helikopter

Doğaya olan hayranlığımız her fırsatta kendini gösteriyor.

Doğadaki birçok olay bizim için ilham kaynağı olabiliyor. Örneğin, ses hızını aşmayı başarabilen concorde uçaklarının tasarımında yunusların burun şekli dikkate alınmıştır. Çünkü yunus burnunun ince olması hava sürtünmesini azaltmaktadır. Kuyruk kısmı ise motor görevi görmektedir. Bundan esinlenilerek bu uçakların motorları uçağın arkasına yerleştirilmiştir. (Görsel 3.57) Helikopter böceğinden (Yusufçuk) esinlenilerek helikopter üretimi bu eklem bacaklının kanat yapısının farklı olduğunun anlaşılmasıyla gerçekleşmiştir. Ayrıca uçuş stili ve denge sistemi helikopter yapımı sırasında bu canlının örnek alınmasının en önemli nedenidir.

(Görsel 3.58) Yarasaların görme kapasiteleri sınırlıdır. Bu hayvanlar yaydıkları frekansların engellere çarpıp dönmesiyle önlerindeki boş mesafeleri algılar. Bu özellikten ilham alınarak radar cihazları yapılmıştır. (Görsel 3.59) Nautilus adındaki deniz hayvanı suya dalmak istediğinde vücut boşluklarını su ile doldurur. Yüzeye çıkmak istediğinde ise suyu boşaltıp yerine hava doldurur. Deniz altıların çalışma mekanizmaları da bu şekildedir.

Deniz altılarındaki dalış odaları suyla dolduğunda dalış gerçekleşir. Su motorları ile bu odalardaki su boşaltıldığında deniz altı tekrar su yüzeyine çıkar. (Görsel 3.60)

Görsel 3.59 Yarasa ve radar cihazı

Görsel 3.60 Nautilus ve deniz altı

164

3. Ünite – Canlılar Dünyası Virüsler Sınıflandırmada herhangi bir âleme dâhil edilemeyen, cansızlar ile canlılar arasındaki geçiş formu olan bir yapıdır. Protein yapılı kılıfları ve bir çeşit nükleik asitleri (ya DNA ya da RNA) vardır. Hücre zarı, sitoplazma, ribozom, enzim sistemleri bulunmaz. Hücresel büyüme görülmez. Metabolik enzim sistemleri olmadığından sadece hücre içinde canlılık özelliklerini gösterip üreyebilir. Yani zorunlu hücre içi parazitidir. Antibiyotiklerden etkilenmez. Hücre dışında kristallenip kalır. Sayıları azalmaz. Çok sık mutasyona uğrar. Sadece elektron mikroskobu ile görülebilir. Virüsler, konaklarını protein kılıfları ile tanır. Protein kılıfları çok farklı virüs çeşitleri mevcuttur. (Görsel 3.61)

Suçiçeği virüsü

H1N1 virüsü

HPV virüsü

Adenovirüs

Rota virüsü

Ebola virüsü

Görsel 3.61 Virüs çeşitleri

Konak olarak bakteri hücresinde çoğalan virüslere bakteriyofaj denir.

Bir Bakteriyofajın Yapısı Baş kısmında protein kılıf bulunur. Bu kılıf içinde bakteriyofajın genetik materyali olan DNA molekülü vardır.

Boyun kısmı, baş ve kuyruk kısmını birbirine bağlar.

Kuyruk kısmında iplikcikler bulunur. Bunlar virüsün konağına tutunmasını sağlar. Kuyruk kısmında bulunan delici enzimler ile virüs, konak canlının hücre duvarını deler. (Görsel 3.62) Virüslerle enfekte olan hücrelerimiz interferon adı verilen bağışıklık proteinini üretir. Bu protein virüslerin üremesini doğrudan durdurmaz, sağlıklı hücreleri uyarır. Bu hücreler virüslerin kendi içlerinde üremesini engelleyecek proteinler üretir. Böylece virüslerin hücre içinde üremesi engellenir.

165

Protein kılıf DNA Baş Boyun Kuyruk Kuyruk iplikçikleri

Görsel 3.62 Bakteriyofaj

3. Ünite – Canlılar Dünyası Virüsler diğer canlılar gibi üreyemez. Bakteriyofajın üreme basamakları aşağıda gösterilmiştir.

1

5

Bakteri DNA’sı Virüs DNA’sı

4

2

3

Görsel 3.63 Bakteriyofajın üreme döngüsü

Şekilde verilenlere göre sırası ile şu olaylar gerçekleşir. (Görsel 3.63) 1. Bakteriyofaj bakteriye tutunur, kuyruk kısmındaki delici enzimler ile bakterinin hücre duvarını deler. Bakteriyofaj kılıfını dışarıda bırakıp DNA’sını bakteri içerisine gönderir.

2. Faj DNA’sı, bakteri DNA’sını parçalayıp bakteri yönetimini eline geçirir.

3. Faj, bakterinin nükleotitlerini, enzimlerini, amino asitlerini, ribozomunu kullanarak kendi DNA ve protein kılıflarını üretir. Bu üretim sırasında bakteriyofajın DNA şifresi kullanılır.

4. Ürettiği kılıfların içine DNA’ları yerleştirip kuyruk kısımlarına delici enzimleri ekleyerek yeni fajları üretmiş olur.

5. Sayısı artan fajlar bakteriyi patlatır yani liziz eder ve bakteriyofajlar etrafa yayılır.

En çok rastladığımız virüs çeşitleri ve özellikleri aşağıda özetlenmiştir.

Grip Virüsü

Görsel 3.64 İnfluenza (Grip virüsü)

İnsan sağlığını en fazla tehdit eden virüstür. (Görsel 3.64) Genomu RNA’dır. Üst solunum yollarında enfeksiyona sebep olur.

Bu hastalık viral olduğu için antibiyotik ile tedavi edilmez. Dinlenme, mineral ve vitamin bakımından zengin beslenme, hastalığın atlatılmasındaki ana yöntemdir. 1918’de grip salgını sonucunda dünyada 20-50 milyon arası insan ölmüştür.

166

3. Ünite – Canlılar Dünyası Uçuk (Herpes) Virüsü Genetik materyali DNA’dır. Suçiçeği ve uçuk hastalığına sebep olur.

Ağız kenarlarında, genital bölgelerde uçuk oluşumuna sebep olur. Uçuk çıkacak olan bölgede kaşıntı, yanma olayları görülür.

(Görsel 3.65) Bu bölgelere uçuk kremi sürülerek tedavi edilebilir. Bulaşıcıdır.

Kişinin eşyalarını kullanmak, kişi ile temasta bulunmak yayılmaya sebep olur.

Görsel 3.65 Herpes virüsü

Kuduz Virüsü Genellikle hayvanlar arasında yaygın olarak görülür. (Görsel 3.66) Hedefi konak canlının sinir hücreleridir. Kuduz hayvanların insanı ısırması sonucu tükürük salgısındaki virüslerin bulaşması ile oluşur. Virüsler beyne ulaşır. Burada çoğalır ve diğer organlara yerleşir.

Sudan korkma, hastalığın karakteristik belirtisidir. Hasta susar ve su içmeye kalktığında boğaz kasları kasılır ve bu durum kusma ile sonuçlanır. Aşı ile hastalık önlenebilir.

Görsel 3.66 Kuduz virüsü

Hepatit B Virüsü Bir karaciğer hastalığına sebep olur. Bu virüs (Görsel 3.67) karaciğere yerleşerek siroza veya karaciğer kanserine sebep olabilir.

Kan ve vücut sıvıları ile bulaşabilir. Bu nedenle toplu yaşam alanlarında hijyen kurallarına dikkat edilmelidir.

Bu virüs kişide bulantı, kusma, ateş, yorgunluk, iştah kaybı gibi sorunlara yol açar.

HIV Virüsü ve AIDS Hastalığı AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Yetmezliği Sendromu), HIV virüsünün neden olduğu bir hastalıktır. Virüsün (Görsel 3.68) hedefi bağışıklık sistemi hücreleridir. Yani bağışıklık sistemini çökertir.

Görsel 3.67 Hepatit virüsü

Cinsel ilişki, steril olmayan enjektör ile kan nakli gibi olaylarla virüs AIDS olan bir kişiden sağlıklı bireye bulaşabilir.

Terleme, yaraların geç iyileşmesi, beyin zarının iltihaplanması, deride dökülme, yüksek ateş, aşırı kilo kaybı, hâlsizlik hastalığın belirtileridir.

Görsel 3.68 HIV virüsü

Virüslerin Neden Olduğu Hastalıklardan Korunma Yolları yyTuvalet kullanımından sonra ellerin hijyenine dikkat edilmelidir. yyToplum içinde öksürme ve hapşırma durumlarında ağız kapatılmalıdır. yyİçme suyuna dikkat edilmelidir. yyPişirmeden yenilen yiyeceklerin temizliğine dikkat edilmelidir.

167

3. Ünite – Canlılar Dünyası yyKan nakillerinde kullanılan enjektörlerin temizliğine dikkat edilmelidir. yyEt ve türevi olan yiyecekler iyi pişirilmelidir. yyAşı olunmalıdır.

Virüsler ve Genetik Mühendisliği Günümüzde istenilen genlerin DNA’dan izole edilebilmesi, bu genlerin sayısının çoğaltılması (gen klonlanması) genetik mühendisliği sayesinde mümkün hâle gelmiştir. (Görsel 3.69) İstenilen genlerin çoğaltılmasında bakteriler kullanılır. Bu genlerin bakteriye aktarımında taşıyıcı (vektör) olarak virüsler kullanılabilir. Örneğin, insanlarda insülin hormonunun eksikliği şeker hastalığına sebep olur, bu gen izole edilerek bir virüs aracılığıyla bakteriye aktarılır. Bakteriler de bu genden insülin hormonu üretir. Bu hormon, şeker hastalarının kullanımına sunulur.

İstenilen genlerin bulundukları DNA molekülünden izole edilmesi

Klonlanmak istenilen genin bakteriye aktarılması

Görsel 3.69 Gen mühendisliğinin çalışma alanları

168

kemik

kıkırdak omurga

amonyak

deri

iki yaşamlılar gaga

larva

mukus

tüyler

soğukkanlı akciğer

keseli

metamorfoz

sıcakkanlı

üre

A. Kutucukta verilen terimleri uygun boşluklara yerleştiriniz.

1. Kurbağalar larva döneminde ………………………, ergin dönemde ise ……………… atarlar.

2. Bir canlıda ……………………… ve ……………………… yapılı bir iskelet varsa bu canlı kesinlikle omurgalıdır.

4. Sürüngenlerin derileri sertleşmiş pullarla kaplı olduğundan ………… solunumu yapamazlar.

5. Kuşlarda ağız ……………………… şeklinde farklılaşmıştır.

6. Kurbağalar larva döneminde suda, ergin döneminde karada yaşadıklarından ………………… ……………………… adını alırlar.

7. Balık, kurbağa ve sürüngenlerin vücut sıcaklıkları sabit değildir. Yani …………………… canlılardır.

8. Kuş ve memelilerde çevre sıcaklığı değişse de vücut sıcaklığı değişmez, yani …………………… canlılardır.

9. Kanguru, koala gibi memeliler ……………………… memelilere örnektir.

10. Kurbağalar derilerini nemli tutmak için ……………………… salgılar.

11. Kuşlarda vücut ……………………le kaplıdır.

12. Kurbağalar …………………… dönemden ergin döneme geçerken …………………… geçirirler.

13. Sürüngenler, kuşlar ve memeliler ……………………… solunumu yapar.

169

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

3. Omurgalı hayvanları omurgasızlardan ayıran en belirgin fark sırtlarında bulunan ……………… dır.

B. Aşağıdaki soruların cevaplarını boş bırakılan yerlere yazınız.

1. İlk sınıflandırmayı kim yapmıştır? Bu sınıflandırmanın ismini yazınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

2. Doğal sınıflandırma yapılırken dikkate alınmaması gereken özellikleri yazınız. …………………………………………………………………………………………………………………

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

…………………………………………………………………………………………………………………

3. Embriyolojik gelişim aşamasında özelliği ilk ve son olarak ortaya çıkan sistematik kategorileri sırası ile yazınız. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

4. Analog ve homolog organ tanımlarını yaparak örnekler veriniz. ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

5. Sistematik kategorilerde türden âleme doğru giderken • Birey sayısı • Protein benzerliği • Canlı çeşitliliği • Ortak gen sayısı • Kromozom sayısı • Gen çeşitliliği • Ortak özellikler özelliklerinin nasıl değiştiğini yazınız. ………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………

170

C. Aşağıda verilen ifadelerden doğru olanların başına “D”, yanlış olanların başına “Y” harfi koyunuz.

1. (…) Tüm virüslerde protein yapılı kılıf bulunur.

2. (…) Virüslerde nükeloik asit olarak ya DNA ya RNA vardır.

3. (…) Virüsler konak canlılarını yapılarında bulunan nükleik asitler ile tanır.

4. (…) Virüslerin ribozomu ve enzim sistemleri olmadığından antibiyotiklerden çabuk etkilenir.

5. (…) Virüsler hücre dışında sayılarını artırmaz, kristallenip kalır.

6. (…) Bakteriyofaj adı verilen virüsün konağı bakteridir.

7. (…) Bir virüs konak canlısını enfekte ettiğinde kılıfını ve DNA’sını enfekte ettiği hücrenin içine gönderir.

9. (…) Tuvalet kullanımından sonra hijyene dikkat etme, et ve türevi olan yiyecekleri iyi pişirme, içme suyuna özen gösterme viral hastalıklardan korunma yollarından bazılarıdır. Ç. Aşağıda verilen yapılandırılmış tabloda numaralandırılmış kutucuklarda çeşitli canlı örnekleri verilmiştir. Kutucuk numaralarını kullanarak aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

Çekirge

1

Yusufçuk

2

Kaplumbağa

3

Kertenkele

4

Yılan

5

Arı

6

Kelebek

7

Köpek balığı

8

Goril

9

Yarasa

10

Balina

11

Kirpi

12

1. Yukarıdaki canlılardan hangisi / hangileri omurgalıdır? ……………………………

2. Yukarıdaki canlılardan hangisi / hangileri omurgasızdır? ……………………………

3. Yukarıdaki canlılardan hangisi / hangileri eklem bacaklıdır? …………………………

4. Yukarıdaki canlılardan hangisi / hangileri akciğer solunumu yapar? ……………………

5. Yukarıdaki canlılardan hangisi / hangileri soğukkanlıdır? ……………………………

6. Yukarıdaki canlılardan hangisi / hangilerinde yavru bakımı görülür? ……………………

7. Yukarıdaki canlılardan hangisi / hangileri solungaç solunumu yapar?…………………

171

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

8. (…) Virüsler çok sık mutasyona uğrar.

D. Aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

1. I. Canlı çeşitliliği hakkında bilgi edinmek II. Canlı kökeninin bulunmasını kolaylaştırmak III. Gelecek kuşaklara canlılar hakkında bilgi bırakmak Yukarıda verilenlerden hangileri canlıların sınıflandırılmasının sağladığı yararlar arasında sayılabilir?

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

2. I. Allium cepa II. Solanum tuberosum III. Morus nigra IV. Pinus nigra V. Pinus pinea Yukarıda numaralandırılmış olarak verilen canlılardan birbirine en yakın akraba olanlar hangi seçenekte doğru verilmiştir?

A) I ve Il

B) I ve III

C) lll ve IV

D) IV ve V

E) lll, IV veV

3. Aşağıda verilenlerden hangisi tüm bakterilerde ortak olarak bulunmaz?

A) DNA

B) Sitoplazma

C) Hücre zarı

D) Ribozom

E) Mezozom

4. Bakterilerle ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

A) Bazı bakterilerde kamçı bulunur. Bu sayede aktif hareket ederler.

B) Bakterilerin tamamında polisakkarit yapılı kapsül bulunur.

C) Tüm bakterilerde depo polisakkariti glikojendir.

D) Bakterilerin ribozomları rRNA ve protein yapılıdır.

E) Bakterilerin hücre duvarı peptidoglikan yapılıdır.

5. I. Oksijenli solunum yapan bakterilerde mitokondri görevi gören mezozom vardır II. Tüm bakterilerde asıl DNA dan farklı olarak plazmit adı verilen halkasal genler bulunur III. Otorotrof beslenen bakteriler fotosentez veya kemosentez yapar IV. Parazit beslenen bakterilerin sindirim enzimleri olmadığı için bu bakteriler monomerlerin olduğu yerde yaşar Yukarıda bakteriler ile ilgili verilen bilgilerden hangileri doğrudur?

A) I ve Il

B) I ve lll

C) I ve IV

172

D) I, lll ve IV

E) I, II, III ve IV

6. I. Bazı bakteriler sulardaki atıkları parçalayarak suların temizlenmesinde görev alır II. Bazı bakteriler baklagillerin kökünde yaşayarak havanın serbest azotunu yakalar III. Bazı bakteriler biyoteknolojik alanda kullanılarak antibiyotik ürünlerin sentezlenmesinde görev alır Yukarıda verilenlerden hangileri bakterilerin biyolojik açıdan önemini belirtir?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

7. Arkelerle ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

A) Arkelerin hücre duvarları bakterilerinki gibi peptidoglikan yapılı değildir.

B) Arkeler prokaryot ve tek hücreli canlılardır.

D) Arkelerin DNA ları halkasaldır.

E) Arkeler âleminde ekstrem koşullara dayanıklı türler bulunur.

8. I. Tamamı tek hücreli ve ökaryot canlılardan oluşur II. Otorotrof beslenen türleri fotosentez veya kemosentez yapar III. Bazıları hem eşeyli hem de eşeysiz üreme yapabilir Protista âleminde bulunan canlılar yukarıda verilen özelliklerden hangilerine sahip olabilir?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

9. Bitkilerle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Tamamı ökaryot ve çok hücreli canlılardır.

B) Yapılarında bulunan klorofil pigmenti ile güneş ışığını emerek fotosentez yapar.

C) Bitki hücrelerinin tamamında selüloz yapılı hücre duvarı bulunur.

D) Aktif olarak yer değiştiremezler.

E) Bitkilerde su kaybını önleyen kitin tabakası bulunur.

10. Mantarlar ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Tamamı ökaryot hücre tipine sahiptir.

B) Bira mayası gibi maya mantarları hariç tamamı çok hücrelidir.

C) Vücutları hif adı verilen liflerden oluşmuştur.

D) Selüloz yapılı hücre duvarları vardır.

E) Depo karbonhidratları glikojendir.

173

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

C) Arke türlerinin tamamı heterotrof beslenir.

11. I. Nodül II. Mikoriza III. Liken Yukarıda verilen birlikteliklerin hangilerinde mantarların rolü vardır?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) II ve III

E) I, II ve III

12. I. Ökaryot ve çok hücreli olma II. Glikojen depolama III. Heterotrof beslenme IV. Aktif yer değiştirme Yukarıda verilenlerden hangileri tüm hayvanlar için ortak olan özelliklerdir?

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİR ME

A) I ve Il

B) I ve lll

C) I ve IV

D) l, ll ve III

E) I, II, III ve IV

13. Aşağıda verilenlerden hangisi omurgalılar şubesindeki balıklar sınıfı için yanlıştır?

A) Soğukkanlı canlılardır, kış uykusuna yatmazlar B) Boşaltım atıkları amonyaktır C) Bazılarında iç iskelet kıkırdak yapılıdır D) Çevre sıcaklığı değişse de vücut sıcaklığı sabit kalır E) Yavru bakımı yoktur 14. I. Larva döneminde solungaç solunumu ergin dönemde akciğer ve deri solunumu yaparlar.

II. Larva döneminde boşaltım atığı amonyak ergin dönemde ise üredir.

III. Soğukkanlı canlılardır. Kış uykusuna yatarlar.

IV. Gelişme döneminde metamorfoz geçirirler.

Yukarıda verilenlerden hangileri kurbağalar için doğrudur?

A) I ve Il 15.

B) I ve lll

C) I ve IV

D) Il, lll ve IV

E) I, II, III ve IV

Çevre sıcaklığı (°C) 30 20 10 0

I

II

III IV

Zaman

–10

Yukarıdaki grafikte değişken ısılı bir hayvanın çevre sıcaklığına bağlı olarak vücut ısısında oluşan değişim gösterilmiştir.

Vücut ısısı değişken olan bu hayvanın metabolizmasının en hızlı ve en yavaş olduğu zaman aralıkları hangisidir?

A) Yalnız II

B) I ve II

C) I ve IV

174

D) II ve IV

E) III ve IV

CEVAP ANAHTARI 1. ÜNİTE Bölüm Sonu Değerlendirme A. BULMACA (Sayfa 25) YATAY

B. (Sayfa 26) DÜŞEY

1. SOLUNUM 2. BÜYÜME 3. METABOLİZMA 4. KAMÇI 5. GELİŞME

1. HAREKET 2. ÜREME 3. BOŞALTIM 4. HOMEOSTAZİ 5. BESLENME

1. B 2. E 3. C 4. C

Konu Değerlendirme A. (Sayfa 41)

(Sayfa 36) 1. hidrojen 2. karbon 3. otorotrof 4. hidroksil 5. tampon 6. boşaltım 7. polar

8. kohezyon 9. adezyon 10. yüzey gerilimi 11. inorganik 12. fosfor 13. homeostazi

1. birinci 2. azot 3. karaciğer-çizgili kas-gilikojen 4. meyve 5. selüloz 6. deoksiriboz-pentoz 7. mantar-CaCO3 8. dehidrasyon 9. sindirim 10. disakkarit 11. sükroz

Konu Değerlendirme

1. Y 2. Y 3. D 4. Y 5. D 6. D 7. Y 8. Y

Ünite Sonu Değerlendirme

A. (Sayfa 45) 1. kan şekeri 2. yağ asidi -gliserol-trigliserit 3. doymamış 4. hidrofobik-hidrofilik 5. hidrojen-çift bağ-sıvı-bitkisel 6. eter-benzen 7. streoitler-miyelin kılıf 8. tek bağ 9. ester-su

B. (Sayfa 41)

C. BULMACA (Sayfa 70) YATAY 1. DEOKSİRİBOZ 2. PENTOZ 3. METABOLİZMA 4. TERSİNİR 5. KİTİN 6. BOŞALTIM 7. SUBSTRAT 8. ÖZISI

175

D. (Sayfa 71) DÜŞEY

1. GLİKOZ 2. DOYMUŞ 3. APOENZİM 4. İNHİBİTÖR 5. RİBOZ 6. LİPİT

1. B 2. C 3. E 4. E 5. C 6. A 7. B 8. B 9. B 10. D 11. E 12. B

13. A 14. A 15. B 16. D 17. D 18. E 19. B 20. E 21. C 22. C

2. ÜNİTE

Konu Sonu Değerlendirme A. (Sayfa 92) 1. prokaryot 2. ribozom 3. arkeler 4. ökaryot 5. pilus 6. kamçı 7. fosfolipit 8. halkasal 9. nükleoit 10. glikolipit-glikoprotein 11. glikoz

B. (Sayfa 92)

C. (Sayfa 93)

8. çıkış

YATAY

DÜŞEY

1. ÇEPER 2. HEMOLİZ 3. TURGOR 4. CANLI 5. PLAZMOLİZ 6. FOSFOLİPİT 7. PİNOSİTOZ CEBİ 8. İZOTONİK 9. DİYALİZ 10. DEPLAZMOLİZ 11. YALANCI AYAK

1. EKZOSİTOZ 2. PİNOSİTOZ 3. ATP 4. FAGOSİTOZ 5. ÇİFT YÖNLÜ 6. ENDOSİTOZ 7. ZAR YÜZEYİ

Ünite Sonu Değerlendirme A. (Sayfa 114) 1. ribozom 2. nükleoprotein 3. hücre içi 4. kontraktil koful 5. zarsız 6. otoliz 7. prokaryot 8. sentriyol 9. hemoliz 10. glikolipit-glikoprotein 11. ökaryot 12. mitokondri 13. plazmoliz 14. mikrotübül 15. peroksizom-katalaz 16. krista 17. lipit-protein

B.1.

(Sayfa 115)

B.2.

(Sayfa 115)

C (Sayfa 115)

a. D b. Y c. D ç. D d. D e. D

a. D b. D c. Y ç. Y d. D e. Y f. D

1. E 2. D 3. A 4. E 5. B 6. E 7. B 8. C 9. C 10. B 11. A 12. E 13. E 14. C 15. D 16. D 17. E

176

3. ÜNİTE Bölüm Sonu Değerlendirme A. (Sayfa 126)

Ç.

(Sayfa 127)

1. homolog 2. ikili-binominal 3. Aristo 4. ampirik 5. analog 6. cins-tamalayıcı 7. tür 8. doğal 9. takım

1. A 2. E 3. E 4. C 5. B 6. E 7. D

Konu Değerlendirme A. (Sayfa 137)

B. (Sayfa 137)

Ç.

(Sayfa 139)

A. (Sayfa 144)

A. (Sayfa 151)

1. petidoglikan 2. halkasal 3. patojen 4. gram (+)-gram (–) 5. mezozom 6. tür 7. pilus 8. endospor 9. ribozom 10. kamçı 11. anaerob

1. Y 2. D 3. D 4. Y 5. Y 6. Y

1. C 2. A 3. E 4. D 5. B 6. E 7. A

1. ökaryot 2. termofil 3. prokaryot 4. halkasal 5. kloroplast 6. dokulaşma 7. halofil 8. sil 9. kontraktil koful 10. kamçı 11. konjugasyon 12. otorotrof-heterotrof

1. selüloz 2. hif 3. miselyum 4. glikojen 5. spor 6. kütikula 7. fotosentez 8. nişasta 9. kitin 10. mikoriza 11. besin-oksijen 12. ökaryot-çok hücreli 13. otsu-odunsu 14. meyve 15. heterotrof 16. parazit-saprofit

C. (Sayfa 152) 1. C 2. B

A. (Sayfa 158) 1. hermafrodit 2. kitin 3. süngerler 4. çizgili kas 5. trake-solungaç 6. tomurcuklanma 7. rejenerasyon

B. (Sayfa 158)

8. parazit 9. por 10. sinir 11. metamorfoz

177

2. çıkış

Ünite Sonu Değerlendirme A. (Sayfa 169) 1. amonyak-üre 2. kemik-kıkırdak 3. omurga 4. deri 5. gaga 6. iki yaşamlılar 7. soğukkanlı 8. sıcakkanlı 9. keseli 10. mukus 11. tüyler 12. larva-metamorfoz 13. akciğer

C. (Sayfa 171)

Ç.

(Sayfa 171)

D. (Sayfa 172)

1. D 2. D 3. Y 4. Y 5. D 6. D 7. Y 8. D 9. D

1. 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12 2. 1, 2, 6, 7 3. 1, 2, 6, 7 4. 3, 4, 5, 9, 10, 11, 12 5. 3, 4, 5, 8 6. 9, 10, 11, 12 7. 8

1. E 2. D 3. E 4. B 5. D 6. E 7. C 8. B 9. E 10. D 11. D 12. D 13. D 14. E 15. D

178

SÖZ L ÜK A adaptasyon

: Canlının yaşam alanındaki çevre koşullarına uyumu.

adezyon kuvveti

: Farklı cins moleküllerin birbirine uyguladığı çekim kuvveti.

aktin

: Hücrelerde bulunan küçük küresel protein birimlerinden oluşan iki polipeptit dizisinin sarmal yaparak oluşturdukları ipliksi protein.

aktivasyon enerjisi : Bir sistemde bir kimyasal reaksiyonun başlayabilmesi için verilen enerji. aktivatör

: Normalde etkin olmayan bir maddeyi etkin duruma geçiren madde.

akyuvar

: Kan, lenf gibi vücut sıvılarında bulunan ve bağışıklık sağlayan çekirdekli kan hücresi, lökosit.

alg

: Vücutları kök, gövde ve yaprak olarak farklılaşmamış, fotosentez yapan, sularda yaşayan canlı.

alginat

: Kahverengi deniz yosunu türlerinde bulunan yapısal bir polisakkarit.

anabolizma

: Hücrelerde gerçekleşen yapım reaksiyonları.

antijen

: Bağışıklık cevabına sebep olan herhangi bir madde.

antikor

: Özel bir antijene cevap olarak B lenfositleri ve plazma hücreleri tarafından meydana getirilen ve bağışıklıktan sorumlu olan glikoprotein yapısındaki maddeler.

antosiyan

: Bitkilerde depo kofullarında bulunan ve toprak pH değerine göre mavi, pembe gibi renkleri oluşturan maddeler.

ATP

: Adenozin trifosfat.

ayıraç

: Maddeleri kimyasal birleşime veya ayrışıma uğratarak niteliklerini belirlemede kullanılan bileşikler, belirteç, miyar, reaktif.

B başkalaşım

: Özellikle böceklerde ve iki yaşamlılarda, bir hayvanın embriyo evresinden ergin olana kadar geçirdiği şekil ve yapı değişikliği.

biyoremidasyon

: Çevre kirliliği oluşturan bir maddenin uzaklaştırılması için mikroorganizmaların kullanılması yöntemi

C-Ç çekirdek

: Ökaryot hücrelerde bulunan DNA ile diğer organik ve inorganik maddeleri kapsayan çift zarlı organel.

çekirdekçik

: Çekirdek içinde bulunan ribozomal RNA bakımından zengin ribozomun alt birimlerinin birleştirildiği koyu renkli görünen bölge.

D 179

defosforilasyon

: Bir molekülden fosfat grubunun ayrılması

denatürasyon

: Bir proteinin ikincil, üçüncül veya dördüncül yapılarının bozularak birincil yapılarına dönüşmesi ve böylece biyolojik etkinliğini kaybetmesi.

derişim

: Bir ortamda bulunan belirli bir maddenin kütle veya hacminin içinde bulunduğu ortamın kütle veya hacmine oranı, konsantrasyon.

difüzyon

: Maddelerin bulundukları ortama yayılması, geçişme.

diyet

: Sağlığı korumak veya düzeltmek amacıyla uygulanan beslenme düzeni, perhiz, rejim.

E ekstrem

: Aşırı.

ekzergonik

: Enerji veren.

endergonik

: Enerji gerektiren.

enfeksiyon

: Bakteri, virüs, mantar ya da protozoonların bir organizmaya girmesi.

F fizyoloji

: Organizmaların görev ve faaliyetlerini inceleyen bilim dalı.

fosforilasyon

: Bir moleküle fosfat grubu eklenmesi.

G gen

: İçinde bulunduğu hücre veya organizmaya özel bir etkisi olan, kuşaktan kuşağa ve hücreden hücreye geçen kalıtımsal birim.

genetik

: Kalıtım bilimi.

H hemoliz

: Bir hücrenin aşırı su alarak patlaması.

hermafrodit

: Hem dişi hem de erkek üreme organını birlikte bulunduran canlılara verilen ad.

heterotrof

: İhtiyacı olan besinleri diğer canlıları yiyerek hazır alan canlı, dış beslek.

hidrofilik

: Suyu emebilen, su emici.

hidrofobik

: Suyu emmeyen, suyla birleşmeyen.

hif

: Mantarların yapısında bulunan tüp şeklindeki lifler.

homeostazi

: Kararlı iç denge.

180

I-İ impuls

: Dışarıdan gelen uyarının sinir hücrelerinde oluşturduğu elektriksel ve kimyasal değişim.

inhibitör

: Kimyasal ve biyokimyasal reaksiyonları geciktiren veya durduran genellikle organik yapıda olan bileşikler.

inaktif

: Aktifliğin kaybolması.

interferon

: Virüslere karşı üretilen bağışıklık proteini.

izomer

: Kapalı formülleri aynı, açık formülleri farklı olan maddeler.

K kalıtsal

: Ana ve babadan oğul döle geçebilen karakter.

kapsid

: Virüslerin protein kılıfı.

kapsül

: Patojen bakterilerin hücre duvarının üzerinde bulunan kılıf.

karragenan

: Alglerin hücre duvarında bulunan galaktozun bir polimeri.

karotenoit

: Bitkilere sarı, turuncu, kırmızı renklerini veren bir pigment grubu.

katabolizma

: Hücrelerde gerçekleşen yıkım tepkimeleri.

katalizör

: Kimyasal tepkimenin olmasını veya hızının değişmesini molekül yapısını değiştirmeden sağlayan, katalitik etkiye yol açan madde.

kirli kan

: Oksijen bakımından fakir, karbondioksit bakımından zengin kandır.

kinetik enerji

: Bir cismin hareketini sağlayan veya hareket eden cisimlerde bulunan enerji.

kohezyon

: Aynı cins moleküller arasındaki çekim kuvveti.

koordinasyon

: Biyolojik sistemlerde uyumlu bir sonuç elde etmek üzere uygun bir iş birliği hâlinde çalışma. Kan hareketlerindeki düzenleştirme gibi.

L larva

: 1. Ergin karakterlerini kazanmadan önceki genç hayvan. 2. Tüm başkalaşım gösteren böceklerde yumurtadan çıkan ve pupa evresine girmemiş olan kanatsız, genel olarak kurt biçimindeki evre. Tırtıl, kurtçuk.

lipofuskin

: Lizozomlar tarafından sindirilemeyen madde kalıntıları, yaşlanma pigmenti.

M margarin

: İçyağlarında bulunan, margarik asidin gliserinle birleştirilmesiyle yapay olarak elde edilen, 47 °C’de eriyen ve besin değeri olan bitki yağı.

metabolizma

: Yapım ve yıkım reaksiyonlarının tamamı.

181

mikroorganizma

: Mikroskopla görülebilen organizma.

mikrotübül

: Ökaryot hücrelerde, hücre iskeletinin yapısına katılan, kamçılı ve sillilerde ise kamçı ve sillerin yapısına katılan proteinlerdir.

miselyum

: Mantarların hiflerinin dallanmasıyla oluşan uzantılar.

miyelin kılıf

: Sinir hücrelerinin üzerini saran steroit yapılı kılıf.

miyozin

: Kaslarda bulunan protein, kalın iplik.

mukus

: Solunum yolları ve sindirim organlarının hücreleri tarafından salgılanan madde.

N nasti

: Bitkilerde uyaranın yönüne bağlı olmayan hareketler.

O-Ö otofaji

: Hücrenin içindeki işlevi bitmiş organelleri sindirmesi.

otoliz

: Hücrenin kendi kendini sindirmesi.

otorotrof

: Kendi besinin kendi üreten canlı, iç beslek.

optimum

: En uygun şartlar.

ödem

: Dokular arasında fazla sıvı birikimi.

özısı

: Saf bir maddenin bir gramının sıcaklığını 1°C değiştirmek için alınması veya verilmesi gereken ısı.

P parazit

: Beslenmesini bir başka organizmadan sağlayan bir organizma, asalak.

patojen

: Hastalık yapıcı.

peptidoglikan

: Bakteri hücre duvarlarında, uzun polisakkarit zincirlerinin kısa peptitlerle enine bağlandığı büyük bir makromolekül grubu.

pillus

: Bakterilerde bulunan yüzeylere ve birbirlerine tutunmalarını sağlayan uzantılar.

plankton

: Denizlerde ve tatlı sularda, suyun hareketi ile pasif olarak sürüklenen küçük organizmalar.

plastit

: Bitki hücrelerinde ve bazı canlılarda bulunan organel.

plazmid

: Bakterilerde bulunan asıl DNA’dan farklı halkasal genler.

182

plesanta

: Memelilerde yavru ile anne arasında madde alış verişinin gerçekleştiği kılcal damarlar yumağı.

polinükleotit

: Nükleotitlerin birbirine fosfodiester bağlarıyla bağlanmasıyla oluşan uzun nükleotit zinciri.

por

: Hücre zarında taşıyıcı proteinlerin oluşturduğu madde alış verişinin yapıldığı açıklık.

potansiyel enerji

: Bir cismin durumu sebebi ile sahip olduğu enerji.

R radikal

: Amino asitlerde bulunan değişken grup.

radyasyon

: Bir kaynaktan elektromanyetik dalga ya da hızlı parçacıklar demetinin yayınlanması.

rejenerasyon

: Yenilenme.

renatürasyon

: Denatürasyona uğratılmış kimyasal bir bileşiğin, belli bağlarını bozan etkilerin kaldırılması ile üç boyutlu yapısını tekrar kazanması.

replikasyon

: DNA’nın kendini eşlemesi.

S sıcakkanlı

: Vücut sıcaklığı çevre sıcaklığına bağlı olarak değişmeyen canlı, sabit ısılı.

soğukkanlı

: Vücut sıcaklığı çevre sıcaklığıyla doğru orantılı olarak değişen canlı, değişken ısılı.

substrat

: Enzimlerin etki ettiği madde.

T temiz kan

: Oksijen bakımından zengin, karbondioksit bakımınından fakir kan.

tersinir

: Bir olayın ortaya çıkma şartlarındaki sonsuz küçük bir değişikliğin etkisiyle herhangi bir anda yön değiştirebilen (kimyasal, fiziksel ve mekanik dönüşüm).

trake solunumu

: Eklembacaklıların vücutlarında bulunan solunum yapısı, kitin yapılı borular.

transkripsiyon

: DNA’dan RNA moleküllerinin üretilmesi

V vektör

: Gen mühendisliğinde kullanılan, içine başka bir DNA eklenebilen faj, plazmid ya da virüs DNA molekülü

Z zorunlu amino asit : Tüketici canlılar tarafından üretilemeyen dışarıdan hazır alınmak zorunda olan amino asit

183

KAYNAKÇA Akay, T., Sitoloji, Palme Yayınevi, Ankara, 4. Baskı, 2007.

Arslan, O., M. Bahar, Ç. A., Özel, Genel Biyoloji Laboratuvar Kılavuzu, Palme Yayınevi, Ankara, 1.

Baskı, 2010.

Campbell, N.A., Reece, J. B., Biyoloji (6. Baskıdan Çeviri) (Çeviri Editörleri Gündüz, E., Demirsoy, A., Türkan, İ.) Palme Yayınevi, Ankara, 2006.

Demirsoy, A., Yaşamın Temel Kuralları, (Genel Biyoloji) Cilt I / Kısım I, Meteksan A.Ş., Ankara, 2008.

Eberhard, Passarge, Renkli Genetik Atlası, (Çeviri Editörleri: Lüleci, G., Sakızlı, M., Alper, Ö.), Nobel Tıp Kitapları, İstanbul, 2000.

Karol, S., Suludere, Z., Ayvalı, C., Biyoloji Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2007.

Keeton, Gould, Genel Biyoloji (5. Baskıdan Çeviri), (Çeviri Editörleri Demirsoy, A., Türkan, İ., Gündüz, E.) Palme Yayınevi, Ankara, 2004.

Kuru, M., Omurgalı Hayvanlar, Palme Yayınevi, Ankara, 2009.

Nelson, D. L., Cox, M. M., Lehninger Biyokimyanın İlkeleri (3. Baskıdan Çeviri) (Çeviri Editörü Kılıç, N.) Palme Yayınevi, Ankara, 2005.

Simon, Eric J., Biology The Core, (Çeviri Editörü Eyidoğan, F.), Nobel Akademik Yayıncılık, İstanbul 2015.

GÖRSEL KAYNAKÇASI

• Komisyon tarafından üretilmiş görseller 1.19, 1.22, 1.24, 1.30, 1.34, 1.37, 1.42, 1.49, 1.65, 1.66, 1.67, 1.69, 1.70, 1.72, 1.73, 1.74, 1.75, 1.76, 1.77, 1.78, 1.79, 1.80, 1.81, 1.94, 1.99, 1.100, 2.8, 2.9, 2.13, 2.14, 2.15, 2.16, 2.17, 2.18, 2.19, 2.20, 2.21, 2.22, 2.23, 2.31, 2.36, 2.42, 3.7, 3.8, 3.9, 3.14, 3.16, 3.31, 3.39, 3.63 • Milli Eğitim Bakanlığı ile anlaşmalı Fotolia firmasından alınan görseller 1. Ünite kapak, 1. Bölüm kapak, 1.5, 1.9, 1.12, 1.14, 1.21, 2. Bölüm kapak, 1.38, 1.39, 1.41, 1.71, 1.96, 1.97, 1.101, 2. Bülm kapak, 2.7, 2.33 a, 3. Ünite kapak, 1. Bölüm kapak, 3.1, 3.3, 3.4, 2. Bölüm kapak, 3.10 a, 3.46, 3.47, 3,48, 3.51, 3.53, 3.54

• Milli Eğitim Bakanlığı ile anlaşmalı Shutterstock firmasından alınan görseller 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.6, 1.7, 1.8, 1.11, 1.13, 1.15, 1.16, 1.17, 1.18, 1.20, 1.23, 1.25, 1.26, 1.27, 1.28, 1.29, 1.31, 1.32, 1.35, 1.36, 1.40, 1.43, 1.44, 1.45, 1.46, 1.47, 1.48, 1.50, 1.51, 1.52, 1.53, 1.54, 1.55, 1.56, 1.57, 1.58, 1.59, 1.60, 1.61, 1.62, 1.63, 1.64, 1.68, 1.82, 1.83, 1.84, 1.85, 1.86, 1.87, 1.88, 1.89, 1.90, 1.91, 1.92, 1.93, 1.98, 2. Ünite kapak, 1. Bölüm kapak, 2.3, 2.4, 2.5, 2.6, 2.10, 2.11, 2.24, 2.25, 2.26, 2.27, 2.28, 2.29, 2.30, 2.32, 2.37, 2.38, 2.39, 2.40, 2.41, 3.6, 3.12, 3.13, 3.15, 3.18, 3.19, 3.20, 3.24, 3.25, 3.27, 3.28, 3.29, 3.30, 3.32, 3.33, 3.35, 3.37, 3.40, 3.41, 3.42, 3.49, 3.50, 3.52, 3.55, 3.56, 3.57, 3.58, 3.59, 3.60, 3.61, 3.62, 3.64, 3.65, 3.66, 3.67, 3.68, GENEL AĞ KAYNAKÇASI https://yenimahalle.meb.gov.tr/www/tarla-bitkileri-merkez-arastirma-enstitusu-mudurlugune-ziyaret/icerik/311 (Erişim Tarihi 20.02.2018) http://www.agaclar.net/forum/mantar/520.htm (Erişim Tarihi 20.02.2018) https://www.britannica.com/science/kwashiorkor (Erişim Tarihi 20.02.2018) https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/obezite/obezite-nedir.html (Erişim Tarihi 20.02.2018) www.osym.gov.tr. (Erişim Tarihi 20.02.2018)

184