Klasyczne i nowe formy ochrony zabytków w europejskiej przestrzeni dziedzictwa kulturowego

CLASSIC AND NEW FORMS OF MONUMENT PROTECTION IN THE EUROPEAN CULTURAL HERITAGE SPACE

Praca zbiorowa autorów Aleksandra Borek, Elżbieta Cyganik, Danuta Dettlaff, Piotr Dobijas, Piotr Dobosz, Weronika Gadzicka, Katarzyna Góralczyk, Witold Górny, Maciej Hadel, Krzysztof Kłoskowski, Krzysztof T. Kociołek, Julia Kościuk-Załupka, Adam Kozień, Dominika Kuśnierz-Krupa, Michał Literski, Anna Mazur, Maciej Motak, Magdalena Pomietło, Aleksandra Rudkowska, Patrycja Rutkowska, Radosław Sepioł, Justyna Staszczyk, Stefan Staszewski, Michał Szymanek, Jakub Tekielak, Kamil Witowski, Bartłomiej Zydel pod redakcją naukową Piotra Dobosza, Witolda Górnego, Anny Mazur, Adama Kozienia

ISBN: 978-83-942926-6-9

W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

KLASYCZNE I NOWE FORMY OCHRONY ZABYTKÓW W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

Publikacje Naukowe KN Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego

KLASYCZNE I NOWE FORMY OCHRONY ZABYTKÓW

Publikacje Naukowe KN Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego

KLASYCZNE I NOWE FORMY OCHRONY ZABYTKÓW W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO CLASSIC AND NEW FORMS OF MONUMENT PROTECTION IN THE EUROPEAN CULTURAL HERITAGE SPACE Praca zbiorowa pod redakcją naukową Piotra Dobosza, Witolda Górnego, Anny Mazur, Adama Kozienia

Kraków 2019

KLASYCZNE I NOWE FORMY OCHRONY ZABYTKÓW W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

CLASSIC AND NEW FORMS OF MONUMENT PROTECTION IN THE EUROPEAN CULTURAL HERITAGE SPACE

KLASYCZNE I NOWE FORMY OCHRONY ZABYTKÓW W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO CLASSIC AND NEW FORMS OF MONUMENT PROTECTION IN THE EUROPEAN CULTURAL HERITAGE SPACE

Praca zbiorowa pod redakcją naukową Piotra Dobosza, Witolda Górnego, Anny Mazur, Adama Kozienia (red.)

Publikacje Naukowe Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego

Kraków 2019

Redakcja naukowa: dr hab. Piotr Dobosz, prof. UJ (prodziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego ds. studiów administracyjnych oraz prawa własności intelektualnej i nowych mediów, Katedra Prawa Administracyjnego WPiA UJ; Opiekun Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Prezes stowarzyszenia pn. „Instytut Prawa Ochrony Dziedzictwa” – redaktor naukowy prowadzący), mgr Witold Górny (doktorant w Katedrze Prawa Administracyjnego WPiA UJ, członek Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Wiceprezes stowarzyszenia pn. „Instytut Prawa Ochrony Dziedzictwa”, Zastępca Przewodniczącego Rady i Zarządu Dzielnicy VII Zwierzyniec); mgr Anna Mazur (doktorantka w Katedrze Prawa Administracyjnego WPiA UJ, Laureatka VI edycji „Diamentowego Grantu”, członkini i była przewodnicząca Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie {2016-2018}, Aplikantka aplikacji sędziowskiej w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury w Krakowie); Adam Kozień (doktorant I roku Szkoły Doktorskiej Nauk Społecznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w dyscyplinie nauki prawne, Laureat VIII edycji „Diamentowego Grantu”, wiceprzewodniczący ds. wydawniczych Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Sekretarz stowarzyszenia pn. „Instytut Prawa Ochrony Dziedzictwa”).

Recenzja naukowa: dr hab. Bogusław Przywora (Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie).

Autor okładki: dr hab. Piotr Dobosz, prof. UJ Opracowanie DTP: Andrzej Nowak, Studio Cubus © 2019 © Copyright by Autorzy & Redaktorzy & Koło Naukowe Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie All rights reserved.

Niniejszy utwór, ani żaden jego fragment, nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Autorów, Współredaktorów utworu oraz Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dopuszczalne jest przytaczanie w utworach stanowiących samoistną całość fragmentów książki w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą aprobującą albo krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Realizacja prawa cytatu nie narusza praw do eksploatacji utworu przez pierwotnego twórcę.

Wydanie książki sfinansowane w całości przez dr hab. Piotra Dobosza, prof. UJ Stan prawny na dzień: 16 września 2019 r.

Nakład 150 egz.

Wydanie I ISBN: 978-83-942926-6-9 Wydawca: Studio Cubus, 31-113 Kraków, ul. Kapucyńska 5/1

Słowo wstępne W kilkunastu ostatnich latach zauważalny jest znaczący wzrost zainteresowania szeroko pojętym dziedzictwem kulturowym – zarówno materialnym, jak i niematerialnym.

Obrazy przystrajające kiedyś jedynie ściany muzeów, stają się immanentnym elementem naszego życia, zdobiąc często najbardziej nawet trywialne przedmioty codziennego użytku, jak choćby materiały biurowe, sprzęty elektroniczne, czy ubrania. Wystawy organizowane w muzeach biją kolejne rekordy frekwencyjne (wystawę „Wyspiański” w Muzeum Narodowym w Krakowie zobaczyło w nieco ponad cztery miesiące przeszło 104 tys. osób). Polacy coraz częściej decydują się również na poznawanie wyjątkowych miejsc na terenie kraju, dzięki czemu udaje się utrzymać w dobrym stanie coraz więcej położonych w rozmaitych zakątkach Polski zabytkowych nieruchomości. Wzrost zainteresowania dziedzictwem kulturowym powoduje, że administratorzy zabytków stają przed wyzwaniem dostosowania znajdujących się pod ich pieczą obiektów do wymagań współczesności. Nierzadko skutkuje to koniecznością wyważania pozornie sprzecznych ze sobą wartości, jak szacunek do tradycyjnego przeznaczenia obiektu w zestawieniu z możliwością wykorzystania go dla celów handlowych. Doskonałą ilustracją poszukiwania odpowiedniego balansu w tym zakresie jest choćby opisana w dalszej części tej publikacji historia tarnowskiego tramwaju.

Tematy podejmowane w oddawanej w Państwa ręce książce koncentrują się głównie na zagadnieniach dotyczących tytułowych klasycznych i nowych form ochrony zabytków. W tym ujęciu omówiona została między innymi niezwykle istotna kwestia ochrony zabytków w procesie inwestycyjnym. Temat ten jest szczególnie ważny dla miast historycznych, jak Kraków, w odniesieniu do którego bardzo często staje się on przedmiotem doniesień prasowych. Warto wspomnieć w tym kontekście o ostatnich odkryciach archeologicznych na skrzyżowaniu ulic Stradomskiej i Dietla, które przyczyniły się do dotkliwego dla mieszkańców opóźnienia terminu zakończenia prowadzonych w tym miejscu prac drogowych. Jaskrawie zauważalny jest na tym przykładzie brak społecznego zrozumienia powodów, dla których tego rodzaju zabytki są warte zachowania. Konieczne jest zatem dalsze popularyzowanie tej problematyki. Równie istotne pozostaje odpowiednie zabezpieczenie dziedzictwa kulturowego w planach zagospodarowania przestrzennego.

Tu w szczególności należy pamiętać o konieczności ochrony osi widokowych, który to problem – co szczególnie przygnębiające – dostrzegany jest najczęściej dopiero po ich zniszczeniu. Wówczas poczynionych szkód nie da się już skutecznie odwrócić. Swoistym znakiem czasów jest także szukanie nowych, niespotykanych dotychczas, źródeł finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Kilka lat temu opinią publiczną wstrząsnęła historia podpułkownika Waldemara Nowakowskiego, który przez wiele lat gromadził artefakty związane z Powstaniem Warszawskim. Zebrana przez niego kolekcja broni została mu „odebrana” w trakcie prowadzenia przeciwko niemu postępowania dotyczącego nielegalnego posiadania broni. Po latach starań obejmujących wydanie w przedmiotowej sprawie wyroku Europejskiego Trybunału Prawa Człowieka, pan Nowakowski odzyskał swoją kolekcję. Konieczne było jednak jej zabezpieczenie, naprawa, jak i stworzenie nowej ekspozycji. W zorganizowanej zbiórce publicznej udało się zebrać potrzebne na ten cel środki w ciągu zaledwie kilku dni! Takich historii jest coraz

6

Piotr Dobosz, Witold Górny, Anna Mazur, Adam Kozień

Ogólnopolska Konferencja Naukowa więcej. Ludzie chcą pomagać w zachowaniu historii dla kolejnych pokoleń, traktują ją

jako własne dziedzictwo, które należy chronić. Aby to umożliwić konieczne jest jednak również stosowanie prewencji generalnej i indywidualnej w zakresie czynów przeciwko IIIIOgólnopolska IIkulturowemu.

Ogólnopolska Ogólnopolska Konferencja Konferencja Konferencja Naukowa Naukowa Naukowa dziedzictwu Szczególnej uwagi wymaga w tym zakresie kwestia stanowiącego coraz popularniejsze hobby tzw. „poszukiwania skarbów”. W ostatnim czasie wprowadzone zostały daleko idące zmiany w prawie, mające na celu ograniczenie tego IIIIOgólnopolska OgólnopolskaKonferencja KonferencjaNaukowa Naukowa procederu. Ważną kwestią pozostaje również nadal ochrona dóbr kultury zagrożonych przez działania wojenne. Świat od przeszło stu lat próbuje znaleźć skuteczne instrumenty, które w sytuacji konfrontacji zbrojnych pozwolą na zabezpieczenie tego, co najcenniejsze w dorobku kulturowym. W ostatnich latach doszło jednak do znaczącej zmiany toczących się konfliktów, powodującej, że ich stronami przestały być podmioty respektujące prawo międzynarodowe, a coraz częściej są nimi grupy terrorystyczne. Konieczne staje się zatem stworzenie skutecznych mechanizmów ewakuowania i zabezpieczania dóbr kultury na wypadek zagrożenia, a wobec najgorszego scenariusza – tworzenie ich jak najdoskonalszych kopii cyfrowych. Aby zachować dziedzictwo kulturowe, należy w końcu pamiętać także o dziedzictwie naszych rodzin. Historie opowiadane przez rodziców, dziadków, wujostwo, pozwalają na odtworzenie świata, który już nie istnieje.

Nie wolno nie doceniać tych z pozoru oczywistych, a w istocie najcenniejszych źródeł wiedzy o historii i tradycjach.

Zarysowana powyżej mozaika wybranych tematów poruszonych w tekstach współautorów tej książki, daje wymierny obraz wieloaspektowości oraz interdyscyplinarności problematyki prawnych form ochrony dziedzictwa kulturowego. Jako redaktorzy publikacji oraz organizatorzy pięciu kolejnych krakowskich konferencji z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami” czujemy się zaszczyceni mogąc dołożyć swoją cegiełkę do debaty naukowej mającej na celu jej eksplorację oraz wzbogacanie (normatywne i pozanormatywne). Mamy nadzieję, że lektura oddawanej w Państwa ręce publikacji utwierdzi jej Czytelnika w fascynacji światem ochrony dziedzictwa kulturowego, także w jego pozornie mniej interesującym – administracyjnoprawnym wymiarze.

Słowo wstępne

7

dr hab. Piotr Dobosz, prof. UJ Fot. Wojciech Wyżykowski

mgr Witold Górny Fot. Wojciech Wyżykowski

Piotr Dobosz, Witold Górny, Anna Mazur, Adam Kozień Kraków, dnia 16 września 2019 r. 2016 1616 16 maja maja maja 2016 2016 r. r.r.

16 maja 2016 r.

Sala Sala Sala Obrad Obrad Obrad Rady Rady Rady Miasta Miasta Miasta Krakowa Krakowa Krakowa - pl.

- -pl.

Wszystkich pl.Wszystkich Wszystkich Świętych Świętych Świętych 3-4 3-4 3-4

16 16maja maja2016 2016r.r.

brad Rady Miasta Krakowa - pl. Wszystkich Świętych 3-4 PATRONAT HONOROWY

Sala SalaObrad ObradRady RadyMiasta MiastaKrakowa Krakowa- pl.

- pl.Wszystkich WszystkichŚwiętych Świętych3-4 3-4 PATRONAT HONOROWY

PATRONAT MEDIALNY

PATRONAT MEDIALNY

Przewodniczący Rady Miasta Przewodniczący Krakowa Rady Miasta Krakowa

Prezydent Miasta Krakowa

PARTNERZY

Towarzystw o Biblioteki Słuchaczów Prawa UJ

PARTNERZY

mgr Anna Mazur Fot. Wojciech Wyżykowski

Adam Kozień Fot. Wojciech Wyżykowski

IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, pt. Klasyczne i nowe formy ochrony zabytków w europejskiej przestrzeni dziedzictwa kulturowego, zorganizowana w dniu 11 maja 2018 r. przez Koło Naukowe Prawnej Ochrony Dóbr Kultury TBSP UJ

IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Od lewej siedzą: zastępca Prezydenta Miasta Krakowa – dr hab. Andrzej Kulig, prof. UJ oraz Przewodniczący Rady Miasta Krakowa – Bogusław Kośmider

IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. Klasyczne i nowe formy ochrony zabytków...

9

IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Referat z prezentacją, poświęconą historii ochrony zabytków w Krakowie do II wojny światowej, wygłasza redaktor Krzysztof Jakubowski

Fot. Paweł Adamiec

Fot. Paweł Adamiec

Inauguracja IV Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Przemawia przewodniczący komitetu organizacyjnego wydarzenia – mgr Witold Górny

Fot. Paweł Adamiec

Zbiorowe zdjęcie uczestników IV Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami” w pomieszczeniach reprezentacyjnych Pałacu Larischa – budynku Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego Fot. Paweł Adamiec

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, pt. Efektywność ochrony dóbr kultury na poziomie międzynarodowym, krajowym i lokalnym, zorganizowana w dniu 17 maja 2019 r. przez Koło Naukowe Prawnej Ochrony Dóbr Kultury TBSP UJ

Inauguracja V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Przemawia przewodniczący komitetu organizacyjnego wydarzenia – mgr Witold Górny

Fot. Filip Radwański

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Od lewej siedzą: wojewódzka konserwator zabytków w Krakowie – dr hab. Monika Bogdanowska oraz przewodnicząca Komisji Kultury i Ochrony Zabytków RMK – dr Małgorzata Jantos

Fot. Filip Radwański

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. Efektywność ochrony dóbr kultury na poziomie... 11

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. W pierwszym rzędzie od lewej siedzą prodziekani WPiA UJ: dr hab. Piotr Dobosz, prof. UJ oraz dr hab. Barbara Iwańska, prof. UJ. W drugim rzędzie od lewej siedzą: przewodnicząca KRSKO – mecenas Krystyna Sieniawska oraz prof. dr hab. Iwona Niżnik-Dobosz

Fot. Filip Radwański

Sesja plenarna V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Przemawia prodziekan WPiA UJ – dr hab. Barbara Iwańska, prof. UJ Fot. Filip Radwański

12

17 maja 2019 r.

Sesja plenarna V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Przemawia redaktor naczelna „Alma Mater” – Rita Pagacz-Moczarska

Fot. Filip Radwański

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. Efektywność ochrony dóbr kultury na poziomie... 13

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Ceremonia wręczenia na ręce prodziekan WPiA UJ – dr hab. Barbary Iwańskiej, prof. UJ podziękowań dla Dziekana Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego za patronat nad pięcioma kolejnymi edycjami wydarzenia

Fot. Filip Radwański

Sesja plenarna V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Przemawia miejski konserwator zabytków w Krakowie – Jerzy Zbiegień Fot. Filip Radwański

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Ceremonia wręczenia na ręce sekretarza generalnego ZG SKZ – Jacka Rulewicza podziękowań dla Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków za wieloletnią współpracę naukową z KN Prawnej Ochrony Dóbr Kultury TBSP UJ (wcześniej Sekcją Ochrony Dóbr Kultury TBSP UJ) Fot. Filip Radwański

14

17 maja 2019 r.

Sesja plenarna Sesja plenarna V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Przemawia przewodnicząca Krajowej Reprezentacji Samorządowych Kolegiów Odwoławczych – mecenas Krystyna Sieniawska

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. Efektywność ochrony dóbr kultury na poziomie... 15

Sesja plenarna V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Wykład dr hab. Mateusza Stępnia, prof. UJ

Fot. Filip Radwański

Fot. Filip Radwański

Sesja plenarna V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Wykład dr hab. Kamila Zeidlera, prof. UG Fot. Filip Radwański

V Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Prelegenci sesji plenarnej – dr hab. Kamil Zeidler, prof. UG oraz dr hab. Mateusz Stępień, prof. UJ

Fot. Filip Radwański

Autorzy zdjęć wyrazili zgodę na opublikowanie zdjęć w publikacji „Klasyczne i nowe formy ochrony zabytków w europejskiej przestrzeni dziedzictwa kulturowego”, P. Dobosz, W. Górny, A. Mazur, A. Kozień (red.)

XXVII Liceum – „wczoraj i dziś”

17

W 2012 roku szkoła została przeniesiona z ul. Krowoderskiej 17 na Salwator do budynku przy ulicy Senatorskiej 35. Świetne zaplecze „rekreacyjne” (sala gimnastyczna, boiska, duży teren zielony) umożliwiło wzbogacenie oferty szkoły o dodatkowe zajęcia sportowe.

XXVII Liceum – „wczoraj i dziś” XXVII im. dra Henryka Jordana jest placówką o dwudziestosiedmioletniej historii. Powstało w 1992 roku z inicjatywy dr Antoniego Weyssenhoffa – wybitnego pedagoga i wieloletniego dyrektora Centrum Młodzieży im dr Henryka Jordana – oraz pracowników Centrum. Od początku istnienia szkoła miała wyraźnie określony profil związany z turystyką i rekreacją oraz kulturą i sztuką Krakowa, wiele działań dydaktyczno-wychowawczych służyło realizacji tej koncepcji edukacyjnej. Na profil szkoły wpływała również wieloletnia współpraca ze szkołą partnerską – Liceum w Orleanie – co pozwalało na regularne wymiany: wyjazdy młodzieży polskiej do Orleanu i młodzieży francuskiej do Krakowa oraz roczne stypendia wyjazdowe dla uzdolnionych językowo uczniów XXVII LO.

Od kilku lat do grona uczniów liceum dołącza coraz liczniejsza grupa młodzieży z Ukrainy, a także młodzi ludzie z Rosji, Białorusi, Wietnamu, Wenezueli oraz Polacy z doświadczeniem migracji. Uczniowie ci biorą udział w zajęciach języka polskiego jako obcego, prowadzonych przez kompetentnych pedagogów. W szkole pracuje również doświadczony doradca metodyczny do spraw wielokulturowości i asystent kulturowy. Nasi wychowankowie mają możliwość rozwijania swoich pasji i zainteresowań uczestnicząc w różnorodnych zajęciach dodatkowych.

Celem działań dyrekcji, grona pedagogicznego oraz pracowników szkoły było i jest tworzenie klimatu akceptacji i wsparcia dla uczniów o różnych potrzebach edukacyjnych – szkoła z założenia ma być placówką kameralną, nastawioną na indywidualny kontakt nauczycieli z uczniami, w której panuje przyjazna, pełna wzajemnego zrozumienia atmosfera. XXVII Liceum to szkoła wielu możliwości, w której każdy uczeń jest ważny.

Od wiosny 2019 roku liceum współpracuje w sferze popularyzacji nauki z pracownikami Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz z Kołem Naukowym Prawnej Ochrony Dóbr Kultury TBSP UJ. Przejawem tego było bierne uczestnictwo uczniów szkoły w odbytej 17 maja 2019 roku w Salach Obrad Rady Miasta Krakowa V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami” pt. „Efektywność ochrony dóbr kultury na poziomie międzynarodowym, krajowym i lokalnym”.

18

Wykaz skrótów: ABM – Archiwum Budownictwa Miejskiego ADAJ – ang. Annual of the Department of Antiquities of Jordan ANK – Archiwum Narodowe w Krakowie AZP – Archeologiczne Zdjęcie Polski CBOSA – Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych CMCP – ang. Communal Monument Care Program; pol. – Gminny Program Opieki nad Zabytkami CV – łac. curriculum vitae; pol. przebieg życia, życiorys zawodowy Dz. Ust. i Rozp. Kr. – Dziennik Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem Dz.U. – Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Dz.Urz. MKiDN – Dziennik Urzędowy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Dz.Urz. UE/ Dz.U. UE – Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej EFTA – ang. European Free Trade Association; pol. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu e-PUAP – Elektroniczna Platforma Usług Administracji Publicznej GPONZ – Gminny Program Opieki nad Zabytkami ICC – ang. International Criminal Court; pol. Międzynarodowy Trybunał Karny ICOM – ang. International Council of Museums; pol. – Międzynarodowa Rada Muzeów ICOMOS – ang. International Council on Monuments and Sites; pol. – Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych IMGW – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej ISIS – ang. Islamic State of Iraq and Syria; pol. Państwo Islamskie KPOZiOZ – Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami KRN – Krajowa Rada Narodowa KRP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

M.P. – Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” MKiDN – Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego MROZ – Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków MTK – Międzynarodowy Trybunał Karny MTKJ – Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii

20

Wykaz skrótów

MTW – Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze NIK – Najwyższa Izba Kontroli NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna NSA – Naczelny Sąd Administracyjny ONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych OP – ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, Dz.U. 2019, poz.

900 ze zm.

OTK – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PAN – Polska Akademia Nauk PBO – Poznański Budżet Obywatelski PD – Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14.05.1954 r., Haga, 26.03.1999 r., Dz.U.2012, poz. 248.

PKB – produkt krajowy brutto PKN ICOMOS – Polski Komitet Narodowy ICOMOS PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PSP – Państwowa Szkoła Przemysłowa w Krakowie RP – Rzeczpospolita Polska SIP Geopoz – System Informacji Przestrzennej Miasta Poznania TBSP UJ – Towarzystwo Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego TK – Trybunał Konstytucyjny TOnZ – Towarzystwo Opieki nad Zabytkami TSUE – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej UE – Unia Europejska UEFA – ang. Union of European Football Associations; pol. – Unia Europejskich Związków Piłkarskich UJ – Uniwersytet Jagielloński UKSW – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie UNESCO – ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization; pol. – Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury UNIDROIT – ang. The International Institute for the Unification of Private Law; pol.

– Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego USA – ang. United States of America; pol. Stany Zjednoczone Ameryki VAT – ang. value-added tax; pol. – podatek od towarów i usług WKZ – wojewódzki konserwator zabytków WPiA – Wydział Prawa i Administracji WPiA UJ – Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wykaz skrótów

21

WSA – Wojewódzki Sąd Administracyjny ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ang. – angielski art. – artykuł (w akcie prawnym) aut. – autor/-a, autorski c. – córka c.k. – cesarsko-królewski cm – centymetr/-y cyt. – cytuję, cytowanie za dok. – dokument/-y dot. – dotyczący dr – doktor etc. – łac. et cetera; pol. – i tak dalej ewid. – ewidencyjny fot. – fotografia hab. – habilitowany ibidem/idem – łac.; pol. – to samo miejsce, tamże il. – ilustracja inż. – inżynier inż. arch. – inżynier architekt itp. – i tym podobne k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 2019, poz. 1145 ze zm. k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. 2018, poz. 1600 ze zm. k.p.a. – ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, Dz.U. 2018, poz. 2096 ze zm. k.w. – ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń, Dz.U. 2019, poz. 821 ze zm. km – kilometry/-ów lic. – licencjat lit. – litera łac. – łacina m – metr m.in. – między innymi m.p.z.p./mpzp/MPZP – miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego mgr – magister mln – miliony/-ów n./nn./nast. – następne

22

Wykaz skrótów

nb. – na boku niesygn. – niesygnowany np. – na przykład nr – numer nr rej. – numer rejestracyjny o. – oddział ok. – około op. cit. – łac. opus citatum – dzieło cytowane, opere citato; pol. – z cytowanego dzieła oprac. – opracowanie p. – ang. page; pol. – strona p.n.e. – przed naszą erą p.o.ś./POŚ – ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2019, poz. 1396 ze zm. pkt – punkt/-y pl. – plac pol. – polski poł. – połowa por. – porównaj poz. – pozycja (w akcie prawnym) późn. – późniejszymi ppkt – podpunkt/-y prof. – profesor proj. – projekt przyp. – przypis pt. – pod tytułem publ. – publikowany pw. – pod wezwaniem r. – rok red. – redakcja rozdz. – rozdział rys. – rysunek s. – strona s. – syn st. bryg. w st. spocz. – starszy brygadier w stanie spoczynku sygn. – sygnatura św. – święty/-ej t./T. – tom t.j. – tekst jednolity

Wykaz skrótów

23

tab. – tabela tj. – to jest tłum. – tłumaczenie tys. – tysiąc/-e/-y tzn. – to znaczy tzw. – tak zwany u.d.p.p.w – ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. 2019, poz. 688 ze zm. u.o.z.o.z./uozoz – ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm. u.p.d.f. – ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. 2019, poz. 1387 ze zm. u.p.o.l. – ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, Dz.U. 2019, poz. 1170 u.p.s.d. – ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, Dz.U. 2018, poz. 644 ze zm. u.p.t.u. – ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, Dz.U. 2018, poz. 2174 ze zm. u.p.z.p. – ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm. u.w.a.r.w. – ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie, Dz.U. 2019, poz. 1464 u.z.p.z.p. – ustawa z dnia 14 marca 2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych, Dz.U. 2019, poz. 756 ul. – ulica ur. – urodzony/-a ust. – ustęp (w akcie prawnym) v. – łac. versus; pol. – kontra vol. – ang. volume; pol. – tom w zw. – w związku (z przepisem aktu prawnego) w. – wiek ws. – w sprawie wyd. – wydanie z d. – z domu z. – zeszyt zd. – zdanie ze zm. – ze zmianami zł – złotych zm. – zmarły/-a zob. – zobacz

24

Spis treści Słowo wstępne – P. Dobosz, W. Górny, A. Mazur, A. Kozień .........................5 IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, pt. Klasyczne i nowe formy ochrony zabytków w europejskiej przestrzeni dziedzictwa kulturowego, zorganizowana w dniu 11 maja 2018 r. – relacja fotograficzna .................................................................................................8 V Ogólnopolska Konferencja Naukowa z cyklu Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, pt. Efektywność ochrony dóbr kultury na poziomie międzynarodowym, krajowym i lokalnym, zorganizowana w dniu 17 maja 2019 r. – relacja fotograficzna ...............................................................................................10 XXVII Liceum – „wczoraj i dziś”.....................................................................16 Wykaz skrótów ...............................................................................................19 Spis treści

............................................................................................... 25

Rozdział I.

Piotr Dobosz, Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego (studium przypadku: wymordowanie rodziny Pieczarów i Doboszów przez Niemców i umożliwienie ucieczki Józefowi Doboszowi przez Austriaka, jednego z żołnierzy hitlerowskich, uczestniczących w eksterminacji – Jachówka, 17 stycznia 1945 r.)............................................................... 29

Rozdział II.

Dominika Kuśnierz-Krupa, Średniowieczne układy urbanistyczne i ich ochrona konserwatorska (na wybranych przykładach) ................................................................................................59

Rozdział III.

Maciej Motak, Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości budowniczych krakowskich z I połowy XX wieku........................................................................69

Rozdział IV.

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski, Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach opieki nad zabytkami......................................................................103

Rozdział V.

Kamil Witowski, Polska polityka restytucyjna po 1939 roku ..............................................................................................125

26

Spis treści

Spis treści

27

Rozdział VI.

Anna Mazur, Rola alternatywnych metod rozwiązywania sporów w procesie restytucji dóbr kultury................................ 145

Rozdział XIX.

Weronika Gadzicka, Ochrona zabytków w procesie inwestycyjnym.......................................................................................371

Rozdział VII.

Justyna Staszczyk, Tarnowski tramwaj – zabytek czy dobro kultury współczesnej?.........................................................155

Rozdział XX.

Jakub Tekielak, Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego..............................................383

Rozdział VIII.

Aleksandra Rudkowska, Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury z elementami prawnoporównawczymi.......................................................169

Rozdział XXI.

Julia Kościuk-Załupka, Archeolog wobec prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Dyskurs na przykładzie wybranych państw arabskich..................................................................399

Rozdział IX.

Adam Kozień, Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego..........................................185

Rozdział XXII. Aleksandra Borek, Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych..................413

Rozdział X.

Witold Górny, Prawo jako determinanta konkurencyjności turystycznej układu terytorialnego – analiza zagadnienia na przykładzie Republiki Azerbejdżanu....................................209

Rozdział XXIII. Krzysztof Kłoskowski, Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań..................................................................427

Rozdział XI.

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek, Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych......................................................................................221

Rozdział XII.

Maciej Hadel, Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.......................................................................237

Rozdział XIII.

Magdalena Pomietło, Odpowiedzialność karna poszukiwacza zabytków...............................................................................255

Rozdział XIV.

Patrycja Rutkowska, Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury w czasie konfliktu zbrojnego. Perspektywa prawnomiędzynarodowa......265

Rozdział XV.

Michał Literski, Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Uwagi na marginesie nowelizacji z 22 czerwca 2017 r.......289

Rozdział XVI.

Radosław Sepioł, Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego........ 311

Rozdział XVII.

Elżbieta Cyganik, Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum.................................333

Rozdział XVIII. Piotr Dobijas, Zbiórki publiczne jako instrument prawny służący finansowaniu opieki nad dziedzictwem kulturowym........357

Rozdział XXIV. Stefan Staszewski, Michał Szymanek, Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym.

Uwarunkowania prawne i doktrynalne................................443 Rozdział XXV. Bartłomiej Zydel, Określanie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej w planie miejscowym..........................................................................463 Wykaz bibliograficzny...................................................................................... 475 Wykaz aktów prawnych.................................................................................... 493 Wykaz orzecznictwa......................................................................................... 501 Inne źródła........................................................................................................505

28

Rozdział I Piotr Dobosz

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego (studium przypadku: wymordowanie rodziny Pieczarów i Doboszów przez Niemców i umożliwienie ucieczki Józefowi Doboszowi przez Austriaka, jednego z żołnierzy hitlerowskich, uczestniczących w eksterminacji – Jachówka, 17 stycznia 1945 r.)

Dr hab. Piotr Dobosz, prof. UJ – pracownik naukowy Katedry Prawa Administracyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, prodziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, prezes stowarzyszenia pn. „Instytut Prawa Ochrony Dziedzictwa”. Numer ORCID: 0000-0001-5220-9269.

TITLE: „Family historiography – a relevant segment of cultural heritage (case study: the murder of the Pieczara and Dobosz families by the Germans and the escape of Józef Dobosz enabled by an Austrian, one of the Nazi soldiers involved in the extermination – Jachówka, 17 January 1945)”.

SŁOWA KLUCZE: prawo, dziedzictwo kulturowe, historiografia rodzinna, wymordowanie rodziny Pieczarów i Doboszów przez Niemców, umożliwienie ucieczki Józefowi Doboszowi przez Austriaka, jednego z żołnierzy hitlerowskich, Jachówka – 17 stycznia 1945 r.

KEY WORDS: law, cultural heritage, family historiography, the murder of the Pieczara and Dobosz families by the Germans, the escape of Józef Dobosz enabled by an Austrian, one of the Nazi soldiers, Jachówka – 17 January 1945.

30

Piotr Dobosz

STRESZCZENIE: Artykuł obejmuje cztery płaszczyzny merytoryczne. Pierwszą z nich jest sygnalizacja rangi historiografii rodzinnej w obrębie dziedzictwa kulturowego. Druga z płaszczyzn to studium przypadku dotyczące zdarzenia historycznego jakim jest wymordowanie rodziny Pieczarów i Doboszów przez Niemców w Jachówce w dniu 17 stycznia 1945 r. Trzecia płaszczyzna związana jest z faktem odwagi Austriaka, jednego z żołnierzy hitlerowskich, uczestniczących w eksterminacji, który umożliwił Józefowi Doboszowi ucieczkę z miejsca zbrodni. Czwarta z płaszczyzn zawiera dwa elementy doktrynalno-prawne i empiryczne dotyczące wypełniania obowiązków o charakterze międzynarodowym: 1) związanych z miejscem pochówku żołnierzy niemieckich uczestniczących w eksterminacji w Jachówce w dniu 17 stycznia 1945 r., którzy jeszcze tego samego dnia zginęli wszyscy w wyniku walki z żołnierzami radzieckimi; 2) związanych z niemieckimi działaniami wojennymi w Jachówce w dniu 17 stycznia 1945 r.

SUMMARY: The article covers four substantive levels. The first one is an indication of the position of family historiography in cultural heritage. The second one is a case study regarding a historical event, namely the murder of the Pieczara and Dobosz families by the Germans in Jachówka on 17 January 1945. The third level depicts the courage of an Austrian, one of the Nazi soldiers involved in the extermination, who enabled Józef Dobosz to escape from the crime scene. The fourth level comprises two doctrinal and legal as well as empirical elements regarding the fulfillment of international obligations: (1) connected with the burial site of German soldiers involved in the extermination in Jachówka on 17 January 1945, who all died on the same day in a fight with Soviet soldiers; (2) connected with German warfare in Jachówka on 17 January 1945.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wprowadzenie W artykule zawarto zagadnienia problemowe ujęte w czterech płaszczyznach badawczych. Omówione w nich zagadnienia (sygnalizacyjnie a nie wyczerpująco) z powodzeniem mogłaby stanowić przedmiot charakterystyki w kilku odrębnych opracowaniach naukowych. I to nie tylko rozważań w artykułach naukowych ale przynajmniej w jednym przypadku także w obszarze monograficznej

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

31

książki. Ostatnia z powyższych uwag dotyczy miejsca historiografii rodzinnej w obrębie dziedzictwa kulturowego.

Wskazać jednocześnie należy, że podjęte wątki naukowe, uwzględniają także elementy de lege ferenda i zawierają również postulaty o charakterze empirycznym, dotyczące stosowania prawa krajowego i prawa międzynarodowego.

Wszystkie one będą urzeczywistniane przez autora tekstu w innych opracowaniach naukowych i innych obszarach jego działalności naukowej i publicznej.

Kwestia historiografii rodzinnej jako relewantnego segmentu dziedzictwa kulturowego wymaga również problemowego podjęcia w ramach konferencji naukowych a także sformułowania i przyjęcia (przynajmniej środowiskowo) stosownej rekomendacji w sprawie ochrony i popularyzacji historiografii rodzinnej jako istotnej części dziedzictwa kulturowego.

Natomiast sprawy cmentarne, pomnikowe i inne będące konsekwencjami wydarzeń z czasów II wojny światowej wymagają zaangażowania podmiotów władzy polskiej państwowej, publicznej i działań dyplomatycznych na poziomie międzynarodowym.

2. Sygnalizacja rangi historiografii rodzinnej w obrębie dziedzictwa kulturowego Jak zasadnie stwierdza J. Pruszyński: „zabytki i dziedzictwo kultury to nie synonimy”1. Z kolei J. Purchla w sposób w pełni uzasadniony podnosi, że: „Relacja pomiędzy przeszłością a przyszłością nie ogranicza się dzisiaj do kwestii zabytków i ich ochrony. Pojęcie, które w ostatnim czasie robi spektakularną karierę, to dziedzictwo kulturowe (cultural heritage). Coraz częściej zastępuje ono klasyczne pojęcie zabytku. Trzeba przy tym koniecznie zaznaczyć, że o ile zabytek należy do przeszłości, o tyle dziedzictwo służy współczesnym celom, przy czym dziedzictwo to nie tylko materialne dobra kultury, ale także nasza pamięć i tożsamość. Dziedzictwo kulturowe to proces posiadający własną dynamikę.

Odzwierciedla zarówno stosunek społeczeństwa do świata wartości, jak i sam proces reinterpretacji wartości. W tym tkwi również rosnące znaczenie dziedzictwa kulturowego. Bo dziedzictwo należy do nas wszystkich, a dostęp do niego to jedno z podstawowych praw człowieka. Dziedzictwo ma więc zawsze ludzki wymiar. Z tego faktu wynika też kluczowe znaczenie kapitału społecznego – nie tylko dla dynamicznego procesu nieustającego kreowania i reinterpretacji dziedzictwa, ale i dla jego skutecznej ochrony”2.

1 J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. I, Kraków 2001, s. 44.

2 J. Purchla, Dziedzictwo kulturowe, [w:] J. Hausner, A. Karwińska, J. Purchla (red.), Kultura a rozwój, Warszawa 2013, s. 44.

32

Piotr Dobosz

Nie można mieć wątpliwości, że zarówno samo pojęcie „dziedzictwa kulturowego”, jak i nauka dziedzictwa kulturowego to obszary bardzo dynamicznych zmian. Pojęcie dziedzictwa kulturowego absorbuje w swym zakresie przedmiotowym zarówno dziedzictwo materialne, jak i dziedzictwo niematerialne.

Na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci następuje wyraźna segmentyzacja dziedzictwa materialnego i niematerialnego a jednocześnie uniwersalizacja mechanizmów ich ochrony.

Ta przedmiotowa egzemplifikacja powoduje, iż w ramach np. dziedzictwa materialnego eksponujemy normatywnie na poziomie międzynarodowym poszczególne rodzaje tego dziedzictwa obejmując ochroną prawną np. dziedzictwo archeologiczne, dziedzictwo architektoniczne etc. Jest to proces, który zapewne będzie dalej kontynuowany.

Zjawisko segmentyzacji materii dziedzictwa niematerialnego nie przyjęło takiego kierunku, jak w przypadku dziedzictwa materialnego. Tym nie mniej dostrzegalne są niewątpliwe luki w zakresie przedmiotowej ochrony zarówno niematerialnego, jak i materialnego dziedzictwa kulturowego. Uwaga ta odnosi się do społeczno-kulturowej historiografii rodzinnej w obrębie materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Eksponowane są społeczności państwowe, narodowe, etniczne, plemienne, regionalne i lokalne ale nie została dotychczas właściwie dostrzeżona wartość kulturotwórcza w ramach dziedzictwa kulturowego pamięci rodzinnej czy rodowej i jej stymulującej funkcji w obrębie dziedzictwa kulturowego. Kwestia ta wymaga zatem odpowiedniego naukowego podejścia i szerszej popularyzacji oraz ujęcia w obrębie norm prawnych3. Tym bardziej, że rodzinne dziedzictwo kulturowe pozostaje w pozytywnej i stymulującej korelacji z innymi rodzajami dziedzictwa kulturowego np. dziedzictwem lokalnym.

3. Studium przypadku – śmierć członków rodziny Pieczarów i Doboszów w Jachówce w dniu 17 stycznia 1945 r. w trakcie działań wojennych przeciwko okupantowi niemieckiemu Podjęcie z perspektywy ogólnej zagadnienia historiografii rodzinnej w ramach dziedzictwa kulturowego autor zamierza w tym miejscu odnieść do studium przypadku na przykładzie dziejów własnej rodziny4. W przekonaniu autora Materia ta ulega rozwinięciu w przygotowywanych przez autora publikacjach i innej działalności naukowej, popularyzatorskiej oraz w ramach środowiskowych inicjatyw prawnych, w tym także Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury TBSP UJ. 4 Rozważania zawarte w punktach 3-5 są także kanwą książki mojego autorstwa przygotowywanej do druku zatytułowanej: Z dziejów rodzinnych. Śmierć Pieczarów i Doboszów w czasie działań wojennych. Jachówka, 17 stycznia 1945 r.

3

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

33

kreowanie przez niego problematyki naukowej historiografii rodzinnej niepodbudowane wątkami z dziejów własnych mogłoby zostać uznane przez Czytelnika za nieprzekonywujące z powodu nie dokonania odesłań osobistych. Takie odniesienie do kwestii rodzinnych stanowi w pewnym stopniu zawężenie intymności rodzinnej5, a niekiedy powiązane jest także z żywą rodzinną (rodową) traumą ponadpokoleniową.

Studium przypadku w odniesieniu do badań z zakresu historiografii wskazuje zarazem na wartość bieżącego opisu dziejów rodzinnych, gromadzenia dokumentów i różnorodnych pamiątek rodzinnych, a także na trudności jakie pojawiają się czy to wskutek charakteru wydarzeń czy też upływu czasu. Dokonana w tym miejscu narracja wzbogacona zostaje o fotografie rodzinne z okresu sprzed wybuchu II wojny światowej, z czasów wojny i powojennych, które zachowały się w zbiorach rodzin wywodzących się z Doboszów a zamieszkałych w Krakowie od przedwojnia. Fotografie te opatrzone zostały opisami, które stanowią nieodłączną część głównego nurtu opisowego.

Wydarzeniami, które towarzyszyły autorowi w jego rodzinnej i społecznej edukacji są traumatyczne losy jego Taty, któremu dane było ocaleć z tragedii, jaka rozegrała się w czasie II wojny światowej. Punktem wyjścia są tutaj dokumenty i przekazy rodzinne dotyczące śmierci członków rodziny Pieczarów i Doboszów poniesionej w Jachówce na – jak mówią miejscowi mieszkańcy – tzw. „Dziele” (czyli „Dziale” – opisywanym także jako rola „Działy”) w dniu 17 stycznia 1945 r. w czasie działań wojennych przeciwko hitlerowskiemu okupantowi. Zginęli wówczas, zamieszkali („ostatnio”) w Jachówce nr 162, powiat Sucha: 1) Anna Pieczara z d. Dobosz ur. 1.9.1902 r. w Jachówce, c. Michała Dobosza i Joanny z domu Gielata; 2) Władysław Pieczara ur. 20.7.1910 r. w Budzowie, s. Jana Pieczary i Anny Lenik, mąż Anny Pieczary; 3) Marianna Pieczara, ur. 3.3.1937 r. w Jachówce, c. Władysława Pieczary i Anny Pieczary (z domu Dobosz); 4) Julian Pieczara ur. 26.5.1941 r. w Jachówce, c. Władysława Pieczary i Anny Pieczary (z domu Dobosz); 5) Joanna Pieczara ur. 25.7.1943 r. w Jachówce, c. Władysława Pieczary i Anny Pieczary (z domu Dobosz); 6) Stefania Dobosz ur. 14.10.1915 r. w Jachówce, c. Michała Dobosza i Joanny Dobosz (z d. Gielata); 7) Antoni Dobosz ur. 6.11.1928 r. w Jachówce, s. Anny Dobosz.

Zob. egzemplifikująco: P. Dobosz, Popularyzacja potrzeby badania dziejów własnej rodziny jako przejaw aktywnego uczestnictwa w genealogicznym dziedzictwie kulturowym. Studium przypadku – wybrane aspekty własnych badań rodzinnych dedykowane Irenie Dobosz (1940-2018) – strażniczce i propagatorce pamięci rodzinnej, [w:] P. Dobosz, W. Górny, A. Mazur, A. Kozień (red.), Prawo ochrony dóbr kultury jako narzędzie innowacyjności turystycznej w strukturach lokalnych, Kraków 2019, s. 19-39.

5

34

Piotr Dobosz

W dniu śmierci siedmiu członków rodziny Pieczarów i Doboszów w domu położonym w Jachówce nr 162 przebywał także Józef Dobosz, s. Anny Dobosz ur. 1.12.1932 r. w Jachówce, zm. 26.3.1992 r. w Krakowie, któremu w dramatycznych okolicznościach udało się ocalić swoje życie.

Józef Dobosz, wówczas zamieszkały w Krakowie przy ul. Orzeszkowej nr 9 m. 8, z uwagi na to, że ani w księgach parafialnych w Bieńkówce ani w Jachówce nie były odnotowane fakty śmierci siedmiu członków rodziny Pieczarów i Doboszów, jak również nie było takich w Urzędzie Stanu Cywilnego w Budzowie, wystąpił do Sądu Powiatowego w Suchej o stwierdzenie ich zgonu w trybie postępowania o uznaniu za zmarłego. Sąd Rejonowy w Suchej po rozpoznaniu w dniu 15 marca 1963 r. sprawy na posiedzeniu jawnym postanowił stwierdzić w postanowieniu z dnia 28 marca 1963 r., Ns I 122/626, że wszyscy wymienieni członkowie rodziny Pieczarów i Doboszów zmarły w dniu 17 stycznia 1945 r. w Jachówce o godzinie 24-tej. W swoim postanowieniu Sąd Rejonowy oparł się na „[…] zasługujących w pełni na wiarę zeznaniach świadków Jana Dobosza, Antoniny Kozik, Antoniego Małka […]”. W tym miejscu popełniony został błąd co do prawidłowości pisowni Antoniny, która w rzeczywistości nazywała się „Koźlik” a nie „Kozik”. Antonina Koźlik, która w chwili opisywanych wydarzeń zamieszkiwała w Jachówce w sąsiednim domu położonym bardzo blisko domu nr 162) dożyła 101 lat (ur. 30.5.1902 r. zm. 13.6.2003 r.). Jest ona pochowana na cmentarzu parafialnym w Jachówce wraz z Janem Koźlikiem (ur. 30.5.1902 r.

2.7.1979 r.) w grobie w którym jako pierwszego pochowano Jana Dobosza, który dożył 99 lat (ur. 1871 r. zm. 16.1.1970 r.). Także w odniesieniu do Antoniego Małka, mieszkającego w Jachówce, ale poniżej i w pewnej znaczącej odległości, zamieścić należy stosowne sprostowanie. Prawidłowe brzmienie nazwiska to „Mołek”7 – Antoni Mołek ur. 28.1.1910 r. w Jachówce.

Natomiast jeszcze niżej i w znacznej odległości w Budzowie zamieszkiwał Jan Dobosz, który był bratem Anny Pieczary z domu Dobosz. To właśnie Jan Dobosz wraz z żoną Anną po tragicznej śmierci rodziny Pieczarów i Doboszów przyjął Józefa Dobosza do swojego domu. Józef Dobosz wychowywał się tutaj wraz z trzema synami Jana Dobosza: Józefem, Bronisławem (ur. 8.11.1930 r. w Budzowie) i Władysławem (ur. 27.5.1924 r. w Budzowie). Józef Dobosz, Tato autora, darzył Jana Dobosza i jego żonę wielkim szacunkiem, estymą i wdzięcz6 Szczęśliwie akta sprawy zachowały się i będą poddane szczegółowej analizie. Postanowienie Sądu Rejonowego w Suchej z dnia 28 marca 1963 r., Ns I 122/62.

7 Tak w różnych dokumentach znajdujących się w posiadaniu autora, w tym także w: oświadczeniu Józefa Dobosza z dnia 4 listopada 1974 r.

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

35

nością. Józef Dobosz ocalały z zagłady rodziny w 1951 r. wyjechał do Krakowa do mieszkającej tam rodziny Ptaków.

Sąd Rejonowy w Suchej w dalszej części przywoływanego postanowienia „[…] stwierdził […] i ustalił, że w dniu 17 stycznia 1945 r. w czasie działań wojennych na terenie wsi Jachówka rozegrała się walka między cofającymi się Niemcami a nacierającymi wojskami radzieckimi. W domu pod Nr 162 osadził się oddziałek Niemców, którzy domowników wszystkich zapędzili do piwnicy pozbawionej wentylacji, zamknęli drzwi tak, że niemożliwe było ich otwarcie wewnątrz. W piwnicy tej znaleźli się małżonkowie Anna Pieczara i jej mąż Władysław Pieczara, ich dzieci: Marianna Pieczara, Julian Pieczara, Joanna Pieczara i Antoni Dobosz oraz siostra Anny Pieczara – Stefania Dobosz”.

W dalszym fragmencie powyższego postanowienia Sąd Rejonowy w Suchej konkluduje: „Świadkowie powołani stwierdzili, że po uspokojeniu się działań wojennych, a raczej kiedy chwilowo uspokoiło się sąsiedzi stwierdzili, że wszyscy wymienieni w sentencji zmarli na skutek zaczadzenia się. Ponieważ nie da się ustalić kto z nich pierwszy zmarł, przeto Sąd ustala, że wszyscy zmarli równocześnie”.

Następnie Sąd Rejonowy w Suchej stwierdził, że: „Wymienieni w sentencji postanowienia zostali pogrzebani na cmentarzu katolickim w Jachówce, atoli mimo tego nie został sporządzony w aktach dokument zgonu każdego z nich, tak iż dotąd wymienieni w sentencji postanowienia chociaż śmierć ich jest niewątpliwa i świadkowie zwłoki widzieli i na cmentarzu w Jachówce znajdują się ich groby nie zostali wpisani do księgi zmarłych”.

Sąd Rejonowy w Suchej dane osobowe zmarłych oparł na odpisach skróconych aktów urodzenia Urzędu Stanu Cywilnego w Budzowie, które zostały – jak wynika z przywoływanego postanowienia sądowego – „[…] zapisane pod Nr.34/ 1902, Nr .48/1910, Nr.12/ 37, Nr.17/ 41, Nr. 21/1953 [uwaga P. D.: powinno być: „1943”] Nr.24/1915 i Nr.37/ 28”.

Miejscem pochówku siedmiu członków rodziny Pieczarów i Doboszów na cmentarzu parafialnym w Jachówce był pierwotnie grób ziemny a od 1963 r. jest nim duży grób z nagrobkiem bez płyty nagrobnej wzorowany na przedwojennych grobowcach wykonany z tzw. sztucznego kamienia nagrobkowego na podłożu betonowym przez zakład kamieniarski w Krakowie z rejonu Cmentarza Rakowickiego. Z końcem 2019 r. zostanie on zastąpiony nowym granitowym nagrobkiem powtarzającym model i układ wcześniejszego nagrobka, ale z dodaniem płyty nagrobnej i dodatkowych napisów na dwóch skrzydłach nagrobka wraz ze zdjęciami w owalu na porcelanie tych osób, których fotografie zachowały się w zbiorach rodzinnych. Z pierwotnego nagrobka zostanie przeniesiony medalion

36

Piotr Dobosz

„Jezusa Chrystusa w cierniowej koronie” a dotychczasowy napis zostanie powtórzony na nowym nagrobku (bez imiennego błędu zakładu kamieniarskiego – zamiast „Maria” będzie „Marianna”).

Dotychczasowy nagrobek, który nie stanowił nigdy przedmiotu zainteresowań odpowiedniego konserwatora zabytków jest najstarszym nagrobkiem na cmentarzu parafialnym w Jachówce. Stąd troska autora aby nowy był niemal dosłownym powtórzeniem poprzedniego. W odniesieniu do nagrobka z 1963 r. dostrzec należy jego 56-cioletnią „żywotność” co jest ewenementem na tle ówczesnych innych betonowych czy lastrikowych nagrobków, które powstawały w późniejszym okresie i w większości zostały zastąpione innymi nagrobkami.

W pewnym stopniu na podwyższoną wytrzymałość nagrobka (w tym tablicy wykonanej z białego marmuru) miało wpływ dobre rozeznanie wstępne wykonawcy dotyczące miejsca w którym nagrobek zostanie posadowiony. Właściciel zakładu kamieniarskiego, który wykonywał pierwotną wersję nagrobka po przeczytaniu zaplanowanej inskrypcji nagrobnej zapytał Józefa Dobosza o bliższe okoliczności śmierci osób na których grobie planowane było usytuowanie zamawianego nagrobka. Po usłyszeniu szczegółów powiedział „to my rozmawiamy o zupełnie innej cenie” i dodał „Ja sam jestem więźniem obozu koncentracyjnego”. Jako więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego wymiernie obniżył cenę zamawianego nagrobka. Doradził zarazem z jakiego materiału najlepiej wykonać nagrobek, aby przetrwał dziesiątki lat, wskazał także na marmur przewidziany na tablicę nagrobną a także rodzaj czcionki i rodzaj farby do malowania, które stwarzają perspektywę maksymalnie długiego trwania w wymagających warunkach klimatycznych. Jego porady okazały się niezwykle przydatne i znalazły pomniejsze potwierdzenie.

Z treści samego postanowienia sądowego nie wyłaniają się wszystkie okoliczności śmierci Pieczarów i Doboszów. Więcej ustaleń mogłaby przynieść kwerenda protokołów ze słuchania świadków. Pomocne są tutaj rodzinne opisy i przekazy.

W dniu 17 stycznia 1945 r. na terenie posesji wiejskiego domu stanowiącego własność rodzinną Pieczarów i Doboszów (Jachówka Nr 162) nie było w chwili rozgrywającej się tragedii działań wojennych nikogo innego z osób narodowości polskiej, poza wymienionymi powyżej postaciami. Zanim przybyli żołnierze radzieccy byli tam tylko mieszkańcy tego domu oraz regularny oddział niemiecki (hitlerowski). Żołnierze niemieccy byli także na znajdującej się w pobliżu posesji wiejskiego domu Koźlików. Obydwa domy znajdowały się w najwyższych partiach Jachówki w stosunkowo bliskiej odległości i w pewnym oddaleniu (można

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

37

powiedzieć na uboczu) od innych zabudowań mieszkalnych. W pewnym oddaleniu od tych domów w czasie wojny postawiono niemiecką wieżę obserwacyjną.

W zachowanym w zbiorach rodzinnych autora oświadczeniu Józefa Dobosza z dnia 4 listopada 1974 r. przeczytać można narrację, która jest w pełni koherentna z wcześniejszymi ustaleniami sądowymi: „Oświadczam, że w dniu 17.01.1945 roku w czasie działań wojennych na terenie wsi Jachówka rozegrała się walka pomiędzy cofającymi się oddziałami hitlerowskimi a nacierającymi wojskami radzieckimi. W domu moich rodziców zatrzymał się regularny oddział wojsk niemieckich. Żołnierze ci przy użyciu przemocy zapędzili moich rodziców i rodzeństwo do piwnicy pozbawionej jakiejkolwiek wentylacji i zamknęli drzwi od zewnątrz”8.

Kolejny fragment oświadczenia zawiera inne szczegóły wydarzeń z 1945 r.

Józef Dobosz stwierdza bowiem, że: „W trakcie dużego zamieszania i lamentu mojej rodziny – mnie – dwunastoletniemu chłopcu – udało się niepostrzeżenie wymknąć z domu, a następnie schronić się w lesie, który znajdował się około 100 m od domu. W tym czasie na obszarze Jachówki, Bieńkówki, Budzowa i Baczyna znajdowały się oddziały wojsk radzieckich. W czasie mojej ucieczki natknąłem się na oddział żołnierzy radzieckich, których poinformowałem o tym, co zdarzyło się w moim domu. Żołnierze radzieccy natychmiast pospieszyli we wskazanym przeze mnie kierunku i po upływie około 8-10 minut będąc ukryty w lesie usłyszałem gwałtowną strzelaninę. Po upływie dłuższego czasu zauważyłem, że pali się mój rodzinny dom. Gdy ucichły odgłosy walki przerażony pobiegłem w kierunku domu i zastałem jedynie zgliszcze oraz wielu zabitych Niemców. Przerażony tym widokiem ponownie uciekłem aby ukryć się w lesie.

Tutaj spędziłem dwie noce i dwa dni. W dniu 19.I.1945 r. wróciłem na pogorzelisko, gdzie zorientowałem się, że moi rodzice i rodzeństwo nie żyją i faktycznie zginęli w dniu 17.I.1945 r. w czasie działań wojennych […]. Całym majątkiem jaki mi pozostał były spodnie, koszula i buty – a więc tyle, co w chwili ucieczki miałem na sobie”9.

Józef Dobosz, w innym piśmie (z dnia 21.4.1968 r.) pisał następująco: „W dniu 17 stycznia 1945 r. w miejscowości Jachówka powiat Sucha Beskidzka w bestialski sposób została mi wymordowana cała rodzina: ojciec, matka, dwóch braci i trzy siostry bez względu na wiek /szczegółowych okoliczności i warunków nie podaję w tym piśmie/. Cała rodzina została pochowana na cmentarzu parafialnym 8 9

Oświadczenie Józefa Dobosza z dnia 4 listopada 1974 r., [w:] Zbiory P. Dobosza.

Ibidem.

38

Piotr Dobosz

w Jachówce nr. grobu 65010. Jednocześnie został spalony dom mieszkalny i zabudowania gospodarcze wraz z inwentarzem stanowiącym własność rodziców”11.

Z niezwykle rzadkich i bardzo wstrzemięźliwych opowieści wojennych Józefa Dobosza, mojego Tatusia, przywołuję jego wspomnienia z lat 70-ych XX w. Józef Dobosz, co miałem możliwość słyszeć z jego ust, zorientował się, że cała jego rodzina nie żyje, gdy usłyszał wypowiadane po cichu fragmenty zdania „w piwnicy”. To wtedy łącząc fakty spalenia domu, braku wśród osób żywych członków rodziny Pieczarów i Doboszów, połączone z brakiem informacji o ich losie od zasmuconych sąsiadów, prowadzenia cicho rozmów, zrozumiał, że wszyscy oni już nie żyją.

Z osób najbliższych Józefowi Doboszowi wojnę przeżył także jego młodszy brat Stanisław, który w dniu 17 stycznia 1945 r. przebywał w Krakowie u Rozalii (siostry Anny Pieczary) i Zenona Ptaków. Rozalia i Zenon Ptak, którym nie tak dawno zmarło ich dziecko poprosili Annę i Władysława Pieczarów aby Stanisław mógł spędzić Święta Bożego Narodzenia i Nowy Rok z nimi w Krakowie w ich mieszkaniu w kamienicy przy ul. Grzegórzeckiej 17 (potem numer administracyjny 19) na co rodzice dziecka przystali. Pobyt Stanisława w Krakowie uległ przedłużeniu dzięki czemu nie znalazł się on w gronie ofiar zbrodni niemieckiej.

Natomiast Joanna Dobosz z domu Gielata, córka Michała i Anny, mama Anny Pieczary zmarła 24 września 1939 r. w Krakowie i została pochowana w grobie ziemnym zlokalizowanym na Cmentarzu Rakowickim. Na dokumencie stwierdzającym jej zgon brak jest daty urodzenia, widnieje jedynie zapis, że zmarła w wieku 68 lat a urodziła się w miejscowości Bieńkówka. Jej ostatni adres zamieszkania to Kraków ul. Grzegórzecka 17 (również miejsce zgonu).

W chwili śmierci była wdową, w rubryce zawód wpisano: żona rolnika12. Z informacji przekazanych autorowi przez Irenę Dobosz wynika, że na co dzień Joanna Dobosz mieszkała w Jachówce nr 162, ale przyjechała do córki w Krakowie i tutaj zmarła.

4. Umożliwienie ucieczki Józefowi Doboszowi przez Austriaka, jednego z żołnierzy hitlerowskich uczestniczących w eksterminacji Pieczarów i Doboszów Józef Dobosz opowiadając okoliczności swojego ocalenia mówił, w mojej obecności, a także w obecności mojej siostry (Joanna Słowik z domu Dobosz), Aktualnie grób nr 153.

Pismo Józefa Dobosza z dnia 21.4.1968 r., [w:] Zbiory P. Dobosza.

12 Informacje uzyskane przez autora w Zarządzie Cmentarzy Komunalnych w Krakowie w 2016 10 11

r.

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

39

że jeden z żołnierzy hitlerowskich bardzo sugestywnym gestem pokazał mu aby uciekał wskazując kierunek przeciwny do domu w którym mieszkał. Jak komentował – taki gest jest czytelny w każdym języku i on także zrozumiał go szybko i jednoznacznie. Józef Dobosz opowiadając o tym wydarzeniu mówił, że zabrał wówczas nosidło z wiadrami udając, że idzie po wodę do źródełka, które znajdowało się w lesie. Mówił także, że tym żołnierzem, jak się później okazało, był Austriak nieznany z imienia i nazwiska. Józef Dobosz nigdy nie podawał jego personaliów, być może ich nie znał, ale przekazał informację o jego narodowości.

Narodowość ustalono z dokumentów tego hitlerowskiego żołnierza, który niebawem stracił życie w wyniku walk z żołnierzami radzieckimi.

Autor tego opracowania nie pamięta już dokładnie czy z opowieści Józefa Dobosza wynikało, że wśród żołnierzy w mundurach niemieckich przywołany Austriak był jedyną osobą tej narodowości. Czynnik upływu czasu zaciera określone fakty i informacje. Autor nie zmierza do tego aby traktować jako pewnik informacji, że ów Austriak był jedyną osobą tej narodowości wśród żołnierzy w mundurach niemieckich, ale należy brać ją pod uwagę. Autor niestety bardzo mgliście przypomina sobie, że we wspomnieniach Józefa Dobosza taka informacja również się pojawiła. Autor powyższą informację podaje jako element narracji pamięciowej bez przesądzania o jej prawdziwości. W swoich publikacjach autor w sferze faktograficznej starał się być zawsze precyzyjny. Także i w tym opracowaniu, gdzie naleciałości subiektywne autora powinny wydawać się oczywiste i naturalne, a autor pisząc tekst artykułu naukowego, pozostaje pod wpływem emocjonalnym przebiegu opisywanej historii rodzinnej, to jednak wszystkie fakty zostają opisane w konwencji rzetelności badawczej czyli bez wymysłów, przeinaczeń, upiększeń etc.

Józef Dobosz komentując opisywane wydarzenie i postawę Austriaka uważał, że musiał wiedzieć, że cała rodzina Pieczarów i Doboszów niebawem ma stracić życie. Ten gest Austriaka – hitlerowskiego żołnierza w mundurze regularnej armii niemieckiej, umożliwił Józefowi Doboszowi skuteczną ucieczkę z miejsca rozgrywającego się dramatu. W przekonaniu autora opracowania jeżeli ów Austriak nie dołączył Józefa Dobosza do pozostałych członków rodziny Pieczarów i Doboszów przeznaczonych na zagładę i nie zastrzelił go na miejscu, a sam wiedział o dalszym planowanym przez Niemców przebiegu wydarzeń wobec rodziny Pieczarów i Doboszów, to był to z jego strony gest niezwykły. W pewnym sensie był to gest jakiejś formy odwagi, kierowany w tym momencie tak kluczowym dla życia Józefa Dobosza jakimiś bliżej nieokreślonymi pobudkami humanistycznymi.

Trudno stwierdzić jakie konsekwencje poniósłby ów Austriak, gdyby inni żołnie-

40

Piotr Dobosz

rze niemieccy zauważyli jego zachowanie. Być może nie poniósłby żadnej kary, a może była by to jakaś niezbyt dolegliwa kara dyscyplinarna. Nie przypuszczam aby odpowiedzialność Austriaka nabrała tutaj jakiegoś bardziej rygorystycznego wymiaru. Jest jednak niewątpliwie, że do uratowania życia Józefowi Doboszowi ów Austriak przyczynił się w sposób jednoznaczny.

Zarówno autor, jak i jego siostra słyszeli od swojego Taty, Józefa Dobosza, że uciekał razem ze starszym bratem Antonim Doboszem, mającym wówczas 16 lat i niecałe 4 miesiące. W pewnym momencie, wśród słyszalnego krzyków i lamentów Antoni Dobosz nakazał Józefowi Doboszowi uciekać dalej a sam postanowił wrócić aby obserwować co się dzieje na posesji domu rodzinnego i służyć rodzinie ewentualną pomocą. Został jednak złapany i zamknięty wraz z innymi członkami rodziny i tak jak oni stracił życie. Budynek mieszkalny i pomieszczenia gospodarcze – jak wynika z przekazu ustnego Józefa Dobosza – zostały celowo i świadomie podpalone przez Niemców celem pozbawienia życia zamkniętej w piwnicy rodziny Pieczarów i Doboszów oraz zniszczenia ich majątku.

Józef Dobosz przekazał także w swojej opowieści informację, że w chwili śmierci Anna Pieczara z domu Dobosz była w ciąży. A także to, że w chwili śmierci trzymała na ręku i tuliła do serca swoją najmłodszą córkę Joannę Pieczarę, która w chwili śmierci miała 1 rok i niecałe 6 miesięcy.

5. Aspekty doktrynalno-prawne i empiryczne dotyczące wypełniania obowiązków o charakterze międzynarodowym: 1) związanych z miejscem pochówku żołnierzy niemieckich uczestniczących w eksterminacji w Jachówce w dniu 17 stycznia 1945 r., którzy jeszcze tego samego dnia zginęli wszyscy w wyniku walki z żołnierzami radzieckimi; 2) związanych z niemieckimi działaniami wojennymi w Jachówce w dniu 17 stycznia 1945 r. Żołnierze niemieccy, których dotyczą opisywane wydarzenia zostali tymczasowo pochowani na polu (gruncie rolnym) rodziny Pieczarów i Doboszów. Pole to stało się następnie własnością Józefa Dobosza syna Jana Dobosza. Według przekazu rodzinnego Ireny Dobosz z domu Stryczek (ur. 23.8.1940 r. w Bronowicach Małych13 – zm. 23.4.2018 r.), która swoją wiedzę czerpała z przekazów będącego jej mężem Józefa Dobosza są tam pochowane 33 osoby (o ile autora nie zawodzi w tym momencie pamięć). Autor przypuszcza, że są to żołnierze

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

Wermachtu, ale kwestia ta nie jest mu w pełni rozeznana. Był to czas działań wojennych więc autor nie wie czy np. nie byli tam jeszcze członkowie innych niemieckich formacji. Kwestia liczby osób znajdujących się w tymczasowym grobie możliwa jest do ustalenia w przypadku ewentualnej przyszłej ekshumacji.

Autor w tym miejscu nie rozwija wątku liczebności żołnierzy niemieckich, ale sygnalizuje, że są również przekazy innych osób mówiących o liczbie 28-iu lub 31 żołnierzy niemieckich14.

Jak wspominał Józef Dobosz żołnierze niemieccy zostali pochowani „z bronią”. Autor nie wie z jaką dokładnie. Na początku XXI w. pojawiają się informacje, że były to granaty a także, że niemieccy żołnierze zostali pochowani bez tzw. nieśmiertelników15. Autor nie posiada w tym zakresie żadnej wiedzy z przekazów rodzinnych. Tylko ekshumacja może wykazać czy żołnierze niemieccy zostali pochowani z lub bez standardowego niemieckiego znacznika identyfikacyjnego czy też z jedną częścią tego identyfikatora. Standardowo po śmierci żołnierza odłamywano bowiem tylko jedną część identyfikatora a druga pozostawała przy zmarłym. Niemiecki Erkennungsmarke16 stanowił płytkę, był wykonany ze względnie trwałego materiału, miał owalny kształt i był wykonany z niezbyt grubego aluminium, cynku, stali albo cyny. Noszono go obligatoryjnie w czasie wojny na szyi (analogicznie jak w wojskach innych państw) przeważnie na łańcuszku albo sznurku, sznurówce ale także i rzemieniu.

Z niewiadomych autorowi przyczyn władze państwowe (jest to sfera aktywności administracji rządowej), przez cały okres, który upłynął od końca II wojny światowej, nie dokonały ekshumacji żołnierzy niemieckich i nie przeniosły ich (tak jak w innych przypadkach) na te cmentarze wojenne, gdzie chowani byli żołnierze niemieccy ekshumowani z innych miejsc.

Władze państwowe celem wykonania umów międzynarodowych zobligowane są do zapewnienia miejsca wiecznego spoczynku żołnierzom każdej armii zmarłym i poległym w wyniku wojny prowadzonej na terytorium danego państwa. I to niezależnie od skali przewinień wojennych i rodzaju munduru militarnego. Tym samym autor opracowania uważa, że nawet zbrodniarze wojenni wymagają zapewnienia pochówku. Mechanizm ten dotyczy także członków formacji wojennych, które zostały uznane w całości za zbrodnicze (co odnieść można np. do poszczególnych niemieckich formacji SS).

Kwestie te będą szerzej omówione w książce przygotowywanej do druku.

Kwestie te będą szerzej omówione w książce przygotowywanej do druku.

16 Zob. szerzej: https://de.wikipedia.org/wiki/Erkennungsmarke, [dostęp: 20.09.2019].

14

15 13

Według współczesnych danych administracyjnych: Kraków.

41

Piotr Dobosz

42

W przekonaniu autora, z zachowaniem zobowiązań międzynarodowych, ale i pamięci ofiar zbrodni niemieckiej, ekshumacja i przeniesienie w inne miejsce powinno zostać powiązane z szczegółowymi badaniami historycznymi i wyjaśnieniem wszystkich okoliczności wydarzeń wojennych, które rozegrały się w dniu 17 stycznia 1945 r. w Jachówce. Gdyby jednak zapadła decyzja o wykupieniu terenu i usytuowaniu tam zbiorowej mogiły niemieckiej czy cmentarza wojennego żołnierzy niemieckich to w pobliskim miejscu wymordowania przez Niemców rodziny Pieczarów i Doboszów powinien zostać usytuowany obelisk lub wręcz pomnik upamiętniający ich męczeńską śmierć.

Natomiast ekshumacja żołnierzy niemieckich wydaje się być nieunikniona jeżeli dążyłoby do ustalenia ich tożsamości i przynależności wojskowej. Być może uda się wówczas ustalić także tożsamość Austriaka, który przyczynił się do uratowania życia Józefowi Doboszowi, którego synem jest autor tego opracowania. I właśnie za tę jego postawę wybiegam do niego z wdzięcznymi myślami.

Autor sygnalizuje zarazem, że niezależnie od opracowania naukowego stosowne wnioski formalne zostaną skierowane do właściwych instytucji.

Drugą kwestią, którą w tym punkcie należy podnieść to odpowiedzialność za zbrodnie wojenne, zarówno prawna, moralna, jak i majątkowa. Ta materia zostaje również tylko zasygnalizowana jako problem, którego autor ani na poziomie ogólnym ani szczegółowym, nie uznaje za zamknięty.

6. Zakończenie Wywody zawarte w tym opracowaniu stanowią zaledwie sygnalizację zagadnień i problemów z którymi autor zamierza zmierzyć się w innych opracowaniach.

Z jednej strony zaprezentowana materia historiografii rodzinnej jako cząstki dziedzictwa kulturowego, która wymaga poszerzonej aktywności naukowej, administracyjnej, popularyzacyjnej.

Z drugiej strony zaprezentowane studium przypadku wskazuje na trudności faktograficzne wynikające z czynnika upływu czasu. Jest to jednak także pewien przykład mobilności rodzinnej w badaniach historiografii rodzinnej.

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

43

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. I, Kraków 2001.

Artykuły: 1. P. Dobosz, Popularyzacja potrzeby badania dziejów własnej rodziny jako przejaw aktywnego uczestnictwa w genealogicznym dziedzictwie kulturowym. Studium przypadku – wybrane aspekty własnych badań rodzinnych dedykowane Irenie Dobosz (1940-2018) – strażniczce i propagatorce pamięci rodzinnej, [w:] P. Dobosz, W. Górny, A. Mazur, A. Kozień (red.), Prawo ochrony dóbr kultury jako narzędzie innowacyjności turystycznej w strukturach lokalnych, Kraków 2019.

2. Purchla J., Dziedzictwo kulturowe, [w:] Hausner J., Karwińska A., Purchla J. (red.), Kultura a rozwój, Warszawa 2013.

Orzecznictwo: 1. Postanowienie Sądu Rejonowego w Suchej z dnia 28 marca 1963 r., Ns I 122/62. Źródła internetowe: 1. https://de.wikipedia.org/wiki/Erkennungsmarke, [dostęp: 20.09.2019].

Inne: 1. Dobosz P., Z dziejów rodzinnych. Śmierć Pieczarów i Doboszów w czasie działań wojennych. Jachówka, 17 stycznia 1945 r., (w druku).

2. Oświadczenie Józefa Dobosza z dnia 4 listopada 1974 r., [w:] Zbiory P. Dobosza.

3. Pismo Józefa Dobosza z dnia 21.4.1968 r., [w:] Zbiory P. Dobosza.

Piotr Dobosz

44

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

45

WYKAZ ILUSTRACJI: Opis materiału ikonograficznego w całości pochodzącego ze zbiorów P. Dobosza 1. Kartki pocztowe ukazujące Jachówkę i Budzów w okresie międzywojennym

Il. 3

Il. 1

Il. 2 Il. 1-2. Przedwojenna pocztówka z panoramą Jachówki i pamiątkową dedykacją imienną sporządzoną w Jachówce 16.VI.1940 r.

Il. 4 Il. 3-4. Przedwojenna pocztówka z perspektywą centrum Budzowa napisana w Budzowie w dniu 19.VII.1940 i wysłana do Nowego Sącza z interesującym opisem dotyczącym wymogów niemieckiego okupanta.

Piotr Dobosz

46

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

47

2. Kartka pocztowa oraz fotografie ukazujące Jachówkę jako miejsce zorganizowania w 1928 r. obozu harcerskiego z udziałem skautek angielskich. Materiały ukazują także ówczesny wygląd różnych miejsc Jachówki.

Il. 7. Ogólny widok obozu harcerskiego w Jachówce.

Il. 5

Il. 6 Il. 5-6. Karta pocztowa z żeńskiego obozu harcerskiego Instruktorek Krakowskiej Komendy Chorągwi Żeńskiej, który zorganizowano w Jachówce w 1925 r. zatytułowana: «Defilada „Czwartego zastępu”». Fot. Wykonała druhna J. Pająkówna z Krakowa.

Il. 8. Napełnianie sianem sienników na terenie posesji z zabudowaniami rolniczymi.

Nie można wykluczyć, że zdjęcie wykonano na tzw. „Dziele” („Dziale”).

Piotr Dobosz

48

Il. 9. Harcerka przed jednym z namiotów obozowych, w głębi dostrzegalne inne namioty obozu harcerskiego. Jest to prawdopodobnie Jadwiga Paulina Ackermann (1901– –1985), komendantka Krakowskiej Chorągwi Żeńskiej (1923–1926), harcmistrzyni, późniejsza profesor doktor habilitowany, histolog, która w sierpniu 1925 r. w Jachówce prowadziła obóz instruktorski (pierwszy w Krakowskiej Chorągwi Żeńskiej obóz pod namiotami). Zob. jej biogram opracowany przez Jadwigę Skibę w: Harcerski Słownik Biograficzny, tom II pod redakcją Janusza Wojtyczy, Warszawa 2008 r., s. 13; https:// muzeumharcerstwa.pl/images/files/HSB/HSB2.pdf, dostęp: 20.09.2019.

Il. 10. Harcerki polskie i skautki angielskie w beztroskiej zabawie.

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

49

Il. 11. Zdjęcie opisane: „Druhna Maria Wocalewska odjeżdża”. Maria Wocalewska (ur. 24.IV.1885 r. w Łodzi, zginęła w Warszawie w trakcie Powstania Warszawskiego, prawdopodobnie 4.VIII.1944 r.), harcmistrzyni Rzeczypospolitej, w 1925 r. pełniła funkcję Wiceprzewodniczącej Związku Harcerstwa Polskiego (https://pl.wikipedia.org/wiki/ Maria_Wocalewska, dostęp: 20.9.2019). Maria Wocalewska w Jachówce dokonywała najprawdopodobniej wizytacji obozu harcerskiego. W głębi za szeregiem harcerek widoczny budynek najpewniej mieszkalny. Czyżby „Na Dziele?”.

Il. 12. I jeszcze jeden element z Jachówki związany z obozem harcerek.

Piotr Dobosz

50

3. Członkowie rodziny Pieczarów i Doboszów zamordowani przez Niemców w Jachówce w 1945 r. Porcelanowe zdjęcia w owalu.

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

51

4. Cudem ocalały z pacyfikacji niemieckiej w Jachówce w dniu 17.I.1945 r.

Il. 17. Józef Dobosz, s. Anny Dobosz ur. 1.12.1932 r. w Jachówce, zm. 26.3.1992 r. w Krakowie, rok.

1952, zdjęcie przycięte przez niego w młodości. To jedno z najstarszych zdjęć Józefa Dobosza wykonane w 8 lat po traumatycznych wydarzeniach z Jachówki z dnia 17 stycznia 1945 r.

Il. 13. Antoni Dobosz ur. 6.11.1928 r. w Jachówce, s. Anny Dobosz.

Il. 14. Anna Pieczara z d. Dobosz ur. 1.9.1902 r. w Jachówce, c. Michała Dobosza i Joanny z d.Gielata.

Il. 15. Władysław Pieczara ur. 20.7.1910 r. w Budzowie, s. Jana Pieczary i Anny Lenik, mąż Anny Pieczary.

Il. 16. Stefania Dobosz ur. 14.10.1915 r. w Jachówce, c. Michała Dobosza i Joanny Dobosz (z d. Gielata).

5. Postanowienie Sądu Rejonowego w Suchej z dnia 28 marca 1963 r. sygn. akt Ns I 122/62

Il. 18-19. Dwie strony postanowienia Sądu Rejonowego w Suchej z dnia 28 marca 1963 r. sygn. akt Ns I 122/62 stwierdzającego uznanie za zmarłych siedmioro członków rodziny Pieczarów i Doboszów zamordowanych przez Niemców w dniu 17 stycznia 1945 r.

Piotr Dobosz

52

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

6. Zdjęcia rodzinne członków rodziny

Il. 20. Jachówka, prawdopodobnie koniec lat 30-ych XX w., przed domem sąsiadów Koźlików, pierwszy z prawej Antoni Dobosz. Ta fotografia została przekazana ocalałemu Józefowi Doboszowi w latach 80-ych XX w., który potwierdził, iż na zdjęciu sfotografowany został Antoni Dobosz.

Il. 22. Kraków, przecięcie ulic J. Dietla, Krakowskiej i Stradomskiej, prawdopodobnie lata trzydzieste XX w. Na ławce trzy panie z domu Dobosz. Od lewej: 1) Anna Pieczara z domu Dobosz, 2) Rozalia Ptak z domu Dobosz ur. 1.1.1909 r. w Jachówce, zm. 14.2.1988 r. w Krakowie, 3) Maria Pitra z domu Dobosz (ur. 4.11.1904 r. w Jachówce, zm. 31.7.1982 r. w Krakowie). Fotografia z pieczątką zakładu fotograficznego przy ul. Bożego Ciała w Krakowie.

Il. 21. Widoczni Władysław Pieczara i Zenon Ptak. Prawdopodobnie 1925 r., przed ślubem Władysława Pieczary i Anny Dobosz. Z uwagi na układ zabudowy trudno przesądzić, że jest to na pewno miejsce wykonania: Jachówka, dom rodzinny Anny Dobosz (nr 162).

W drzwiach domu postać trudna do zweryfikowania. Michał Dobosz? Inne możliwe miejsce wykonania zdjęcia: Budzów (dom na drodze do Jachówki nr 162). Wówczas z uwagi na tzw. rozmazany wyraz twarzy mógłby to być Jan Dobosz.

Il. 23. Rozalia Ptak i Stefania Dobosz, Kraków, lata 30-ste XX w.

Joanna Dobosz, córka Michała i Anny z domu Gielata, ur. ok.

1871 w miejscowości Bieńkówka, zm. 24.9.1939 r. (w wieku 68 lat) w Krakowie.

53

54

Piotr Dobosz

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

55

Il. 26. Rozalia Ptak ze Stanisławem, bratem Józefa Dobosza, który w dniu 17.1.1945 r. przebywał w Krakowie, Kraków 1945/1946 r.

Il. 24. Rozalia Ptak i Zenon Ptak na Cmentarzu Rakowickim przy grobie Joanny Dobosz, rok 1939 lub lata 40-ste XX w.

7. Grób rodziny Pieczarów i Doboszów na cmentarzu parafialnym w Jachówce

Il. 25. Maria Pitra z mężem Józefem i córką Ireną po mężu Grabowską, ur. 18.04.1931 r. w Krakowie, zm. 7.8.1997 r. Kraków, Planty ok. 1938 r. Oboje małżonkowie byli rodzicami chrzestnymi Józefa Dobosza, Taty autora opracowania.

Józef Pitra zginął w czasie wojny po agresji Niemiec na Polskę (wg informacji autora w okolicach Tomaszowa Lubelskiego).

Il. 27. Cmentarz parafialny w Jachówce, 1982 r. Grób rodziny Pieczarów i Doboszów usytuowany przy głównej alei. Widoczny charakterystyczny krajobraz tradycyjnego cmentarza, którego nie zdominowały jeszcze groby lastrykowe, marmurowe i granitowe.

Fot. Piotr Dobosz.

Piotr Dobosz

56

Historiografia rodzinna – relewantny segment dziedzictwa kulturowego...

57

8. Dom rodziny Pieczarów i Doboszów w Jachówce w malarstwie W zbiorach rodziny znajdują się dwa obrazy przedstawiające domostwa w Jachówce usytuowane na roli „Dział”, przedstawiające obiekty sprzed dnia 17 stycznia 1945 r.

Il. 28. Pierwszy został wykonany przez Augustyna Niteckiego ur. 4.8.1934 r., zm. 30.7.2013 r.) z Jachówki, zaprzyjaźnionego z Józefem Doboszem, starszym od niego o dwa lata. Augustyn Nitecki namalował w 1979 r. obraz olejny przedstawiający domy Koźlików (pierwszy z lewej) oraz Pieczarów (drugi z lewej) według stanu, który zapamiętał z dzieciństwa. Obraz ten został podarowany przez jego autora Józefowi Doboszowi.

Il. 29. Drugi z nich został wykonany przez Aleksandra Barana (ur. 8.3.1958 r., zm. 22.6.2010 r.), męża mojej kuzynki, ściśle według wskazówek Józefa Dobosza i z pewnym przekłamaniem. Ponieważ przy tej perspektywie ujęcia obu domów, ten który był drugi i w głębi, był mniej widoczny, dlatego zostały one zamienione miejscami. Z lewej strony i na pierwszym planie znalazł się dobrze widoczny dom Pieczarów i Doboszów a w głębi dom Koźlików.

58

Rozdział II Dominika Kuśnierz-Krupa

Średniowieczne układy urbanistyczne i ich ochrona konserwatorska (na wybranych przykładach) Dr hab. inż. arch. Dominika Kuśnierz-Krupa, prof. PK – architekt oraz architekt krajobrazu. Profesor nadzwyczajny Politechniki Krakowskiej, Kierownik Katedry Historii Architektury, Urbanistyki i Sztuki Powszechnej, w Instytucie Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, na Wydziale Architektury PK. Autorka i współautorka 5 monografii oraz około 90 artykułów naukowych. Specjalizuje się w historii urbanistyki i architektury, konserwacji zabytków architektury i urbanistyki oraz w ochronie miast zabytkowych. Rzeczoznawca Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz rzeczoznawca Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków. Członek PKN MROZ ICOMOS; Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków; International Planning History Society; Urban History Association oraz Komisji Urbanistyki i Architektury O. Kraków PAN. Redaktor tematyczny w periodyku naukowym „Wiadomości Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation. Numer ORCID: 0000-0001-5220-9269.

TITLE: „Medieval urban layouts and their conservation (based on selected cases)”.

KEY WORDS: historical town, historical urban layout, conservation, Lesser Poland, Subcarpathia.

SŁOWA KLUCZE: miasto zabytkowe, zabytkowy układ urbanistyczny, ochrona konserwatorska, Małopolska, Podkarpacie.

Dominika Kuśnierz-Krupa

60

SUMMARY: The article discusses the problem of the conservation of selected Medieval urban centres in the Lesser Poland and Subcarpathian voivodeships-the territory of what is considered historical Lesser Poland. The studies and their associated, detailed analysis of the heritage stock of both of these voivodeships indicated that there are many culturally valuable historical towns in the area, whose urban layouts, which had been crystallised during the period of their founding, have survived in a well-preserved condition to this day. Unfortunately, in many cases, their conservation appears insufficient. Such a state of affairs can lead to the cultural degradation of these structures in the near future, causing a great loss to the cultural heritage of both of the voivodeships and that of the country. The article is meant to point the readers’ attention to the urgent need to verify protective regulations that are currently applicable in selected towns.

STRESZCZENIE: Artykuł dotyczy problemu ochrony konserwatorskiej wybranych średniowiecznych ośrodków miejskich na terenie województwa małopolskiego oraz podkarpackiego, czyli na terenie historycznej Małopolski. Badania oraz związana z nimi szczegółowa analiza zasobu zabytkowego obu województw wskazuje, że na ich terenie znajduje się wiele cennych kulturowo miast zabytkowych, których układy urbanistyczne, wykrystalizowane w okresie ich powstania są do dzisiaj bardzo dobrze zachowane. Niestety ich ochrona konserwatorska w wielu przypadkach jest niewystarczająca. Taki stan rzeczy może doprowadzić w niedalekiej przyszłości do degradacji kulturowej tych struktur, co byłoby wielką strata dla dziedzictwa kulturowego obu województw i kraju. Przedmiotowy wypowiedź ma za zadanie m.in. zwrócić uwagę na pilną potrzebę weryfikacji obowiązujących na terenie wybranych miast regulacji ochronnych.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Introduction The present-day borders of the Lesser Poland and Subcarpathian voivodeships are situated in the territory of historical Lesser Poland. This territory features several dozen surviving historical urban centres, of which only some currently hold the rank of a town or city, while some have been degraded to the rank of a rural settlement. The analyses presented in this article focus on selected fourteenth-century urban centres. These are small towns, with a simple functional and spatial structure, and were founded through royal charters during the reign

Średniowieczne układy urbanistyczne i ich ochrona konserwatorska...

61

of Casimir the Great (1333–1370). In the Author’s opinion, these centres, located in the area of present-day Lesser Poland (Ciężkowice, Grybów, Krościenko nad Dunajcem, Lanckorona, Muszyna, Myślenice, Nowy Targ, Piwniczna, Proszowice, Skawina, Słomniki, Tylicz (Miastko), Tymbark, Uście Solne) and Subcarpathia (Dębowiec, Jaśliska, Osiek Jasielski, Pilzno, Tyczyn, Żmigród Nowy) are an extraordinarily important element of the country’s cultural heritage that needs to be preserved and restored1.

The primary goal of the study was to analyse the urban layouts of the aforementioned towns in terms of their current conservation measures. This goal was defined in connection to the fact that, in the Author’s opinion, the protection of historical urban layouts is currently one of the most important tasks of conservation services, designers and local communities. Unfortunately, in many cases, historical towns are not protected to a sufficient degree. This remark applies to small provincial centres in particular, of which only a few have been listed in the heritage sites registry, and likewise only some are protected by appropriate provisions in local spatial development plans, as they have not been drafted yet in many cases. A similar situation can be seen in the case of Municipal historical monuments preservation programmes, which are an important element of local government policy in terms of protecting the cultural landscape.

2. Legal regulations associated with the protection of historical urban layouts When writing on the legal regulations associated with the protection of historical urban layouts, one must first refer to the provisions of the Constitution of the Republic of Poland, in which it has been stressed that „The Republic of Poland shall safeguard the independence and integrity of its territory and ensure the freedoms and rights of persons and citizens, the security of the citizens, safeguard the national heritage and shall ensure the protection of the natural environment pursuant to the principles of sustainable development” 2. It also states that: „The Republic of Poland shall provide conditions for the people’s equal access to the products of culture which are the source of the Nation’s identity, continuity 1 D. Kuśnierz-Krupa, XIV-wieczne układy urbanistyczne w Małopolsce i na Podkarpaciu. Stan zachowania, ochrona i rewaloryzacja, Kraków 2019, passim; D. Kuśnierz-Krupa, K. Kuśnierz, Issues with protecting medieval urban layouts from selected example towns in Lesser Poland, „Technical Transactions – Czasopismo Techniczne” 2019, Vol. 116, Iss. 4, s. 37-44.

2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm., art.5; W. Kowalski, Prawo ochrony zabytków w świetle aktualnych problemów zachowania dziedzictwa kulturowego Polski, [w:] W. Szafrański, K. Zalasińska (red.), Prawna ochrona dziedzictwa kulturowego, vol.3, Poznań 2009, s. 73-74.

62

Dominika Kuśnierz-Krupa

and development.”3. In turn, the preamble to the constitution states that we are „obliged to bequeath to future generations all that is valuable from our over one thousand years’ heritage”4, which is why the protection of heritage sites is our constitutional obligation. It covers „the overall body of measures meant to ensure that heritage sites [...] survive dur mundur durat, that they participate in the shaping of individual, social, national, state or continental conscious5”.

The implementation of the provisions of the Constitution is facilitated by legal regulations associated with the protection of cultural heritage in Poland.

The regulations in question are primarily contained in the Act of the 23rd of July 2003 on the protection and preservation of historical monuments6, as well as executive acts such as, among others, the Ordinance of the Minister of Culture and National Heritage of the 26th of May 2011 concerning the keeping of the historical monuments registry, the national, voivodeship and municipal-level historical monuments records... 7as well as in associated acts, such as the Act of the 27th of May 2003 concerning spatial planning and development8.

Essentially, the Act in question defines „the subject, scope and form of the protection of historical monuments and their preservation, the rules for drafting the national historical monument protection programme and the preservation of historical monuments and the funding of conservation, restoration and construction work performed on historical monuments, as well as the organisation of historical monument conservation organs” 9. Already in its introduction, among the most important terms used in its text, we can find the notion of the historical urban or rural layout. It denotes a „spatial urban or rural layout that features building complexes, individual buildings or forms of designed greenery, placed 3

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 6 ust. 1.

4

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

M. Rosengnal, Ustalenia ochrony zabytków w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego – problematyczny obowiązek, [w:] P. Dobosz, K. Szepelak, W. Górny (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015, s. 330; P. Dobosz, Administracyjnoprawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Kraków 1997, s. 59 i n.

6 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz.

2067 ze zm.

5

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków, Dz.U. 2011, nr 113, poz. 661.

7

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018 poz. 1945 ze zm.

9 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art.1.

8

Średniowieczne układy urbanistyczne i ich ochrona konserwatorska...

63

within a layout of historical property and functional divisions, including streets or a road grid”10.

The Act also defines the forms of protecting historical monuments, which, in the case of immovable monuments-heritage sites-include: listing in the heritage sites registry; being proclaimed a monument to history, the establishment of a cultural park; granting protected status in a local spatial development plan, or in the case of a lack thereof-in a decision concerning land development conditions, in a decision concerning the placement of a public development project, etc. 11.

Of note is the fact that in the case of small centres, whose cultural landscape is valuable but does not feature outstanding elements, the most commonly seen form of protection is a listing in the heritage sites registry or granting protection through appropriate provisions in a local spatial development plan or in a planning permit. Here it should be noted that the heritage sites registry for a given voivodeship is kept by the voivodeship historical monuments conservator. In the case of the towns analysed in this article, these are: the Lesser Poland Conservator of Historical Monuments and the Subcarpathian Conservator of Historical Monuments. Worthy of note is that inscribing a heritage building or complex into the registry is performed on the basis of a decision by the Voivodeship Conservator of Historical Monuments, which can be preceded by an application filed by its owner or holder of a perpetual use right. It should also be highlighted that inscribing an urban layout into a heritage site registry does not exclude the possibility of issuing a decision concerning the listing of immovable monuments located within its territory in the registry12. The second form of protection that urban layouts can potentially be granted are appropriate provisions included in a local spatial development plan, in which conservation zones covering areas where restrictions, prohibitions and obligations meant to ensure the preservation of heritage sites should be defined as needed.

It has also been stated in the text of the Act concerning the protection of historical monuments that local spatial development plans are to include: immovable historical monuments listed in the registry, along with their surroundings; other immovable monuments that are listed in the municipal heritage sites registry, as well as cultural parks. In a situation in which a municipality does not have a local 10

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 3, pkt 12.

11

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 7.

12

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 9.

64

Dominika Kuśnierz-Krupa

spatial development plan in place, the protection of immovable historical monuments that are listed in the registry, as well as of their surroundings, in addition to the protection of other immovable historical monuments listed in the municipal registry, should be taken into consideration when issuing planning permits13.

It should be noted that in order to be able to protect the historical urban layouts of historical cities, it is important for them to be listed in the heritage site registry if they meet the requirements laid out in the act, or, if they do not meet these requirements, at least in the municipal heritage site registry which, in turn, according to the provisions of the act, guarantees placing them under protection through appropriate provisions in a local spatial development plan14, or, in the case of a lack thereof-in appropriate planning permits.

The regulations mentioned above „...form a certain normative system of linkages, which are meant to carry out the task of the state, which is the “safeguarding of cultural treasures”. However, these solutions assume that the organs through which the state acts perform their duties in the manner stated in the abovementioned regulations”15.

It is also noteworthy that the „support” given to ensuring the appropriate protection and preservation of cultural monuments-historical urban layouts in this case-are, without a doubt, historical monument protection and preservation programmes., whose provisions concerning protection should be included in the spatial development plan or in appropriate decisions. Unfortunately, despite the obligation to draft them, not all municipalities (or counties, as historical monument protection and preservation plans should be drafted at the voivodship, county or municipality level16) have prepared such documents17. Due to the abovementioned considerations, this is an unfavourable situation for historical monuments, as the goal of preparing said programmes is, among other things: the inclusion of heritage protection problems in strategic task systems that are the result of 13

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 19 ust. 1.

M. Rosengnal, op. cit., s. 329-345; Ł. Woźniak, Istota i zakres ustaleń ochrony zabytków w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, [w:] P. Dobosz, K. Szepelak, W. Górny (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015, s. 313-328.

14

A. Nawara-Dubiel, Ochrona zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego – studium przypadku, [w:] P. Dobosz, K. Szepelak, W. Górny (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015, s. 366.

15

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 87 ust. 1.

T. Jafra, Problem rozbudowy katalogu prawnych form ochrony zabytków, [w:] P. Dobosz, K. Szepelak, W. Górny (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015, s. 289-292.

16 17

Średniowieczne układy urbanistyczne i ich ochrona konserwatorska...

65

the state spatial development conceptual strategy; including the conditions of the protection of historical monuments, including the cultural landscape and archaeological heritage; putting a stop to the processes of the degradation of historical monuments and leading to an improvement in their state of preservation; providing exposure to individual historical monuments and cultural landscape assets, as well as taking measures meant to increase the attractiveness of historical monuments in terms of social, tourism-related and educational needs18.

3. Historical urban layout protection in practice As a result of analyses associated with the state of preservation of selected historical towns and their current conservation, it was concluded that nine out of the fourteen analysed Medieval urban layouts from the Lesser Poland Voivodship were in a very good state of preservation. These include: Ciężkowice, Lanckorona, Myślenice, Nowy Targ, Proszowice, Skawina, Słomniki, Tymbark and Uście Solne. The state of the preservation of the urban structure of the remaining towns was rated as good. It was also determined that Ciężkowice, Krościenko nad Dunajcem, Lanckorona, Myślenice, Nowy Targ, Proszowice, Skawina, Słomniki, Tymbark and Uście Solne have retained a legible urban model, according to which they were planned during their founding, to this day, while the model of the remaining four was only partially legible. In the Subcarpathian Voivodeship, two towns, i.e. Pilzno and Tyczyn, feature very well-preserved urban layouts; Jaśliska, Osiek Jasielski and Żmigród Nowy had well-preserved layouts, while Dębowiec had a poorly-preserved layout. Furthermore, Jaśliska, Pilzno, Tyczyn and Żmigród Nowy have retained a legible urban model to this day, while Osiek Jasielski and Dębowiec have retained a partially legible one.

The review of current legal regulations associated with the protection of the urban layouts of the investigated historical towns yielded quite surprising results.

It should be noted here that the protection of the analysed urban layouts takes place selectively through listing in the heritage sites registry and granting protected status in a local spatial development plan, or, conditionally, in planning permits. Other forms of heritage protection listed in the Act concerning the protection of historical monuments were not present. What is interesting, is that despite their indisputable cultural value, few of the investigated layouts have been listed in the heritage sites registry. Only five of the fourteen analysed Medieval urban layouts of Lesser Poland’s towns have been placed under this form of conserva18

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 87 ust. 2.

Dominika Kuśnierz-Krupa

66

tion. These are: Ciężkowice, Lanckorona, Muszyna, Myślenice and Proszowice.

Of note is the fact that these cities were placed in the heritage sites registry in the 1970s and the 1980s, which was quite some time ago. In turn, of the six investigated centres located in the Subcarpathian voivodeship, only the urban layouts of two towns: Pilzno and Tyczyn, have been listed in the voivodeship heritage sites registry. Their entries are dated to the turn of the 1960s and the 1970s.

One serious deficiency in the process of the protection of the historical urban layouts in question is, in many cases, the lack of local spatial development plans, whose provisions would be more effective at protecting these precious structures than planning permits. At present, local spatial development plans cover the historical centres of nine of the fourteen analysed towns of the Lesser Poland voivodeship, i.e. Grybów, Lanckorona, Muszyna, Myślenice, Nowy Targ, Piwniczna, Skawina, Słomniki and Tymbark, as well as three of the six previously mentioned urban layouts from the Subcarpathian voivodeship, i.e. Jaśliska, Pilzno and Żmigród Nowy.

Another important document in the process of protecting both architectural and urban historical monuments at the municipal level is the Municipal historical monuments preservation programme, which municipalities are obligated to draft by the Act. Unfortunately, many municipalities in which the investigated historical towns are placed in have not fulfilled this obligation or have only fulfilled it once, even though such a programme should be drafted every 4 years.

A Municipal historical monuments preservation programme has been drafted for seven out of the fourteen analysed towns from the Lesser Poland voivodeship.

These are: Grybów, Krościenko nad Dunajcem, Lanckorona, Muszyna, Nowy Targ, Piwniczna and Uście Solne. When looking at the investigated towns of Subcarpathia, a Municipal historical monuments preservation programme has been drafted only for Pilzno and Tyczyn. As a summary, it should be stated that these important documents have been drafted for only nine of the twenty analysed historical centres. These documents are not only an element of local governance but are also meant to support local communities in initiating and conducting the process of protecting historical monuments19.

4. Conclusions In conclusion, it should be stated that the selected Medieval historical towns and their urban layouts are an important element of national heritage. They convey both material value in the form of well-defined, orthogonal layouts with 19

D. Kuśnierz-Krupa, XIV-wieczne układy urbanistyczne…, op. cit., passim.

Średniowieczne układy urbanistyczne i ich ochrona konserwatorska...

67

a legible urban model, as well as intangible value in the form of the traditions of these places and their local identities, which should be strengthened in the conscious of local communities. Unfortunately, in the Author’s opinion, these layouts are not protected sufficiently well. There is thus an urgent need to assess them and place those that are worthy in the heritage sites registry, provided they have previously not been granted this form of protection. Local governments should not only acknowledge their value and make them “well-maintained”, but also immediately begin drafting and later approving local spatial development plans for those historical town centres that are not covered by such. According to the Author, after the carrying out of the analyses presented above, the towns that have applicable local spatial development plans and whose territories are covered

by Municipal historical monuments preservation programmes, can be described as the most well-protected. However, they are few in number, as such a situation has been observed in only three towns out of a total of twenty. In Lesser Poland, these are Lanckorona and Muszyna and in Subcarpathia: Pilzno.

Bibliografia: Wydawnictwa zwarte: 1. Dobosz P., Administracyjnoprawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Kraków 1997.

2. Kuśnierz-Krupa D., XIV-wieczne układy urbanistyczne w Małopolsce i na Podkarpaciu. Stan zachowania, ochrona i rewaloryzacja, Kraków 2019.

Artykuły: 1. Jafra T., Problem rozbudowy katalogu prawnych form ochrony zabytków, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

2. Kowalski W., Prawo ochrony zabytków w świetle aktualnych problemów zachowania dziedzictwa kulturowego Polski, [w:] Szafrański W., Zalasińska K. (red.), Prawna ochrona dziedzictwa kulturowego, vol. 3, Poznań 2009.

3. Kuśnierz-Krupa D., Kuśnierz K., Issues with protecting medieval urban layouts from selected example towns in Lesser Poland, „Technical Transactions – Czasopismo Techniczne” 2019, Vol. 116, Iss. 4.

4. Nawara-Dubiel A., Ochrona zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego – studium przypadku, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

68

Dominika Kuśnierz-Krupa

5. Rosengnal M., Ustalenia ochrony zabytków w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego – problematyczny obowiązek, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

6. Woźniak Ł., Istota i zakres ustaleń ochrony zabytków w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

Rozdział III

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

2. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018 poz. 1945 ze zm.

3. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

4. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków, Dz.U. 2011, nr 113, poz. 661.

Maciej Motak

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości budowniczych krakowskich z I połowy XX wieku Dr hab. inż. arch. Maciej Motak – architekt i nauczyciel akademicki. Prowadzi badania naukowe w zakresie historii architektury i urbanistyki, ochrony dziedzictwa, architektury współczesnej. Jest autorem sześciu książek, m.in. Architektura Krakowa 1989-2004. Nowe realizacje w kontekście miasta historycznego (wyd. 2007), Historia rozwoju urbanistycznego Krakowa w zarysie (wyd.

2012 i 2019), Outline of the history of the urban development of Krakow (wyd.

2018), Osiedle Urzędnicze w Krakowie. Urbanistyka i architektura 1924-1942 (wyd. 2018) i około 90 artykułów naukowych lub rozdziałów w książkach, a także redaktorem czterotomowych Studiów nad architekturą i urbanistyką Polski międzywojennej (wyd. 2017) oraz tłumaczem i redaktorem książek o architekturze. Jest członkiem Małopolskiej Okręgowej Izby Architektów RP, autorem lub współautorem ponad 30 zrealizowanych projektów budynków użyteczności publicznej i mieszkaniowych oraz kilkunastu projektów konkursowych (w tym czterech projektów nagrodzonych lub wyróżnionych). Numer ORCID: 00000002-5223-9895.

TITLE: „The protection of valuable though less outstanding architecture on the works by Krakow builders from the first half of the 20th century”.

SŁOWA KLUCZE: budowniczy, dziedzictwo, architektura Krakowa, modernizm, umiar.

KEY WORDS: builder, heritage, Cracow architecture, Modernism, moderation.

Maciej Motak

70

STRESZCZENIE: W artykule poruszono problematykę krakowskiej architektury pochodzącej z I połowy XX wieku, tworzonej przez osoby nie posiadające tytułu architekta lecz tytuł budowniczego. Ich działalność podlegała określonym ograniczeniom wynikającym z obowiązujących przepisów, jak również pewnemu samoograniczaniu się. Niemniej jednak działalność ta wniosła ogromny wkład w rozwój przestrzenny miasta i kształtowanie jego wizerunku architektonicznego. Obiekty powstałe w Krakowie w omawianym okresie (przede wszystkim budynki mieszkalne) są w znacznej większości dziełami budowniczych, a wiele spośród tych budynków przetrwało do dzisiaj i posiada poważne walory estetyczne i użytkowe. Są one owocem solidnego rzemiosła budowlanego z określonym udziałem oryginalnej myśli twórczej. Zasługują na ochronę i częściowo jej podlegają, aczkolwiek w niektórych wypadkach okazuje się ona niewystarczająca.

Pod pewnymi względami ochrona architektury będącej dziełem budowniczych stanowi problem trudniejszy, niż ochrona dzieł znanych architektów. Działania ochronne dotyczą bowiem grupy budynków, która jest znacznie liczniejsza, mniej rozpoznana i mniej uznana, a przede wszystkim bardziej narażona na zmiany (od drobnych przekształceń aż po całkowitą likwidację), aniżeli obiekty cieszące się powszechnym uznaniem badaczy i społeczeństwa.

W artykule dokonano charakterystyki wybranych dzieł krakowskich budowniczych z I połowy XX wieku: genezy, stanu zachowania, możliwości ochrony. Przedstawiono także środowisko budowniczych krakowskich jako określoną grupę zawodową i twórczą. Temat podjęty w artykule stanowi egzemplifikację problematyki ochrony dzieł architektury, których wartości nie są oceniane równie wysoko jak wartości dzieł szczególnie wybitnych, a które oprócz swoich indywidualnych walorów stanowią niezbędne otoczenie podkreślające walory obiektów najwybitniejszych jako określona tkanka urbanistyczna – podstawowy element tworzący przestrzeń urbanistyczną miasta.

SUMMARY: The article presents the problem of protection of that part of Krakow architecture dating back to the first-half-of-the – 20th, for which the builders (Polish: budowniczy) who had not got the architect’s diploma, were responsible. Those builders’ professional activities were regulated and limited by law and to a certain degree also self-limited. However, their work contributed largely to the city’s spatial development and its architectural image. It was the builders who were responsible for the vast majority of the buildings that were put up in Krakow within

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

71

the discussed period. Many of those buildings, which were mostly residential, have been preserved and some of them are distinguished by substantial aesthetic and functional values. Those buildings have resulted from the solid skills in the field of building craft, which were coupled with a certain share of original design ideas. They deserve protection and are partly subject to it, though not quite adequate in some cases.

For some aspects, the protection of the works of architecture designed by builders is more difficult than the protection of works by outstanding architects.

The protection actions are aimed at the group of buildings that is more numerous, less recognised and less researched, and most of all more vulnerable to changes (from minor alterations to entire destruction) than the objects respected widely by researchers and society.

With selected cases, the article provides the characteristics of works by Krakow builders in the first half of the 20th century: the genesis, present condition, ways of protection. The circle of Krakow builders was also discussed as both professional and creative group. The subject of the paper exemplifies the problems of the protection of the works of architecture, whose quality is not measured as highly as that of the most eminent masterpieces; which, apart from their individual values create the necessary surroundings to emphasise the most special objects being the urban tissue, i.e., the most basic element defining the urban space.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp. Podstawa teoretyczna – architektura tła („niewybitna”). Stan badań nad dziełami krakowskich budowniczych I połowy XX wieku W niniejszym artykule podjęto próbę wstępnego omówienia problematyki ochrony architektury tworzonej w Krakowie w pierwszej połowie XX wieku przez budowniczych – osoby nie posiadające formalnych kwalifikacji architekta.

Zagadnieniem niezbędnym dla określenia celu i zakresu ochrony tej architektury (jak również każdej innej), a także sposobów i efektów ochrony, jest poznanie i zbadanie istniejącego zasobu i jego waloryzacja.

Ochronie podlegają w pierwszej kolejności dzieła wyróżniające się określonymi, wysokimi walorami artystycznymi i historycznymi. Ochrona mniej znanych, często schodzących na dalszy plan obiektów jest niełatwa wobec konieczności dokonywania określonych wyborów i selekcji. Istnieją granice ochrony.

Z wyjątkiem nielicznych, wyjątkowo cennych zespołów zabudowy, zwykle nie jest możliwa pełna ochrona wszystkich budynków z ich detalami i wnętrzami oraz otaczającymi je przestrzenią i krajobrazem kulturowym.

72

Maciej Motak

Dla rozpoczęcia rozważań nad znaczeniem dzieł budowniczych krakowskich istotne znaczenie ma pogląd Stanisława Tomkowicza, klasyka krakowskiej i polskiej ochrony zabytków, pochodzący z początku omawianego okresu, z 1909 r.: „Coraz szerszy grunt zdobywało słuszne zapatrywanie, że zabytkiem może być nie tylko ten lub ów budynek, nie sama jedna grupa budynków, ale obraz całego miasta, w którego skład wchodzą harmonijnie przedmioty większego i mniejszego bezwzględnego znaczenia”1. Już ponad sto lat temu Tomkowicz dostrzegał zatem znaczenie tła i całości obrazu przestrzeni miejskiej, złożonej z wielu komponentów, w którym tym jaśniej błyszczą perły najwybitniejszych dzieł architektury. Na przełomie XIX i XX wieku wciąż formowały się doktryny konserwatorskie na ziemiach polskich (zwłaszcza w Krakowie) i dopiero starano się określić ich granice2.

Dla potrzeb próby uchwycenia istoty omawianego tematu w ramach niniejszej prezentacji, autor ukuł termin „architektura (wartościowa) niewybitna”.

Problematyka budownictwa i architektury Krakowa pierwszej połowy XX wieku była – i jest nadal – wielokrotnie podejmowana przez badaczy. Została już dobrze poznana, a wyniki badań były publikowane w licznych książkach i artykułach dotyczących poszczególnych okresów przedmiotowego półwiecza: autonomii galicyjskiej (1866-1918; większość tego okresu przypada na wiek XIX)3, dwudziestolecia międzywojennego (1918-1939) 4, w mniejszym stopniu krótszych okresów II wojny światowej (1939-1945)5 i pierwszych lat powojennych (1945-19496). W przywołanych opracowaniach przedstawione zostały 1 S. Tomkowicz, Piękność miast i jej ochrona. Odczyt wygłoszony w Krakowie w dniu 16 Marca 1909 r., Kraków 1909, s. 18.

2 P. Dobosz, Prawne granice doktryny konserwatorskiej i jej początki na ziemiach polskich, [w:] B. Krasnowolski (red.), Doktryny i realizacje konserwatorskie w świetle doświadczeń krakowskich ostatnich 30 lat, Kraków 2011, s. 82.

3 M.in.: J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, Dzieje Krakowa tom 3. Kraków w latach 1796–1918, Kraków 1979; J. Purchla, Jak powstał nowoczesny Kraków, Kraków 1990.

4 M.in.: M. Żychowska, Między tradycją a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych, Kraków 1991; J. Purchla, Urbanistyka, architektura, budownictwo, [w:] J. Bieniarzówna, J. M. Małecki (red.), Dzieje Krakowa tom 4, Kraków 1997; B. Zbroja, Architektura międzywojennego Krakowa, Kraków 2013; A. Szczerski (red.), Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospoliej. Tom 1. Kraków i województwo krakowskie, Kraków 2013.

5 M.in.: K. Broński, Ruch budowlany w Krakowie pod okupacją hitlerowską, „Rocznik Krakowski” 1987, t. LIII; J. Purchla, Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa, „Rocznik Krakowski” 2005, t. LXXI. 6 Architektura Krakowa tego okresu nie posiada opracowania. Za datę końcową należy uznać raczej rok 1949 aniżeli 1950. W czerwcu 1949 na Krajowej Partyjnej Naradzie Architektów zapadła decyzja o obligatoryjnym stosowaniu realizmu socjalistycznego w całej Polsce; w tym samym miesiącu rozpoczęto budowę Nowej Huty. Również w 1949 roku praktycznie zlikwidowano działalność prywatnych przedsiębiorstw budowlanych. Znaczenie decyzji z lat 1850 (powstanie Twierdzy

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

73

głównie dzieła wybitne a co najmniej wyróżniające się jakością rozwiązań formalno-artystycznych i funkcjonalno-przestrzennych. Zazwyczaj obiekty te były projektowane przez twórców o określonym statusie zawodowym i społecznym – dyplomowanych architektów, wówczas nielicznych (porównując zarówno do dzisiejszej liczby architektów, jak i do ówczesnej liczby budowniczych). Twórczość wyróżniających się architektów omawianego okresu także była już przedmiotem szczegółowych badań i obszernych publikacji7. Co szczególnie ważne, niemal wszystkie wybitne bądź wyróżniające się budynki krakowskie z I połowy XX wieku, będące dziełami architektów, podlegają stosownej ochronie prawnej, przede wszystkim w formie wpisów do rejestru zabytków.

Niemniej jednak, bardzo wiele krakowskich budynków w omawianym okresie było projektowanych przez osoby nie posiadające dyplomu architekta. Działo się to w zgodzie z obowiązującym prawem. Oprócz uprawnionych architektów, projektantami budynków i budowli (z wyłączeniem pewnych typów) mogli być inżynierowie budownictwa i uprawnieni budowniczowie, posiadający koncesję.

Wiele spośród zaprojektowanych przez nich budynków również odznaczało się określonymi wartościami. Budowniczowie wzbudzili jednak daleko mniejsze zainteresowanie niż architekci we wspomnianych pozycjach literatury, a poświęcone im opracowania i publikacje są, jak dotychczas, nieliczne8.

Kraków) i 1949 (powstanie Nowej Huty) jako kluczowych dla rozwoju urbanistycznego Krakowa omówił autor w: M. Motak, Historia rozwoju urbanistycznego Krakowa w zarysie. Podręcznik dla studentów, Kraków 2012.

7 M.in.: M. Wiśniewski, Ludwik Wojtyczko. Krakowski architekt i konserwator zabytków pierwszej połowy XX wieku, Kraków 2003; F. Burno, Zygmunt Gawlik (1895-1961). Architekt katedry katowickiej, Katowice 2003; R. Solewski, Franciszek Mączyński. Krakowski architekt, Kraków 2005; D. Leśniak-Rychlak (red.), Reakcja na modernizm. Architektura Adolfa Szyszko-Bohusza. Katalog wystawy, Kraków 2013; M. Wiśniewski, Adolf Szyszko-Bohusz, Kraków 2013; M. Karpińska, Wacław Nowakowski, Kraków 2015; K. Twardowska, Fryderyk Tadanier, Kraków 2016; T. Bystrzak, Teodor Marian Talowski, Kraków 2017; J. Purchla, J. Świdrak, K. Twardowska, M. Wiśniewska, Myślenie miastem. Architektura Jana Zawiejskiego, Kraków 2018.

8 Działalność budowniczych omawiano m.in. w: B. Zbroja, Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w latach 1868-1939, Kraków 2005; T. Kołomyjski, Antoni Dostal – budowniczy miasta Podgórza, [w:] X. Sesja Podgórska w 225-lecie lokacji miasta Podgórza i 100-lecie konsekracji kościoła św. Józefa, Kraków 2008, s. 105-113; M. Wdowiszewski, Inżynier architekt Wincenty Henryk Wdowiszewski, architekt Polesia, budowniczy Dolnego Śląska, „Echa Polesia” 2009, nr 4 (24), s. 62; M. Zgliński, Forteca i znicz. Nowe kościoły katolickie w województwie poleskim (1921-1939), [w:] A. Betlej (red.), Sztuka Kresów Wschodnich, t. 7, Kraków 2012, s. 255-302; J. Baraniak, Przedsiębiorstwo Budowlane Józef Wilczyński i Alfred Kramarski, „Rocznik Krakowski” 2013, t. LXXIX, s. 117-128; B. Makowska, Kamienice krakowskie z przełomu XIX i XX w. i okresu międzywojennego położone na obszarze pomiędzy pierwszą i drugą obwodnicą. Charakterystyka form i ich ewolucja, Kraków 2014; M. Motak, W. Potępa, Modernistyczna kamienica w Olszy pod Krakowem, zaprojektowana przez Franciszka Korfla, i jej zasłużony mieszkaniec – kapitan pilot Mieczysław Medwecki, [w:] M. Motak (red.), Studia nad architekturą i urbanistyką Polski międzywojennej. Tom III. Architektura, krajobraz i ludzie, Kraków 2017, s. 85-122.

74

Maciej Motak

2. Środowisko krakowskich budowniczych Krakowa I połowy XX wieku Krakowscy budowniczowie działali na podstawie austriackiej ustawy budowniczej dla Krakowa z 1883 roku (nowelizowanej w 1905 i 1910 roku)9, a następnie Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o prawie budowlanem i zabudowaniu osiedli z 1928 roku (nowelizowanego w 1936 i 1939 r.)10.

Dla prowadzenia działalności upoważnionego budowniczego potrzebna była koncesja. Warunkiem jej uzyskania było posiadanie wykształcenia kierunkowego, a także odbycie praktyki zawodowej i zdanie egzaminu zawodowego.

Budowniczowie legitymowali się zazwyczaj świadectwem ukończenia średniej szkoły zawodowej, budowlanej. Szkoły takie istniały zarówno w okresie zaborów, jak i w niepodległej Polsce, głównie w dużych miastach (np. we Lwowie, Poznaniu), ale i w niektórych mniejszych ośrodkach (np. w Jarosławiu).

Większość krakowskich budowniczych, działających w omawianym okresie, uzyskała wykształcenie w Państwowej Szkole Przemysłowej (PSP) w Krakowie – na Wydziale Budowlanym (przed I wojną światową nazywanym Szkołą Budowniczych). Była to szkoła średnia, aczkolwiek wysoki poziom nauczania i pewne tradycje11 sprawiały, że w niektórych źródłach (zarówno własnych jak i zewnętrznych) była określana jako Wyższa Szkoła Przemysłowa. W istocie od 1888 roku nosiła nazwę c.k. Państwowa Szkoła Przemysłowa. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku pominięto litery „c.k.”. Została zlikwidowana w 1951 roku, a w miejsce jej Wydziału Budowlanego powstało Technikum Budowlane.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

75

Budowlanym PSP obowiązywały następujące przedmioty. zawodowe: ustroje budowlane, rysunki budowlane, budownictwo wiejskie i miasteczek, ustroje żelbetowe, urządzenia techniczne, rysunki wolnoręczne, modelowanie, formy architektoniczne i style, kosztorys i kalkulacja, prowadzenie robót, technologia materiałów budowlanych, miernictwo, statyka budowli, geometria wykreślna, budownictwo lądowe i wodne, prawo budowlane, księgowanie i korespondencja, ćwiczenia budowlane. Przedmiotami ogólnokształcącymi były: nauka o ustroju państwa, ekonomia społeczna, algebra, geometria, fizyka, chemia, religia, język polski, geografia, historia, język niemiecki, higiena, gimnastyka12.

Ważnym elementem kształcenia była obowiązkowa praktyka zawodowa (letnia), po każdym roku nauki, która musiała trwać co najmniej miesiąc. Wielu uczniów starało się zatrudnić na dwa miesiące – oznaczało to, że przez cały okres pobytu w szkole nie mieli wakacji.

W gronie nauczycieli PSP byli praktykujący architekci krakowscy o dużym dorobku i doświadczeniu zawodowym. W okresie galicyjskim uczyli m.in.

Sławomir Odrzywolski (zarazem dyrektor PSP i autor projektu jej siedziby), Władysław Ekielski, Filip Pokutyński, Artur Romanowski. W okresie międzywojennym jako nauczyciele kontraktowi pracowali m.in. Wacław Nowakowski, Stefan Świszczowski, Edward Litwin. W czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu jednym z nauczycieli był Zygmunt Gawlik. Byli to znakomici fachowcy, podobnie jak specjaliści pokrewnych dziedzin, np. konstruktor inż.

Włodzimierz Rychlewski (autor wielu publikacji fachowych w miesięczniku Budowniczy), czy artysta malarz Witold Rzegociński, zwany Kowbojem (autor m.in. projektów witraży dla Collegium Physicum UJ).

Nauka przyszłych budowniczych trwała cztery lata (od roku szkolnego 1934/1935 sukcesywnie skrócono ją do trzech lat). W roku szkolnym 1913/1914 czteroletni program nauczania obejmował 27 przedmiotów obowiązkowych (w tym 20 zawodowych i 7 ogólnokształcących); w roku szkolnym 1929/1930 – 18 przedmiotów zawodowych i 13 ogólnokształcących, w roku szkolnym 1938/1939 (program trzyletni) – 13 przedmiotów zawodowych i 9 ogólnokształcących. Przewaga przedmiotów zawodowych była szczególnie silna w dwóch ostatnich latach nauki. W latach 1926/1927–1929/1930 na Wydziale

Nieuchwytną, ale niewątpliwie ważną rolę w procesie kształcenia budowniczych odgrywał piękny i komfortowy budynek PSP przy alei Mickiewicza, projektu S. Odrzywolskiego, wzniesiony w latach 1910–1912 (il. 1). W pierwszych latach nauki w tym budynku (1912–1914), w pobliżu szkoły znajdowała się inna atrakcja: Wystawa Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym na Oleandrach13. W 1912 roku odwiedził ją Ebenezer Howard, twórca idei miasta ogrodu.

9 Dz. Ust. i Rozp. Kr. nr 63 z 18 lipca 1883 r.; Dz. Ust. i Rozp. Kr. nr 57 z 28 marca 1905 r.; Dz. Ust. i Rozp. Kr. nr 89 z 28 marca 1910 r.

10 Dz.U. 1928, nr 23, poz. 202; Dz.U. 1939, nr 34, poz. 216.

11 Tradycja nauczania sztuki budowania w tej szkole sięgała 1834 roku. Kilkakrotnie zmieniano nazwę szkoły, w użyciu były m.in. nazwy Akademia Techniczna i Szkoła Politechniczna.

Protokół egzaminu końcowego, Tom 6, 1929/1930, Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej w artykule używany skrót: ANK), sygn. 29/2353/217.

13 M. Zientara, Wystawa Architektury i Wnętrz w otoczeniu ogrodowym w Krakowie w 1912 r., „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 1991, nr 18, s. 100– 110.

12

76

Maciej Motak

Il. 1. Gmach Państwowej Szkoły Przemysłowej przy al. Mickiewicza 5.

Fot. ok. 1912, odbitka z druku ulotnego, archiwum autora.

Uczniowie PSP byli zdyscyplinowani i surowo oceniani (nieliczni otrzymywali świadectwo jako „dojrzały z odznaczeniem” lub „uzdolniony z odznaczeniem”, ale zarazem otoczeni fachową i troskliwą opieką pedagogiczną (il. 2).

W większości pochodzili z rodzin niezamożnych, zwłaszcza rzemieślniczych.

Szkoła dostarczała im przydatną i aktualną wiedzę, organizowała nawet wycieczki na wystawy budowlane – np. na wystawę Nový Dům w Brnie w 1928 roku.

Naukę kończył kompleksowy egzamin. Składał się on z kilku pytań problemowych, przykładowy zestaw tematów to: „Sklepienie klasztorne nad prostokątem.

Więzar o stolcu podwójnym wiszącym. Obliczanie słupów. Obliczanie belek na ugięcie. Filar gotycki pierwotny i rozwinięty. Pisarze polityczni XVI wieku”14.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

77

Krakowską PSP ukończyło co najmniej kilkuset budowniczych. Pośród budowniczych czynnych w Krakowie i mających poważny dorobek twórczy w I połowie XX wieku, byli to m.in.: Kazimierz Baranowski, Samuel Baum, Józef Bereta, Ignacy Bierer, Samuel Dawidowicz, Juliusz Eintracht, Leon Feniger, Adam Garde, Ludwik Gintel, Izydor Goldberger, Henryk Jakubowicz, Salomon Jonkler, Stanisław Juszczyk, Józef Karwat, Prot Komornicki, Alfred Kramarski, Józef Kurleto, Jan Lenart, Leon Lieberman, Samuel Manber, Stefan Matusiński, Czesław Miętka, Józef Mitka, Adam Moscheni, Samuel Osiek, Józef Peroś, Mieczysław Sarnecki, Jakub Silberstein, Maksymilian Silberstein, Samuel Singer, Adam Smykla, Medard Stadnicki, Jakub Stendig, Zygmunt Szufa, Adam Ślęzak, Władysław Warczewski, Stanisław Wexner, Józef Wilczyński, Edward Zgut, Tadeusz Źróbek.

W środowisku krakowskich budowniczych działali także przez większość życia zawodowego absolwenci szkół budowlanych w innych miastach – np. we Lwowie (Ludwik Paciorkowski, Edward Skawiński) lub Brnie (Antoni Dostal).

Z kolei absolwenci krakowskiej PSP pracowali w innych ośrodkach, odnosząc tam również poważne sukcesy – np. Stanisław Kirkin w Poznaniu15, Stanisław Tabeński w Katowicach16. Od schyłku XIX wieku aż do lat 30. XX wieku liczba uprawnionych budowniczych w Krakowie stopniowo wzrastała – z kilkudziesięciu do blisko dwustu osób – co było odzwierciedleniem rozwoju przestrzennego i gospodarczego miasta.

Niektórzy absolwenci PSP kontynuowali edukację i kończyli studia architektoniczne w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (co było możliwe jedynie w latach 20. XX wieku) lub Politechnice Lwowskiej (od XIX wieku do 1941 roku). Byli to m.in. Alfred Düntuch, Zygmunt Gawlik, Zygmunt Grünberg, Włodzimierz Gruszczyński, Edward Litwin, Stefan Piwowarczyk, Stefan Strojek.

Jednak zdecydowana większość absolwentów poprzestawała na ukończeniu PSP i następnie podejmowała pracę w wyuczonym zawodzie. Po odbyciu wymaganej prawem praktyki mogli uzyskać koncesję na otwarcie i prowadzenie własnego przedsiębiorstwa budowlanego. Koncesje wydawał im krakowski magistrat, zarówno w okresie galicyjskim, jak i międzywojennym.

Wybuch wojny w 1939 roku spowodował wielki wstrząs w życiu gospodarczym i społecznym Krakowa. Zdezorganizował też pracę krakowskich budowniczych, ich działalność uległa ograniczeniu. Bardzo wielu utraciło możliwość

Il. 2. Grupa uczniów Wydziału Budowlanego Państwowej Szkoły Przemysłowej. W dolnym rzędzie pierwszy od prawej Franciszek Korfel. Fot. ok. 1925, archiwum Doroty Korfel.

14

Protokół egzaminu Kazimierza Baranowskiego, 8 VI 1925, ANK.

W. Czarnecki, Wspomnienia architekta, Poznań 2015, aneks, s. 116.

A. Borowik, Słownik architektów, inżynierów i budowniczych związanych z Katowicami w okresie międzywojennym, Katowice 2012, s. 134.

15 16

78

Maciej Motak

pracy, wśród nich cała liczna grupa budowniczych pochodzenia żydowskiego.

Wielu budowniczych krakowskich poniosło śmierć – zginęli w wyniku działań wojennych (saper Józef Mitka w 1939 roku) lub zostali zamordowani w więzieniach (Kazimierz Baranowski w Charkowie w 1940 roku) lub obozach koncentracyjnych (Henryk Jakubowicz w Krakowie-Płaszowie w 1943 roku). Pozostali budowniczowie starali się kontynuować przedwojenną praktykę (Franciszek Korfel, Czesław Miętka, Tadeusz Źróbek), aczkolwiek liczba zamówień była niewielka, a warunki pracy i życia stawały się coraz trudniejsze. Niektórzy działali w ruchu oporu. Oficer podziemnej Armii Krajowej F. Korfel zdołał, po zdekonspirowaniu, zbiec z kraju, ostatecznie osiadając w Gwatemali17.

Budowniczowie, którzy przeżyli i pozostali w Krakowie, wznowili lub prowadzili nadal działalność zawodową po wojnie, ale niebawem została ona bardzo silnie ograniczona. Wydane w 1949 roku Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu w praktyce niemal zlikwidowało działalność prywatnych przedsiębiorstw budowlanych, co bardzo ograniczyło możliwości działania budowniczych18. Nadal ceniono jednak fachowców przedwojennych (niekiedy sprzed dwóch wojen). W 1955 roku 82-letni Edward Skawiński podjął się jeszcze co najmniej dwóch projektów i realizacji domów jednorodzinnych (zmarł w listopadzie tego roku). Jako projektanci małych domów w Krakowie przedwojenni budowniczowie działali jeszcze w latach 50. (Jerzy Saski) i 60. (Karol Pauli).

Absolwenci ostatniego cyklu nauki w Państwowej Szkole Przemysłowej (rozpoczętego w 1948 roku) – Wojciech Obtułowicz i Edward Motak, późniejsi absolwenci Politechniki Krakowskiej – byli w trzeciej tercji XX wieku znanymi krakowskimi twórcami w zakresie, odpowiednio, architektury i konstrukcji.

Obecność absolwentów PSP na Wydziałach Architektury, zarówno na Politechnice jak i Akademii, nie była zaskoczeniem. Wielu budowniczych wykazywało się uzdolnieniami rysunkowymi, które potrafili spożytkować. Jan Zawiejski, wybitny architekt krakowski i zarazem znakomity rysownik, powierzał budowniczym liczne prace, zarówno wykonawcze (budowy niektórych zaprojektowanych przez niego domów prowadził np. Antoni Dostal), jak i projektowe oraz graficzne (projekty koncepcyjne i konkursowe kreślili dla niego m.in. Stanisław Kryłoszański i Władysław Warczewski). Współpracownikami Zygmunta Gawlika w jego największym sukcesie – konkursie na projekt katedry w Katowicach (otrzymał zlecenie jej realizacji) byli budowniczowie Samuel Baum i Edward Litwin. Władysław Czarnecki, architekt pracujący kolejno we Lwowie, Warszawie i – najdłużej – w Poznaniu, w swoich wspomnieniach, cennym źródle do dziejów architektury polskiej I połowy XX wieku, odnotował iż „Kierownikami 17 18

M. Motak, W. Potępa, op. cit., s. 96.

Dz.U. 1949, nr 24, poz. 161.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

79

[budów] byli technicy budowniczowie, z ukończoną szkołą średnią, doskonali fachowcy”19.

Zdarzały się jednak również pewne nieporozumienia, a w skrajnych sytuacjach nawet uogólniona i nieuzasadniona krytyka budowniczych ze strony architektów. W 1907 roku wybitny architekt krakowski Teodor Talowski pisał w liście do inwestora: „[Ten] budowniczy nie jest architektą tylko zwykłym budowniczym nadającym sobie tytuł architekty (...) przez to takie potwory i dziwolągi nieestetyczne powstają. Otóż szczegóły może robić tylko architekt co projektuje a nie pacan ze szkoły przemysłowej” 20. Ćwierć wieku później znany architekt warszawski Leonard Tomaszewski ostrzegał, że „przeto jest ryzykowne zwracanie się z zamówieniem do pierwszego lepszego »budowniczego«, który robi projekty will stylowych w cenie 30–70 zł” 21.

Zarzuty wobec budowniczych nie kończyły się na wyrażaniu prywatnych opinii. W latach 30. do dyskusji włączyły się władze państwowe w Krakowie i Lwowie (być może stało się tak z inicjatywy niektórych Kół Architektów22). Napominano że „na terenie Woj. Krakowskiego zachodzą w dalszym ciągu wypadki przywłaszczania sobie przez osoby, pracujące w przemyśle budowlanym, prawnie nieprzysługujących tytułów, co wprowadza w błąd budujących, częstokroć ze szkodą dla interesu publicznego. Szczególnie rozpowszechniło się używanie tytułu »architekty«, wpisywanego bądź przed nazwiskiem, bądź w połączeniu z tytułem, wynikającym z uzyskanego uprawnienia budowlanego jak n.p. architekt budowniczy, architekt koncesjonowany budowniczy (...) w przypadkach stwierdzenia samowolnego przywłaszczania sobie tytułu (przez umieszczenie go na planach, przedkładanych władzom budowlanym do zatwierdzenia, na pieczątkach, wywieszkach, szyldach reklamowych i t.p.) należy bezwzględnie i z całą stanowczością pociągać winnych do odpowiedzialności”23. Jednak działania urzędu w Krakowie (w przeciwieństwie do Lwowa) nie przyniosły zamierzonego efektu24. Budowniczowie nadal nazywali się architektami, m.in. w dokumentaW. Czarnecki, op. cit., s. 102.

List T. Talowskiego do proboszcza w Krościenku Wyżnym, cyt. za: T. Bystrzak, Teodor Marian Talowski, Kraków 2017, s. 158-159.

21 L. Tomaszewski, Otwarte konkursy architektoniczne i urbanistyczne. Blaski. – Cienie. – Sposoby zaradcze, referat wygłoszony w Towarzystwie Urbanistów Polskich dnia 20 .III.1933 roku, „Architektura i budownictwo” 1933, nr 5, s. 151.

22 „Budowniczy” 1936, nr 1-2, s. 12, komunikat niesygn.

23 Pismo Wojewody Krakowskiego z 23 sierpnia 1933 r. „Do wszystkich Panów Starostów Powiatowych, Wydziałów Wykonawczych Komisyj Uzdrowiskowych, oraz do Magistratu Miasta Krakowa”, Akta osobowe, ANK. 24 „W Krakowie sprawa tytułu architekty na razie przycichła”. Natomiast we Lwowie interweniowała policja, m.in. wkraczano do siedzib firm budowniczych i zrywano szyldy ze słowem „architekt”. „Budowniczy” 1936, nr 1-2, s. 12.

19 20

80

Maciej Motak

cji projektowej składanej w Oddziale A Budownictwa Miejskiego krakowskiego magistratu, który będąc świadomym sytuacji przyjmował dokumenty i nie stwarzał utrudnień. W utrzymaniu status quo pomogły też działania podjęte przez zrzeszenia budowniczych i czasopismo Budowniczy w obronie prawa do używania tytułu architekta. Z jednej strony powoływano się na prawo zwyczajowe, a z drugiej wykazywano prawną bezzasadność zakazu używania tytułu. W 1936 roku Sąd Okręgowy w Krakowie uniewinnił budowniczych ukaranych wcześniej przez Starostwo Grodzkie w Krakowie grzywnami za używanie tytułu architekta – wyroki były poprzedzone ekspertyzami i opiniami25.

Budowniczowie krakowscy – omawiani tutaj w kontekście ich działalności zawodowej i pozostawionego dorobku twórczego – stanowili też cząstkę społeczeństwa krakowskiego pierwszej połowy XX wieku. Józef Wilczyński był przez dwie kadencje radnym miejskim z dzielnicy Zwierzyniec26. Antoni Dostal był działaczem i pierwszym prezesem Klubu Sportowego Podgórze27. Ludwik Gintel był wybitnym zawodnikiem KS Cracovia (po zakończeniu kariery także społecznym działaczem klubu), mistrzem Polski i wielokrotnym reprezentantem Polski w piłce nożnej28. Franciszek Korfel był podoficerem WP i narciarzem, a w czasie II wojny światowej – żołnierzem Armii Krajowej29.

3. Dzieła budowniczych krakowskich – charakterystyka i przykłady Liczba obiektów wzniesionych w Krakowie według projektów budowniczych, nie posiadających tytułu architekta, jest bardzo znaczna. Z pewnością stanowiła ona większość „standardowej zabudowy mieszkaniowej miasta” powstającej w okresie galicyjskim30. Również w okresie międzywojennym najwięcej realizacji w Krakowie mieli nie architekci, ale budowniczowie (w nawiasach podano liczbę budynków powstałych według projektu danego budowniczego na podstawie zestawienia Beaty Makowskiej). Byli to m.in. Antoni Dostal (53), Edward Skawiński (44), Henryk Jakubowicz (27), Ignacy Bierer (25), Tadeusz Źróbek (19), Samuel Manber (14)31. Łączna liczba budynków zrealizowanych w Krakowie według projektów budowniczych jest trudna do określenia i wymaga dalszych badań. Według obliczeń szacunkowych autora, obejmuje ona ponad 25 Wyroki Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. III Kad. 633/36, III Kad. 676/36, III Kad. 1415/36. „Budowniczy” 1937, nr 1, s. 3.

26 K. Rolle (red.), Kraków. Rozszerzenie granic 1909-1915, Kraków 1931, s. 181.

27 T. Kołomyjski, op. cit., s. 109 i 112.

28 Machabeusze sportu. Sport żydowski w Krakowie, Kraków 2012, s. 152 i 154.

29 M. Motak, W. Potępa, op. cit., s. 94-96.

30 J. Purchla, Jak powstał (…), op. cit., s. 78.

31 Według zestawienia B. Makowskiej z 2014 r., B. Makowska, op. cit., s. 101. Liczby te mogą być nieco wyższe.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

81

1000 nowych budynków w latach 1901-1918, ponad 2000 nowych budynków w latach 1919-1939 oraz poniżej 500 nowych budynków w latach 1940-1950.

Należy także dodać, że szczególnie silnie budowniczowie zdominowali rynek wszelkich przebudów i przeróbek istniejących już budynków.

Przed I wojną światową pole działania budowniczych było stosunkowo największe; bardziej niż liczby projektowanych budynków dotyczyło to zakresu tematycznego, jakiego się podejmowali. W pierwszym piętnastoleciu XX wieku projektowali oni nie tylko liczne budynki mieszkalne i gospodarcze, ale także niektóre budynki użyteczności publicznej. W latach 1909-1910 w samodzielnym jeszcze (do 1915 roku) mieście Podgórzu powstał okazały historyzująco-secesyjny budynek Miejskiej Kasy Oszczędności. Zaprojektował go Antoni Dostal (1877-1938), który przybył z Moraw około 1909 roku i mieszkał w Podgórzu do końca życia. Elewację frontową Dostal uświetnił eleganckim detalem zawierającym m.in. herb Miasta Podgórza (il. 3). Natomiast w samym Krakowie najlepszym przykładem jest budynek dawnego kina Wanda o pięknej secesyjnej elewacji frontowej, wzniesiony według projektu Samuela Manbera (1887-1943?) w 1912 roku (il. 4). Budowniczowie zaprojektowali również przede wszystkim wiele domów czynszowych – zarówno okazałych kamienic o bogato zdobionych fasadach (zachowanych np. na wielu odcinkach ulicy Dietla po obu stronach Plant Dietlowskich), jak i małych kamieniczek o skromnej dekoracji elewacji frontowych (zachowanym przykładem jest zachodnia pierzeja ulicy Konopnickiej pomiędzy ulicami Madalińskiego i Powroźniczą, na ówczesnym przedmieściu Dębniki).

Il. 3. Fragment budynku dawnej Miejskiej Kasy Oszczędności Miasta Podgórza przy ul. Józefińskiej 18 – detal zwieńczenia elewacji frontowej.

Proj. Antoni Dostal 1909. Fot. Maciej Motak 2008.

82

Maciej Motak

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

83

architekci. Za przykład może posłużyć bardzo obfita twórczość wspomnianego już Antoniego Dostala, a także Edwarda Skawińskiego (1873-1955). Ten drugi, podobnie jak Dostal, przybył z innego ośrodka (ze Lwowa, około 1910 roku) i pozostał w Krakowie aż do śmierci. O szybkich przemianach i pewnej różnorodności postaw twórczych świadczą trzy wersje elewacji frontowej domu przy ulicy Olszyny 9, wykonane w krótkich odstępach czasu przez budowniczych Stanisława Mehla, Władysława Warczewskiego, Kazimierza Baranowskiego; w formach, kolejno: tradycyjnej, tradycyjnej zmodernizowanej, modernistycznej (il. 5)35. Zrealizowano trzecią wersję – ale także i wersję pierwszą, którą inwestor przekazał swojemu sąsiadowi (il. 6)36.

Il. 4. Po lewej – elewacja frontowa kina Wanda przy ul. św. Gertrudy 5a.

Proj. Samuel Manber 1912. Fot. Maciej Motak 2003.

W okresie międzywojennym dorobek projektowo-realizacyjny budowniczych obejmował głównie budynki mieszkaniowe, ponadto przemysłowe i gospodarcze. Zgodnie ze wspomnianym rozporządzeniem Prezydenta RP nie mogli projektować dużych obiektów użyteczności publicznej. Nie mogli też brać samodzielnego udziału w konkursach projektowych.

Od strony zawodowej budowniczowie byli – w całym omawianym okresie – solidnymi rzemieślnikami, wykonującymi de facto według dzisiejszych kryteriów również pracę architektów32. Sporządzane przez nich opracowania projektowe były objętościowo bardzo skondensowane. Kompletna dokumentacja projektu budynku mieściła się zwykle w cienkiej teczce zawierającej kilka lub kilkanaście kartek formatu A-4 bądź A-3, a w skrajnym przypadku nawet na jednym arkuszu papieru, wielkością zbliżonego do dzisiejszego formatu A-233.

Według tych projektów, w połączeniu z fachową realizacją nadzorowaną przez projektanta, powstawały domy, które z powodzeniem służą ludziom do dzisiaj.

Il. 5. Trzy wersje elewacji frontowej domu przy ul. Olszyny 9 narysowane w projektach, od lewej: Stanisława Mehla (1930), Władysława Warczewskiego (1931), Kazimierza Baranowskiego (1933). Dom wybudowano w latach 1933-1934 według trzeciego projektu. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Niektórzy budowniczowie krakowscy dłużej hołdowali formom tradycyjnym i gustowi konserwatywnemu, inni chętnie podążali za nowymi trendami i przemianami stylistycznymi34. W okresie międzywojennym przyjmowali stylistykę modernistyczną w miejsce historyzującej, przeważnie w tym samym tempie co Szczególnym, ostatecznym świadectwem pracy budowniczych jest obecne na większości nagrobków budowniczych (zwykle bardzo skromnych) słowa „architekt”.

33 Dokumentacja projektowa zachowana przede wszystkim w ANK, Oddział V. 34 Por. M. Motak, Osiedle Urzędnicze w Krakowie. Urbanistyka i architektura 1924-1942, Kraków 2018, s. 261-268.

Il. 6. Realizacje dwóch wersji projektu domu przy ul. Olszyny 9, powstałe przy ul. Olszyny 8 (po lewej) i ul. Olszyny 9 (po prawej).

Obie budowy prowadził Kazimierz Baranowski. Fot. Maciej Motak 2016 i 2017.

32

35 36

ANK, Archiwum Budownictwa Miejskiego (dalej w artykule używany skrót: ABM), fasc. 656.

Ibidem.

84

Maciej Motak

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

85

Wszyscy budowniczowie potrafili wykonać obliczenia statyczne budynków o nieskomplikowanych rozwiązaniach konstrukcyjnych (takich jak budynki mieszkalne) oraz oczywiście dobrać najbardziej odpowiednie materiały konstrukcyjne i wykończeniowe Niektórzy budowniczowie świetnie rysowali a nawet malowali akwarele. Jak wspomniano, z pomocy W. Warczewskiego i S. Kryłoszańskiego korzystał J. Zawiejski. Chociaż w swojej własnej pracy rzadko sporządzali „wizualizacje”, jednak kiedy było to konieczne (np. zażyczył sobie tego klient), potrafili i temu zadaniu sprostać, o czym świadczą przejrzyste rysunki Franciszka Korfla (il. 7), Czesława Miętki, Henryka Rittermana.

Il. 8. Po lewej – fragment projektu domu przy ul. Lotniczej 30 (obecnie ul. Raciborskiego 19), zatwierdzonego do realizacji przez Oddział Budownictwa Miejskiego w Krakowie; proj. Edward Skawiński 1929. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Po prawej – wykonanie tego samego fragmentu budynku według szkiców roboczych lub zaleceń ustnych projektanta. Fot. Maciej Motak 2017.

Il. 7. Widok perspektywiczny projektowanego budynku wielorodzinnego przy ul. Bema 5. Rys. Franciszek Korfel, 1933. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Budowniczowie w pełni kontrolowali proces budowy, w tym wykonanie detali architektonicznych, których zwykle w ogóle nie pokazywali w dokumentacji składanej do zatwierdzenia w urzędzie (il. 8). Były to np. rzeźby i płaskorzeźby, tradycyjnie bądź nowocześnie interpretowane porządki architektoniczne, profilowane gzymsy i obramienia okien, portale, ryflowanie ścian. Szczególnie oryginalnym, do dzisiaj cenionym elementem dekoracyjnym i zarazem identyfikacyjnym były tzw. godła (il. 9). Pozwalały one różnicować oraz lepiej zapamiętywać domy, które pod wieloma względami (w tym stylistyki i formy architektonicznej) były do siebie podobne.

Il. 9. Godła nad wejściami do kamienic przy ul. Wenecja 7 (po prawej) i ul. Wenecja 9 (po lewej). Proj. Henryk Jakubowicz i Stanisław Wexner ok. 1937.

Fot. Maciej Motak 2010.

W poszczególnych rejonach Krakowa międzywojennego, zwłaszcza zachodnich, powstały i zachowały się do dzisiaj duże zespoły projektowanych przez budowniczych domów wielorodzinnych, w niektórych wypadkach tworzące całe odcinki pierzei – zarówno w dzielnicach należących do miasta przed 1910 rokiem, jak też w dzielnicach przyłączonych w ramach tworzenia Wielkiego Krakowa od 1910 do 1915 roku. Jako przykłady w dzielnicach „starszych” można wymienić południową pierzeję ulicy Cybulskiego i większość ulicy Wenecja w dzielnicy Piasek, jak również niemal całą, odznaczającą się złożonym kształtem ulicę

86

Maciej Motak

Żuławskiego na Kleparzu. W „nowszych” dzielnicach Wielkiego Krakowa takich sytuacji jest oczywiście znacznie więcej – na przykład północny odcinek ulicy Urzędniczej w Nowej Wsi, zachodnia pierzeja ulicy Odrowąża na Krowodrzy, wschodnia pierzeja ulicy Kotlarskiej na Grzegórzkach, ulica Szymanowskiego przy Parku Krakowskim, ulica Ujejskiego na Półwsiu Zwierzynieckim. Nowe kamienice powstawały w ramach tradycyjnej, kwartałowej struktury zabudowy, zgodnie z planami regulacyjnymi opracowywanymi w magistracie przez Oddział B Budownictwa Miejskiego.

Projektanci domów przy ulicy Wenecja 3, 5, 7, 9 (il. 10) – Henryk Jakubowicz i Stanisław Wexner – prowadzili jedno z największych przedsiębiorstw projektowo-wykonawczych w Krakowie37. Mniejsze przedsiębiorstwa prowadziło wielu innych budowniczych krakowskich – np. Józef Kaczmarczyk, Franciszek Korfel, Jakub Silberstein. Zatrudniali pracowników, wykonujących roboty murarskie, ciesielskie, żelbetowe, współpracowali z firmami wykonawczymi oraz firmami innych budowniczych (np. J. Silberstein z B. Birkenfeldem, W. Warczewski z J. Betlerem, E. Skawiński z F. Korflem).

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

Przykładami dzieł krakowskich budowniczych w grupie budynków wielorodzinnych są kamienice przy alei Słowackiego 31, ulicy Spokojnej 16, ulicy Chocimskiej 13. Zostały one zaprojektowane w duchu charakterystycznego dla Krakowa lat 30. XX wieku umiarkowanego modernizmu. Kamienicę przy al.

Słowackiego 31 zaprojektował budowniczy Samuel Dawidowicz zapewne wiosną 1933 roku – w czerwcu tego roku w magistracie zostało złożone podane o zezwolenie na budowę (il. 11)38. Budynek został szybko zrealizowany – był gotowy już w marcu 1934 roku. Stanął przy intensywnie i szybko zabudowywanej w tym okresie Alei Trzech Wieszczów (m.in. w 1934 roku zatwierdzono wykonany przez architekta Zygmunta Grünberga projekt trzypiętrowej kamienicy na sąsiedniej posesji – al. Słowackiego 3339), po jej wschodniej stronie, która już w XIX wieku należała do miasta (jako Dzielnica IV Piasek). Chociaż aleja Słowackiego była reprezentacyjną arterią, ówczesny ruch kołowy na niej był jeszcze niewielki – pośrodku alei biegł szeroki pas zieleni rozdzielający dwie osobne drogi – dla samochodów (od strony zewnętrznej, zachodniej) i dla wozów konnych (od strony wewnętrznej, wschodniej). M.in. dlatego w elewacji frontowej budynku przy al. Słowackiego 31 uzasadnione było zaprojektowanie sześciu loggii (il. 12).

Il. 11. Kamienica przy al. Słowackiego 31, elewacja frontowa. Proj. Samuel Dawidowicz, 1933. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 10. Wschodnia pierzeja ulicy Wenecja – od lewej kamienice nr 9, 7, 5, 3. Proj. Henryk Jakubowicz i Stanisław Wexner 1935-1938. Fot. Maciej Motak 2010.

38 37

B. Zbroja, Miasto umarłych (…), op. cit., s. 133.

87

39

ANK, ABM, fasc. 831a.

Ibidem.

88

Maciej Motak

Il. 12. Kamienice przy al. Słowackiego 31 (po prawej, proj. S. Dawidowicz) i 33 (proj. Z. Grünberg). Fot. Maciej Motak, 2019.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

Bardziej peryferyjnie usytuowana, również trzypiętrowa lecz o nieco skromniejszym wystroju, była kamienica przy ulicy Chocimskiej 13, w ówczesnej Dzielnicy XV Nowa Wieś, w zachodniej części miasta. Powstała ona na krótko przed II wojną światową – w latach 1938-1939 – i nie była jeszcze całkowicie ukończona w chwili wybuchu wojny40. Zaprojektował ją budowniczy Antoni Pawlikowski (il. 13), zamieszkały przy... ulicy Chocimskiej 11 (w niewiele wcześniej wybudowanym domu na sąsiedniej parceli), natomiast projekt uzupełniający, zamienny (tzw. plany dodatkowe) sporządził budowniczy Leon Lieberman, który z kolei kilka lat wcześniej zaprojektował m.in. dom przy ulicy Chocimskiej 941. Niemal cała wschodnia pierzeja ulicy Chocimskiej została zabudowana w drugiej połowie lat 30. (il. 14).

89

Il. 14. Kamienica przy ul. Chocimskiej 13 (po lewej). Proj. Antoni Pawlikowski i Leon Lieberman 1938-1939.

Fot. Maciej Motak 2019.

Jeszcze skromniejsza, lecz niemniej solidna, była dwupiętrowa kamienica przy ulicy Spokojnej, położonej także w Nowej Wsi. Projekt kamienicy, a następnie projekt zamienny, sporządził budowniczy Stanisław Mehl w 1938 roku (il. 15) 42. Budowa rozpoczęła się w grudniu tego roku. Była bliska ukończenia w przededniu wojny – w sierpniu 1939 roku trwały już prace wykończeniowe. W starannie prowadzonym dzienniku budowy 1 IX 1939 zapisano lakonicznie: „roboty z powodu działań wojennych przerwano” 43. Wpis ten jest lapidarnym świadectwem katastrofy, jaka tego dnia rozpoczęła się dla Polski i dla świata. Realizację wznowiono w kwietniu 1940 roku, jednak z powodu rasistowskich przepisów okupanta nie mógł jej już prowadzić Stanisław Mehl. Ogółem przy ulicy Spokojnej w ciągu kilku lat powstało blisko 20 trzykondygnacyjnych kamienic (il. 16).

ANK, ABM, fasc. 103.

Ibidem.

42 ANK, ABM, fasc. 851.

43 Ibidem.

40 41

Il. 13. Kamienica przy ul. Chocimskiej 13, elewacja frontowa.

Proj. Antoni Pawlikowski 1938. Archiwum Narodowe w Krakowie.

90

Maciej Motak

Il. 15. Kamienica przy ul. Spokojnej 16, elewacje frontowa i tylna.

Proj. Stanisław Mehl 1938. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

91

Krakowscy budowniczowie zaprojektowali również bardzo wiele budynków jedno – i dwurodzinnych. Szczególnie dużo domów powstało na ówczesnych północno-wschodnich obrzeżach Krakowa – w obrębie Osiedli Oficerskich, Osiedla Urzędniczego i położonych pomiędzy nimi tzw. Terytoriów (częściowo znajdujących się poza granicami miasta, jednak zabudowywanych według jednolitych zasad i regulacji). W rejonie tym jeden tylko budowniczy, Edward Skawiński, był autorem i wykonawcą co najmniej trzydziestu projektów nowych bądź rozbudowywanych domów. Trwająca niecałą dekadę, przerwana przez wojnę działalność znacznie młodszego od Skawińskiego budowniczego, Kazimierza Baranowskiego (1907-1940), ukazuje wszechstronne umiejętności projektanta, który potrafił sprostać bardzo zróżnicowanym tematom: projektowi i realizacji niewielkiego domu dla nauczycielki, w duchu architektury nowoczesnej, tzw. okrętowej; realizacji domu zaprojektowanego przez innego budowniczego (S. Mehla) w duchu tradycyjnym, dworkowym (wraz z projektem ogrodu); projektowi i realizacji dużego modernistycznego domu dla lekarza (wspomnianego powyżej – ul. Olszyny 9), uzupełnionego w 1937 roku o projekt garażu – będącego wtedy jeszcze pewną nowością) 44.

Mniej liczną grupą budynków projektowanych przez budowniczych były obiekty przemysłowe i składowe. Natomiast z reguły górowały one rozmachem i skalą nad budynkami mieszkalnymi. Wpływały na kształt panoramy Krakowa, którego zabudowa przemysłowa koncentrowała się w I połowie XX wieku w dzielnicach Kazimierz (w jego części południowo-wschodniej), Grzegórzki, Podgórze oraz w niektórych gminach podmiejskich. Przede wszystkim zaś odgrywały istotną rolę w rozwoju krakowskiego przemysłu, którego znaczenie było wtedy jeszcze stosunkowo niewielkie w porównaniu do okresu po 1949 roku.

Dobrym przykładem dużego (zwłaszcza w skali krakowskiej) zespołu fabrycznego są budynki produkcyjne i administracyjne Polskiej Wytwórni Chleba Zdrowia „Ziarno” przy ulicy Zabłocie 25 w Podgórzu. Przedsiębiorstwo, które powstało w 1919 roku, rozwijało się i rozbudowywało etapami (w 1921 roku zatrudniało 80 osób, w 1928 r. – 240, w 1938 r. – 175)45. Projekty głównych obiektów produkcyjnych (w tym największego – młyna) wykonał budowniczy Edward Skawiński (il. 17). Liczne projekty przebudowy i rozbudowy budynków fabrycznych oraz budowy nowych mniejszych obiektów pomocniczych sporządzał przez wiele lat budowniczy Antoni Dostal (il. 18). Jego obowiązki przejął następnie budowniczy Józef Kurleto (zięć Dostala), który prowadził je również w pierwszych latach

Il. 16. Kamienica przy ul. Spokojnej 16. Proj. Stanisław Mehl 1938-1940.

Fot. Maciej Motak 2019.

44 45

ANK, ABM, fasc. 656 i 728.

R. Kotewicz, Z dziejów przemysłu Krakowa w latach 1918-1939, Kraków 1981, s. 209-210.

Maciej Motak

92

okupacji niemieckiej (w 1940 roku budynki „Ziarna” zostały uszkodzone przez pożar i wymagały napraw). Oprócz problematyki typowo budowlanej, budowniczowie wykazywali się tutaj umiejętnością projektowania niektórych maszyn i innych urządzeń technicznych potrzebnych dla młyna, piekarni, magazynów (np. wagi pomostowej)46.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

93

4. Ochrona dzieł zaprojektowanych przez budowniczych krakowskich.

Podsumowanie Z punktu widzenia współczesnego ustawodawstwa polskiego dotyczącego ochrony zabytków, w tym przede wszystkim obowiązującej ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami47, omawiane w artykule obiekty – dzieła budowniczych krakowskich – podlegają takim samym możliwościom ochrony, jak inne obiekty o podobnym wieku i zbliżonych wartościach, niezależnie od stanu zachowania.

Istnieją cztery główne ustawowe formy ochrony dziedzictwa zbudowanego: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (lub innych dokumentach planistycznych). Czy i jak sprawdzają się one w praktyce w odniesieniu do dzieł budowniczych krakowskich?

Il. 17. Młyn zakładów „Ziarno” przy ul. Zabłocie 25, przekrój podłużny.

Proj. Edward Skawiński 1919. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 18. Projekt nadbudowy budynku administracyjnego zakładów „Ziarno” przy ul. Zabłocie 25, elewacja frontowa. Proj. Antoni Dostal ok. 1929.

Archiwum Narodowe w Krakowie.

46

ANK, ABM, fasc. 1007.

Rejestr zabytków, który w 2018 roku obejmował 1211 obiektów w Krakowie, jest najskuteczniejszą formą, jednak w stosunku do dzieł budowniczych rzadko stosowaną. Spośród przykładów wspomnianych powyżej, w rejestrze figurują dwa wyróżniające się dzieła z okresu galicyjskiego. Podlegają zatem pełnej ochronie i są dobrze zachowane, w szczególności ich wygląd zewnętrzny. Trzeba bowiem dodać, że zmieniły one użytkownika i funkcję – częściowo (budynek dawnej Kasy Oszczędności Miasta Podgórza jest obecnie siedzibą dużego banku) lub całkowicie (budynek dawnego kina Wanda jest obecnie siedzibą dużego sklepu spożywczego). Budynki z okresu międzywojennego, za wyjątkiem wybranych dzieł wybitnych twórców, reprezentowane są bardzo nielicznie w rejestrze zabytków – nie ma wśród nich żadnego z omawianych przykładów.

Warto odnotować w tym miejscu rolę gminnej ewidencji zabytków, która w 2018 roku liczyła 6359 obiektów w Krakowie. Wprawdzie ewidencja zabytków nie jest formą ustawową ochrony, jednak ponad tysiącowi dzieł budowniczych, wpisanych do ewidencji, zapewnia przynajmniej częściową, chociaż bardzo ograniczoną ochronę. W szczególności oznacza uznanie danego dzieła za obiekt o określonych wartościach historycznych bądź zabytkowych. Do ewidencji wpisane są kamienice przy al. Słowackiego 31 i ul. Chocimskiej 13, a także niektóre pozostałe obiekty dawnego zespołu fabrycznego przy ulicy Zabłocie 25.

Stan obecny tych budynków jest zróżnicowany. Kamienica przy al. Słowackiego oczekuje na modernizację, kamienica przy ul. Chocimskiej została zmodernizowana, zasadniczo z zachowaniem gabarytu i elewacji frontowej (nastąpiła adapta47

Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

94

Maciej Motak

cja strychu na mieszkanie z jego doświetleniem niewielkimi lukarnami od strony frontowej). Ocalałe budynki przy ulicy Zabłocie zostały adaptowane: budynek główny dla funkcji mieszkaniowej (przy jego rozbudowie i znacznym powiększeniu), zaś budynek administracyjny – dla funkcji usługowej, bez zmiany gabarytu ale z okresowym, częstym przesłonięciem przez wielkoformatowe reklamy (il. 19). Do ewidencji zabytków nie jest wpisana kamienica przy ul. Spokojnej48.

Została ona częściowo nadbudowana o jedną kondygnację, natomiast jej pozostały wystrój zewnętrzny nie uległ zmianie. Warto w tym miejscu odnotować, że w większości omówionych przypadków (oba budynki użyteczności publicznej, wszystkie trzy kamienice mieszkalne) nieznacznym lub co najwyżej umiarkowanym zmianom funkcjonalno-przestrzennym uległo ich otoczenie urbanistyczne.

Wyjątkiem jest dawny zespół fabryczny „Ziarno”, znajdujący się na Zabłociu, części Podgórza, w której od początku XXI wieku następują intensywne przekształcenia o zróżnicowanym charakterze i zakresie – od modernizacji budynków i rewitalizacji części rejonu aż po wyburzenia wielu obiektów i ich zespołów oraz ich zastępowanie nowymi budynkami, głównie mieszkalnymi.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

95

Obszar uznany za Pomnik Historii w Krakowie obejmuje stosunkowo niewielką część dzieł budowniczych. Pełni on przede wszystkim rolę prestiżową.

Podobna uwaga dotyczy strefy Parku Kulturowego w Krakowie (ograniczonego do obszaru dawnego miasta lokacyjnego), który zawiera bardzo małą część dzieł budowniczych.

Ustalenia zapisane w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego zapewniają pewną ochronę obiektom historycznym i zabytkowym położonym na terenie objętym danym planem. Jej zakres i skala są zróżnicowane w zależności od ustaleń poszczególnych planów, a także samego ich istnienia – w połowie 2019 roku planami miejscowymi objęto około 64% obszaru Krakowa. Odsetek ten systematycznie zwiększa się od czasu rozpoczęcia opracowywania planów w 2003 roku, m.in. od 2012 roku obowiązuje plan obszaru Osiedle Oficerskie.

Nadal jednak nie dotyczy to wielu rejonów, w których znajdują się liczne dzieła budowniczych – np. dzielnic ukształtowanych głównie na przełomie XIX i XX wieku (Piasek, Kleparz, Wesoła) oraz w I połowie XX wieku (większość Nowej Wsi i Półwsia Zwierzynieckiego, Osiedle Urzędnicze). Obowiązujące już plany zapewniają przede wszystkim ochronę gabarytów istniejących budynków.

Ograniczają także nadmierną intensyfikację, tzw. dogęszczanie zabudowy, oraz niekontrolowane zmiany funkcji.

W świetle powyższych rozważań należy stwierdzić, że najskuteczniejszą formą ochrony dla dzieł budowniczych pozostaje wpis do rejestru zabytków oraz, w drugiej kolejności, odpowiednie ustalenia w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

Il. 19. Dawne budynki zakładów Ziarno przy ul. Zabłocie 25 – na pierwszym planie d. budynek administracyjny (proj. A. Dostal), w głębi d. młyn (proj. E. Skawiński).

Adaptacja i rozbudowa młyna na budynek mieszkalny – proj. Ludomir Książek, realizacja 2008-2011. Fot. Maciej Motak 2012.

48 Do ewidencji zabytków nie została wpisana żadna kamienica przy ul. Spokojnej (jest ich wiele, pochodzą przeważnie z tego samego okresu co kamienice przy ulicy Chocimskiej, są w większości nieco mniejsze, o jedną kondygnację niższe, lecz posiadają zbliżone walory).

Dorobek kilku pokoleń budowniczych krakowskich, którzy w istocie wykonywali zawód architekta, obejmuje setki dzieł architektury zasługujących na zachowanie i ochronę – zarówno ze względu na swoje indywidualne walory architektoniczne jak i na tworzenie urbanistycznej oprawy dzieł wybitnych oraz budowanie atmosfery i nastroju określonej epoki we fragmentach przestrzeni miejskiej. Dzieła budowniczych krakowskich, podobnie jak większość wszystkich dzieł architektury omawianego okresu, są dzisiaj często wysoko oceniane pod względem formy (estetyka, kompozycja, detal), funkcji (walory użytkowe), konstrukcji (solidność wykonania, użyte materiały). Jednak nieunikniona jest presja wynikająca ze współczesnych tendencji rozwoju miasta, które jest dziesięciokrotnie ludniejsze niż było w 1900 roku i trzykrotnie ludniejsze niż w roku 1939 lub 1950. Zagadnienia takie jak dostępność i wartość działek budowlanych w centrum miasta, plany inwestycyjne, wreszcie współczesne wymagania do-

96

Maciej Motak

tyczące wyposażenia technicznego i komfortu życia i pracy, które to warunki muszą być oczywiście brane pod uwagę i spełniane, stanowią zarazem zagrożenie dla walorów, a nawet dla samego istnienia wielu historycznych budynków.

W efekcie ich los jest różny: podlegają konserwacji, ale także mniejszym bądź większym przekształceniom (modernizacji, przebudowie, nadbudowie, rozbudowie), a w niektórych wypadkach całkowitej likwidacji.

Nie sposób objąć wszystkich budynków pełną ochroną przez wpisy do rejestru zabytków. Należy jednak dążyć do tego we wszystkich wypadkach dzieł wyróżniających się formą, cennym bądź oryginalnym detalem architektonicznym, a także tworzących jednorodne zespoły zabudowy. W tej sytuacji ważna rola przypada właściwie opracowywanym i sprawnie uchwalanym miejscowym planom zagospodarowania przestrzennego. Należy także podkreślić, że w procesie ochrony zabytków nieobjętych najlepszą formą ochrony, czyli wpisem do rejestru, szczególnie nieoceniona jest oczywiście świadoma ochrona ze strony uczestników procesu inwestycyjnego – właściciela bądź dysponenta obiektu, współczesnego architekta, urzędnika, konserwatora zabytków – doceniających walory obiektów „niewybitnych” jako niezwykle cenne dopełnienie najwybitniejszych dzieł architektury. Jako wartościowy wzór takiego działania można przywołać „model włoski”, omówiony m.in. w bieżącej edycji konferencji49.

Aczkolwiek kształtowanie takiego wzorca może trwać całe dekady i pokolenia.

Nazwiska znanych architektów zwracają dodatkowo uwagę na walory ich dzieł (z reguły istotnie wysokie) i wzmagają chęć ich jak najlepszego zachowania.

Ochrona dzieł budowniczych, skromniejszych (podobnie jak ich twórcy) i mniej wybijających się lecz także wartościowych, jest znacznie trudniejsza. W ogromnej większości niemal zapomniani już zostali krakowscy budowniczowie sprzed blisko stu lat – znakomici specjaliści łączący role projektantów i wykonawców, rzemieślników i artystów. Niemniej jednak, likwidacja lub zbyt daleko idące przekształcenia ich dzieł spowodowałaby z czasem osłabnięcie a w konsekwencji utratę nie tylko cennego kontekstu dla dzieł uznawanych powszechnie za wybitne, ale także świadectwa umiejętności poprzednich pokoleń.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

97

Bibliografia: Wydawnictwa zwarte: 1. Bieniarzówna J., Małecki J.M., Dzieje Krakowa tom 3. Kraków w latach 1796– 1918, Kraków 1979.

2. Borowik A., Słownik architektów, inżynierów i budowniczych związanych z Katowicami w okresie międzywojennym, Katowice 2012.

3. Burno F., Zygmunt Gawlik (1895-1961). Architekt katedry katowickiej, Katowice 2003.

4. Bystrzak T., Teodor Marian Talowski, Kraków 2017.

5. Czarnecki W., Wspomnienia architekta, Poznań 2015.

6. Karpińska M., Wacław Nowakowski, Kraków 2015.

7. Kotewicz R., Z dziejów przemysłu Krakowa w latach 1918-1939, Kraków 1981.

8. Leśniak-Rychlak D. (red.), Reakcja na modernizm. Architektura Adolfa SzyszkoBohusza. Katalog wystawy, Kraków 2013.

9. Machabeusze sportu. Sport żydowski w Krakowie, Kraków 2012.

10. Makowska B., Kamienice krakowskie z przełomu XIX i XX w. i okresu międzywojennego położone na obszarze pomiędzy pierwszą i drugą obwodnicą. Charakterystyka form i ich ewolucja, Kraków 2014.

11. Motak M., Historia rozwoju urbanistycznego Krakowa w zarysie. Podręcznik dla studentów, Kraków 2012.

12. Motak M., Osiedle Urzędnicze w Krakowie. Urbanistyka i architektura 19241942, Kraków 2018.

13. Purchla J., Jak powstał nowoczesny Kraków, Kraków 1990.

14. Purchla, J., Świdrak J., Twardowska K., Wiśniewska M., Myślenie miastem.

Architektura Jana Zawiejskiego, Kraków 2018.

15. Rolle K. (red.), Kraków. Rozszerzenie granic 1909-1915, Kraków 1931.

16. Solewski R., Franciszek Mączyński. Krakowski architekt, Kraków 2005.

17. Szczerski A. (red.), Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospoliej. Tom 1. Kraków i województwo krakowskie, Kraków 2013.

18. Tomkowicz S., Piękność miast i jej ochrona. Odczyt wygłoszony w Krakowie w dniu 16 Marca 1909 r., Kraków 1909.

19. Twardowska K., Fryderyk Tadanier, Kraków 2016.

49 A. Defus, „Modello Italia”, czyli prewencyjna konserwacja zabytków jako kultura, a nie jako wymóg, Perspektywy i szanse na adaptację i rozwój w Polsce, referat wygłoszony na V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”, 17 maja 2019 w Krakowie.

20. Wiśniewski M., Adolf Szyszko-Bohusz, Kraków 2013.

21. Wiśniewski M., Ludwik Wojtyczko. Krakowski architekt i konserwator zabytków pierwszej połowy XX wieku, Kraków 2003.

98

Maciej Motak 22. Zbroja B., Architektura międzywojennego Krakowa, Kraków 2013.

23. Zbroja B., Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w latach 1868-1939, Kraków 2005.

Artykuły: 1. „Budowniczy” 1937, nr 1.

2. „Budowniczy” 1936, nr 1-2.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

99

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

2. Ustawa budownicza dla Krakowa z dnia 18 lipca 1883 r., Dz. Ust. i Rozp. Kr. nr 63 z 18 lipca 1883 r., wraz z nowelizacjami z dnia 28 marca 1905 r., Dz. Ust. i Rozp. Kr. nr 57 z 28 marca 1905 r. oraz z dnia 28 marca 1910 r., Dz. Ust. i Rozp. Kr. nr 89 z 28 marca 1910 r.

3. Baraniak J., Przedsiębiorstwo Budowlane Józef Wilczyński i Alfred Kramarski, „Rocznik Krakowski” 2013, t. LXXIX.

3. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanem i zabudowaniu osiedli, Dz.U. 1928, nr 23, poz. 202.

4. Broński K., Ruch budowlany w Krakowie pod okupacją hitlerowską, „Rocznik Krakowski” 1987, t. LIII.

4. Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1939 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli, Dz.U. 1939, nr 34, poz. 216.

5. Dobosz P., Prawne granice doktryny konserwatorskiej i jej początki na ziemiach polskich, [w:] Krasnowolski B. (red.), Doktryny i realizacje konserwatorskie w świetle doświadczeń krakowskich ostatnich 30 lat, Kraków 2011.

6. Kołomyjski T., Antoni Dostal – budowniczy miasta Podgórza, [w:] X. Sesja Podgórska w 225-lecie lokacji miasta Podgórza i 100-lecie konsekracji kościoła św. Józefa, Kraków 2008.

7. Motak M., Potępa W., Modernistyczna kamienica w Olszy pod Krakowem, zaprojektowana przez Franciszka Korfla, i jej zasłużony mieszkaniec – kapitan pilot Mieczysław Medwecki, [w:] Motak M. (red.), Studia nad architekturą i urbanistyką Polski międzywojennej. Tom III. Architektura, krajobraz i ludzie, Kraków 2017.

8. Purchla J., Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa, „Rocznik Krakowski” 2005, t. LXXI.

5. Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 9 marca 1949 r. wydane w porozumieniu z Ministrami Administracji Publicznej i Odbudowy o obowiązku uzyskania zezwolenia, właściwości władz przemysłowych oraz o trybie i warunkach udzielania zezwoleń na prowadzenie przedsiębiorstw budowlanych, Dz.U. 1949, nr 24, poz. 161.

Orzecznictwo: 1. Wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie, III Kad. 1415/36.

2. Wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie, III Kad. 633/36, 3. Wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie, III Kad. 676/36, Inne:

9. Purchla J., Urbanistyka, architektura, budownictwo, [w:] Bieniarzówna J., Małecki J.M. (red.), Dzieje Krakowa tom 4, Kraków 1997.

1. Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 656.

10. Tomaszewski L., Otwarte konkursy architektoniczne i urbanistyczne. Blaski. – Cienie. – Sposoby zaradcze, referat wygłoszony w Towarzystwie Urbanistów Polskich dnia 20 .III.1933 roku, „Architektura i budownictwo” 1933, nr 5.

3. Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 103.

11. Wdowiszewski M., Inżynier architekt Wincenty Henryk Wdowiszewski, architekt Polesia, budowniczy Dolnego Śląska, „Echa Polesia” 2009, nr 4 (24).

6. Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 1007.

12. Zgliński M., Forteca i znicz. Nowe kościoły katolickie w województwie poleskim (1921-1939), [w:] Betlej A. (red.), Sztuka Kresów Wschodnich, t. 7, Kraków 2012.

13. Zientara M., Wystawa Architektury i Wnętrz w otoczeniu ogrodowym w Krakowie w 1912 r., „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 1991, nr 18.

2. Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 831a.

4. Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 851.

5. Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 656 i 728.

7. Defus A., „Modello Italia”, czyli prewencyjna konserwacja zabytków jako kultura, a nie jako wymóg, Perspektywy i szanse na adaptację i rozwój w Polsce, referat wygłoszony na V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”, 17 maja 2019 w Krakowie.

8. Dokumentacja projektowa zachowana przede wszystkim w Archiwum Narodowym w Krakowie, Oddział V.

100

Maciej Motak

9. List T. Talowskiego do proboszcza w Krościenku Wyżnym, cyt. za: T. Bystrzak, Teodor Marian Talowski, Kraków 2017.

10. Pismo Wojewody Krakowskiego z 23 sierpnia 1933 r. „Do wszystkich Panów Starostów Powiatowych, Wydziałów Wykonawczych Komisyj Uzdrowiskowych, oraz do Magistratu Miasta Krakowa”, Akta osobowe, Archiwum Narodowe w Krakowie.

Ochrona architektury wartościowej, niewybitnej na przykładzie twórczości...

101

Il. 9. Godła nad wejściami do kamienic przy ul. Wenecja 7 (po prawej) i ul. Wenecja 9 (po lewej). Proj. Henryk Jakubowicz i Stanisław Wexner ok. 1937. Fot. Maciej Motak 2010.

Il. 10. Wschodnia pierzeja ulicy Wenecja – od lewej kamienice nr 9, 7, 5, 3. Proj.

Henryk Jakubowicz i Stanisław Wexner 1935-1938. Fot. Maciej Motak 2010.

11. Protokół egzaminu Kazimierza Baranowskiego, 8 VI 1925, Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 11. Kamienica przy al. Słowackiego 31, elewacja frontowa. Proj. Samuel Dawidowicz, 1933. Archiwum Narodowe w Krakowie.

12. Protokół egzaminu końcowego, Tom 6, 1929/1930, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/2353/217.

Il. 12. Kamienice przy al. Słowackiego 31 (po prawej, proj. S. Dawidowicz) i 33 (proj. Z. Grünberg). Fot. Maciej Motak, 2019.

Wykaz ilustracji:

Il. 13. Kamienica przy ul. Chocimskiej 13, elewacja frontowa. Proj. Antoni Pawlikowski 1938. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 1. Gmach Państwowej Szkoły Przemysłowej przy al. Mickiewicza 5. Fot. ok. 1912, odbitka z druku ulotnego, archiwum autora.

Il. 14. Kamienica przy ul. Chocimskiej 13 (po lewej). Proj. Antoni Pawlikowski i Leon Lieberman 1938-1939. Fot. Maciej Motak 2019.

Il. 2. Grupa uczniów Wydziału Budowlanego Państwowej Szkoły Przemysłowej.

W dolnym rzędzie pierwszy od prawej Franciszek Korfel. Fot. ok. 1925, archiwum Doroty Korfel.

Il. 15. Kamienica przy ul. Spokojnej 16, elewacje frontowa i tylna. Proj. Stanisław Mehl 1938. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 3. Fragment budynku dawnej Miejskiej Kasy Oszczędności Miasta Podgórza przy ul. Józefińskiej 18 – detal zwieńczenia elewacji frontowej. Proj. Antoni Dostal 1909.

Fot. Maciej Motak 2008.

Il. 4. Po lewej – elewacja frontowa kina Wanda przy ul. św. Gertrudy 5a. Proj. Samuel Manber 1912. Fot. Maciej Motak 2003.

Il. 5. Trzy wersje elewacji frontowej domu przy ul. Olszyny 9 narysowane w projektach, od lewej: Stanisława Mehla (1930), Władysława Warczewskiego (1931), Kazimierza Baranowskiego (1933). Dom wybudowano w latach 1933-1934 według trzeciego projektu. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 6. Realizacje dwóch wersji projektu domu przy ul. Olszyny 9, powstałe przy ul. Olszyny 8 (po lewej) i ul. Olszyny 9 (po prawej). Obie budowy prowadził Kazimierz Baranowski. Fot. Maciej Motak 2016 i 2017.

Il. 7. Widok perspektywiczny projektowanego budynku wielorodzinnego przy ul. Bema 5. Rys. Franciszek Korfel, 1933. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 8. Po lewej – fragment projektu domu przy ul. Lotniczej 30 (obecnie ul. Raciborskiego 19), zatwierdzonego do realizacji przez Oddział Budownictwa Miejskiego w Krakowie; proj. Edward Skawiński 1929. Archiwum Narodowe w Krakowie. Po prawej – wykonanie tego samego fragmentu budynku według szkiców roboczych lub zaleceń ustnych projektanta. Fot. Maciej Motak 2017.

Il. 16. Kamienica przy ul. Spokojnej 16. Proj. Stanisław Mehl 1938-1940. Fot. Maciej Motak 2019.

Il. 17. Młyn zakładów Ziarno przy ul. Zabłocie 25, przekrój podłużny. Proj. Edward Skawiński 1919. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 18. Projekt nadbudowy budynku administracyjnego zakładów Ziarno przy ul. Zabłocie 25, elewacja frontowa. Proj. Antoni Dostal ok. 1929. Archiwum Narodowe w Krakowie.

Il. 19. Dawne budynki zakładów Ziarno przy ul. Zabłocie 25 – na pierwszym planie d. budynek administracyjny (proj. A. Dostal), w głębi d. młyn (proj. E. Skawiński). Adaptacja i rozbudowa młyna na budynek mieszkalny – proj. Ludomir Książek, realizacja 2008-2011. Fot. Maciej Motak 2012.

102

Rozdział IV Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach opieki nad zabytkami Dr Danuta Dettlaff – absolwentka Historii Sztuki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1982), doktorat nauk humanistycznych na Akademii Pomorskiej w Słupsku (2012), autorka i współautorka ponad 20 książek, ponad 20 artykułów naukowych i popularnonaukowych oraz kilkudziesięciu folderów i przewodników o sztuce Pomorza, dziedzictwie kulturowym północnych Kaszub. Muzealnik (1985 – 1990), współautorka wystaw artystycznych i muzealnych. W latach 2007 – 2013 ekspert woj. pomorskiego w zakresie projektów unijnych z dziedziny kultury. Koordynator projektów z zakresu ochrony i popularyzacji dziedzictwa kulturowego. Inwentaryzator zabytków województwa lubelskiego, toruńskiego i gdańskiego oraz pomorskiego, autorka programów opieki nad zabytkami i planów ochrony zabytków.

Mgr Stefan Staszewski – absolwent Uniwersytetu Łódzkiego na kierunku Archeologia. W latach 2011 – 2014 stażysta w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Łodzi, od 2014 roku zatrudniony jako Inspektor Ochrony Zabytków w Wydziale ds. Zabytków Archeologicznych Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku.

TITLE: „Archaeological heritage protection in communal monument care programs”.

SŁOWA KLUCZE: archeologia, dziedzictwo archeologiczne, ochrona i opieka nad zabytkami, zarządzanie dziedzictwem, gminny program opieki nad zabytkami, samorząd lokalny, dokumenty strategiczne.

104

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

KEY WORDS: archaeology, archaeological heritage, protection and care of heritage objects, heritage management, communal monument care program, local self-government, strategic documents.

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

tions for three priority blocks related to the restoration of archaeological heritage, protection and shaping of the archaeological cultural landscape, research, documentation, education and promotion of the archaeological heritage.

TEKST ARTYKUŁU:

STRESZCZENIE: Gminny Program Opieki nad Zabytkami (GPONZ) stanowi podstawowy dokument programowy, za pomocą którego samorząd lokalny kształtuje politykę ochrony zabytków. Jest on punktem wyjściowym do opracowań planistycznych takich jak studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Ochrona dziedzictwa archeologicznego została enumeratywnie wyróżniona w ustawowym katalogu zadań będących przedmiotem ustaleń GPONZ. Niemniej jednak, analizując większość istniejących programów można dojść do wniosku, iż zabytki archeologiczne traktowane są w nich marginalnie i nie korzystają z pełnej gamy dostępnych rozwiązań. Niniejszy artykuł ma na celu omówienie zagadnień ochrony zabytków archeologicznych, jakie winny być przedmiotem analizy w GPONZ. Bazując na istniejącym poradniku tworzenia gminnych programów opieki nad zabytkami, autorzy przedstawiają między innymi modelową analizę szans i zagrożeń jakim podlega dziedzictwo archeologiczne na terenie gminy oraz proponują kierunki działań w zakresie trzech bloków priorytetowych dotyczących odpowiednio rewaloryzacji dziedzictwa archeologicznego, ochrony i kształtowania archeologicznego krajobrazu kulturowego oraz badań, dokumentacji, edukacji i promocji dziedzictwa archeologicznego.

SUMMARY: The Communal Monument Care Program (CMCP) is the basic program document by means of which local self-government shapes the policy of monument protection. It is the starting point for planning studies such as the study of conditions and directions of spatial development as well as local spatial development plans. The protection of the archaeological heritage has been enumerated in the legal list of tasks being the subject of CMCP findings. Nevertheless, analyzing the majority of existing programs, one can come to the conclusion that archaeological monuments are treated in a marginal way and do not use the full range of available solutions. This article aims to discuss the issues of protection of archaeological monuments that should be analyzed in CMCP. Based on the existing guide for creating communal care programs, the authors present a SWOT analysis model to the archaeological heritage in the commune and propose direc-

105

1. Wstęp Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (dalej w artykule używany skrót: u.o.z.o.z.) wprowadziła obowiązek sporządzania dokumentów programowych, za pomocą których Państwo oraz jednostki samorządu terytorialnego kształtują politykę ochrony zabytków. W tym celu na poziomie ogólnopolskim tworzony jest Krajowy Program Ochrony Zabytków2, natomiast na poziomie samorządów terytorialnych odpowiednio wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami3. Gminny program opieki nad zabytkami (dalej w artykule używany skrót: GPONZ) sporządzany jest przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta), na okres 4 lat4, z dwuletnim okresem sprawozdawczym przed radą gminy5. Jego projekt zatwierdza rada gminy po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków6.

1

W 2009 roku na łamach Kuriera Konserwatorskiego opublikowany został poradnik metodyczny tworzenia gminnych programów opieki nad zabytkami7.

Opracowanie to (dalej nazywane skrótowo Poradnikiem Metodycznym) jest po dziś dzień powszechnie wykorzystywane przez samorządy gminne do redakcji tychże dokumentów. W poradniku tym omówiono elementy, które powinny zostać uwzględnione w GPONZ, w tym między innymi: podstawy prawne, relacje z innymi dokumentami programowymi, charakterystyka i stan lokalnego dziedzictwa kulturowego, założenia programowe oraz narzędzia realizacji.

Pomimo istnienia ogólnego opracowania wydaje się, że tworzone na jego bazie projekty programów wciąż pozbawione są zadawalających rozwiązań w zaDz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Art. 84 – 86 u.o.z.o.z.

3 Art. 87 ust. 1 u.o.z.o.z.

4 Ibidem.

5 Art. 87 ust. 5 u.o.z.o.z..

6 Art. 87 ust. 3 u.o.z.o.z..

7 T. Błyskosz, A. Fortuna-Marek, E. Jagielska, I. Liżewska, B. Oszczanowska, J. Welc-Jędrzejewska, Gminny program opieki nad zabytkami. Poradnik metodyczny, „Kurier Konserwatorski” 2009, nr 3.

1 2

106

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

kresie ochrony dziedzictwa archeologicznego. Jest to o tyle zrozumiałe, iż Poradnik Metodyczny miał na celu wytyczenie ogólnych standardów redakcji GPONZ i nie był nastawiony na szczegółowe omówienie problematyki konkretnych kategorii zabytków. Przejawem tego zjawiska, tj. braku ustaleń co do strategii ochrony zabytków archeologicznych, była seria projektów GPONZ przedłożonych do zaopiniowania w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Gdańsku na początku roku 2018. Przeważnie przedłożone opracowania ograniczały się do podania ustawowej definicji zabytku archeologicznego oraz wymienienia stanu wojewódzkiego rejestru zabytków archeologicznych oraz zasobu wojewódzkiej / gminnej ewidencji zabytków archeologicznych. Zdarzały się przypadki, gdzie w projekcie programu przepisano wybrane przepisy u.o.z.o.z., np. odnoszące się do obowiązków przypadkowych znalazców zabytków, czy też zasad finansowania ratowniczych badań archeologicznych. Niektóre opracowania wyznaczały co prawda ogólne cele ochrony (zachowanie dziedzictwa archeologicznego), jednak nie precyzowały niemal żadnych kierunków działań zmierzających do ich realizacji.

Mając pełną świadomość, iż sytuacja z jednego tylko regionu nie musi być reprezentatywna w skali kraju, autorzy pozwolili sobie na dokonanie pobieżnej kwerendy porównując aktualne opracowania GPONZ z różnych części Polski.

Oczywiście biorąc pod uwagę liczbę gmin8, trudne jest zebranie i przenalizowanie wszystkich wykonanych opracowań. Założono jednak, iż zapoznanie się z co najmniej kilkoma przykładami z każdego województwa da pewien obraz sytuacji, tym bardziej, że ilość zarówno delegatur Urzędów Ochrony Zabytków9 jak i wykonawców jest ograniczona. Niemniej jednak uzyskany obraz pokrywa się z doświadczeniami autorów zebranymi z terenu województwa pomorskiego.

Niniejsze opracowanie ma w zamyśle autorów stanowić uzupełnienie Poradnika Metodycznego o szczegółowe zagadnienia związane z ochronią dziedzictwa archeologicznego. W kolejnych podrozdziałach można odnaleźć nawiązania do zaprezentowanej tamże struktury GPONZ10.

8 2477 wg. danych Głównego Urzędu Statystycznego, stan na dzień 01.01.2019; https://stat.gov.pl/ statystyka-regionalna/jednostki-terytorialne/podzial-administracyjny-polski/, [dostęp 29.07.2019].

9 Dolnośląskie – 4; Kujawsko-Pomorskie – 3; Lubelskie – 4; Lubuskie – 2; Łódzkie – 1; Małopolskie – 4; Mazowieckie – 6; Opolskie – 1; Podkarpackie – 4; Podlaskie – 3; Pomorskie – 2; Śląskie – 3; Świętokrzyskie – 2; Warmińsko-Mazurskie – 3; Wielkopolskie – 5; Zachodniopomorskie – 2; razem – 38; dane za: https://www.gov.pl/web/kultura/konserwatorzy-zabytkow, [dostęp: 29.07.2019].

10 Przy czym ze względu na limitowaną objętość publikacji autorzy postanowili ograniczyć się tu do najistotniejszych, ich zdaniem, zagadnień.

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

107

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami Poradnik Metodyczny zaleca, aby GPONZ zawierał przywołanie podstawy prawnej oraz celów, dla których jest opracowywany (art. 87 ust. 1 i 2 u.o.z.o.z.)11.

Przytoczenie w/w przepisów nie powinno mieć jednak charakteru mechanicznego; zawiera się w nich bowiem cała zasada GPONZ jako dokumentu programowego, w którym gmina wytycza cele i opracowuje strategię ochrony lokalnego dziedzictwa kulturowego. Dlatego też odwołując się do art. 87 u.o.z.o.z. należy mieć pełną świadomość zobowiązań, które się przyjmuje, a których narzędzia realizacji winna zawierać dalsza część programu.

Literalne odniesienie do zabytków archeologicznych odnajdujemy w art. 87 ust. 2 pkt. 2 u.o.z.o.z., który za jeden z celów programu stawia „uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej”. Przepis ten należałoby jednak traktować jedynie jako bezpośrednią podstawę prawną do uwzględniania w GPONZ potrzeb ochrony dziedzictwa archeologicznego. Natomiast dopiero kolejne punkty określają szczegółowe kierunki działań ochronnych, również w odniesieniu do zabytków archeologicznych, a mianowicie m.in. (w nawiasach podano odpowiednie w danym przypadku nawiązanie do dziedzictwa archeologicznego): • pkt 3: „zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania” (przykład: powstrzymywanie procesów erozyjnych czy szkodliwego wpływu gospodarki, wprowadzenie do planów zagospodarowania przestrzennego zapisów nt. ochrony potencjalnych stanowisk archeologicznych poprzez zaplanowanie ekstensywnych funkcji użytkowych dla terenów rozpoznanych archeologicznie w stopniu wstępnym); • pkt 4: „wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego” (przykład: odsłonięcie form terenowych kurhanów, grodzisk, form pradziejowego i historycznego osadnictwa oraz włączanie ich do lokalnego krajobrazu m.in. poprzez utworzenie parku kulturowego chroniącego i popularyzującego dziedzictwo archeologiczne); • pkt 5: „podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami” (przykład: uporządkowanie terenów stanowiskach archeologicznych o własnych 11 Błyskosz T., Fortuna-Marek A., Jagielska E., Liżewska I., Oszczanowska B., Welc-Jędrzejewska J., op. cit., s. 16 – 17.

108

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

formach krajobrazowych, utworzenie i pielęgnacja zieleni urządzonej, oznaczenie rozpoznanych stanowisk archeologicznych i reliktów działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej za pomocą tablic informacyjnych).

3. Uwarunkowania prawne ochrony zabytków archeologicznych12 Podstawowym przepisem konstytuującym ochronę zabytków archeologicznych jest art. 6 ust. 1 pkt. 3 lit. a – d u.o.z.o.z., zgodnie z którym „ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania zabytki archeologiczne będące w szczególności pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej”. Natomiast sama definicja zabytku archeologicznego zawarta w art. 3 pkt 4 u.o.z.o.z. mówi, że jest to „zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem”. Układ nawarstwień kulturowych, tj. warstw tworzących się w długotrwałym procesie użytkowania danego terenu przez człowieka i zawierających w sobie jego wytwory bądź ślady po nich, zwany jest w nauce oraz w doktrynie i praktyce konserwatorskiej „stanowiskiem archeologicznym”. Taki układ stanowi właściwą i niepowtarzalną substancję zabytku archeologicznego, jako jedyne w swoim rodzaju materialne świadectwo ludzkiej egzystencji na danym obszarze. Ochronie i opiece podlegają zatem zarówno stanowiska archeologiczne jako nieruchome zabytki archeologiczne, jak i pozyskane z nich (np. w wyniku badań wykopaliskowych i podwodnych) ruchome zabytki archeologiczne, które zwykło określać się mianem artefaktów. Poznanie specyfiki dziedzictwa archeologicznego i zmiana sposobu jego postrzegania – nie tylko poprzez pryzmat eksponatów zapełniających półki muzeów, lecz także pełnego kontekstu nawarstwień kulturowych – jest pierwszym krokiem do wdrożenia skutecznej ochrony. Dlatego też wskazane jest, aby GPONZ zawierał nie tylko samą definicję zabytku archeologicznego, ale także jej krótkie, praktyczne wyjaśnienie wraz z określeniem specyfiki stanowisk archeologicznych występujących na danym obszarze: występowanie osadnictwa grodowego, śladów szlaków komunikacyjnych, pobojowisk historycznych, przedhistorycznej eksploracji wydobywczej, morskiej i rzecznej historycznej eksploracji podwodnej. Z GPONZ rzadko kiedy korzystają bowiem zawodowi archeolodzy, natomiast jest on podstawą pracy przede wszystkich dla 12 Ze względu na zawężoną tematykę artykułu zrezygnowano z omawiania ogólnych podstaw prawnych ochrony (np. przepisów Konstytucji RP); w tym zakresie odsyła się czytelnika do Poradnika Metodycznego.

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

109

pracowników samorządowych oraz planistów, którzy powinni mieć świadomość uwarunkowań przedmiotu ochrony i wywodzących się z nich kierunków strategicznych.

Art. 4 u.o.z.o.z. wymienia podstawowe obowiązki organów administracji publicznej względem zabytków. Fundamentalne znaczenie ma przede wszystkim treść art. 4 pkt 1: „ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie”. Z przepisu tego wywodzi się nadrzędna zasada prawa ochrony zabytków – tj. ich trwałe zachowanie. Należy mieć na uwadze, że rozciąga się ona na wszystkie kategorie zabytków, w tym archeologicznych; niestety bardzo często zapomina się o tym w świetle ustaleń art. 31 u.o.z.o.z.13.

Istotnym elementem systemu prawa ochrony zabytków archeologicznych jest Europejska Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego14 (dalej w artykule nazywana: Konwencją Maltańską) wdrażająca postanowienia wcześniejszej Karty Zarządzania i Ochrony Dziedzictwem Archeologicznym15. Konwencja Maltańska została włączona do źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Polsce z racji ratyfikacji i ogłoszenia w Dzienniku Ustaw16. Do jej najważniejszych postanowień, z których rekonstruuje się zasadę ochrony i konserwacji dziedzictwa archeologicznego, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony in situ, należą przede wszystkim: • art. 4 pkt ii, zgodnie z którym „każda Strona zobowiązuje się do stosowania środków fizycznej ochrony dziedzictwa archeologicznego, zapewniając, stosowanie do okoliczności konserwację i zachowanie dziedzictwa archeologicznego, jeżeli jest to możliwe na miejscu”; M. Nowak, S. Staszewski, Analizy prawne czy interpretacje, czyli które paragrafy pozwala-ją na faktyczną ochronę zabytków archeologicznych, [w:] A. Marciniak, M. Pawleta, K. Kajda (red.), Dziedzictwo we współczesnym świecie, Kraków 2018, s. 279 – 293.

14 Dz.U. 1996, nr 120, poz. 564.

15 Charter for the Protection and Management of the Archaeological Heritage (1990) Prepared by the International Committee for the Management of Archaeological Heritage (ICAHM) an approved by the 9th General Assembly in Lausanne in 1990; http://www.icomos-poland.org/files/63/ Dokumenty-doktrynalne/20/Karta-Ochrony-i-Zarzdzania-Dziedzictwem-Archeologicznym-Lozanna-1990.pdf, [dostęp: 29.07.2019], tłumaczenie: Karta Lozańska — Karta Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICAHM — ICOMOS, Sztokholm1989/Lozanna 1990, [w:] B. Szmygin (red.), Vademecum Konserwatora Zabytków Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury (edycja 2015), Warszawa 2015 s. 95 — 98.

16 W myśl art. 87 i 91 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm..

13

110

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

• art. 5 pkt i lit. a, zgodnie z którym „każda Strona zobowiązuje się do podejmowania próby pogodzenia i połączenia odpowiednich potrzeb archeologicznych oraz planów zagospodarowania przestrzennego poprzez zapewnienie archeologom uczestnictwa w tworzeniu założeń planowania, ukierunkowanych na zapewnienie wyważonej strategii mającej na celu ochronę, konserwację i podniesienie wartości terenów o wartości archeologicznej”.

Ponadto istotną podstawę prawną ochrony zabytków archeologicznych znajdujemy również w Prawie Ochrony Środowiska17 (dalej w artykule używany skrót: POŚ). Art. 101 pkt 2 lit. f POŚ stanowi, że „ochrona powierzchni ziemi polega na zachowaniu funkcji środowiskowych, gospodarczych, społecznych i kulturowych, w tym między innymi zbioru dziedzictwa geologicznego, geomorfologicznego i archeologicznego”18. Przepis ten zalicza de facto dziedzictwo archeologiczne do (kulturowych) zasobów środowiskowych. Warto pamiętać, iż konstytucyjna zasada ochrony zarówno dziedzictwa narodowego jak i środowiska bazuje na zasadzie zrównoważonego rozwoju19. Zgodnie z definicją zawartą w art.

3 pkt 50 POŚ jest to „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”. W przypadku dziedzictwa archeologicznego zasada ta jest szczególnie istotna ze względu na nieodnawialność zasobu20.

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego – zabytki archeologiczne Poradnik Metodyczny proponuje sięgnięcie m.in. do następujących opracowań: Krajowego Program Ochrony Zabytków, Narodowej Strategii Kultury, strategii rozwoju województwa i powiatu, planu zagospodarowania przestrzennego województwa, wojewódzkiego i powiatowego programu opieki nad zabytkami Dz.U. 2019, poz. 1396 ze zm.

W pierwotnej wersji ustawy (Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627) funkcjonował art. 101 pkt 7, który mówił, iż „ochrona powierzchni ziemi polega na zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, w szczególności poprzez zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem archeologicznych dóbr kultury”. Obecne brzmienie wprowadzono nowelizacją z 11 lipca 2014 r. (Dz.U. 2014, poz. 1101).

Warto zwrócić uwagę, że zachowanie dziedzictwa archeologicznego było potrzebą uwzględnioną w POŚ od samego początku jego istnienia (wyprzedzającego powstanie u.o.z.o.z. o dwa lata).

19 Art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

20 Art. 2 Karty Lozańskiej: „Dziedzictwo archeologiczne jest delikatnym i nieodnawialnym bogactwem kulturowym. Użytkowanie każdego terenu musi przeto być kontrolowane i rozwijane tak, aby zminimalizować zniszczenie dziedzictwa archeologicznego”.

17 18

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

111

oraz innych wojewódzkich i powiatowych opracowań specjalistycznych i branżowych21.

Szczegółowe ustalenia strategii rozwoju lub planu zagospodarowania przestrzennego województwa i powiatu mogą być odmienne dla każdego konkretnego regionu, natomiast ze względu na ogólnopolski zasięg obowiązywania warto tu przybliżyć niektóre z założeń Krajowego Programu Ochrony Zabytków.

Głównym celem aktualnie procedowanego projektu Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2019 – 202222 (obowiązywanie dotychczasowego programu zakończyło się z dniem 31.12.2017 r.) jest stworzenie warunków dla zapewnienia efektywnej ochrony i opieki nad zabytkami, który w najbliższej perspektywie czasowej realizowany będzie we współpracy z państwowymi instytucjami kultury i organami administracji publicznej poprzez trzy cele szczegółowe, podzielone na kierunki działania, tj.: • „Cel szczegółowy 1: „Optymalizacja systemu ochrony dziedzictwa kulturowego”, kierunki działania: 1. Wzmocnienie systemu ochrony na poziomie lokalnym; 2. Wzmocnienie systemu ochrony na poziomie centralnym; • Cel szczegółowy 2: „Wsparcie działań w zakresie opieki nad zabytkami”, kierunki działania: 1. Merytoryczne wsparcie działań w zakresie opieki nad zabytkami; 2. Podnoszenie bezpieczeństwa zasobu zabytkowego; • Cel szczegółowy 3: „Budowanie świadomości społecznej wartości dziedzictwa”, kierunki działania: 1. Upowszechnianie wiedzy na temat dziedzictwa i jego wartości; 2. Tworzenie warunków dla sprawowania społecznej opieki nad zabytkami”.

W procedowanym dokumencie pojęcie zabytku archeologicznego jest równoprawne w stosunku do innych form dziedzictwa kulturowego, a w rozwiązaniach szczegółowych wprowadzane są nowe kategorie związane z archeologią specjalną, np. dziedzictwo podwodne. Dla GPONZ w/w cele są podstawą do opracowania założeń kierunków działania w zakresie ochrony dziedzictwa archeologicznego z uwzględnieniem narzędzi przygotowywanych przez państwowe instytucje kultury i organy administracji publicznej.

T. Błyskosz, A. Fortuna-Marek, E. Jagielska, I. Liżewska, B. Oszczanowska, J. Welc-Jędrzejewska, op. cit., s. 17.

22 Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019–2022 poprzedni tytuł: Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie ustanowienia Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2018–2021; https://bip.kprm.gov.pl/kpr/form/r750131964,Projekt-uchwaly-Rady-Ministrow-w-sprawie-ustanowienia-Krajowego-programu-ochrony.html, [dostęp: 29.07.2019].

21

112

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

Ponadto, wskazane jest także sięgnięcie do ogólnopolskiego dokumentu strategicznego, jakim jest Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 203023. Opracowanie to zawiera istotne deklaracje odnośnie dziedzictwa archeologicznego. W pierwszym rzędzie zwraca uwagę identyfikacja dziedzictwa kulturowego i wyznaczenie celów ochrony, przy uwzględnieniu specyfiki kategorii zabytków archeologicznych: „(…) Dziedzictwo kulturowe – tak materialne, jak i odnoszące się do sfery wartości niematerialnych – jest częścią współczesnej przestrzeni. Obejmuje nie tylko pojedyncze obiekty kubaturowe lub ich zespoły, ale także – całość jednostki przestrzennej – obiekt wraz z otaczającą go przestrzenią. Ta całość powinna podlegać badaniom i ochronie, nawet jeżeli na powierzchni ziemi – jak w wypadku wielu stanowisk archeologicznych – nie ma śladów pozwalających na eksponowanie jej w scenariuszach rozwoju funkcji symbolicznych (…)”24.

Jako jeden z głównych celów polityki przestrzennego zagospodarowania kraju w horyzoncie roku 2030 dokument wymienia kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski (cel 4). W szczegółowych założeniach (Kierunek 4.3 – Wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej) odnaleźć można m.in. postulaty dotyczące rozwoju społeczno-gospodarczego w oparciu o zachowane w dobrym stanie zasoby naturalne, kulturowe i lokalne walory środowiska oraz prowadzenie działań nakierowanych na ochronę prawną najcenniejszych pod względem przyrodniczym i kulturowym stanowisk archeologicznych25.

5. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy – zabytki archeologiczne Podstawowym narzędziem i punktem wyjścia w pracy każdego organu zaangażowanego w ochronę dziedzictwa kulturowego jest ewidencja zabytków26.

Wiodącą jej rolę w tworzeniu programów opieki nad zabytkami podkreśla art. 21 23 Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2012, poz. 252.

24 Ibidem, s. 29.

25 Ibidem, s. 127 – 128; zestawienie wartości przyrodniczych i kulturowych nie jest tu przypadkowe; ich synergia jest zjawiskiem charakterystycznym dla niektórych stanowisk archeologicznych, przykładem są m.in. Rezerwat Przyrody Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie oraz Rezerwat Przyrody Kamienne Kręgi w Odrach, pow. chojnicki, woj. pomorskie.

26 Temat, zwłaszcza w kontekście zasobu dziedzictwa archeologicznego, zasługuje na omówienie w odrębnym opracowaniu; tutaj autorzy ograniczają się do kilku podstawowych uwag.

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

113

u.o.z.o.z.27. Obecnie w Polsce obowiązuje trójpodział na krajową, wojewódzką oraz gminną ewidencję zabytków; byt ich oparty jest na art. 22 u.o.z.o.z., natomiast kwestie ich postaci i prowadzenia reguluje odpowiednie rozporządzenie28.

Większość przepisów szczegółowych odwołuje się do gminnej ewidencji zabytków jako tworu – w intencji prawodawcy – najpełniejszego na poziomie lokalnym. Zasadniczo wiodącą rolę należy jednak przyznać wojewódzkiej ewidencji zabytków, tworzonej i administrowanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dane w niej zawarte powielane są w pozostałych ewidencjach, przy czym jedynie gminna ewidencja zabytków może być poszerzona o obiekty istotne dla lokalnej społeczności29. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że wzór tzw. kart adresowych zabytków nieruchomych, które zakładane są w ramach gminnych ewidencji zabytków, nie odpowiada specyfice zabytków archeologicznych; wiele gmin nie włącza też tych ostatnich do swoich ewidencji30.

Dane zawarte w wojewódzkiej ewidencji zabytków w zdecydowanej większości pochodzą z realizowanego od końca lat 70-tych programu Archeologiczne Zdjęcie Polski (dalej w artykule używany skrót: AZP), którego „produktem końcowym” były tzw. karty ewidencji stanowisk archeologicznych (obecnie – z konieczności dostosowania nomenklatury do obowiązujących definicji prawnych – przemianowane na karty ewidencji zabytków archeologicznych)31. Problematyka programu AZP posiada odrębną bogatą literaturę, natomiast na potrzeby niniejszego opracowania należy wskazać na następujące zagadnienia: • Niektóre obszary kraju nie zostały objęte rozpoznaniem w ramach programu AZP. Dla takich obszarów istnieją jednak często odrębne źródła danych, np. w postaci map lub kart zabytków tworzonych w ramach działalności lokalnych instytucji badawczych (przykładowo zbiór kart stanowisk byłego Działu Ochrony Zabytków Muzeum Archeologicznego w Gdańsku).

Art. 21 u.o.z.o.z.: „ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy”.

28 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem, Dz.U. 2011, nr 113, poz. 661.

29 Prowadzi to w sposób oczywisty do niespójności — krajowa ewidencja zabytków pozbawiona jest informacji na temat obiektów włączonych do gminnej ewidencji zabytków przez wójta / burmistrza / prezydenta miasta.

30 Karta adresowa odpowiada potrzebom zabytków nieruchomych, w ich najbardziej intuicyjnym rozumieniu jako zabytkom architektury.

31 Szerzej na temat założeń programu AZP: M. Konopka (red.), Zdjęcie Archeologiczne Polski, Warszawa 1981.

27

114

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

• Mankamentem programu AZP, możliwym do zaobserwowania z perspektywy 40-letnich doświadczeń było traktowanie poszczególnych odkryć jako jednostkowych stanowisk archeologicznych, z czego większość stanowią tzw. ślady i punkty osadnictwa. Obecnie obserwuje się tendencję do postrzegania dziedzictwa archeologicznego w ujęciu kontekstualnym, jako krajobrazu archeologicznego – w kontrze do dotychczasowego „punktowego” pojmowania stanowisk archeologicznych32.

W związku z powyższym kwerenda na potrzeby sporządzenia GPONZ nie powinna ograniczać się do zasobów gminnej ewidencji zabytków. Wskazane jest przede wszystkim poszerzenie kwerendy o zasoby będące w dyspozycji wojewódzkiego konserwatora zabytków, a opcjonalnie również – regionalnych instytucji badawczych o profilu archeologicznym.

Charakter zasobu dziedzictwa archeologicznego, podobnie jak każdego innego dziedzictwa kulturowego, podlega zróżnicowaniu w zależności od regionu.

Należy pamiętać o tym, że na przestrzeni wieków dzisiejszą Polskę zaludniały różne kultury archeologiczne o zróżnicowanym w czasie zasięgu, które pozostawiły po sobie charakterystyczne wytwory oraz konstrukcje. Jednak nawet w obrębie tej samej kultury archeologicznej mogą występować regionalne odmiany uwarunkowane szerszymi zmianami cywilizacyjnymi, kontaktami z innymi ludami czy po prostu zasobami lokalnego środowiska naturalnego.

Podstawowy podział, jaki z przyczyn formalnoprawnych powinien znaleźć się w GPONZ dotyczy rozróżnienia na zabytki wpisane do rejestru zabytków oraz ujęte w ewidencji zabytków. Jest on istotny ze względu na odrębny katalog przepisów formułujących zasady ochrony obiektów wpisanych do rejestru zabytków33 oraz zasady finansowania podejmowanych przy nich prac34. Natomiast z perspektywy tworzenia szczegółowych strategii pomocne może być posegregowanie zasobu dziedzictwa archeologicznego na następujące kategorie: • Stanowiska archeologiczne o własnej formie terenowej, np.: o grodziska;

o cmentarzyska kurhanowe; o kręgi kamienne; o megality;

32 N ten temat m.in.: P. Wroniecki, Było sobie stanowisko. Nieinwazyjne rozpoznanie archeologiczne w praktyce, „Kurier Konserwatorski” 2018, nr 15, s. 27-41.

33 Przede wszystkim katalog pozwoleń, o których mowa w art. 36 ust 1 oraz procedury nadzoru konserwatorskiego zawarte w rozdziale 4 u.o.z.o.z.

34 Rozdział 7 u.o.z.o.z.

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

115

• Stanowiska archeologiczne płaskie, np.: o osady;

o cmentarzyska;

o tzw. ślady i punkty osadnictwa.

Dodatkowe podziały można ustanawiać ze względu na kryterium chronologiczne.

Zgodnie z Poradnikiem Metodycznym, w GPONZ należy wskazać listę zabytków o najwyższym znaczeniu dla gminy35. W przypadku zabytków archeologicznych problem wartościowania wydaje się szczególnie kontrowersyjny, nie zawsze bowiem wartość danego obiektu może być z góry ustalona, zaś pytanie o formalne i merytoryczne kryteria oceny wciąż pozostaje otwarte36. Podział na zabytki rejestrowe i ewidencyjne nie zawsze musi przekładać się na ich faktyczną wartość. Wiele stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków uległo degradacji wskutek długoletniej działalności rolnej, niekontrolowanego procesu inwestycyjnego czy też w skrajnych przypadkach – niewłaściwej polityki konserwatorskiej. Z kolei wskutek rozwoju nowoczesnych metod teledetekcji, takich jak skanning laserowy, czy zdjęcia satelitarne (w tym w podczerwieni) oraz ich coraz powszechniejszego zastosowania w prospekcji archeologicznej często dochodzi do wielu nowych, nierzadko spektakularnych odkryć, które czasem trudno na bieżąco wpisać do rejestru zabytków. W rezultacie możemy mieć do czynienia z sytuacją, gdzie z jednej strony dysponujemy zbiorem zabytków, formalnie figurujących w rejestrze, lecz o mocno zdegradowanej substancji (w niektórych przypadkach nawet całkowicie zniszczonych), z drugiej zaś zabytkami o potencjalnie dużej wartości, lecz znajdujących się jedynie w ewidencji zabytków. W związku z powyższym, obok formalnego podziału na zabytki rejestrowe i ewidencyjne wskazane jest również dokonanie kwerendy w celu wytypowania obiektów o najwyższym znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym. Wydaje się jednak, że przy obecnej ilości pozycji ujętych w wojewódzkich ewidencjach za35 T. Błyskosz, A. Fortuna-Marek, E. Jagielska, I. Liżewska, B. Oszczanowska, J. Welc-Jędrzejewska, op. cit., s. 18.

36 Zagadnienie to było przedmiotem kilku publikacji, m.in.: Z. Kobyliński, J. Wysocki, Problemy wartościowania dziedzictwa archeologicznego, [w:] B. Szmygin (red.), Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, Warszawa – Lublin 2012, s. 81-100; Z. Kobyliński, Kryteria i metody wartościowania dziedzictwa archeologicznego: aktualny stan dyskusji, [w:] B. Szmygin (red.), Systemy wartościowania dziedzictwa. Stan i Problemy, Lublin – Warszawa 2015, s. 83-109; M. Konopka, Ocena wartości – niezbędny etap ochrony zabytków archeologicznych, [w:] B. Szmygin (red.), Ochrona dziedzictwa kulturowego. Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, Warszawa 2016, s. 57 – 65.

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

116

bytków archeologicznych ich selekcja na grupę podlegających ochronie in situ oraz przeznaczonych do ratowniczych badań archeologicznych siłą rzeczy musi zostać dokonana. Pomocny może okazać się holenderski model zaadaptowany z pewnymi zmianami oraz opatrzony odpowiednim komentarzem przez Zbigniewa Kobylińskiego i Jacka Wysockiego37.

Priorytet należy przyznać stanowiskom archeologicznym o własnej formie krajobrazowej, które obok walorów czysto naukowych, dostępnych wąskiej grupie specjalistów, stanowią wizualne, a przez to „doświadczalne” świadectwo minionych epok, a ich formy są uzupełnieniem lokalnego krajobrazu kulturowego.

Mniej oczywiste pozostają wybory wewnątrz pozostałego zbioru tzw. stanowisk płaskich. Ze względu na unikalność zasobu każdego regionu niemożliwe jest wypracowanie uniwersalnych kryteriów wartościowania. W tym zakresie wskazana jest kwerenda we współpracy z odpowiednim inspektoratem właściwego terenowo wojewódzkiego konserwatora zabytków.

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń Analiza szans i zagrożeń oparta na mocnych i słabych stronach winna uwzględniać uwarunkowania wynikające ze stanu dziedzictwa archeologicznego. Poniżej podano przykładowe zagadnienia, które mogłyby znaleźć się w zestawieniu SWOT: Mocne strony

Słabe strony

• Obecność na terenie gminy licznych nieruchomych zabytków (stanowisk) archeologicznych, w tym o własnej formie terenowej (krajobrazowej);

• Większość stanowisk archeologicznych znajduje się na terenach użytkowanych rolniczo lub przeznaczonych pod inny rodzaj zagospodarowania;

• Obecność na terenie gminy unikatowego stanowiska archeologicznego / zespołu stanowisk archeologicznych charakterystycznych tylko dla danej gminy / regionu;

• Większość stanowisk archeologicznych stanowią tzw. ślady i punkty osadnictwa o niezadawalającym stanie rozpoznania;

37

Z. Kobyliński, J. Wysocki, op. cit., s. 97 – 98.

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

• Obecność na terenie gminy zespołów złożonych z zabytków archeologicznych oraz architektonicznych (powiązanie dziedzictwa archeologicznego z innym typem obiektów zabytkowych); • Obecność na terenie gminy zespołów złożonych z zabytków archeologicznych oraz elementów przyrodniczych (powiązanie dziedzictwa archeologicznego z walorami przyrodniczymi);

117

• Konflikt pomiędzy interesem publicznym (zachowanie zabytku) z interesem prywatnym (uprawnienia w zakresie dysponowania przedmiotem własności) wynikający z delikatnej materii zabytku archeologicznego. W konsekwencji nie wszystkie stanowiska archeologiczne mogą być trwale zachowane.

Szanse

Zagrożenia

• Możliwość podniesienia atrakcyjności krajobrazu kulturowego gminy poprzez ekspozycję stanowisk archeologicznych o własnej formie terenowej, m.in. w formie parku kulturowego;

• Presja inwestycyjna; zajmowanie nowych obszarów na potrzeby zabudowy mieszkaniowej i usługowej;

• Możliwość pozyskania środków finansowych na ochronę dziedzictwa archeologicznego z tzw. programów unijnych na rewitalizację obszarów defaworyzowanych poprzez utworzenie parku kulturowego, rewitalizację obszarów wiejskich, rewitalizację terenów poprzemysłowych itp., lub z programu innowacyjna gospodarka na zastosowanie innowacyjnych rozwiązań technologicznych w parku kulturowym.

• Postępująca destrukcja stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na terenach rolnych i uprzemysłowionych.

118

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

7. Priorytety, kierunki działań oraz zadania Poradnik Metodyczny proponuje przyjęcie trzech bloków priorytetowych, w ramach których łącznie opracowano 6 kierunków działań. Każdemu z kierunków przypisano katalog zadań38. Poniższe zestawienie bazuje na strukturze przyjętej w Poradniku Metodycznym (analogiczne priorytety i kierunki działań), przy czym przedstawione w nich zostały zadania dedykowane zasobowi dziedzictwa archeologicznego:

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

Podejmowanie działań zwięszających atrakcyjność zabytków na potrzeby turystyczne i edukacyjne

Zadania

Zahamowanie procesu degradacji zabytków i doprowadzanie do poprawy stanu ich zachowania

• Zabezpieczenie obszarów stanowisk archeologicznych przed zagrożeniami naturalnymi, m.in. usuwanie samosiewów, drzew grożących zawaleniem i powstawaniem wykrotów, usuwanie wyłomów, zabezpieczanie osuwisk, regulacja brzegów rzek i cieków powodujących podmywanie podstaw wałów grodzisk bądź skarp, na których zlokalizowane są stanowiska archeologiczne; • Współpraca organizacyjna z oddziałami Lasów Państwowych przy w/w pracach przy obiektach znajdujących się na terenach leśnych; • Dofinansowanie w/w prac przy obiektach niebędących własnością gminy; • Monitoring obszarów stanowisk archeologicznych, w tym kontrola zmian środowiskowych, a w razie potrzeby podejmowanie działań nastawionych na podtrzymanie lub przywrócenie warunków środowiskowych;

38 T. Błyskosz, A. Fortuna-Marek, E. Jagielska, I. Liżewska, B. Oszczanowska, J. Welc-Jędrzejewska, op. cit., s. 21 – 23.

• Podejmowanie prac porządkowych na terenach stanowisk archeologicznych, tworzenie i utrzymywanie obszarów niskiej zieleni urządzonej, ekspozycja i włączenie w krajobraz kulturowy stanowisk archeologicznych o własnych formach krajobrazowych; • Współpraca organizacyjna z oddziałami Lasów Państwowych przy w/w pracach przy obiektach znajdujących się na terenach leśnych; • Dofinansowanie w/w prac przy obiektach niebędących własnością gminy;

PRIORYTET I: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Kierunki działań

119

PRIORYTET II: Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego Kierunki działań Zintegrowana ochrona dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego

Zadania • Analiza walorów ekspozycyjnych stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej i uwzględnienia osi widokowych przy opracowywaniu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego; • Opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów najcenniejszych zabytków archeologicznych, zarówno o własnej formie krajobrazowej, jak i tzw. płaskich, w celu objęcia ich ochroną in situ; uwzględnianie w projektach uchwał zapisów powstrzymujących ingerencję w krajobraz oraz w substancję podziemnych nawarstwień kulturowych przy jednoczesnym dopuszczeniu funkcji nieinwazyjnych (np. parki z elementami małej architektury niezwiązanej trwale z gruntem, otwarte tereny rekreacji, łąki, pastwiska); • Opracowywanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego terenów inwestycyjnych z analizą możliwych kierunków ochrony stanowisk archeologicznych (np. przesuwanie linii zabudowy lub lokalizacja najmniej inwazyjnych funkcji, np. parkingów, placów);

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

120

Zintegrowana ochrona dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

• Uwzględnianie w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego zapisów informujących o konieczności prowadzenia niezbędnych badań ratowniczych na terenach stanowisk archeologicznych zagrożonych zniszczeniem wskutek dopuszczonej działalności inwestycyjnej i gospodarczej;

• Edukacja na poziomie szkolnym w zakresie podstawowej wiedzy na temat archeologicznego dziedzictwa kulturowego jako własności wspólnej obecnych i przyszłych pokoleń; umacnianie potrzeby odpowiedzialności i dbałości o dziedzictwo archeologiczne jako o dobro powszechne; • Podjęcie dobrej współpracy z lokalnymi grupami poszukiwawczymi; zachęcanie do opracowania programu działania w porozumieniu z właściwym terenowo organem ochrony zabytków oraz jednostki naukowymi (muzea regionalne, muzea archeologiczne)

• Zmiana miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego ustalających niekorzystne dla zabytków archeologicznych zasady zagospodarowania; • Wykup lub zamiana gruntu, na którym znajduje się cenny zabytek archeologiczny w celu ustanowienia ścisłej ochrony rezerwatowej lub podjęcie współpracy z właścicielem gruntu w celu zapewnienia takiej ochrony; Rozszerzenie zasobu i ochrony dziedzictwa kulturowego gminy

• Uwzględnianie stanowisk archeologicznych o wyróżniających się formach terenowych przy powoływaniu parków kulturowych; • Tworzenie dedykowanych parków kulturowych na obszarach nasyconych stanowiskami archeologicznymi o własnych formach krajobrazowych, tworzących zintegrowany krajobraz archeologiczny bądź pojedynczych stanowisk archeologicznych o wybitnych walorach krajobrazowych w skali regionu;

PRIORYTET III: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości Kierunki działań

Zadania

Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym

• Szkolenia dla pracowników samorządu terytorialnego odpowiedzialnych za tworzenie dokumentów programowych i planistycznych, w zakresie podstawowej wiedzy o problematyce dziedzictwa archeologicznego, jego wkładu w lokalny zasób kulturowy, możliwych zagrożeń i odpowiednich do nich zasad ochrony;

121

• Włączenie informacji o dziedzictwie archeologicznym do materiałów promocyjnych gminy (przewodniki, strona internetowa gminy, foldery promocyjne, mapy szlaków turystycznych itp.)

Specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczególnych obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych związane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym

• Aktualizacja gminnej ewidencji zabytków archeologicznych, tworzenie zbiorczych map rozmieszczenia stanowisk archeologicznych jako uzupełnienie zbioru kart ewidencyjnych; • Rozpoznanie, przy użyciu metod nieinwazyjnych (obserwacja z powietrza / prospekcja geofizyczna), płaskich stanowisk archeologicznych, w celu wytypowania obiektów kwalifikujących się do trwałej konserwacji zapobiegawczej;

8. Zakończenie Podsumowując refleksje na temat problematyki dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach opieki nad zabytkami należy stwierdzić, że doświadczenia związane z funkcjonowaniem tych dokumentów w kontekście faktycznej ochrony dziedzictwa archeologicznego wskazują na potrzebę stałego współdziałania i wspierania samorządów lokalnych profesjonalnym doradztwem ze strony państwowych służb ochrony zabytków. Działaniem wypełniającym prawo mię-

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

122

dzynarodowe i krajowe w zakresie ochrony dziedzictwa archeologicznego jest realizacja podstawowych priorytetów obowiązujących w zapisach GPONZ: • Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, •

Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego,

• Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości.

Ważnym celem programów opieki nad zabytkami jest wskazywanie na możliwe praktyczne rozwiązania w zakresie ochrony dziedzictwa archeologicznego, wspieranie inicjatyw służących upowszechnianiu wiedzy o dziedzictwie archeologicznym, wsparcie merytoryczne w zakresie form wykorzystania nieruchomości obejmujących dziedzictwo archeologiczne – bez jakiejkolwiek szkody dla dziedzictwa – to te zapisy dokumentów pozytywnie kształtują odpowiedzialność samorządów za realizację narodowego programu ochrony dziedzictwa, w tym dziedzictwa archeologicznego. Sporządzane na okres 4 lat programy, podlegające ewaluacji w cyklu 2-letnim, mogą i powinny kształtować realne działania na rzecz zachowania dziedzictwa archeologicznego. Natomiast osobną kwestą jest problem systemowego wsparcia skuteczności tych dokumentów strategicznych gmin w kontekście realizacji narodowego programu ochrony dziedzictwa archeologicznego.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte:

Problematyka ochrony dziedzictwa archeologicznego w gminnych programach...

123

4. Konopka M., Ocena wartości – niezbędny etap ochrony zabytków archeologicznych, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona dziedzictwa kulturowego. Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, Warszawa 2016.

5. Nowak M., Staszewski S., Analizy prawne czy interpretacje, czyli które paragrafy pozwalają na faktyczną ochronę zabytków archeologicznych, [w:] Marciniak A., Pawleta M., Kajda K. (red.), Dziedzictwo we współczesnym świecie, Kraków 2018.

6. Wroniecki P. Było sobie stanowisko. Nieinwazyjne rozpoznanie archeologiczne w praktyce, „Kurier Konserwatorski” 2018, nr 15.

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

3. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627.

4. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2019, poz.

1396 ze zm.

5. Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2014, poz. 1101.

6. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem, Dz.U. 2011, nr 113, poz. 661.

1. Konopka M. (red.) Zdjęcie Archeologiczne Polski, Warszawa 1981.

7. Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2012 r., poz. 252.

Artykuły:

8. Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r., Dz.U. 1996, nr 120, poz. 564.

1. Błyskosz T., Fortuna-Marek A., Jagielska E., Liżewska I., Oszczanowska B., WelcJędrzejewska J., Gminny program opieki nad zabytkami. Poradnik metodyczny, „Kurier Konserwatorski” 2009, nr 3.

2. Kobyliński Z., Kryteria i metody wartościowania dziedzictwa archeologicznego: aktualny stan dyskusji, [w:] Szmygin B. (red.), Systemy wartościowania dziedzictwa.

Stan i Problemy, Lublin – Warszawa 2015.

3. Kobyliński Z., Wysocki J., Problemy wartościowania dziedzictwa archeologicznego, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, Warszawa – Lublin 2012.

9. Charter for the Protection and Management of the Archaeological Heritage (1990) Prepared by the International Committee for the Management of Archaeological Heritage (ICAHM) an approved by the 9th General Assembly in Lausanne in 1990; http://www. icomos-poland.org/files/63/Dokumenty-doktrynalne/20/Karta-Ochrony-i-Zarzadzania-Dziedzictwem-Archeologicznym-Lozanna-1990.pdf, [dostęp: 29.07.2019], tłumaczenie: Karta Lozańska — Karta Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICAHM — ICOMOS, Sztokholm1989/Lozanna 1990, [w:] B. Szmygin (red.), Vademecum Konserwatora Zabytków Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury (edycja 2015), Warszawa 2015.

124

Danuta Dettlaff, Stefan Staszewski

Źródła internetowe: 1. Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019–2022 poprzedni tytuł: Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie ustanowienia Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2018–2021; https://bip.kprm.gov.pl/kpr/form/r750131964,Projekt-uchwaly-Rady-Ministrow-w-sprawie-ustanowienia-Krajowego-programu-ochrony. html, [dostęp: 29.07.2019].

2. https://stat.gov.pl/statystyka-regionalna/jednostki-terytorialne/podzial-administracyjny-polski, [dostęp: 29.07.2019].

3. https://www.gov.pl/web/kultura/konserwatorzy-zabytkow, [dostęp: 29.07.2019].

Rozdział V Kamil Witowski

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku Kamil Witowski – student IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Numer ORCID: 0000-0003-3490-5521.

TITLE: „Polish restitution policy after 1939”.

SŁOWA KLUCZE: Polska, restytucja, rewindykacja, dobra kultury.

KEY WORDS: Poland, restitution, revindication, cultural, goods.

STRESZCZENIE: W okresie II wojny światowej Polska poniosła olbrzymie straty w dziedzinie dóbr kultury. Od samego początku działań wojennych przez organy polskiego państwa podjęte zostały środki w celu przeciwdziałania grabieży niemieckiej i sowieckiej. W czasie wojny oraz po jej zakończeniu wykonywano działania w celu rejestracji, ewidencji i ustalenia miejsca wywozu zagrabionych dóbr. W okresach, które można umownie podzielić na lata 1939-1945, 1945-1950, 1950-1989 i po roku 1989 podejmowano prawne, dyplomatyczne i faktyczne czynności w celu możliwie pełnej restytucji poniesionych strat w dobrach kultury. W wyniku tych działań sprowadzono do kraju wiele utraconych obiektów, jednakże losy zdecydowanej większości z nich wciąż pozostają nieznane.

SUMMARY: During World War II the Republic of Poland has suffered huge losses regarding also cultural goods. Since the start of the war Polish institutions have taken measures to counter Nazi German and Soviet plunder. During and after the war

126

Kamil Witowski

there have been action in order to register and determine stolen goods and places where they had been taken to. During periods of 1939-1945, 1945-1950, 19501989 and after 1989 legal, diplomatic and actual action were taken to possibly fully restitute suffered losses. As a result of these actions a lot of lost objects have been brought to Poland, but still fate of overwhelming majority of them remains unknown.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wprowadzenie W wyniku działań wojennych i okupacji ziemie polskie w latach 1939-1945 poniosły rozległe, wielowymiarowe straty obejmujące również znaczącą część dóbr kultury. Straty te możemy podzielić na niejako przypadkowe, wynikające z przebiegu działań wojennych, jak i na mające charakter celowych działań okupantów. Grabież podejmowana była na terenie niemieckiej oraz radzieckiej strefy okupacji, a także po przejściu frontu w 1944 r. Działania okupantów polegały zarówno na planowym niszczeniu polskich dóbr kultury, jak i na ich rabunku.

Działania rabunkowe polegały bądź na rabunku z góry zaplanowanym, wynikającym z odpowiednich zarządzeń władz okupacyjnych i przeprowadzanym przez wyznaczone do tego instytucje i osoby, jak i na podejmowanym z własnej inicjatywy i na użytek prywatny poszczególnych urzędników, żołnierzy czy funkcjonariuszy formacji bezpieczeństwa1.

2. Działania rządu RP na emigracji W celu przeciwdziałania skutkom polityki okupacyjnej wobec polskich dóbr kultury już w 1939 r. przy Delegaturze Rządu RP na Kraj powołana została Komisja Rewindykacji i Odszkodowań działająca w ramach Departamentu Likwidacji Skutków Wojny. W 1940 r. zaś powołano Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych, na którego czele stanął Karol Estreicher, postać niezwykle zasłużona dla polskiej historii sztuki oraz w dziedzinie restytucji2 dóbr kultury. Ponadto uczestniczono w pracach międzynarodowych organów powołanych między innymi w celu badania i przeciwdziałania skutkom grabieży tych dóbr.

Pierwszym zadaniem pracowników Biura stała się dokumentacja przeprowadzanej grabieży. W tym celu wykonywano spisy utraconych dzieł, gromadzono R. Kudelski, Zrabowane skarby, Kraków 2012, s. 36.

Niekiedy, szczególnie w okresie bezpośrednio po II wojnie światowej, zamiast pojęcia „restytucja” pojawia się sformułowanie „rewindykacja”, co też znalazło swe odzwierciedlenie w nazwach niektórych instytucji państwowych z lat 1945-1950.

1 2

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

127

zdjęcia i przewodniki, analizowano prasę oraz doniesienia z okupowanego kraju.

Starano się także ustalać nazwiska poszczególnych grabieżców. Pozyskiwanie informacji o losach zagrabionych dóbr wiązało się jednakże z pewnymi trudnościami. Po pierwsze duża część dokumentacji dóbr muzealnych i archiwalnych została zniszczona w wyniku działań wojennych lub okupacyjnych, co znacznie utrudniało ustalenie rzeczywistej skali grabieży, a tym bardziej konkretnych zrabowanych dóbr. Problem ten występował jeszcze intensywniej w odniesieniu do dóbr znajdujących się w rękach prywatnych. Tam bardzo często nie sporządzano żadnej ewidencji dóbr i wobec tego próby dokumentacji mogły opierać się jedynie na nie do końca sprawdzonych pogłoskach.

Drugim, zdecydowanie poważniejszym problemem związanym z dokumentacją grabieży była polityka terroru okupantów. Wielu zaangażowanych w proces rejestracji grabieży kustoszów, archiwistów, muzealników, urzędników i osób prywatnych przypłaciło swe działania życiem.

Owocem podejmowanych prac były zestawienia strat dóbr kultury. Pierwsze takie opracowanie powstało na początku 1940 roku. Do najważniejszych tego typu publikacji należy zaliczyć zaś opracowanie prof. Estreichera „Cultural Losses of Poland” z 1944 roku oraz opracowanie zespołu pod kierownictwem prof.

Wacława Borowego „The Nazi Kultur in Poland” z 1945 roku3. Oba te opracowania dotyczyły jedynie strat powstałych w wyniku okupacji niemieckiej; wynikało to z prowadzonej przez Sowietów polityki, uniemożliwiającej zbieranie jakichkolwiek informacji o zagrabianych dziełach. Działalność wydawnicza w przedmiocie przyszłej restytucji nie ograniczała się jednakże do publikacji katalogów utraconych dzieł. Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych wydało wiele opracowań związanych z tematyką restytucyjną, prezentujących spojrzenie historyczne i metodologiczne na problematykę zbiorów dóbr kultury i ich odzyskiwania4.

3. Działania rządu Polski Ludowej a. Ustalanie strat Działania polegające na dokumentacji strat prowadzone były również przez instytucje podległe powstałemu w 1944 r. Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego, przekształconemu w 1945 r. w Rząd Tymczasowy, a następnie w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Zasadniczy ciężar tych prac spoczął na barkach Ministerstwa Kultury i Sztuki, w którego ramach utworzono NaczelR. Kudelski, op. cit.,s. 377.

D. Matelski, Grabież i restytucja polskich dóbr kultury. Od czasów najważniejszych do współczesności, Kraków 2006, s. 405.

3 4

128

Kamil Witowski

ną Dyrekcję Muzeów i Ochrony Zabytków oraz podległe jej Biuro Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych. Przy Ministerstwie Oświaty powołano w 1945 r. Komisję do Odszkodowań i Rewindykacji w dziedzinie Nauki i Szkół, a przy Ministerstwie Przemysłu Biuro Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych. W 1946 r.

Biuro to zostało podporządkowane Centralnemu Urzędowi Planowania. Biuro Rewindykacji i Odszkodowań działało również przy Prezydium Rady Ministrów (zakończyło działalność w 1947 r.).

Z oczywistych przyczyn politycznych organy nowej władzy miały znacznie utrudniony dostęp do dokumentacji zgromadzonej w toku wojny przez instytucje działające przy Rządzie RP na uchodźstwie; wielu jednakże współpracowników Departamentu Likwidacji Skutków Wojny zdecydowało się na współpracę z Ministerstwem Kultury i Sztuki, co znacząco ułatwiło działania dokumentacyjne5.

Spowodowało to również, że prace Biura w dużej mierze opierały się na postulatach i koncepcjach opracowywanych jeszcze przez organa podległe Rządowi RP na uchodźstwie. Do kraju zdecydował się wrócić sam Karol Estreicher, aktywnie potem uczestniczący w procesie restytucji. W określaniu strat wykorzystywano także dane zawarte w publikacjach wydanych przez Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych.

Owocem podejmowanych prac były kolejne próby ustalenia katalogu utraconych przez Polskę dóbr kultury. Wstępne opracowanie zostało przygotowane przez Ministerstwo Kultury i Sztuki w listopadzie 1945 r., jednakże ze względu na wielość napływających zgłoszeń o kolejnych stratach, zarówno instytucji jak i osób prywatnych, zawarte w nim dane szybko okazały się niemające odzwierciedlenia w faktach. Przystąpiono więc do pracy nad kolejnym zestawieniem; w czasie pracy napotkano jednak na poważne trudności w dokumentacji poniesionych strat, wynikające ze wspominanych wcześniej przyczyn, dotykających w szczególności kolekcji prywatnych. Z konieczności opierano się więc niejednokrotnie jedynie na roszczeniach oficjalnie zgłoszonych do urzędów administracji państwowej. Efektem tych działań było zestawienie strat dóbr kultury z 1947 roku, obejmujące nieco ponad 500 000 utraconych dóbr kultury; podobna ilość została wykazana w pracy „Straty wojenne zbiorów polskich” z grudnia 1953 roku6. Na fakt, iż ta liczba jest zdecydowanie zaniżona, wskazywali już sami autorzy zestawienia z 1947 roku. Mimo tego, z powodu wskazanych wcześniej R. Kudelski, op. cit., s. 379.

W. Tomkiewicz, K. Sroczyńska, S. Nahlik, Straty wojenne zbiorów polskich w dziedzinie rzemiosła artystycznego, t. I-II, Warszawa 1953. Należy przy tym pamiętać, że tego typu zestawienia co do zasady nie obejmowały utraconych przez Polskę województw wschodnich oraz przyłączonych tzw. Ziem Zachodnich i Północnych.

5 6

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

129

trudności w poczynieniu pełniejszych ustaleń, dane te w dużej mierze pozostają w użyciu do czasów obecnych7.

Przystąpienie do restytucji utrudnione było nową falą wywozu dóbr kultury do Niemiec i Austrii, podjętą przez władze okupacyjne i osoby prywatne w 1944 roku, tuż przed przejściem frontu niemiecko-radzieckiego. Dokonane przemieszczenia zdezaktualizowały częściowo ustalenia odnośnie losów dóbr kultury dokonane w czasie II wojny światowej8. b. Podstawy prawne restytucji Podstawy prawne dla polskich działań restytucyjnych wynikały przede wszystkim z obowiązujących norm prawa międzynarodowego publicznego.

Przyjmuje się, że zakaz grabieży dóbr kultury lub w przypadku jego złamania nakaz zwrotu tych dóbr stanowi normę prawa międzynarodowego obowiązującą co najmniej od 1815 roku9. Norma ta pierwotnie miała charakter normy prawa zwyczajowego, to jest normy opierającej się na dwóch elementach: praktyki (usus) oraz przekonania o zgodności tejże praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis10). Z czasem norma ta stała się również częścią prawa pozytywnego, tak wewnętrznego jak i międzynarodowego.

Podstawowym aktem prawa międzynarodowego odnoszącym się do problematyki ochrony dóbr kultury na terenie objętym działaniami wojennymi lub okupacją jest konwencja haska IV o prawach i zwyczajach wojny lądowej z 18 października 1907 roku11 wraz z dołączonym do niej Regulaminem dotyczącym praw i zwyczajów wojny lądowej. Artykuł 27 regulaminu haskiego nakazuje objęcie ochroną w czasie działań wojennych między innymi świątyń, gmachów służących celom nauki, sztuki i dobroczynności oraz pomników historycznych. Artykuł 56 tego regulaminu zakazuje natomiast zajmowania, rozmyślnej profanacji lub niszczenia obiektów należących do instytucji kościelnych, dobroczynnych lub naukowych, zarówno prywatnych, jak i publicznych, jak również podejmowania tego typu działań wobec pomników historycznych lub dzieł sztuki i nauki.

Ibidem, s. 394.

Ibidem, 378.

9 W. Kowalski, Restytucja dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej jako element polskiej polityki zagranicznej realizowanej przez MSZ RP w latach 1999-2009, [w:] W. Kowalski, M. Kuhnke, Zagrabione-odzyskane. Działalność Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w zakresie restytucji dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej, Warszawa 2011, s. 10.

10 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004, s. 106.

11 Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej z 18 października 1907 r., Dz.U. 1927, nr 21, poz. 161.

7 8

130

Kamil Witowski

Sama konwencja w art. 3 wprowadza odpowiedzialność za naruszenie postanowień regulaminu; odpowiedzialność ta może przybrać między innymi formę odszkodowań czy restytucji12.

Z uwagi na niespotykaną dotąd skalę grabieży dóbr kultury w okresie II wojny światowej podjęto prace mające na celu uszczegółowić dotychczasowe ramy prawne odnoszące się do tego zagadnienia. Na czoło wysunęły się prace powołanej w 1942 roku w Londynie Konferencji Alianckich Ministrów Oświaty.

5 stycznia 1943 roku opublikowano natomiast Deklarację Narodów Zjednoczonych „przeciw ograbianiu obszarów okupowanych przez nieprzyjaciela”13. Dokument ten, podpisany przez rządy siedemnastu państw alianckich oraz Francuski Komitet Narodowy, deklarował między innymi nieważność zmian w zakresie prawa własności spowodowanych nielegalnymi działaniami na terenach okupowanych. Uchylano również możliwość zastosowania zasady ochrony nabywcy w dobrej wierze osób, które kupiły mienie pochodzące z grabieży; uchylenie to dotyczyło również obywateli państw neutralnych14. Zasadnicze znaczenie miał również dokument „Definicja i interpretacja pojęcia restytucji” wydany w 1946 roku przez Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec, organ sprawujący w imieniu mocarstw sprzymierzonych władzę zwierzchnią nad pokonanymi Niemcami.

Zawierał on podstawowe zasady prawa restytucyjnego obowiązujące w strefach okupacyjnych, w tym obowiązek indywidualnego ustalenia tożsamości przedmiotów zaginionych i znalezionych na terenie stref; w przypadku niemożliwości restytucji przedmiotu oryginalnego zapowiedziano także możliwość dokonania restytucji zastępczej15.

Uregulowania dotyczące restytucji znalazły się również w rozdziale V podpisanej w 1952 roku Konwencji o załatwieniu spraw wynikających z wojny i okupacji16. Utworzenie nowych państw niemieckich wiązało się z przejmowaniem przez nie zadań wykonywanych dotąd przez alianckie władze okupacyjne, w tym związanych z restytucją dóbr kultury. Konwencja nakładała na władze nowo powstałej Republiki Federalnej Niemiec obowiązki utworzenia odpowiednich organów administracyjnych i sądowych do prowadzenia postępowań związanych W. Kowalski, op. cit., s. 11.

Inter-Allied Declaration Against Acts of Dispossession Committed in Territories Under Enemy Occupation or Control, Londyn, 5 stycznia 1943.

14 W. Kowalski, Restytucja dzieł sztuki w prawie międzynarodowym, Katowice 1989, s. 73.

15 Idem, Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury, Warszawa 1994, s. 81.

16 Convention on the Settlement of Matters Arising Out of the War and the Occupation between the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, France, the United States of America and the Federal Republic of Germany, Bonn, 26 maja 1952.

12 13

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

131

z restytucją. Postanowienia odnoszące się do zwrotu zagrabionych dóbr kultury znalazły się również w austriackim traktacie państwowym z 1955 roku17; w artykule 25 traktatu deklarowano unieważnienie przeniesień własności dokonanych w wyniku stosowania przemocy przez państwa Osi i przywrócenie praw należnych państwom Narodów Zjednoczonych i ich obywatelom18.

Nieco inna była natomiast sytuacja dóbr należących przed zakończeniem wojny do niemieckich instytucji publicznych oraz do osób prywatnych, które opuściły tereny po wojnie przyznane Polsce. W tym przypadku nie można mówić o restytucji we właściwym tego słowa znaczeniu, jako że terminem tym należy obejmować działania prowadzące do zwrotu mienia, które zostało odebrane właścicielowi na skutek nielegalnych działań19. W przypadku mienia poniemieckiego, znajdującego się po wojnie na obszarze Ziem Zachodnich i Północnych, doszło zaś do zmiany właściciela rzeczonych dóbr. Należy jednakże podkreślić, że zmiana ta odbyła się na podstawie zgodnych z prawem międzynarodowym (w szczególności z powoływanym wyżej regulaminem haskim) aktów prawnych wydanych przez władze państwa polskiego. I tak na podstawie dekretu z 2 marca 1945 roku o majątkach opuszczonych i porzuconych20 oraz ustawy z 6 maja 1945 roku o majątkach opuszczonych i porzuconych21 mienie to przeszło pod tymczasowy zarząd państwowy, zaś na podstawie dekretu z 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich22 przeszło na własność Skarbu Państwa i innych państwowych osób prawnych. Przynależność tego mienie do jednostek państwowych została potwierdzona ustawą z 25 lutego 1958 roku o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym23. Legalność tych aktów prawnych została potwierdzona między innymi w sporze toczonym w latach 1991-1993 przed Trybunałem Konstytucyjnym RFN oraz Europejską Komisją Praw Człowieka w Strasburgu24.

17 Traktat Państwowy w sprawie odbudowy niezawisłej i demokratycznej Austrii z dnia 15 maja 1955 r., Dz.U. 1957, nr 19, poz. 94.

18 D. Matelski, op. cit., s. 444.

19 L. Karecka, Akcja rewindykacyjna w latach 1945-1950. Spór o terminologię czy o istotę rzeczy, [w:] „Ochrona zabytków” 2002, nr 55/3/4, s. 407.

20 Dekret z dnia 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 9, poz. 45.

21 Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 17, poz. 97.

22 Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, Dz.U. 1946, nr 13, poz. 87.

23 Ustawa z dnia 25 lutego 1958 roku o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym, Dz.U. 1958, nr 11, poz. 37.

24 W. Kowalski, Restytucja dóbr kultury (…), op. cit., s. 14.

132

Kamil Witowski

c. Proces odzyskiwania dóbr w latach 1945-1950 c.1. Instytucje odpowiedzialne Prace koncepcyjno-analityczne (w tym związane z przygotowywaniem materiałów do niezawartego ostatecznie traktatu pokojowego z Niemcami) przeprowadzane były głównie przez wspominane wcześniej Biuro Rewindykacji i Odszkodowań działające w ramach Ministerstwa Kultury i Sztuki. To właśnie tam zarysowały się główne zasady restytucji, w dużej mierze nawiązujące do prac powstałych jeszcze w latach wojennych w środowisku emigracyjnego Rządu RP. Tam również sformułowano możliwie maksymalny program zadośćuczynienia za poniesione straty, który jednakże uległ znacznemu okrojeniu ze względu na postępujący spadek przychylności mocarstw zachodnich wobec reparacji kulturalnych oraz priorytetowe traktowanie roszczeń gospodarczych przez niektóre czynniki decyzyjne ówczesnego państwa polskiego25. Swego rodzaju organem wykonawczym było natomiast Biuro Rewindykacji i Odszkodowań przy Ministerstwie Przemysłu i Handlu. Ciężar terenowych prac restytucyjnych spoczął między innymi na delegaturach Biura w Berlinie, Wiedniu i Pradze. Zasadnicze znaczenie miała również działalność Polskich Misji Restytucyjnych, powołanych w 1946 roku przy dowództwach poszczególnych stref okupacyjnych na terenie Niemiec26. W zakresie restytucji działania podejmowała również Polska Misja Wojskowa w Berlinie. c.2. Działania na obszarze Ziem Zachodnich i Północnych Działania prowadzące do odzyskania utraconych dóbr kultury prowadzono już w 1945 roku. Na obszary Ziem Zachodnich i Północnych, szczególnie zaś na teren Dolnego Śląska, wysłano grupy operacyjne pod kierownictwem między innymi generalnego konserwatora zabytków Jana Zachwatowicza, Józefa Dutkiewicza i Tadeusza Dobrowolskiego27. Na obszarach tych znaleziono i przetransportowano na obszary centralnej Polski niemal 30 transportów dóbr kultury pochodzących między innymi z warszawskich i krakowskich zbiorów.

Do najcenniejszych obiektów zaliczyć należy między innymi pomnik Kopernika, figurę Chrystusa-Króla wywiezioną z Warszawy, trzy obrazy Jana Matejki oraz inne bezcenne skarby polskiej kultury pochodzące niekiedy z XIII wieku28.

25 W. Kowalski, Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury, Warszawa 1994, s. 76.

26 D. Matelski, op. cit., s. 426.

27 Ibidem, s. 419.

28 Ibidem.

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

133

Na Dolnym Śląsku przejęto także część zbiorów ewakuowanej tam w czasie wojny Pruskiej Biblioteki Państwowej. Obiekty te przekazano następnie do Biblioteki Jagiellońskiej; fakt ten stał się w późniejszych latach źródłem wieloletniego i aktualnego do czasów obecnych sporu polsko-niemieckiego29. c.3. Działania w Niemczech i Austrii Z terenów amerykańskiej strefy okupacyjnej udało się odzyskać wiele obiektów o pierwszorzędnym znaczeniu dla polskiej kultury. Szczególne zasługi na tym polu miał wspominany wcześniej prof. Karol Estreicher. Głównie dzięki jego działaniom w latach 1946-1947 sprowadzono do Polski między innymi Ołtarz Wita Stwosza, gobeliny i dywany perskie z katedry wawelskiej i Uniwersytetu Jagiellońskiego, obraz „Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci i wiele innych bezcennych dóbr kultury. W samym 1946 roku do Polski przybyło ponad 27 transportów tych dóbr. Mimo tego wiele obiektów zostało przez Amerykanów wywiezionych do USA, gdzie niejednokrotnie stawały się przedmiotem obrotu na aukcjach30.

Ze strefy brytyjskiej najwięcej restytucji przeprowadzono w 1947 i 1948 r.

Szczególnie aktywnie działał tam mjr Tadeusz Kułakowski i dr Tadeusz Gostyński. Dzięki ich staraniom do Polski powrócił między innymi krakowski pomnik Adama Mickiewicza oraz szereg innych pomników, dokumentów, archiwów oraz innych dóbr kultury. Ponadto ze strony polskiej wysunięto roszczenie do około 1500 zabytkowych dzwonów, które zostały wywiezione do Niemiec z obszaru Ziem Odzyskanych; roszczenie to zostało jednak oddalone przez brytyjskie władze okupacyjne na skutek protestu biskupów niemieckich31.

Z obszaru radzieckiej strefy okupacyjnej najwięcej obiektów wróciło do Polski w 1946 roku. Wśród dóbr kultury, które udało się odzyskać, znaczące miejsce zajmowały archiwa, akta i zbiory biblioteczne polskich jednostek kulturalnych, oświatowych i gospodarczych. Ponadto do kraju wróciły zbiory Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu, obrazy Jacka Malczewskiego i inne dobra kultury.

29 Strona niemiecka domaga się wydania zbiorów Biblioteki Pruskiej na podstawie przepisów IV konwencji haskiej z 1907 roku. Strona polska wskazuje zaś na bezpodstawność powoływania się na tą konwencję w omawianym przypadku ze względu na fakt, iż zbiory Biblioteki nie zostały zagrabione, lecz znajdowały się na terenach przyznanych Polsce na podstawie decyzji mocarstw sprzymierzonych i zostały przejęte na własność przez państwo polskie na mocy aktów prawnych uznanych za zgodne z prawem międzynarodowym. Wskazuje się ponadto na rolę zbiorów Biblioteki jako częściowej rekompensaty za utracone przez Polskę dobra kultury. Zob. S. Dębski, O problemie dóbr kultury w stosunkach polsko-niemieckich, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2007, nr 4, str. 6.

30 D. Matelski, op. cit., s. 435.

31 R. Kudelski, op. cit., s. 387.

134

Kamil Witowski

Należy jednakże pamiętać, że znaczna ilość dóbr kultury związanych z Polską znajdujących się na obszarze strefy radzieckiej znalazła się w niedostępnym dla instytucji polskich Archiwum Centralnym Radzieckiej Strefy Okupacyjnej lub została wywieziona do ZSRR, skąd jedynie część ich wróciła do Polski w latach 50. i 6032.

Najpóźniej, bo dopiero w 1947 roku, oficjalne działania restytucyjne podjęto we francuskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Celem koordynowania prac poszukiwawczych wysłano tam Irenę Kościałkowską. Informacje o znajdujących się na tym terenie polskich dobrach kultury były jednak skąpe, stąd też dopiero w marcu 1950 roku złożono na ręce francuskie memoriał odnoszący się do prowadzonych działań restytucyjnych. Mimo tego nie udało się jednakże dokonać skutecznej restytucji z francuskiej strefy okupacyjnej w Niemczech33.

Większym sukcesem zakończyły się natomiast polskie działania restytucyjne na terenie stref okupacyjnych w Austrii, gdzie działał między innymi porucznik Bohdan Urbanowicz i inżynier Jerzy Zanoziński. W latach 1945-1946 sprowadzono stamtąd kilkanaście transportów dóbr kultury, obejmujących między innymi obrazy, tkaniny, meble, książki, akta i inne obiekty pochodzące z polskich instytucji i zbiorów prywatnych. c.4. Restytucja zastępcza Jedną z ważnych i interesujących koncepcji związanych z kształtem restytucji była wspominana już wyżej restytucja zastępcza, obejmująca dostarczenie ekwiwalentu w miejsce przedmiotu, który nie może zostać zwrócony na przykład wskutek jego zniszczenia. Profesor Wojciech Kowalski wskazuje ponadto na konieczność dokonania rozróżnienia między restytucją zastępczą sensu stricto a odszkodowaniami kulturalnymi, które również mogą być spełniane in natura-w tym przez przekazanie ekwiwalentnych dóbr kultury. Odszkodowania, w przeciwieństwie do restytucji zastępczej, nie są jednakże odnoszone do konkretnych utraconych przedmiotów, lecz czynione globalnie, w odniesieniu do całości poniesionych strat34. Ważnym elementem instytucji restytucji zastępczej jest natomiast konieczność indywidualnego ustalenia przedmiotów podlegających takiej restytucji, które powinny być możliwie zbliżone do przedmiotu oryginalnego; wiązała się z tym zaś konieczność posiadania szczegółowych dowodów identyfikujących utracone obiekty, co ze wskazywanych już przyczyn było moc-

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

no utrudnione lub wręcz niemożliwe35. Stąd też wynikało znaczące ograniczenie możliwości zastosowania restytucji zastępczej sensu stricto w procesie restytucji polskich dóbr kultury.

W 1945 r. Wacław Borowy opracował „Tezy ogólne w sprawie rewindykacji i odszkodowań z zakresu kultury i sztuki”. W publikacji tej wyrażono postulat pełnej restytucji utraconych dóbr kultury, a w wypadku, gdyby taka restytucja nie była możliwa-ekwiwalentu w mieniu kulturalnym. Z podobną propozycją do Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów zwrócił się wiceminister kultury i sztuki Leon Kruczkowski36. Próbę zastosowania restytucji zastępczej sensu stricto podjął natomiast w 1948 roku w odniesieniu do zaginionych waz greckich ze zbioru w Gołuchowie; w tym samym roku z oficjalnym wnioskiem do amerykańskiego Zarządu Wojskowego w Berlinie wystąpiła Polska Misja Wojskowa, wnosząc o dokonanie restytucji zastępczej w odniesieniu do kilkudziesięciu obrazów i innych dóbr kultury37. Działania te pozostawały jednakże w kręgu wniosków i postulatów – do wydania Polsce ekwiwalentów utraconych dzieł ostatecznie nie doszło, na co wpływ miała między innymi nieprzychylna postawa aliantów wobec postulatów restytucyjnych. Postawa ta wynikała między innymi z łagodnej polityki aliantów zachodnich (szczególnie USA i Wielkiej Brytanii) wobec nowo ukształtowanej w 1949 roku Republiki Federalnej Niemiec, mającej w ich mniemaniu stanowić w Europie istotny element przeciwwagi dla rosnącego w siłę bloku wschodniego. c.5. Podsumowanie działań w latach 1945-1950 Gros działań w celu odzyskania utraconych dóbr kultury podjęto w latach 1945-1950 i w tym też czasie uzyskano na tym polu najwięcej sukcesów. Według zestawienia z 19 sierpnia 1950 roku przygotowanego przez dyrektora Biura Rewindykacji i Odszkodowań przy Ministerstwie Kultury i Sztuki dra Stanisława Nahlika w okresie tym wróciło w sumie do Polski 98 wagonów kolejowych, 119 samochodów i 35 mniejszych transportów wypełnionych odzyskanymi dobrami kultury38. Wiele spośród odzyskanych dzieł było dobrami o najwyższym znaczeniu dla polskiej kultury. Sukcesy te stają się tym istotniejsze zważywszy na szereg negatywnych okoliczności, z którymi zetknęła się Polska w okresie bezpośrednio po II wojnie światowej. Skrajne i wielowymiarowe wyniszczenie Ibidem, 79.

R. Kudelski, op. cit., s. 392.

37 W. Kowalski, Likwidacja (…), op. cit., s. 81.

38 R. Kudelski, op. cit., s. 390.

35

D. Matelski, op. cit., s. 439-440.

33 D. Matelski, op. cit., s. 441.

34 W. Kowalski, Likwidacja (…), op. cit., s. 14.

32

135

36

136

Kamil Witowski

Polski jako problem pierwszej wagi nakładało raczej zabezpieczenie najbardziej elementarnych potrzeb ludności. Niestabilna sytuacja polityczna, uzależnienie od ZSRR i stopniowe zmierzanie do urzeczywistnienia w powojennej Polsce sowieckiego modelu politycznego i gospodarczo-społecznego również nie należały do czynników ułatwiających podejmowanie działań restytucyjnych.

Należy jednakże pamiętać, że odzyskane w tym czasie dzieła stanowiły ostatecznie jedynie 1,2 % zarejestrowanych strat39 (nie wspominając już o niemożliwej do oszacowania wielkości nieznanych strat). Ponadto polskie sukcesy w przedmiocie restytucji były niejednokrotnie w dużej mierze bardziej zależne od wysiłku, zaangażowania i pomysłowości poszczególnych osób działających w tym przedmiocie niż od sprawności całego systemu państwowego. Jedną z instytucji, których działalność w zakresie restytucji dóbr kultury oceniana była negatywnie, było Biuro Rewindykacji i Odszkodowań przy Centralnym Urzędzie Planowania. Restytucję dóbr kultury postrzegano tam jako zadanie o wiele niższej rangi niż działania związane z celami stricte gospodarczymi, co miało widoczne przełożenie na jakość pracy Biura w zakresie odzyskiwania dóbr kultury. d. Proces odzyskiwania dóbr w latach 1950-1989 Istotną cezurą w dziejach polskiej polityki restytucyjnej jest rok 1951, kiedy to zlikwidowano Biuro Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych. Od tego okresu działalność organów państwowych w kierunku restytucji utraconych dóbr kultury niemal zupełnie ustała; w szczątkowym zakresie działalność restytucyjną prowadziło Ministerstwo Handlu Zagranicznego, a następnie Departament Prawno-Traktatowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych40. Wśród powodów takiego stanu rzeczy wymienia się między innymi wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania polityczne.

Nieznaczne ożywienie nastąpiło w okresie po odwilży październikowej w 1956 roku. Wówczas Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych podjęła działania, które doprowadziły do odzyskania na przełomie lat 50. i 60. kilku zespołów materiałów archiwalnych, głównie z obszaru NRD i Czechosłowacji. 29 maja 1977 roku podczas wizyty w NRD Edward Gierek przekazał na ręce Ericha Honeckera rękopisy Bacha, Beethovena i Mozarta ze zbiorów Biblioteki Pruskiej, w wyniku czego nawiązano rozmowy, których owocem było porozumienie polsko-niemieckie z marca 1980 roku41. Na jego mocy jeszcze D. Matelski, op. cit., s. 445.

W. Kowalski, Likwidacja (…), op. cit., s. 68.

41 W. Stępniak, Z dziejów rewindykacji. Współpraca między PRL a NRD w zakresie wymiany 39 40

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

137

w maju 1980 roku przekazano do Wrocławia i Szczecina kilkanaście tysięcy jednostek archiwalnych.

Wielu materiałów jednakże nie udało się odzyskać, w związku z czym ograniczano się do ich repartycji, czyli wykonywania mikrofilmów poloników znajdujących się za granicą. Ponadto należy pamiętać, że podejmowane przez władze bardzo ograniczone działania w kierunku odzyskania utraconych dóbr nie zmieniały ogólnego obrazu zastoju na tym polu. Stąd też szczególnego znaczenia nabierała w tym okresie działalność osób prywatnych, które własnym nakładem sił pozyskiwały na aukcjach zagranicznych i przekazywały do polskich instytucji kulturalnych pojawiające się dobra kultury związane z Polską. Do grona takich osób z pewnością zaliczyć można między innymi Karolinę Lanckorońską oraz Andrzeja Stanisława Ciechanowieckiego. Założone przez nich fundacje stanowiły dwa największe dary dla muzealnictwa polskiego w XX wieku42. e. Odzyskiwanie dóbr z ZSRR Wiele polskich dóbr kultury na skutek działalności tak zwanych trofiejnych brygad wojsk ZSRR zostało wywiezionych do tego państwa, gdyż władze radzieckie traktowały mienie przejęte przez Armię Czerwoną jako swoistą formę uzupełnienia strat poniesionych w wyniku wojny. Część tych dóbr udało się odzyskać, jednakże niejednokrotnie zwroty mienia przybierały formę „daru” ZSRR dla państwa polskiego. Porozumienie w sprawie zwrotu dóbr kultury zawarto 27 maja 194643 i w tymże roku odzyskano wiele istotnych obiektów, część dóbr wróciła jednakże do Polski już w 1945 roku. Wśród odzyskanych skarbów kultury znajdowała się między innymi „Panorama Racławicka”, część lwowskich zbiorów Ossolińskich oraz kilka transportów innych ważnych dóbr kultury, w tym obrazów, broni, książek, archiwaliów, przedmiotów kultu i innych obiektów.

Zwroty dóbr z ZSRR miały miejsce przez cały okres lat 50., jednakże okres kolejnego ich nasilenia miał miejsce od jesieni 1956 roku. Na przełomie lat 50. i 60. do Polski wróciło ponad 20 ton akt oraz kilkanaście tysięcy dzieł sztuki, głównie rysunków, grafik i obrazów44. W późniejszych latach podejmowano również repartycję dóbr pozostających w granicach ZSRR. archiwaliów, „Archiwista Polski” 1999, R. IV, nr 4 (16), s. 46.

42 A. Kamler, D. Pietrzkiewicz, Dziedzictwo utracone-dziedzictwo odzyskane, Warszawa 2014, s. 507.

43 Wspólny komunikat z 27 maja 1946 r. o pobycie w Moskwie delegacji KRN i Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Polska Ludowa – Związek Radziecki 1944-1974. Zbiór dokumentów i materiałów, Warszawa 1974, s. 127 (dok. 77).

44 D. Matelski, op. cit., s. 486.

138

Kamil Witowski

Mimo tego należy pamiętać, że znaczna część polskich dóbr kultury pozostała na obszarze ZSRR, a następnie Federacji Rosyjskiej. Władze radzieckie i rosyjskie znacznie utrudniały dostęp do dokumentów i obiektów znajdujących się na obszarze ZSRR, a następnie Rosji. Niedostępne rosyjskie archiwa i składy dzieł sztuki pozostają znaczącym problemem po dziś dzień, gdyż próba nawet jedynie skatalogowania dóbr kultury znajdujących się za wschodnią granicą napotyka na niemożliwe do przeniknięcia trudności.

4. Działania Polski po 1989 roku a. Ramy instytucjonalne Działania władz polskich w kierunku powrotu do kraju zagrabionych dóbr kultury uległy ożywieniu po zmianach ustrojowych w 1989 roku. W październiku 1991 roku utworzono Biuro Pełnomocnika Rządu RP do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. Do zadań tej instytucji należało między innymi prowadzenie ewidencji dóbr kultury związanych z Polską, które znalazły się za granicą w wyniku grabieży wojennych lub nielegalnego wywozu, organizowanie poszukiwań utraconych dóbr oraz podejmowanie działań restytucyjnych45.

Pierwszym kierownikiem Biura został Wojciech Kowalski, od 1994 roku na jego czele stał Tadeusz Polak, a od 1997 roku do zniesienia urzędu w 2001 roku był nim Stanisław Żurowski.

W 1998 roku w ramach Ministerstwa Spraw Zagranicznych powołano dwuosobowy zespół do spraw restytucji dóbr kultury, w którego skład wchodził Wojciech Kowalski oraz Monika Kuhnke. Do zadań zespołu należała między innymi realizacja polskiej polityki zagranicznej w odniesieniu do dóbr kultury utraconych w wyniku II wojny światowej. Zespół prowadził również działania analityczne i informacyjne związane z tym zagadnieniem oraz współpracował z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także z instytucjami muzealnymi. W 2016 roku zespół ten został jednakże zlikwidowany; obecnie zadania związane z restytucją dóbr kultury prowadzone są głównie przez Wydział Strat Wojennych w Departamencie Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych podległym Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. b. Katalogowanie strat Działania podejmowane w okresie po 1989 roku obejmowały między innymi próbę dokładniejszego oszacowania skali poniesionych strat, bazowanie na danych z lat 1947 i 1955 nie oznacza bowiem, iż w czasach obecnych całkowicie 45 Szczegółowy zakres kompetencji Biura został ustalony dopiero rozporządzeniem Rady Ministrów z 20 sierpnia 1996 roku. Zob. D. Matelski, op. cit., s. 549.

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

139

odstąpiono od prób ustalenia dokładniejszego katalogu utraconych zbiorów. Od 1992 r. przez Ministerstwo Kultury i Sztuki prowadzony jest rejestr, w którym zidentyfikowano 60 000 obiektów zaginionych na terenie obecnej Polski (między innymi obrazy, ryciny, obiekty złotnicze, meble i inne), z czego 10 000 obiektów ma dokumentację fotograficzną46. Z punktu widzenia całości poniesionych strat jest to jednakże niestety dość niewielki odsetek. W 2000 r. zaś Biuro Pełnomocnika Rządu opublikowało dane wskazujące na 40 tysięcy bibliotek, których straty szacowane na ponad 50 milionów tomów wciąż nie zostały rozliczone, przy czym ponad milion tomów stanowiło zabytki o szczególnej wartości piśmienniczej. Prace w kierunku ustalenia rozmiarów strat polskich archiwów prowadzone były natomiast między innymi przez Władysława Stępniaka.

Podjęte zostały również działania mające na celu przybliżone wyliczenie wartości materialnej utraconych dzieł: aktualna wycena dóbr kultury utraconych w okresie wojennym wynosi około 20 miliardów dolarów47. Należy jednak pamiętać o stricte orientacyjnym charakterze tego rodzaju szacunków z dwóch powodów. Po pierwsze, ze względu na wspominany już kilkukrotnie brak możliwości pełnego określenia rozmiarów grabieży wartość ta z pewnością pozostaje zaniżona. Zdecydowanie ważniejszy jednak jest fakt, że rzeczywista wartość historyczna i artystyczna utraconych dóbr kultury pozostaje nieprzeliczalna na pieniądz ze względu na bezpowrotność utraty tych dóbr c. Podstawy prawne W celu prowadzenia działań restytucyjnych podjęto też kroki w kierunku dookreślenia odpowiednich ram prawnych. W tym celu zawarto między innymi polsko-niemiecki traktat o dobrym sąsiedztwie z 17 czerwca 1991 roku48, zaś 22 maja 1992 roku polsko-rosyjski traktat o dobrym sąsiedztwie.49 Umowy te stały się bazą dla zawarcia innych, szczegółowych ustaleń, dotyczących już ściśle restytucji dóbr kultury. Podobne porozumienia podpisano też między innymi z Litwą, Łotwą, Białorusią i Ukrainą.

20 czerwca 2017 roku weszła w życie uchwalona 25 maja 2017 roku ustawa o restytucji narodowych dóbr kultury,50 stanowiąca transpozycję dyrektywy ParW. Kowalski, Restytucja dóbr kultury (…), op. cit., s. 9.

Ibidem, s.10.

48 Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy podpisany 17 czerwca 1991 r., Dz.U. 1992, nr 14, poz. 56.

49 Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy, sporządzony 22 maja 1992 r., Dz.U. 1993, nr. 61, poz. 291.

50 Ustawa z dnia 25 maja 2017 r. o restytucji narodowych dóbr kultury, Dz.U. 2019, poz. 1591.

46 47

140

Kamil Witowski

lamentu Europejskiego i Rady 2014/60/UE51. Artykuł 3. tej ustawy czyni ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego organem właściwym do spraw restytucji dóbr kultury, wprowadzając przy tym w artykule 5 obowiązek współpracy w zakresie restytucji z wymienionymi tam podmiotami. Ustęp 2 tego artykułu wprowadza ponadto obowiązek współpracy ministra właściwego ds. kultury z ministrem właściwym ds. zagranicznych w przypadku działań restytucyjnych prowadzonych wobec lub przez państwo obce (to jest niebędące członkiem UE), w którym to przypadku restytucja prowadzona jest nie na szczególnych zasadach określonych w ustawie i dyrektywie UE, lecz na ogólnych normach prawa międzynarodowego.

Ustawa wprowadza również kategorie pojęciowe „narodowe dobra kultury” oraz „zbiory publiczne”. Wprowadzenie definicji narodowych dóbr kultury wiąże się z utworzeniem szczególnej procedury sądowej w sprawie zwrotu z terytorium państwa UE tychże dóbr wyprowadzonych z naruszeniem prawa z terenu RP, uregulowanej w rozdziale 2 Ustawy oraz analogicznej procedury w sprawie zwrotu z terenu RP narodowego dobra kultury wyprowadzonego z naruszeniem prawa z terenu innego państwa UE, co uregulowano w rozdziale 3. Pojęcie narodowych dóbr kultury obejmuje przedmioty zarówno będące, jak i niebędące zabytkami i jest powiązane z przedmiotami objętymi ograniczeniami wywozowymi na podstawie ustawy o ochronie zabytków52, ustawy o zasobie archiwalnym53, ustawy o muzeach54 oraz ustawy o bibliotekach.55 Ustawa o restytucji narodowych dóbr kultury posługuje się również pojęciem zbiorów publicznych, obejmując nim zabytki i inne dobra kultury będące własnością wymienionych w Ustawie podmiotów. Zgodnie z artykułem 46 ustawy własność narodowego dobra kultury należącego jednocześnie do kategorii zbiorów publicznych nie może zostać nabyta w drodze zasiedzenia ani od osoby nieuprawnionej nawet przez nabywcę działającego w dobrej wierze. Rozdział 6 ustawy wprowadza również odpowiedzialność karną za wprowadzenie w błąd organu prowadzącego postępowanie w sprawie zwrotu narodowego dobra kultury.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/60/UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego, zmieniająca rozporządzenie (UE) nr 1024/2012, OJ L 159 z 28.5.2014, s. 1–10.

52 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz.

2067 ze zm.

53 Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, Dz.U. 2019, poz. 553 ze zm.

54 Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 2019, poz. 917.

55 Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, Dz.U. 2019, poz. 1479.

51

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

141

Ze względu na krótki okres obowiązywania wskazanej ustawy trudno jeszcze o kompleksową ocenę praktycznego funkcjonowania proponowanych przez nią rozwiązań. Choć krokiem w dobrą stronę wydaje się być ujęcie kwestii prawnych związanych z procesem restytucji w ramach jednego aktu prawnego, pewne zagadnienia z pewnością wymagają pogłębionej analizy i dyskusji. Ze względu na treść artykułu 15 dyrektywy 2014/60/UE oraz artykułu 14 analizowanej ustawy przepisy o szczególnym trybie postępowania w sprawie zwrotu narodowego dobra kultury RP będą mogły być stosowane jedynie wówczas, gdy prawo państwa UE, z którego ma nastąpić zwrot, przewiduje takie postępowania. Uprawnionym wydaje się również postulat ściślejszego określenia ram koordynacji i współpracy ministra właściwego ds. ochrony kultury i dziedzictwa narodowego z podmiotami wskazanymi w omawianej ustawie, w szczególności zaś z ministrem właściwym do spraw zagranicznych. Wydaje się bowiem, że likwidacja zespołu ds. restytucji dóbr kultury w Ministerstwie Spraw Zagranicznych może utrudnić współpracę w omawianej dziedzinie.

5. Podsumowanie działań W okresie po 1989 roku udało się odzyskać wiele cennych dla Polski dóbr kultury, pojawiających się często na aukcjach zagranicznych. Jedynie tytułem przykładu wymienić tu można szczególnie głośne zwroty obrazów „Żydówka z pomarańczami” Aleksandra Gierymskiego czy „Madonna pod jodłami” Lucjana Cranacha Starszego. Odzyskanych dóbr kultury było w omawianym okresie oczywiście o wiele więcej. Przytoczone wcześniej dane wskazują jednakże, iż jest to niewątpliwie niewielka kropla w morzu strat poniesionych przez polską kulturę w okresie II wojny światowej. Symbolem tego niech pozostaje „Portret młodzieńca” Rafaela Santi, przed wojną znajdujący się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Stanowi on najcenniejsze dzieło w zbiorach polskich muzeów zaginione w okresie II wojny światowej, którego losy wciąż pozostają nieznane.

6. Konkluzja Odzyskiwanie utraconych przez Polskę dóbr kultury pozostaje zadaniem niezwykle doniosłym, a co ważniejsze wciąż otwartym. Ocena działań restytucyjnych podejmowanych przez władze polskie od czasu II wojny światowej do lat obecnych wymaga stwierdzenia, że choć uczyniono w tej materii wiele, to daleka od prawdy byłaby konstatacja, że niemożliwością byłoby poczynienie wysiłków bardziej zorganizowanych i zdeterminowanych. Stąd też aktualna pozostaje konieczność poszukiwania wciąż nowych możliwości związanych z odzyskiwa-

142

Kamil Witowski

niem zagrabionego Polsce mienia kulturalnego, przy równoczesnej świadomości istnienia naturalnych ograniczeń, które z upływem czasu nieuchronnie ulegają pogłębieniu.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004.

2. Kamler A., Pietrzkiewicz D., Dziedzictwo utracone-dziedzictwo odzyskane, Warszawa 2014.

3. Kowalski W., Restytucja dzieł sztuki w prawie międzynarodowym, Katowice 1989.

4. Kowalski W., Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury, Warszawa 1994.

5. Kudelski R., Zrabowane skarby, Kraków 2012.

6. Matelski D., Grabież i restytucja polskich dóbr kultury. Od czasów najważniejszych do współczesności, Kraków 2006.

7. Tomkiewicz W., Sroczyńska K., Nahlik S., Straty wojenne zbiorów polskich w dziedzinie rzemiosła artystycznego, t. I-II, Warszawa 1953.

Artykuły: 1. Dębski S., O problemie dóbr kultury w stosunkach polsko-niemieckich, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2007, nr 4.

2. Karecka L., Akcja rewindykacyjna w latach 1945-1950. Spór o terminologię czy o istotę rzeczy, [w:] „Ochrona zabytków” 2002, nr 55/3/4.

3. Kowalski W., Restytucja dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej jako element polskiej polityki zagranicznej realizowanej przez MSZ RP w latach 1999-2009, [w:] Kowalski W., Kuhnke M., Zagrabione-odzyskane. Działalność Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w zakresie restytucji dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej, Warszawa 2011.

4. Stępniak W., Z dziejów rewindykacji. Współpraca między PRL a NRD w zakresie wymiany archiwaliów, „Archiwista Polski” 1999, R. IV, nr 4 (16).

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, Dz.U. 2019, poz. 553 ze zm.

2. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 2019, poz. 917.

Polska polityka restytucyjna po 1939 roku

143

3. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, Dz.U. 2019, poz. 1479.

4. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

5. Ustawa z dnia 25 maja 2017 r. o restytucji narodowych dóbr kultury, Dz.U. 2019, poz. 1591.

6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 sierpnia 1996 r. w sprawie Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, Dz.U. 1996, nr 107, poz. 504.

7. Dekret z dnia 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 9, poz. 45.

8. Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 17, poz. 97.

9. Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, Dz.U. 1946, nr 13, poz. 87.

10. Ustawa z dnia 25 lutego 1958 roku o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym, Dz.U. 1958, nr 11, poz. 37.

11. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/60/UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego, zmieniająca rozporządzenie (UE) nr 1024/2012, OJ L 159 z 28.5.2014.

12. Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej z 18 października 1907 r., Dz.U. 1927, nr 21, poz. 161.

13. Convention on the Settlement of Matters Arising Out of the War and the Occupation between the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, France, the United States of America and the Federal Republic of Germany, Bonn, 26 maja 1952.

14. Traktat Państwowy w sprawie odbudowy niezawisłej i demokratycznej Austrii z dnia 15 maja 1955 r., Dz.U. 1957, nr 19, poz. 94.

15. Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy podpisany 17 czerwca 1991 r., Dz.U. 1992, nr 14, poz. 56.

16. Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy, sporządzony 22 maja 1992 r., Dz.U. 1993, nr. 61, poz. 291.

17. Inter-Allied Declaration Against Acts of Dispossession Committed in Territories Under Enemy Occupation or Control, Londyn, 5 stycznia 1943.

144

Kamil Witowski

Źródła internetowe: 1. Materiały na stronie internetowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego; https://www.gov.pl/web/kultura/, [dostęp: 15.06.2019].

2. Materiały na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych; https:// www.gov.pl/web/dyplomacja, [dostęp: 15.06.2019].

Inne: 1. Wspólny komunikat z 27 maja 1946 r. o pobycie w Moskwie delegacji KRN i Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Polska Ludowa – Związek Radziecki 1944-1974. Zbiór dokumentów i materiałów, Warszawa 1974, s. 127 (dok. 77).

Rozdział VI Anna Mazur

Rola alternatywnych metod rozwiązywania sporów w procesie restytucji dóbr kultury Mgr Anna Mazur – doktorantka w Katedrze Prawa Administracyjnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Numer ORCID: 0000-0001-9327-6361.

TITLE: „The role of alternative dispute resolution in the process of restitution of cultural goods”.

SŁOWA KLUCZE: restytucja, alternatywne metody rozwiązywania sporów, grabież, sztuka, dobra kultury.

KEY WORDS: restitution, alternative dispute resolution, pillage, art, cultural goods.

STRESZCZENIE: W artykule podjęte zostaną refleksje dotyczące konieczności zmiany sposobu podejścia do sporów restytucyjnych. Opieranie ich od wielu lat na rozstrzygnięcia sądowych pokazało, że rozwiązanie to jest nieefektywne, bardzo kosztowne i długotrwałe. Co równie ważne, nie zawsze pozwala na osiągnięcie rozstrzygnięcia, które uznawane jest za sprawiedliwe. Organizacje międzynarodowe coraz częściej zachęcają skonfliktowane strony korzystania z mediacji lub arbitrażu.

Przedstawionych zostanie także kilka przykładów sporów – np. kwestia walizki z Auschwitz czy spór między Austrią a spadkobiercami Ferdynanda Bloch-Bauera o obrazy Gustawa Klimta.

146

Anna Mazur

SUMMARY: The article will reflect on the need to change the approach to restitution disputes. Baseing them on court decisions for many years has shown that this solution is inefficient, very costly and long-lasting. Equally important, it does not always allow you to reach a decision that is considered fair. International organizations are increasingly encouraging conflicted parties to use mediation or arbitration. There will also be some examples of disputes – for example, the question of a suitcase from Auschwitz or a dispute between Austria and the heirs of Ferdinand Bloch-Bauer about the paintings of Gustav Klimt.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Od początku największej grabieży dzieł sztuki w XX wieku minęło już prawie 90 lat. W latach 30. XX wieku, naziści rozpoczęli walkę ze sztuką zdegenerowaną. W grupie artystów wyklętych znaleźli się: Vincent van Gogh, Marc Chagall, Oskar Kokoschka, Henri Matisse, Amadeo Modigliani, Pablo Picasso, artyści zaliczani obecnie do kanonu sztuki, których prace osiągają zawrotne ceny. Zdegenerowana sztuka była rekwirowana lub nabywana, najczęściej od żydowskich właścicieli, po bardzo zaniżonych cenach, a następnie sprzedawana na czarnym rynku. Pieniądze z tych transakcji miały pozwolić nazistom pozyskać dewizy.

W 1937 roku zorganizowano w Monachium wystawę „Sztuki zdegenerowanej”1. Selekcji prac dokonano z ponad 17 tysięcy zagrabionych dóbr kultury.

Pokłosiem wystawy stała się zorganizowana w Lucernie 30 czerwca 1939 roku aukcja sztuki – nazywana jedyną „legalną” aukcją. Wiele muzeów odmówiło wzięcia w niej udziału. Sprzedano tylko 2/3 prac, a 38 z nich nie osiągnęło ceny minimalnej2. Nie sprzedano choćby obrazu Picassa Pojący absynt. Całkowity dochód z aukcji wyniósł 500 tysięcy franków szwajcarskich, co było bardzo marnym wynikiem. Wiele prac degeneratów zostało sprzedanych do USA. Obecnie coraz częściej można usłyszeć o roszczeniach potomków ograbionych rodzin, które żądają zwrotu ich własności. Niestety coraz rzadziej, choćby ze względu na kwestię przedawnienia, ich roszczenia nie mogą być rozstrzygane przez sądy w sposób dla nich satysfakcjonujący. Konieczne jest poszukiwanie innych rozwiązań – do których idealnie nadają się alternatywne metody rozwiązywania sporów.

1 Por. S. Ronald, Marszand Hitlera Hildebrand Gurlitt, naziści i rabunek skarbów Europy, Warszawa 2016; L.H. Nicholas, Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej, Poznań 2016.

2 http://rynekisztuka.pl/2014/12/08/sztuka-zdeprawowana-hitler-1939/, [dostęp: 11.01.2019].

Rola alternatywnych metod rozwiązywania sporów w procesie restytucji dóbr kultury

147

2. Restytucja przed II wojną światową Jako podstawę występowania z roszczeniami restytucyjnymi wskazuje się od lat zasadę sprawiedliwości3. Pojedyncze postanowienia dotyczące kwestii zwrotu zagrabionych dóbr kultury stawały się częściami traktatów pokojowych już od XVII wieku. Wraz z upływem lat oraz zmianą sposobu traktowania łupów wojennych jako należnej zwycięzcy gratyfikacji, wskazywano na konieczność wprowadzenia zakazu rabowania mienia nieprzyjaciela. Jednym z najważniejszych dokumentów stał się Załącznik do Konwencji haskiej z 1907 roku: Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej4, który w art. 47 zakazywał rabunku.

Art. 56 Regulaminu doprecyzowywał tę kwestię5. W trakcie II wojnie światowej doszło do unikalnej grabieży w skali historii ze względu na szczegółowe zaplanowanie tej akcji – hitlerowcy w trakcie „przyjacielskich” odwiedzin poznawali dokładnie choćby polskie zbiory. Hitlerowcy dokonując grabieży doskonale wiedzieli, gdzie dokładnie odnajdą dane dobro kultury. Skala grabieży spowodowała konieczność znalezienia nowego rozwiązania kwestii restytucji.

3. Regulacja kwestii restytucji po II wojnie światowej Na drodze zrealizowania założenia o stworzeniu systemu, który pozwoli na zwrot dóbr ich prawowitym właścicielom, stanęło wiele przeszkód. Po pierwsze, często brakowało dowodów własności, które uległy zniszczeniu w trakcie działań wojennych. Po drugie, ze względu na to, że liczne ofiary grabieży poniosły śmierć, konieczne było ustalenie kręgu dziedziczenia. Po trzecie, problemem było ustalenie odpowiednich trybów restytucji w zależności od tego czy dobro kultury znajdowało się w posiadaniu państwa czy osoby fizycznej. Problemy te w pierwszych latach po wojnie alianci starali się rozwiązać przez stworzenie systemu zwrotu dóbr kultury. W przyjętym dokumencie „Definicja terminu restytucja” z 1947 roku wskazano na jakich zasadach restytucja ma się opierać. Były to zasady: prawa międzynarodowego, terytorializmu, identyfikacji, sformalizowanej procedury oraz „użycia siły”6. Za pierwszy okres w procesach restytucyjnych 3 M. Morelowski, Prawne i historyczne umotywowanie zasad rewindykacji zbiorów historycznych i naukowo-artystycznych skonfiskowanych i przewiezionych do Rosji w XVIII, XIX i XX wieku, Biuro Prac Kongresowych przy MSZ, sygn. 173, AAN. 4 http://www.pck.org.pl/pliki/mph/1907_haga_-_iv_kh%20_regulamin.pdf, [dostęp: 4.01.2019].

5 Własność gmin, instytucji kościelnych, dobroczynnych, wychowawczych oraz instytucji sztuk pięknych i naukowych, chociażby należących do państwa, będą̨ traktowane jak własność́ prywatna.

Wszelkie zajęcie, zniszczenie lub rozmyślna profanacja instytucji tego rodzaju, pomników historycznych, dzieł sztuki i nauki, są̨ zabronione i winny być́ karane.

6 Przesłanka „użycia siły” dotyczy kwestii grabieży i była rozumiana bardzo szeroko – jako wszelkie pozbawienie własności bez woli ograbionego, choćby przez zawieranie pozornych umów sprzedaży pod przymusem.

148

Anna Mazur

należy uznać pierwsze pięć lat po zakończeniu wojny. Możliwe wtedy było skorzystanie z pomocy specjalnych komisji zajmujących się zwrotem. Wtedy też nie było potrzeby stosowania alternatywnych metod rozwiązywania sporów.

Niestety w tamtym okresie nie udało się ustalić skali grabieży i kręgu poszkodowanych. Niemcy i Austria do dziś nie przedstawiły rzetelnych spisów przedmiotów znajdujących się w ich magazynach muzealnych i archiwach, tym bardziej unikały tego osoby fizyczne7. Gdy rozpoczął się okres zimnej wojny, temat restytucji uległ zawieszeniu. Państwa znajdujące się w bloku radzieckim wzajemnie zrzekały się roszczeń.

4. Restytucja od lat 90. XX wieku Temat został ponownie podjęty w latach 90. XX wieku. Jedną z pierwszych spraw sądowych dotyczących restytucji stał się proces wytoczony w 1996 roku przez duńskich potomków ofiar Holokaustu (Nick’a i Simona Goodmanów), przeciwko kolekcjonerowi z Chicago (Danielowi Searle), który posiadał pracę Edgara Degas’a. Przed rozpoczęciem rozprawy, strony porozumiały się i zawarły ugodę, dlatego obraz można podziwiać obecnie w Instytucie Sztuki w Chicago8.

Instytut Sztuki zobowiązał się do zapłaty na rzecz obu rodzin. Rozstrzygnięcie to pozwoliło również na ochronę nabywcy dzieła sztuki, który nie miał świadomości, że zakupił dzieło będące własnością rodziny żydowskiej. Już ten spór pokazał, że najlepszym sposobem na znalezienie sprawiedliwego rozstrzygnięcia, które pozwoli na dostrzeżenie wszystkich zawiłości danej kwestii, są alternatywne metody rozpatrywania sporów. Skutkiem toczących się w USA procesów, w trakcie których ujawniano w jaki sposób dzieła sztuki znalazły się we władaniu nowych właścicieli było uchwalenie w Austrii ustawy o restytucji w 1998 roku9.

To właśnie po dokonaniu Anschlussu Austrii dokonano grabieży wielu unikatowych kolekcji dzieł sztuki impresjonistów. W Austrii droga dochodzenia zwrotu zagrabionych dóbr kultury miała charakter skomplikowanej procedury prawnej.

Wśród spadkobierców rodzin, którym zagrabiono dobra kultury w trakcie II wojny światowej wskazuje się, że sądami przed którymi najłatwiej jest uzyskać wyrok nakazujący zwrot dobra kultury, są sądy amerykańskie – szczególnie te położone na Manhattanie. Sędziowie amerykańscy wydając wyroki odwołują się 7 Przykładem może być odkryta w 2013 roku kolekcja Hildebranda Gurlitta, składająca się z około 1500 prac, które „nabywał” on głównie od rodzin żydowskich.

8 M.J. Bazyler, R.P. Alford (red.), Holocaust Restitution: Perspectives on the Litigation and Its Legacy, New York, 2007, p. XV, Westlaw.

9 Rückgabe von Kunstgegenständen aus den Österreichischen Bundesmuseen und Sammlungen, Bundesgesetzblatt Für die Republik Österreich, Ausgegeben am 4. Dezember 1998 – nr 181.

Rola alternatywnych metod rozwiązywania sporów w procesie restytucji dóbr kultury

149

do konieczności naprawienia krzywd, które zostały poczynione przez naród amerykański, który zachował bierność w trakcie Holokaustu10. Wynika to również z innego systemu sądownictwa w USA, który opiera się na precedensach. W Europie uzyskanie wyroku zasądzającego zwrot zagrabionych dóbr kultury wymaga uchwalenia uprzednio specjalnej ustawy. Bez niej sądy najczęściej zmuszone są do oddalenia powództwa, choćby ze względu na przedawnienie powództwa. Sądy amerykańskie w zdecydowanie większym stopniu mogą odwołać się do wartości pozaprawnych i wydać wyrok, który będzie mógł być uznany za sprawiedliwy dziejowo. Mimo to, spory sądowe w każdym systemie sądownictwa wiążą się jednak z licznymi przeszkodami – głównie z kwestią konieczności wnoszenia opłat za rozpoczęcie sporu, stosowania obcego prawa przez sądy właściwe oraz z przedawnieniem roszczeń. Kraje próbują wprowadzać ustawowo pewne domniemania, które mają ułatwiać drogę sądową11.

Alternatywne metody rozwiązywania sporów mogą być również pomocne przy rozstrzyganiu spraw dotyczących zagrabienia dóbr kultury między dwoma państwami. W doktrynie wskazuje się, że największy wpływ na ich rozstrzygnięcie ma dyplomacja. Akty prawne rzadko regulują obowiązki stron w tym zakresie. Wszelkie konwencje uchwalone po II wojnie światowej najczęściej nie zawierają przepisów, które pozwoliłyby na zastosowanie ich wobec wcześniejszych grabieży. Dlatego to od woli państw zależy jaką przyjmą taktykę wobec państw występujących z roszczeniem. Większość państw w ogóle nie podejmuje rozmów dotyczących restytucji, wskazując, że wszelkie dobra kulturalne znajdujące się na ich terytorium stanowią ich własność (np. Rosja). Austria i Niemcy oficjalnie podejmują liczne działania, które mają świadczyć o ich chęci do współpracy. Niestety w ostatnich latach widoczne jest, szczególnie w Niemczech, że dochodzi do zmiany linii politycznej. German Lost Fundation, organizacja powołana przez rządy federalny i landowe, z prowadzonej przez siebie strony internetowej w sierpniu 2018 roku usunęła 63 dzieła Egona Schielego stanowiące część zbiorów Fritza Grünbauma. Organizacja podkreśliła, że z samego faktu bycia prześladowanym przez nazistów nie wynika jeszcze to, że dzieła były za10 Reif v. Nagy, Supreme Court, Appellate Division, First Department, New York, 149 A.D.3d 532; Supreme Court, New York County, New York, 61 Misc.3d 319.

11 W USA w 2016 r. Senat uchwalił Holocaust Expropriated Art Recovery Act (HEAR Act), który wprowadza w życie postanowienia konferencji waszyngtońskiej, która odbyła się w 1998 r. Podobna ustawa została w latach 90. Przyjęta w Anglii. Te akty prawne wprowadzają fikcję prawną, która zezwala na wytoczenie powództwa w określonym okresie, bez konieczności przeprowadzania pełnego postępowania dowodowego i wyłącza przedawnienie. Przed wprowadzeniem takich aktów prawnych, w USA roszczenia o zwrot były oddalane np. ze względu na stosowanie prawa obcego, zgodnie z którym nabywca w dobrej wierze nabywał zawsze własność (np. Baklar v. Vavra, United States of Appeals, Second Circuit, 619 F.3d 136).

150

Anna Mazur

grabione. Doszło do tego 20 lat od przyjęcia zasad waszyngtońskich12 i widać, że następuje znacząca zmiana w procesach restytucyjnych – czyżby kończył się już okres naprawiania krzywd i znowu ciężar dowodu w większości spraw zostanie przerzucony na spadkobierców?

5. Restytucja a alternatywne metody rozwiązywania sporów Kwestia restytucji zasadniczo nie obejmuje jedynie okresu II wojny światowej, ale także kradzieże dóbr kultury w latach późniejszych. W Europie kwestia ta powinna być rozważana na trzech płaszczyznach: ustawodawstwa krajowego, unijnego oraz konwencji międzynarodowych13. W 1970 roku UNESCO przyjęło konwencję dotyczącą środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury14. Zgodnie z art. 17 pkt 5 Konwencji, Państwa będące w sporze mogą zwrócić się do UNESCO o zaoferowanie dobrych usług. W 2005 roku zdecydowano, że oprócz dobrych usług należy również umożliwić koncyliacje oraz mediacje. W dokumencie Zasady procedury mediacji i postępowania ustalone zgodnie z art. 4 ust.

1 Statutu Komitetu Międzyrządowego w celu promowania zwrotu własności kulturowej do państw ich pochodzenia lub ich restytucji w przypadku bezprawnego zaboru15, wskazano zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi alternatywnych metod rozwiazywania sporów, że mogą one mieć miejsce jedynie za obustronną zgodą. Mediacje prowadzone są przez mediatorów wybranych z listy mediatorów, na której znajdują się osoby wskazane przez każde z państw16. Innym przykładem tego rodzaju działalności jest powołana przez WIPO oraz ICOM Art and Cutlural Heritage Mediation17. W przyszłości okaże się również jaką role w hiZasady zostały sformułowane 3 grudnia 1998 roku w trakcie Konferencji Waszyngtońskiej do spraw mienia z czasów Zagłady. W Deklaracji jako najważniejsze z celów wskazano identyfikację niezwróconych dóbr kultury, otworzenie magazynów muzealnych, archiwów i wszelkich miejsc, w których mogą być odnalezione dzieła sztuki, aktywne dbanie przez kraje – sygnatariuszy o rozwój warunków do wprowadzenia u siebie wykreowanych zasad w życie. Jednym z założeń Deklaracji była próba wzmocnienia roli alternatywnych metod rozwiązywania sporów w przypadku spraw restytucyjnych. Washington Conference Principles On Nazi-Confiscated Art Released in connection with the Washington Conference on Holocaust-Era Assets, Washington, DC, December 3, 1998. http://fcit.usf.edu/holocaust/resource/assets/princ.htm, [dostęp: 10.01.2019].

13 Do najważniejszych należy też przyjmowane przez UNESCO, ICOMOS, ICOM oraz UNIDROIT (Konwencja UNIDROIT z 1995 roku do dziś nie została ratyfikowana przez Polskę).

14 Polska ratyfikowała Konwencję 31 stycznia 1974 roku.

15 Statut Komitetu Międzyrządowego w celu promowania zwrotu własności kulturowej do państw ich pochodzenia lub ich restytucji w przypadku bezprawnego zaboru; https://unesdoc.unesco.org/ ark:/48223/pf0000192534_eng, [dostęp 3.01.2019].

16 http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Liste_mediateurs_conciliateurs_Juin_2014_02.pdf, [dostęp 3.01.2019].

17 Art and Cutlural Heritage Mediation; https://www.wipo.int/amc/en/center/specific-sectors/art/ icom/, [dostęp: 3.01.2019].

12

Rola alternatywnych metod rozwiązywania sporów w procesie restytucji dóbr kultury

151

storii restytucji dóbr kultury odegra utworzony w czerwcu 2018 roku Court of Arbitration for Art18 w Hadze.

6. Przykładowe spory rozwiązane za pomocą alternatywnych metod rozwiązywania sporów Najsłynniejszym sporem restytucyjnym, który zakończył się wyrokiem sądu arbitrażowego, był spór między Austrią a spadkobiercami Ferdynanda Bloch-Bauera. Bloch-Bauer przed wojną posiadał ogromną kolekcję dzieł sztuki, w skład której wchodziło m.in. 5 obrazów Gustawa Klimta, w tym słynny portret „Adela Bloch-Bauer I”, nazywany potocznie „Złotą damą”. Po Anschlussie Austrii, jego kolekcja została przejęta za rzekome zobowiązania podatkowe. Austriacka Komisja Restytucyjna odmówiła zwrotu obrazu powołując się na testament spisany przez Adelę Bloch-Bauer. Koszty sądowe wniesienia pozwu w Austrii były zbyt duże dla spadkobierców, dlatego próbowali oni doprowadzić do wytoczenia procesu w USA. Zezwolił na to Sąd Najwyższy19 znajdując łącznik ekonomiczny, który mimo istnienia immunitetu Austrii umożliwiał wytoczenie powództwa w USA. Spadkobiercy Bloch-Bauera bali się jednak, że proces będzie trwał długo i rozpoczęli próby mediacyjne, które zakończyły się fiaskiem20.

Wtedy zdecydowano się na przekazanie sporu do sądu arbitrażowego, który został powołany ad hoc. Sąd w wyroku orzekł, że obrazy należą się spadkobiercom, ponieważ testament Adeli Bloch-Bauer zawierał jedynie polecenia testamentowe skierowane do jej męża, a nie zapisy21.

Kolejnym sporem, który zakończył się zawarciem ugody był spór o walizkę stanowiącą eksponat w miejscu pamięci w Auschwitz. Walizka należała do Pierre’a Lévi’ego, który był francuskim żydem i został zamordowany w Auschwitz.

W 2004 roku Muzeum Auschwitz-Birkenau wypożyczyło walizkę do Muzeum Pamięci Zagłady w Paryżu. Jeden ze zwiedzających w 2005 roku odczytał na walizce imię i nazwisko swojego ojca. Od razu zwrócił się z żądaniem zwrotu http://authenticationinart.org/cafa/, [dostęp: 3.01.2019].

Republic of Austria v. Maria Altmann, 541 U.S. 677, 124 S. Ct. 2240, 159 L. Ed. 2d 1 (2004), Westlaw.

20 Rząd Austrii zaproponował wtedy spadkobiercom wypłatę odszkodowania za zagrabione dzieła. Rodzina nie zgodziła się mówiąc, że propozycja została złożona zbyt późno i w obecnym stanie nie wyobrażała sobie by obraz pozostawał w Austrii.

21 Wyrok z dnia 15 stycznia 2006 roku wydany przez Sąd Arbitrażowy w sprawie zwrotu obrazów Gustawa Klimta zagrabionych przez nazistów w 1938 roku – Maria Altman, Franciss Gutmannm Trevor Mantle, Georg Bentley, Nelly Auersperg przeciwko Republice Austrii [online]; https://www. unodc.org/res/cld/case-law-doc/traffickingculturalpropertycrimetype/aut/maria_altmann_vs__republic_of_austria_html/Arbitral_Award_-_5_Klimt_paintings_Maria_V._Altmann_and_others_v._Republic_of_Austria-_15_January_2004.pdf, [dostęp: 3.01.2019].

18 19

152

Anna Mazur

walizki i umieszczenia jej w paryskim Muzeum. Mężczyzna nie wyobrażał sobie, żeby walizka mogła znowu pokonać tę samą drogę z Francji do Auschwitz, było to niezwykle trudne emocjonalnie. Początkowo Muzeum Auschwitz-Birkenau przedłużył okres wypożyczenia walizki. W grudniu 2005 roku, spadkobierca Pierre’a Lévi’ego, po próbach mediacji wystąpił z pozwem przeciwko Muzeum Auschwitz-Birkenau. Paryski sąd badał kwestię własności obiektu – Muzeum Auschwitz-Birkenau nie negowało jednak kwestii własności – nigdy nie twierdziło, że walizka stanowi jego własność. Ostatecznie spór zakończył się zawarciem porozumienia po przeprowadzonych negocjacjach22. Spadkobiercy zrzekli się roszczeń i walizka pozostała własnością Muzeum Auschwitz-Birkenau, ale została wypożyczona w długoletni depozyt Muzeum Zagłady w Paryżu23.

Podkreślenia wymaga fakt, że większość ze sporów restytucyjnych ma charakter poufny i nie są one ujawniane w przestrzeni publicznej. Dlatego też niemożliwe jest podanie dokładnych danych, które określiłyby skuteczność stosowanych metod. Przykładem może być np. proces „restytucji” obrazu Aleksandra Gierymskiego „Żydówka z pomarańczami”. Prowadzone negocjacje były poufne i publiczna stała się jedynie wiadomość o konieczności zapłaty odszkodowania dotychczasowemu właścicielowi24.

7. Podsumowanie Podsumowując, ze względu na fakt, że większość sporów restytucyjnych opiera się na zasadzie sprawiedliwości, zdecydowanie lepszą drogą do ich rozwiązania jest zastosowanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów niż droga sądowa. Alternatywne metody przyspieszają całe postępowanie restytucyjne i co najważniejsze, wiążą się z poniesieniem mniejszych kosztów. Co najważniejsze, w przypadku sporów dotyczących dzieł sztuki zagrabionych w trakcie II wojny światowej, w których jedną ze stron jest osoba fizyczna, alternatywne metody rozwiązywania sporów mogą pozwolić na przeżycie mniejszej traumy – w przeciwieństwie do postępowania sądowego, strony mogą np. pominąć pewne bolesne kwestie związane z przeżyciami wojennymi ich rodzin25. https://plone.unige.ch/art-adr/cases-affaires/auschwitz-suitcase-2013-pierre-levi-heirs-and-auschwitz-birkenau-state-museum-oswiecim-and-shoah-memorial-museum-paris/case-note-auschwitz-suitcase, [dostęp: 21.01.2019].

23 Muzeum w oficjalnych stanowiskach podkreślało, że nie chce zwrócić walizki ze strachu przed powstaniem precedensu. Wskazano na fakt, że Muzeum Auschwitz-Birkenau, to jedyne miejsce tego typu wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i dlatego jego rola jest tym większa.

24 Kazus „Żydówki z pomarańczami” nie jest nazywany restytucją, ponieważ doszło tu do zwykłego wykupu obrazu, w kwocie przewyższającą wartość rynkową, która została zapłacona przez PZU. 25 Obecnie powstaje coraz więcej książek dotyczących tzw. „trzeciego pokolenia po Holokauście” i traumy z tym związanej. W Polsce do tej grupy należą m.in.: M. Grynberg Oskarżam Auschwitz, Wołowiec 2018; M. Zaremba Bielawski Dom z dwiema wieżami, Kraków 2018.

22

Rola alternatywnych metod rozwiązywania sporów w procesie restytucji dóbr kultury

153

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Bazyler M.J., Alford R.P. (red.), Holocaust Restitution: Perspectives on the Litigation and Its Legacy, New York, 2007.

1. Bielawski M.Z., Dom z dwiema wieżami, Kraków 2018.

2. Grynberg M., Oskarżam Auschwitz, Wołowiec 2018.

3. Morelowski M., Prawne i historyczne umotywowanie zasad rewindykacji zbiorów historycznych i naukowo-artystycznych skonfiskowanych i przewiezionych do Rosji w XVIII, XIX i XX wieku, Biuro prac kongresowych przy MSZ, sygn. 173, Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

4. Nicholas H. L., Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej, Poznań 2016.

5. Ronald S., Marszand Hitlera Hildebrand Gurlitt, naziści i rabunek skarbów Europy, Warszawa 2016.

Akty prawne: 1. Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobieganiu nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, sporządzona w Paryżu dnia 17 listopada 1970 r., Dz.U. 1974, nr 20, poz. 106.

2. Załącznik do konwencji: Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej(Regulamin haski z 1907 r. ), Haga, 18 października 1907 r.; http://www.pck.org.pl/ pliki/mph/1907_haga_-_iv_kh%20_regulamin.pdf, [dostęp: 4.01.2019].

3. Statut Komitetu Międzyrządowego w celu promowania zwrotu własności kulturowej do państw ich pochodzenia lub ich restytucji w przypadku bezprawnego zaboru; https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000192534_eng, [dostęp: 3.01.2019].

Akty prawne austriackie: 1. Rückgabe von Kunstgegenständen aus den Österreichischen Bundesmuseen und Sammlungen, Bundesgesetzblatt Für die Republik Österreich, Ausgegeben am 4. Dezember 1998 – nr 181.

Orzeczenia: 1. Baklar v. Vavra, United States of Appeals, Second Circuit, 619 F.3d 136; 2. Reif v. Nagy, Supreme Court, Appellate Division, First Department, New York, 149 A.D.3d 532; Supreme Court, New York County, New York, 61 Misc.3d 319;

154

Anna Mazur

3. Republic of Austria v. Maria Altmann, 541 U.S. 677, 124 S. Ct. 2240, 159 L. Ed. 2d 1 (2004), Westlaw.

4. Maria Altman, Franciss Gutmannm Trevor Mantle, Georg Bentley, Nelly Auersperg przeciwko Republice Austrii; https://www.unodc.org/res/cld/case-law-doc/traffickingculturalpropertycrimetype/aut/maria_altmann_vs__republic_of_austria_html/ Arbitral_Award_-_5_Klimt_paintings_Maria_V._Altmann_and_others_v._Republic_of_ Austria-_15_January_2004.pdf, [dostęp: 3.01.2019]. Źródła internetowe: 1. Case note – Auschwitz Suitcase; https://plone.unige.ch/art-adr/cases-affaires/ auschwitz-suitcase-2013-pierre-levi-heirs-and-auschwitz-birkenau-state-museum-oswiecim-and-shoah-memorial-museum-paris/case-note-auschwitz-suitcase, [dostęp: 21.02.2019].

2. ICOM-WIPO Art and Cutlural Heritage Mediation; https://www.wipo.int/amc/en/ center/specific-sectors/art/icom/, [dostęp: 3.01.2019] 3. Lista Mediatorów UNESCO; http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Liste_mediateurs_conciliateurs_Juin_2014_02.pdf, [3.01.2019].

4. Sztuka zdeprawowana; http://rynekisztuka.pl/2014/12/08/sztuka-zdeprawowana-hitler-1939/, [dostęp: 11.01.2019].

5. The Court of Arbitration of Art; http://authenticationinart.org/cafa/; Washington Conference Principles On Nazi-Confiscated Art Released in connection with the http://fcit.usf.edu/holocaust/resource/assets/princ.htm, [dostęp: 3.01.2019].

Rozdział VII Justyna Staszczyk

Tarnowski tramwaj – zabytek czy dobro kultury współczesnej?

Mgr Justyna Staszczyk – absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz studiów podyplomowych z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w praktyce w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Tarnowie; pracownik Instytutu Administracyjno-Ekonomicznego w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Tarnowie. Numer ORCID: 0000-00032447-545X. TITLE: „Tarnów’s tram – monument or the asset of contemporary culture?”.

SŁOWA KLUCZE: prawo, zabytek, dobro kultury współczesnej, tramwaj, kawiarnia.

KEY WORDS: law, monument, the asset of contemporary culture, tram, café.

STRESZCZENIE: W artykule zostanie przedstawiona problematyka statusu prawnego dóbr kultury współczesnej na przykładzie jednej z najciekawszych i unikatowych ,,wizytówek’’ miasta Tarnowa. Mianowicie mieszczącej się w tramwajowym wagonie kawiarni ,,Cafe Tramwaj’’. Analiza dokonana zostanie z uwzględnieniem historii komunikacji tramwajowej w Tarnowie.

SUMMARY: The article will present the issue of the legal status of the asset of contemporary culture on the example of one of the most interesting and unique ‘calling

156

Justyna Staszczyk

card’ of the city of Tarnów. Namely, the cafe “Cafe Tramway” located in the tram carriage. The analysis will be made taking into account the history of tram communication in Tarnów.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Tarnów – Polski Biegun Ciepła!

Tarnów – miasto na prawach powiatu, zlokalizowane we wschodniej części województwa małopolskiego. Miasto zajmuje obszar 72,38 km2 i określane jest mianem ,,Polskiego Bieguna Ciepła’’. Zgodnie bowiem z danymi IMGW w Krakowie średnia roczna temperatura wynosi około 8,8 0C. Jednocześnie liczba dni gorących i upalnych oraz długość okresu wegetacyjnego, który w Tarnowie trwa przeciętnie 228 dni, a również niska liczba dni przymrozkowych pozwala określić miasto najcieplejszym miejscem w Polsce1. Tarnów stanowi ważny ośrodek kulturalny i artystyczny z 680 letnią tradycją. Najlepiej potwierdzają to słowa Romana Brandstaettera (1906-1987) pisarza, poety, dramaturga, tłumacza, który urodził się w Tarnowie, a swoje rodzinne miasto opisywał w następujący sposób: ,,Leży na niewysokim pagórku u stóp Podkarpacia. Na szczycie wznosi się wspaniała gotycka katedra i renesansowy ratusz z piękną attyką i rzeźbami włoskiego mistrza Padovano. Starówka ze swoimi podcieniami, z wąskimi uliczkami, zaułkami i Wielkimi Schodami, fragmenty baszty i murów przy ulicy Wałowej, szczątki renesansowej bożnicy – to wszystko jest bardzo włoskie. Herbem miasta jest półksiężyc z gwiazdą. Panuje tu ciepły klimat. Do pełni włoskiego charakteru Tarnowa brak tylko błękitnego morza, bijącego u podnóże Góry Św. Marcina uwieńczonej ruinami zamku Tarnowskich’’2.

Tarnów ,,jest miastem na którego urodę, którego składa się ciekawy krajobraz, piękno zabytkowych budowli, nowoczesna architektura’’3. Niektóre obiekty można określić mianem ,,wizytówek miasta’’ za które jak podaje A. Pragłowska uznać można ,,obiekty i miejsca, które w przeszłości były świadkami ważnych wydarzeń historycznych lub kulturalnych, dziś unowocześnione służą mieszkańcom miasta i okolic i dają świadectwo rozważnego zarządzania dziedzictwem’’4.

Niewątpliwie przykładem jednej z najciekawszych i unikatowych ,,wizytówek’’ Tarnowa, jest stojący na ulicy Krakowskiej, notabene będącej najpiękniej1 Strategia rozwoju miasta Tarnowa – TARNÓW 2020 – AKTYWNY, KOMFORTOWY, SILNY, s. 3-4.

2 https://www.iii-lo.tarnow.pl/tarnow-brandstaettera/, [dostęp: 03.07.2018].

3 A. Pragłowska, Wizytówki miasta Tarnowa, Tarnów 2005, s. 5.

4 Ibidem, s. 5.

Tarnowski tramwaj – zabytek czy dobro kultury współczesnej?

157

szą ulicą miasta – Tarnowski tramwaj. W związku z tym, że obiekt ten jest po części świadkiem historii a równocześnie uczestnikiem teraźniejszego życia Tarnowian w artykule przedstawiona zostanie próba odpowiedzi na pytanie czy stanowi on przykład zabytku czy też dobra kultury współczesnej? Myślę, że wpierw należałoby udać się w podróż śladem tarnowskiego tramwaju i przybliżyć jego historię.

2. Historia komunikacji tramwajowej w Tarnowie W przeszłości Tarnów był jedynym spośród większych miast w Galicji (obok Lwowa i Krakowa) i jedynym w południowo – wschodniej Polsce miastem o statusie miasta powiatowego5, w którym to w latach 1911-1942 funkcjonowała linia tramwajowa6. Impulsem do jej powstania stały się pojawiające się w mieście problemy komunikacyjne. W głównej mierze lokalne dorożki nie były wstanie zapewnić przewozu wszystkich mieszkańców miasta a także ciągle wzrastającej liczby turystów7. W konsekwencji tego stanu rzeczy, w mieście zaczęto odczuwać coraz większe zapotrzebowanie na nowoczesne środki komunikacji miejskiej.

Tak więc budowa linii tramwajowej okazała się przedsięwzięciem potrzebnym miastu8. Uroczyste uruchomienie linii tramwajowej w Tarnowie miało miejsce w poniedziałek 25 września 1911 r. W pierwszym wagonie w trasę ruszyła Rada Miejska z burmistrzem Tadeuszem Tertilem na czele9. Tego samego dnia o godzinie 17:00 wozy tramwajowe zostały oddane do użytku publicznego10. Linia tramwajowa biegła od Placu Dworcowego – ulicami: Kolejową, Krakowską, Wałową, Lwowską. Dodatkowy zjazd prowadził do ulicy Warzywnej. W tym miejscu tramwaje zjeżdżały na zajezdnie. Długość lin tramwajowej wraz z mijankami i torami dojazdowymi do zajezdni liczyła 3 204 metry11. Przystanki tramwajowe znajdowały się przed ul. Warzywną, Szpitalną, przy Pilzneńskiej Bramie, ul. Zdrojowej (Goldhammera), Seminaryjskiej (Piłsudskiego), Katedralnej, Bandrowskiego, przy kościele XX. Misjonarzy12. Tramwaje kursowały od godziny D. Drwal, Śladem tarnowskiego tramwaju, Tarnów 2012, s. 69.

K. Bańburski, Przewodnik po Tarnowie, Tarnów 2000, s.20.

7 D. Drwal, Śladem tarnowskiego tramwaju, Tarnów 2012, s. 11.

8 http://www.tarnowskieinfo.pl/news/5320,100-lat-komunikacj-miejskiej-w-tarnowie-1-zanim-wyruszyl-tramwaj.html, [dostęp: 04.07.2018].

9 B. Marciniak, A. Strojny, Tarnów – perła renesansu, Tarnów 2007, s. 24.

10 D. Drwal, op. cit., s. 26.

11 Ibidem, s. 41.

12 http://www.it.tarnow.pl/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Tarnowskie-tramwaje, [dostęp: 04.07.2018].

5 6

158

Justyna Staszczyk

06:00 do 22:00, co 6 minut. Do obsługi tramwajów zatrudnieni byli tramwajarze – konduktorzy i motorniczy, którzy pełnili swoje obowiązki zamiennie13. Tarnowskie tramwaje szybko stały się dumą Tarnowa, a z uwagi na ich czerwony kolor z błękitno-złotym herbem miasta, szybko zyskały przydomek mieszkańców miasta, którzy pieszczotliwie nazywali je ,,biedronkami’’. Swoim wyglądem odzwierciedlały one tramwaje jeżdżące ulicami Lwowa. Sentymentalny opis tarnowskiego tramwaju zawarł pisarz emigracyjny J. Bielatowicz: ,,Tramwaj obtańcowywał stare miasto, ale jak w krakowskim figurowym, nie tykając go, lecz tylko kłaniając się z bliska dzwoniącymi kółeczkami i pawim piórem dyszla. (…) Wjeżdżając, ledwie opuściwszy dworzec, na najpiękniej z ulic miasta, Krakowskiej, tramwaj tak piał i zgrzytał na zakręcie z podziwu i zaraz przysiadał z zachwytu na widok miasta. Potem przystawał co i rusz w biegu, dziwując się nieopisanym pięknością ulic’’14.

Tarnowski tramwaj – zabytek czy dobro kultury współczesnej?

159

Fot. 2: Tarnów, ulica Lwowska dawniej i dziś.

Pomimo tego, że tarnowskie tramwaje w okresie zmian koniunktury gospodarczej miasta, przestały przynosić zyski, władze miasta podejmowały działania zmierzające do poprawy rentowności linii tramwajowej z uwagi na fakt, że podnosiły one prestiż miasta. Podczas gdy, władze wojewódzkie dążyły do likwidacji linii tramwajowej, Rada Miasta ,,podtrzymywała’’ ich egzystencję dotacjami z miejskiego budżetu16.

Niestety wybuch II wojny światowej przyczynił się do zlikwidowania przez okupacyjne władze niemieckie w 1942 r. komunikacji tramwajowej w Tarnowie.

Fot. 1: Tarnów, ul. Krakowska, skrzyżowanie z ul. Krasieńskiego, wówczas ul. Średnią.

Niemniej jednak oprócz zagorzałych zwolenników tej formy komunikacji miejskiej, tarnowskie ,,biedronki’’ posiadały również swoich przeciwników, którzy np. opowiadali złośliwe zagadki. Przykładowo: – Co to takiego: z przodu pasażer, z tyłu pasażer, w środku nic? (Chodziło o to, że pasażerem z przodu miał być motorniczy, zaś pasażerem z tyłu konduktor), czy też podawali informację o nieprawdziwych wypadkach spowodowanych przez jeżdżące tramwaje15.

D. Drwal, op. cit., s. 65.

J. Bielatowicz, Książeczka, Londyn 1961, s. 53.

15 http://www.tarnowskieinfo.pl/news/5321,100-lat-komunikacji-miejskiej-w-tarnowie-2-prawiejak-w-wiedniu, [dostęp: 04.07.2018].

13

Fot. 3: Tarnów, uchwyt sieci zasilającej dawne trakcje kolejowe.

14

16 http://www.it.tarnow.pl/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Tarnowskie-tramwaje, [dostęp: 04.07.2018].

Justyna Staszczyk

160

W głównej mierze z uwagi na fakt, ułatwienia transportu wojska. W konsekwencji tego, osiem wagonów marki Sanok SW1 sprzedano do Lwowa. Najlepiej te wydarzenia potwierdzają słowa D. Drwala: ,,W taki sposób dorobek tarnowian został bezlitośnie rozgrabiony i wywieziony. Osiem tarnowskich tramwajów Niemcy zastąpili dwoma przestarzałymi, niemal zepsutymi autobusami na gaz drzewny. Jeden z nich jeździł na trasie Tarnów – Mościcie, a drugi od ulicy Czerwonej do Rzędzina. Nie mogły one jednak zastąpić ukochanych przez mieszkańców tramwajów, a już na pewno, nawet w najmniejszym stopniu, nie zaspokajały potrzeb komunikacyjnych miasta, toteż pod koniec wojny przestały one całkowicie kursować’’17.

Tarnowski tramwaj – zabytek czy dobro kultury współczesnej?

161

która jest wierną repliką ,,tarnowskich biedronek’’. Pomysł i wizja na zrealizowanie kawiarni mieszczącej się w tramwaju zrodził się w głowie jednego z właścicieli – Łukasza Bielaka, podczas spacerowania ulicami Tarnowa. „Cafe Tramwaj” powstał na bazie oryginalnych elementów pochodzących z tarnowskich biedronek: podwozia, szyn (znalezione zostały w Kielanowicach, gdzie służyły za kładkę łączącą miejscowość z Tuchowem), dzwonka oraz lampy. Wnętrze „Cafe Tramwaj” pomogli zaprojektować Grażyna i Grzegorz Tchórzelscy zajmujący się konserwacją antyków19. Pracę nad budową repliki były żmudne i czasochłonne, ze względu na fakt, że wykonywane były ręcznie. W konsekwencji czego budowa tramwaju trwała 3 lata. Wnętrze pojazdu zostało zaprojektowane i wykonane przez właścicieli kawiarni. W zrekonstruowanym tarnowskim wagonie znajduje się kilkanaście miejsc dla klientów kawiarni. Na słupkach pomiędzy szybami zawieszone zostały stare zdjęcia-pocztówki przedstawiające dawny Tarnów, dzięki którym można poczuć atmosferę dawnych czasów. W tramwaju znajdujące się również półka z literaturą odnoszącą się do historii miasta. Natomiast miłą niespodziankę stanowi, otrzymywana do zamówienia karta stałego klienta, przypominająca swoim wyglądem dawny tarnowski bilet tramwajowy20.

Fot. 4: Tarnów, widok z pl. J. III Sobieskiego na skrzyżowanie ul Wałowej, Katedralnej i Targowej.

Jednakże w niedalekiej przeszłości – pod koniec maja 2004 roku dla upamiętnienia tarnowskiej linii tramwajowej na ulicy Wałowej postawiono historyczny przystanek tramwajowy z ławką. Znajduje się on kilka metrów od miejsca, gdzie przed latami mieścił się przystanek tramwajowy. Następnie przy okazji rewitalizacji ulicy Krakowskiej ułożono na nawierzchni z kostki wzór przypominający tory tramwajowe. Autorem tego pomysłu jest Jacek Adamczyk18.

3. ,,Cafe Tramwaj’’ – słodka podróż w czasie Dla upamiętnienia faktu, że kiedyś tarnowskimi ulicami mknęły jak biedronki tramwaje, z prywatnej inicjatywy tarnowskiej firmy na podstawie autorskiego projektu na placu Jana III Sobieskiego przy ulicy Krakowskiej w stanął wagon tramwajowy. Niestety, nie odbędzie się nim przejażdżki po Tarnowie, ale można odbyć pełną smaku podróż w czasie. Jest to bowiem kawiarnia „Cafe Tramwaj”, D. Drwal, op. cit., s. 82.

18 http://www.it.tarnow.pl/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Tarnowskie-tramwaje, [dostęp: 04.07.2018].

17

Fot. 5: ,,Cafe Tramwaj” 19 Cafe Tramwaj w Tarnowie, odc. 9; https://www.youtube.com/watch?v=GB1i7NDgl5M, [dostęp: 04.07.2018 ].

20 https://mojamalopolska.pl/gastronomia/cafe-tramwaj-tarnowie-pelna-smaku-podroz-czasie/, [dostęp: 05.07.2018 ].

Justyna Staszczyk

162

Tarnowski tramwaj – zabytek czy dobro kultury współczesnej?

163

w ,,Cafe Tramwaj” czytali mieszkańcom miasta wiersze i fragmenty twórczości autora „Pana Cogito”21.

Umieszczenie kawiarni w wiernie zrekonstruowanym tarnowskim wagonie, bez wątpienia jest pomysłem nowatorskim i nietuzinkowym. Zaś samo miejsce bez wątpienia stanowi połączeniem historii z teraźniejszością, będąc jednocześnie rozpoznawalną atrakcja turystyczną22.

4. Pomiędzy zabytkiem a dobrem kultury współczesnej Zdając sobie sprawę z faktu, że w potocznej opinii społeczeństwa jak podaje definicja zawarta w słowniku PWN za zabytek uważa się ,,starą i cenną rzecz lub budowlę o dużej wartości historycznej i naukowej”23, lub ogólnie rzecz biorąc ,,to, co jest nienowoczesne”24 należałoby postawić pytanie czy Tarnowski Tramwaj w świetle prawa stanowi przykład zabytku czy też dobra kultury współczesnej?

Fot. 6: Wnętrze ,,Cafe Tramwaj”

Kawiarnia ,,Cafe Tramwaj” zapisała się również na mapie kulturowej Tarnowa z uwagi na fakt, ze jest miejscem gdzie organizowane są różnego rodzaju spotkania i imprezy kulturalne. W 2013 r. w ramach ogólnopolskiej akcji „Czytam w podróży Herberta”, aktorzy Teatru im. Ludwika Solskiego w Tarnowie –

Dokonując analizy aktów prawnych można zauważyć, że zawierają one rozdzielne definicje legalne zabytku i dobra kultury współczesnej. Stosownie do przepisu art. 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami25 – zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Szczególne uprawnienia w zakresie badania wartości artystycznych, historycznych lub zabytkowych obiektów posiadają organy ochrony zabytków.

Pojęcia takie jak ,,wartość historyczna, artystyczna lub naukowa” mają charakter ocenny, a zatem podlegają wyjaśnieniu w procesie stosowania prawa26. Jednakże ,,uwzględnienie wniosku o powołanie biegłego w żaden sposób nie prowadzi do odebrania konserwatorowi zabytków możliwości samodzielnej oceny obiektów pod względem posiadanych przez nie wartości historycznych, artystycznych czy naukowych”27. Ponadto, jak zauważył WSA w Gdańsku ,,uznanie wartości hihttp://www.radiokrakow.pl/wiadomosci/tarnow/czytam-w-podrozy-herberta-w-tarnowskim-tramwaju/, [dostęp: 05.07.2018].

22 https://mojamalopolska.pl/gastronomia/cafe-tramwaj-tarnowie-pelna-smaku-podroz-czasie/, [dostęp: 05.07.2018].

23 https://sjp.pwn.pl/szukaj/zabytek.html, [dostęp: 05.07.2018].

24 https://sjp.pwn.pl/szukaj/zabytek.html, [dostęp: 05.07.2018].

25 Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

26 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 stycznia 2017 r. II OSK 1052/15, Legalis.

27 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 stycznia 2012 r. II OSK 1885/11, Legalis.

21

Fot. 7: Aktorzy Teatru im. Ludwika Solskiego w Tarnowie czytający mieszkańcom Tarnowa wiersze i fragmenty twórczości Zbigniewa Herberta

164

Justyna Staszczyk

storycznej (…) nie sprowadza się do ,,dawności”. Pojęcie świadectwa minionej epoki bądź zdarzenia dotyczyć może bowiem także obiektów, które w nie są obiektami z czasów odległych. Taka ocena dotyczy w szczególności obiektów techniki, z uwagi na znaczny rozwój i zmienność w tej dziedzinie”28. Jak już wspomniano wcześniej, obok legalnej definicji zabytku istnieje również definicja prawna dobra kultury współczesnej. Zawarta ona została w art. 2 pkt 10 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym29.

Zgodnie z tym przepisem przez dobro kultury współczesnej – należy rozumieć niebędące zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki, miejsca pamięci, budynki, ich wnętrza i detale, zespoły budynków, założenia urbanistyczne i krajobrazowe, będące uznanym dorobkiem współcześnie żyjących pokoleń, jeżeli cechuje je wysoka wartość artystyczna lub historyczna. W. Bonenberg i P. Zierke twierdzą, że: ,,Ustawowa definicja ,,dóbr kultury współczesnej” pozostawia dużą swobodę w ich klasyfikacji. Należy przyjąć, że kryteria zaliczenia obiektu do dóbr kultury współczesnej powinny uwzględniać szeroki kontekst związany z polityką kulturalną, ładem przestrzennym oraz edukacją społeczną ukierunkowaną na ochronę dziedzictwa”30. Zauważono, że ,,środowisko konserwatorów zabytków stara się zachowywać dystans do obiektów współczesnych. Chętnie podkreśla się umowne kryterium czasu jako istotny wyróżnik obiektów zabytkowych. Chętnie odwołuje się do zapisów ustawowych, które sugerują rozdzielności problematyki obiektów dawnych i współczesnych”31. Ponadto zauważyć należy, że występuje zróżnicowanie ochrony obiektów stanowiących zabytki i obiektów stanowiących dobra kultury współczesnej. Ochronę zabytków uregulowano szczegółowo przede wszystkim w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Jedną z form ochrony zabytków są ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (art. 7 pkt 4 tej ustawy), którego projekt i zmiany podlegają uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie jego właściwości (art. 20 tej ustawy). W stosunku do ochrony dóbr kultury współczesnej wskazano, że ich ochrona odbywa się poprzez określenie zasad ochrony przede wszystkim w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (a nie w ustawie), co wynika również expressis verbis z art. 15 ust. 2 pkt Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego siedziba w Gdańsku z dnia 1 października 2014 r. II SA/Gd 397/14, Legalis.

29 Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

30 W. Bonenberg, P. Zierke, Dobra kultury współczesnej jako element krajobrazu powiatu poznańskiego, Poznań 2014, s. 29.

31 E. Nekanda-Trepka, Status zabytków i dóbr kultury współczesnej – Materiały międzynarodowej konferencji SARP, Warszawa 2006, s. 8-10, za: A. Siwek, Między zabytkiem a dobrem kultury współczesnej, „Kurier Konserwatorski” 2011, nr 10, s. 5.

28

Tarnowski tramwaj – zabytek czy dobro kultury współczesnej?

165

4 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Uszczegółowienie zakresu rozwiązań, jakie powinny znaleźć się w planie odnośnie dóbr kultury współczesnej zawiera § 4 pkt 4 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego32 (Dz.U. Nr 164, poz. 1587). Wymieniono w tym przepisie: określenie obiektów i terenów chronionych ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w tym określenie nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospodarowaniu terenów33.

5. Podsumowanie Mając powyższe na uwadze, można zauważyć ze zbioru dóbr kultury współczesnej wykluczone zostały obiekty posiadające status prawny zabytku. Jak wynika z powyższego Tarnowski tramwaj jako że, stanowi replikę dawnego tramwaju nie mógł zostać uznany za zabytek w drodze wpisu do rejestru zabytków.

Jedynie znajduje się on na terenie wpisanym do rejestru zabytków w 1976 roku pod numerem A-86 jako układ urbanistyczny Tarnowa. Jednakże, pomimo tego, że jest on całkiem niedawnym obiektem bez wątpienia można przypisać mu wartość historyczną. Oprócz tego, że stanowi on dokument przeszłości miasta to również spełnia on dwie bardzo istotne funkcje o społecznym charakterze. Pierwszą funkcję stanowi rola użytkowa, bowiem jako kawiarnia służy on potrzebom współczesnego życia. Kawiarnia jest miejscem użyteczności publicznej. Ponadto, pełni on również rolę oświatową, upowszechniając treści związane z historią ruchu tramwajowego w Tarnowie34. W związku z tym ocenę walorów ,,Cafe Tramway” jako dobra kultury współczesnej, nie powinno dokonywać się w oderwaniu od miejsca jego położenia, czyli miasta Tarnowa który stanowi kolebkę ruchu tramwajowego w Polsce. Wobec przyjęcia w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym definicji dobra kultury współczesnej jako obiektu, będące uznanym dorobkiem współcześnie żyjących pokoleń, jeżeli cechuje go wysoka wartość artystyczna lub historyczna – w odniesieniu do Tarnowskiego tramwaju charakter tego obiektu nie budzi wątpliwości i jest faktem powszechnie znanym. W tym kontekście jego wartość kulturowa wynika przede wszystkim nie z wartości materialnej czy artystycznej, lecz historycznej.

Dz.U. 2003, nr 164, poz. 1587.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 czerwca 2012 r. II OSK 944/12, Legalis.

34 M. Paśnik, Zabytki w służbie społeczeństwa, „Ochrona Zabytków”, nr 17/2 (65), s. 3-5.

32 33

166

Justyna Staszczyk

BIBLIOGRAFIA Wydawnictwa zwarte: 1. Bańburski K., Przewodnik po Tarnowie, Tarnów 2000.

2. Bielatowicz J., Książeczka, Londyn 1961.

3. Bonenberg W., Zierke P., Dobra kultury współczesnej jako element krajobrazu powiatu poznańskiego, Poznań 2014.

4. Drwal D., Śladem tarnowskiego tramwaju, Tarnów 2012.

5. Marciniak B., Strojny A., Tarnów – perła renesansu, Tarnów 2007.

Tarnowski tramwaj – zabytek czy dobro kultury współczesnej?

167

Źródła internetowe: 1. https://www.iii-lo.tarnow.pl/tarnow-brandstaettera/, [dostęp: 03.07.2018].

2. http://www.tarnowskieinfo.pl/news/5320,100-lat-komunikacj-miejskiej-w-tarnowie-1-zanim-wyruszyl-tramwaj.html, [dostęp: 04.07.2018].

3. http://www.it.tarnow.pl/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Tarnowskie-tramwaje, [dostęp: 04.07.2018].

4. http://www.tarnowskieinfo.pl/news/5321,100-lat-komunikacji-miejskiej-w-tarnowie-2-prawie-jak-w-wiedniu, [dostęp: 04.07.2018].

6. Pragłowska A., Wizytówki miasta Tarnowa, Tarnów 2005.

5. Cafe Tramwaj w Tarnowie, odc. 9; https://www.youtube.com/watch?v=GB1i7NDgl5M, [dostęp: 04.07.2018 ].

Artykuły:

6. https://mojamalopolska.pl/gastronomia/cafe-tramwaj-tarnowie-pelna-smaku-podroz-czasie/, [dostęp: 05.07.2018 ].

1. Nekanda-Trepka E., Status zabytków i dóbr kultury współczesnej – Materiały międzynarodowej konferencji SARP, Warszawa 2006.

2. Paśnik M., Zabytki w służbie społeczeństwa, „Ochrona Zabytków”, nr 17/2 (65).

3. Siwek A., Między zabytkiem a dobrem kultury współczesnej, „Kurier Konserwatorski” 2011, nr 10.

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

3. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, Dz.U. 2003, nr 164, poz. 1587.

Orzecznictwo: 1. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 stycznia 2012 r. II OSK 1885/11.

2. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 czerwca 2012 r. II OSK 944/12.

3. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 stycznia 2017 r. II OSK 1052/15.

4. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego siedziba w Gdańsku z dnia 1 października 2014 r. II SA/Gd 397/14.

7. http://www.radiokrakow.pl/wiadomosci/tarnow/czytam-w-podrozy-herberta-w-tarnowskim-tramwaju/, [dostęp: 05.07.2018].

8. https://sjp.pwn.pl/szukaj/zabytek.html, [dostęp: 05.07.2018].

Inne: 1. Strategia rozwoju miasta Tarnowa – TARNÓW 2020 – AKTYWNY, KOMFORTOWY, SILNY.

168

Rozdział VIII Aleksandra Rudkowska

Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury z elementami prawnoporównawczymi Mgr Aleksandra Rudkowska – absolwentka z wyróżnieniem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego (2019). Prelegentka podczas licznych ogólnopolskich konferencji naukowych, autorka artykułów naukowych dotyczących problematyki obejmującej zagadnienia procedury cywilnej oraz historii prawa. Numer ORCID: 0000-0002-2812-9178.

TITLE: „The legal character of the entail and its influence on the protection of cultural assets with elements of comparative law”.

SŁOWA KLUCZE: ordynacja rodowa, ordynat, powiernictwo, posiadacz, dobra kultury, strict settlement.

KEY WORDS: entail, trusteeship, trustee of the land, possessor, cultural assets, strict settlement.

STRESZCZENIE: Niniejszy artykuł przedstawia instytucję ordynacji rodowych z punktu widzenia ich charakteru prawnego i wpływu jaki miały na ochronę dóbr kultury. Ordynacja rodowa stanowi przede wszystkim przykład instytucji obejmującej mienie, nad którym pieczę sprawowały przez wieki polskie rody szlacheckie. Dzięki jej zasobom możliwe stało się odtworzenie zwyczajów, kultury oraz tradycji, jakie panowały na polskich dworach, stanowiąc przede wszystkim źródło ogromnych zbiorów muzealnych. W momencie, gdy Rzeczpospolita znalazła się pod zabora-

170

Aleksandra Rudkowska

mi zamożne rody szlacheckie w obawie przed konfiskatą dóbr były zainteresowane tworzeniem ordynacji, które zapewniały powiększanie majątku i zapobiegały równocześnie jego rozdrobnieniu. Ordynacja stanowi ponadto relikt instytucji prawnej, która w tamtych czasach obowiązywała w podobnym kształcie nie tylko na terenach Polski, ale w szczególności w systemie common law, funkcjonując jako jeden z rodzajów trustu.

Mimo, że ordynacje rodowe zostały wyeliminowane z polskiego porządku prawnego ich sytuacja prawna wciąż pozostaje aktualna. Brak jednoznacznych przepisów regulujących status prawny ordynata wywołał wiele problemów, ażeby prawidłowo móc określić, czy ordynat był właścicielem dóbr należących do ordynacji i w związku z tym, czy mógłby domagać się rekompensaty na podstawie ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, co było ostatecznie rozstrzygane przed Naczelnym Sądem Administracyjnym.

SUMMARY: This article presents legal aspects and the impact which entails had on the protection of the cultural assets from the Polish perspective. An entail is primarily an example of an institution that includes property, which has been guarded

by Polish noble families for centuries. Thanks to its resources, it has become possible to recapture the customs, culture and traditions that prevailed at Polish manors and finally comprise huge museum collections. At the time when the Polish-Lithuanian Commonwealth came under partitions, in order to protect the assets which were to be confiscated, noble families were particularly interested in creating entails that prevented their property form comminution. An entail is also a relic of a legal institution, which at that time was in force also in the common law system in the form of a trust.

Although the entails were eliminated from the Polish jurisdiction, their legal aspects are still of a great importance. Lack of unambiguous law regulating the legal status of the entail caused many confusions with the issue whether the trustee of the land was the owner of the goods belonging to the entail and, therefore, if he was able to demand compensation under the Act of 8 July 2005 on the exercise of the right to be compensated for leaving the property beyond the current borders of the Republic of Poland, which was finally settled before the Supreme Administrative Court.

Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury...

171

TEKST ARTYKUŁU: 1. Pojęcie ordynacji rodowej Na wstępie warto zaznaczyć, że w dobie obecnego ustawodawstwa instytucja ordynacji rodowej nie znajduje już zastosowania. Stanowi więc w głównej mierze konstrukcję historyczną, która mimo wszystko odegrała niemałą rolę w minionych stuleciach. Swoją popularność zyskała w czasach I Rzeczypospolitej, a dokładnie pod koniec XVI w., kiedy szlachta zaczęła zabezpieczać rodzinne majątki za pomocą instrumentu, jakim była ordynacja rodowa1. Instytucja ordynacji została więc stworzona w celu zapewnienia potomkom rodu wiecznego bogactwa, znaczenia i potęgi przy jednoczesnym nadaniu długotrwałej pozycji nazwisku jej fundatora2.

Mimo jednoznacznie brzmiącego celu, status ordynacji rodowej nie pozostawał jednolity, co miało miejsce głównie za sprawą braku ustawowej definicji.

Taki stan rzeczy istniał z uwagi przede wszystkim na czasy, w których doszło do jej powstania. Należy mieć przy tym na uwadze po pierwsze system legislacji istniejący w tamtym okresie a ponadto fakt, iż każdy ze statutów tworzących daną ordynację rodową w swej treści zawierał całkowicie odmienne postanowienia, co sprawiało, że doprecyzowanie pojęcia ordynacji w takich realiach było wręcz niemożliwe. Próbę zdefiniowania ordynacji rodowej podjął się A. Mełeń, który przez ordynację rodową rozumiał instytucję prawną, która wiążąc pewien majątek jako całość powodowała, że stawał się on niepodzielny i niezbywalny, co skutkowało tym, że był przypisany do danego rodu aż do jego wygaśnięcia, biorąc pod uwagę, że dziedziczenie tego majątku przez członków rodu następowało w myśl zasady primogenitury3. Tym samym stwierdził, że pojęcie ordynacji nie powinno być utożsamiane ani z pojęciem majoratu ani tym bardziej fideikomisu i pierworództwa, z uwagi na szerokie różnice, jakie między tymi pojęciami zachodzą4. Mimo tego wciąż można spotkać się ze zdaniami, które łączą ze sobą instytucję ordynacji rodowej, fideikomisu oraz majoratu5. Takie poglądy usprawiedliwia fakt, iż wobec tego, że po rozbiorach polskie prawo przestało obowiązywać, w ramach systemu prawno-ustrojowego monarchii opartych na K. Michałowska, Niemajątkowe wartości życia rodzinnego w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2017, s. 84 i n.

2 A. Mełeń, Ordynacje w dawnej Polsce, [w:] P. Dąbkowski (red.), Pamiętnik Historyczno-Prawny, Tom VII, z. 2, Lwów 1929, s. 19.

3 Ibidem, s. 20.

4 Ibidem.

5 P. Stec, Powiernictwo w prawie polskim na tle porównawczym, Kraków 2005, s. 23.

1

172

Aleksandra Rudkowska

niemieckiej tradycji prawnej (Prusy, Austria) ordynacje rodowe zaczęto utożsamiać z występującą w tym porządku prawnym instytucją fideikomisu6. Swój status ordynacje rodowe zachowały jedynie na terenach zaboru rosyjskiego, gdzie wciąż były postrzegane jako w kategorii wyróżnień udzielanych przez najwyższe władze7.

Przechodząc do dalszej analizy pojęciowej, w dorobku polskiej doktryny ordynacja rodowa doczekała się swojej definicji dopiero na potrzeby ustawy z dnia 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacyj rodowych8. Definicja ustawowa zawarta została w art. 1 ust. 2 tejże ustawy, w której przez ordynacje rodowe rozumiano „wszelkie rozporządzenia, mocą których określony majątek stanowi niezbywalną własność rodu i ma być zachowany dla wszystkich lub przynajmniej dla większej ilości przyszłych pokoleń, czy to przez ustanowienie na rzecz rodu własności zwierzchniczej tego majątku, czy też przez ograniczenie właściciela w prawie rozporządzania tym majątkiem”. Na potrzeby tej ustawy zakres pojęcia ordynacji mieścił w sobie również instytucje takie jak: majoraty, senioraty, minoraty, fideikomisy rodzinne, powiernictwa rodzinne, dobra zapowiednie oraz dobra czasowo zapowiednie. Oznaczało to, że intencją ustawodawcy było zniesienie wszystkich instytucji mających na celu wyłączenie pewnych dóbr przede wszystkim ziemskich spod zasad prawa rzeczowego i spadkowego, obowiązujących w prawie stanowionym. Jednakże należy mieć na uwadze, iż poza definicją status ordynacji rodowych nie został jednoznacznie określony. Ustawodawca bowiem założył, iż postanowienia zawarte w poszczególnych statutach ustanawiających ordynacje utracą moc dopiero z chwilą zniesienia każdej z ordynacji z osobna.

Dlatego też w ustawie przewidziana została szczególna procedura, mająca na celu całkowitą likwidację tego typu instytucji z polskiego porządku prawnego.

Oprócz definicji niespójność mógł rodzić również charakter prawny ordynacji rodowej, która z jednej strony przynależała do prawa publicznego9, a z drugiej mieściła się w ramach prawa prywatnego. Na prywatnoprawny charakter ordynacji rodowej wskazywał fakt, iż postanowienia zawarte w akcie fundacyjnym tworzącym ordynację stanowiły część, której treść w dużym stopniu zależała od woli konkretnego rodu, a nie od władzy państwowej, czego emanacją było po6 M. Kowalski, Księstwa Rzeczypospolitej: państwo magnackie jako region polityczny, Warszawa 2013, s. 172-173.

7 Ibidem.

8 Ustawa z dnia 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacyj rodowych, Dz.U. 1939, nr 63, poz. 417.

9 M. Kowalski, Księstwa Rzeczypospolitej (…), op. cit., s. 164; M. Kowalski, Księstwa i książęta w systemie ustrojowym Rzeczpospolitej Obojga Narodów, „Roczniki Ekonomiczne KujawskoPomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy” 2014, nr 7, s. 310.

Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury...

173

zostawienie struktury własnościowej ordynacji w gestii rodu10. Z drugiej strony publicznoprawny aspekt ordynacji rodowej związany był z procedurą, zgodnie z którą dochodziło do jego powstania, ponieważ każde osobiste rozporządzenie magnatów, aby być prawnie skuteczne musiało być następczo zatwierdzone przez sejm i króla11. Oznaczało to, że do powstania ordynacji niezbędna była zgoda państwa tj. sejmu, która przebiegała dwuetapowo. W pierwszej kolejności konieczne było uzyskanie pozwolenia jeszcze przed powstaniem ordynacji, a następnie aprobacji, która polegała na zatwierdzaniu aktu fundacyjnego przez sejm12. Pomiędzy pozwoleniem a aprobacją obligatoryjną częścią procedury była sama fundacja ordynacji, która następowała w formie aktu fundacyjnego, wydanego przez osobę prywatną, a nie władzę ustawodawczą, tak jak w przypadku pozwolenia czy aprobacji13. Mimo, iż akt fundacyjny stanowił element prywatnoprawny, musiał on odpowiadać ogólnym ramom ordynacji nakreślonym przez sejm w pozwoleniu14. W przypadku, gdy dostrzeżono niezgodność pomiędzy wytycznymi nakreślonymi w pozwoleniu a postanowieniami umieszczonymi w akcie fundacyjnym sejm posiadał możliwość odmowy zatwierdzenia takiego aktu, który w przypadku braku aprobacji stawał się nieważny15.

Poza kwestiami natury formalnoprawnej należy również poruszyć zagadnienie dotyczące aspektów podmiotowych związanych z ordynacją rodową. W zakresie instytucji ordynacji uprawnienia i obowiązki nie przysługiwały jedynie ordynatowi, ale również oczekiwaczom (uprawnionym w przyszłości) oraz rodowi.

W skrócie do kompetencji ordynata należało utrzymywanie powierzonego mu majątku ziemskiego i ruchomego w należytej kondycji. Z kolei oczekiwacze były to osoby, które po śmierci aktualnego ordynata zyskiwały taki status. Swój udział w funkcjonowaniu ordynacji miał również ród, na którego korzyść ustanawiano ordynację. Najszerszą gamę uprawnień i obowiązków posiadał jednakże ordynat, który po złożeniu przysięgi zobowiązującej do dotrzymania wszystkich nałożonych w akcie fundacyjnym obowiązków oraz praw16 zobowiązany był do sporządzenia inwentarza wszystkich dóbr ordynacji. Jego obowiązkiem było przede wszystkim zachowanie wiary katolickiej, szanowanie i czczenie króla polskiego 10 A. Jagielska-Burduk (red.), Ł. Gaweł, W. Szafrański, Mechanizmy prawne zarządzania dziedzictwem kultury, Gdańsk 2016, s. 241.

11 M. Kowalski, Państwo magnackie w strukturach polityczno-administracyjnych Rzeczpospolitej Szlacheckiej na przykładzie Ordynacji Zamojskiej, „Przegląd Geograficzny” 2009, t. 81, z. 2, s. 181.

12 A. Mełeń, op. cit., s. 22.

13 Ibidem, s. 23.

14 Ibidem, s. 24.

15 Ibidem, s. 27-28.

16 Ibidem, s. 50.

174

Aleksandra Rudkowska

oraz wierność i służba wojskowa w imię ojczyzny17. Poza obowiązkami obywatelskimi miał również za zadanie dbać o całość dóbr wchodzących w skład ordynacji, co opierało się na rekonstrukcji uszkodzonych rzeczy oraz pomnażanie wartości majątku ordynacji18. Ponadto w jego zakresie znajdowała się również opieka nad członkami rodu, co przejawiało się w tym, iż musiał dożywotnio wypłacać pensję wdowie po ostatnim ordynacje oraz utrzymywać swoje rodzeństwo19. W razie natomiast niedotrzymania zobowiązań określonych w akcie fundacyjnym ród posiadał prawo odsunięcia go od ordynacji20. Nie należy przy tym zapominać o statusie oczekiwaczy, których prawo do ordynacji opierało się na ekspektatywie jej objęcia po śmierci dotychczasowego ordynata wedle reguł sukcesji określonych w akcie fundacyjnym. W aktach tych jednolicie przyjmowano zasadę, zgodnie z którą ordynację dziedziczyć może tylko jeden ordynat powołany spośród potomków ordynata płci męskiej21. Ponadto, w Polsce obowiązywała zasada primogenitury, co oznaczało, że do spadku powoływana była w pierwszej kolejności linia pierwszego syna fundatora, a następnie dopiero, gdy nastąpi jej koniec linia drugiego syna fundatora22.

Z uwagi na to, że zarówno ordynat, oczekiwacze jak i ród posiadali prawa w związku z ordynacją problematyczną kwestię stanowi ustalenie, komu z tych podmiotów można przypisać tytularne prawo własności ordynacji. Zagadnienie to analizował już A. Mełeń, który był zwolennikiem poglądu, zgodnie z którym za właściciela ordynacji uważał ordynata, a nie ród, z tego powodu, iż ród nie posiadał uprawnienia do nadzoru dóbr ordynackich ani tym bardziej współdziałania przy aktach prawnych23. Teoria ta jednak w dużym uproszczeniu przedstawia sytuację prawną ordynacji, biorąc pod uwagę zakres pojęcia własności, a w tym uprawnienia samego właściciela. Wedle z kolei M. Drożdż-Szczybury i T. Ziekińskiej majątek ordynacji również stanowił własność ordynat, ale własność była częściowo ograniczona24. Dlatego też pojawiła się inna koncepcja, zgodnie z którą ordynację opisano za pomocą konstrukcji własności podzielonej, gdzie Ibidem, s. 53-54.

Ibidem, s. 55.

19 Ibidem, s. 55-56.

20 Ibidem, s. 58.

21 Ibidem, s. 40.

22 Ibidem, s. 44.

23 Ibidem, s. 36-37.

24 M. Drożdż-Szczybura, Ordynacje rodowe w XIX i pierwszej połowie XX w. Wielkie posiadłości ziemskie i ich kształt prawno-organizacyjny w Polsce porozbiorowej na przykładzie ordynacji Łańcuckiej, Kraków 1998, s. 7; T. Zielińska, Ordynacje w dawnej Polsce, „Przegląd Historyczny” 1977, tom 68, z. 1, s. 25.

17 18

Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury...

175

uprawionym rzeczowo na rzeczy cudzej był ordynat (własność użytkowa), a właścicielem oczekiwacze (własność zwierzchnia)25. W związku z tym, że w obrocie prawnym ordynacje rodowe zwane były również powiernictwami rodowymi istnieje możliwość określenia statusu poszczególnych podmiotów przez pryzmat instytucji powiernictwa. Jak wskazuje P. Stec, powiernictwo występuje w trzech przypadkach. Pierwszy z nich zwany zarządem powierniczym występuje, „gdy jakiś podmiot włada określonymi rzeczami lub prawami majątkowymi, stanowiącymi jego własność w cudzym interesie”26. Drugi, zwany powiernictwem typu zabezpieczającego, przedstawia sytuację, w której „jakiś podmiot uzyskuje własność przeniesionych nań rzeczy lub praw majątkowych w celu zabezpieczenia wierzytelności”27. Ostatni dotyczy powiernictwa bez przeniesienia własności, czyli sytuacji, w której „jakiś podmiot uzyskuje prawo do władania cudzym majątkiem w imieniu własnym z uprawnieniami zbliżonymi do właścicielskich, a jednocześnie właściciel jest pozbawiony możności sprawowania zarządu”28.

Analizując wachlarz uprawnień ordynata należy przychylić się do pierwszej z wymienionych koncepcji powiernictwa, ponieważ ordynat posiadał uprawnienia zarządzania ordynacją, jednakże robił to w celu zabezpieczenia interesu swoich następców prawnych, czyli oczekiwaczy.

Biorąc pod uwagę fakt, iż w obecnie funkcjonującym słowniku pojęć prawniczych zakres uprawnień właściciela rzeczy określony jest w art. 140 k.c.29, w celu zbadania, czy ordynatowi może przysługiwać taki właśnie status należy porównać treść tego przepisu z rzeczywistymi prawami ordynata. Według art. 140 k.c. właściciel może „w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą”. Definicja ta wyposaża właściciela w bardzo szerokie uprawnienia wobec rzeczy, co do której przypisane mu jest prawo własności. Tak szerokich kompetencji z pewnością nie miał ordynat, ponieważ ograniczony był choćby prawem sukcesji, które wyznaczone było w akcie fundacyjnym ordynacji. Na tej podstawie można wnioskować, iż ordynat nie może być tytułowany jako współczesny właściciel ordynacji. Dlatego też najwłaściwsza do określenia statusu ordynata wydaje się być koncepcja powiernictwa, a dokładniej zarządu powierniczego, w której ordynat zarządza dobrami ordynacji na korzyść oczekiwaczy.

A. Jagielska-Burduk, op. cit., s. 241.

P. Stec, op. cit., s. 244.

27 Ibidem.

28 Ibidem.

29 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 2019, poz. 1145 ze zm.

25 26

176

Aleksandra Rudkowska

2. Ordynacje rodowe w systemie common law – aspekty prawnoporównawcze W celu szerszego zobrazowania charakteru prawnego instytucji ordynacji rodowej warto również odwołać się do funkcjonujących w Anglii i Walii fee tails zwanych też entails, z uwagi na wielość dostrzegalnych między nimi podobieństw. Fee tail stanowił majątek, który wyłączony był od dziedziczenia ustawowego, niepodlegający działom spadkowym oraz wyjęty z obrotu prawnego, którego zalążki datują się na koniec dwunastego wieku30. Majątek ten podlegał różnorakim ograniczeniom w zależności od tego, jakie zasady prawne zostały ustanowione w akcie prawnym tworzącym entail przez przekaziciela prawa własności (grantor). Fee tail ustanawiane było najczęściej przy pomocy prywatnoprawnej instytucji – strict settlement, zawierającej postanowienia dotyczące ustalenia kręgu osób uprawnionych do nabycia majątku w drodze dziedziczenia.

Należy przy tym pamiętać, że przy pomocy strict settlement można było jedynie ograniczyć prawa rozporządzania majątkiem nieruchomym31. Ponadto, strict settlement stanowił jeden z rodzajów trustu, w którym każdorazowy zarządzający (life tenant) posiadał prawa administrowania i obowiązek dbania o daną nieruchomość (trustee of the land), natomiast beneficjentami (beneficiaries) trustu byli następcy prawni zarządcy32. Konstrukcja ta w szerokim zakresie przypomina prawa w jakie wyposażony był ordynat oraz oczekiwacze, co oznacza, że instytucja ordynacji rodowej w terminologii anglosaskiej może stanowić przykład trustu na ziemiach polskich. Nie są one jednakowoż tożsame, z uwagi na szeroko pojęty publicznoprawny aspekt ustanawiania i obowiązywania ordynacji rodowych, a także na różnice w zakresie rodzaju majątku, który mógł należeć do ordynacji, ponieważ nie ograniczał się jedynie do nieruchomości.

Tak jak i w Rzeczpospolitej, tak i w Anglii instytucja ta zaczęła znacznie utrudniać obrót prawny na szeroką skalę w XIX w. Dlatego też wydano the Settled Land Act 1882, który umożliwił sprzedaż nieruchomości, znajdującej się w rękach zarządcy (tenant for life)33. Z kolei, od momentu wejścia w życie the Law of Property Act 1925 entails zmieniły zasadniczo swój charakter prawny, ponieważ zarządca takiej nieruchomości utracił swój prawny tytuł do nieruchoJ. Biancalana, The fee tail and the common recovery in medieval England 1176-1502, Cambridge 2001, s. 10.

31 B. Bogusz, R. Sexton, Complete Land Law. Text, Cases and Materials, Fifth Edition, Oxford 2017, s. 17.

32 Ibidem, s. 18.

33 English Land Law – No. 2, – Types of fee simple: settlements and co-ownership, „Law and Lawyers”, 25 października 2011; http://obiterj.blogspot.com/2011/10/english-land-law-no2-typesof-fee.html, [dostęp: 28.07.2019].

30

Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury...

177

mości, który z mocy ustawy przekształcił się w prawo rozpoznawane jedynie przez zasady słuszności (equitable ownership)34. Natomiast wraz z wejściem w życie 1 stycznia 1997r. The Trusts of Land and Appointment of Trustees Act 1996 (TOLATA 1996) dotychczasowy dualizm przewidujący możliwość utworzenia trustu jako strict settlement bądź jako trust for sale została zamieniona w jeden typ trustu a mianowicie trust of land35. Tym samym zlikwidowano ostatecznie możliwość ustanawiania strict settlements, przy zachowaniu statusu prawnego strict settlements powstałych przed wejściem w życie wspomnianego aktu prawnego36. Oznacza to, że w Anglii wciąż można spotkać tego rodzaju instytucje jednakże o zmienionym charakterze prawnym i formie ich ochrony.

Długotrwały proces znoszenia strict settlements pokazuje, że społeczeństwo angielskie, bardzo zakorzenione w swojej tradycji prawnej potrzebowało wielu lat, żeby znaleźć właściwe rozwiązanie dla gruntownej zmiany systemowej, gdzie należy podkreślić, jeszcze w XIX w. prawie połowa nieruchomości obarczona była strict settlement37.

3. Procedura likwidacji ordynacji rodowych w Polsce Mając na uwadze znaczny przyrost ordynacji rodowych w XIX w., których liczba pięciokrotnie przewyższała stan sprzed 1795 r. oraz dotychczasowe ordynacje uznane przez zaborców w II Rzeczpospolitej istniało ich około czterdzieści38. Z powodu zmienionej sytuacji ekonomicznej władze międzywojenne nie przystały jednakże na tworzenie nowych ordynacji39, przewidując w najbliższej przyszłości ich zniesienie. W dobie przemian industrialnych status dóbr ordynacji wyłączonych spod obrotu prawnego zaczął być niezmiernie uciążliwy. Jak wskazuje A. Mełeń pozbycie oraz obciążenie pewnej części dób ordynackich było jedynie dopuszczalne po wyrażeniu zgody przez sejm40. Zdarzały się jednak sytuacje, w których ordynat sprzedawał jakąś część dóbr bądź ustanawiał na nich służebność, co miało taki skutek, że wszelakie jego rozporządzenia były nieważne z uwagi na niezbywalność i zakaz obciążania ordynacji41. W takiej sytuacji istniało jedynie roszczenie natury obligacyjnej w stosunku do majątku prywat34 B. Pierre, Classification of Property and Conceptions of Ownership in Civil and Common Law, „Revue générale de droit”, volume 28, numéro 2, juin 1997, s. 247.

35 B. Bogusz, R. Sexton, op. cit., s. 19.

36 Ibidem.

37 Ibidem, s. 17.

38 M. Drożdż-Szczybura, op. cit., s. 8-9.

39 Ibidem.

40 A. Mełeń, op. cit., s. 38.

41 Ibidem, s. 55.

178

Aleksandra Rudkowska

nego ordynata42. Przypadki te w głównej mierze przyczyniły się do zmniejszenia popularności instytucji ordynacji rodowej, ponieważ zahamowywała proces inwestycji oraz działalności rynkowe.

Ustawodawca międzywojenny dostrzegając wspomniane problemy, zdecydował się ostatecznie na likwidację instytucji ordynacji rodowych, mając na celu osiągnięcie jednakowego porządku sukcesji dóbr ordynackich z dobrami wolnymi od ordynacji. W pierwszej kolejności ustawą o zmianie niektórych przepisów o majątkach rodowych w województwach wschodnich z dnia 13 marca 1934 r.43 uchylono ograniczenia swobody rozrządzania ordynacjami rodowymi na terenach wschodnich44. Drugim krokiem było uchwalenie ustawy z dnia 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacyj rodowych, w której przewidziano specjalną procedurę, zgodnie z którą z chwilą zniesienia ordynacji rodowej dotychczasowi ordynaci staliby się właścicielami dóbr wchodzących w jej skład, a oczekiwaczom przysługiwałoby stosowne odszkodowanie w wysokości 1/5 majątku ordynacji.

Ustawa przewidywała kompleksową procedurę sądową. Zgodnie z art. 4 tejże ustawy wniosek o zniesienie ordynacji należało złożyć w sądzie apelacyjnym, przy czym, jeżeli wniosek składał posiadacz ordynacji był zobowiązany przedłożyć również projekt orzeczenia znoszącego ordynację oraz uwierzytelniony odpis statutu ordynacji w języku polskim. Poza posiadaczem ordynacji uprawniony do złożenia wniosku był również wojewoda, co w takim przypadku zobowiązywało sąd do wezwania posiadacza ordynacji do przedłożenia wspomnianych dokumentów. Jeżeli natomiast ordynat nie przedłoży dokumentów, sąd będzie uprawniony do powołania kuratora, który w zakresie postępowania dotyczącego zniesienia ordynacji wchodził w prawa i obowiązki posiadacza ordynacji. Inaczej sytuacja wyglądała przy ordynacjach utworzonych aktami ustawodawczymi Państwa Polskiego sprzed 1795 r., bądź z którymi związane są instytucje o znaczeniu dla kultury narodowej albo zbiory archiwalne, biblioteczne lub muzealne, których katalog zawarto w załączniku do ustawy oraz takich których obszar leśny przekracza 2500 ha, ponieważ do ich zniesienia wymagana była zgoda Rady Ministrów.

Przechodząc do samego momentu zniesienia ordynacji, to zgodnie z ustawą orzeczenie sądu miało zapaść po wysłuchaniu osób przybyłych na posiedzenie.

Ustawodawca zatem w postępowaniu o zniesienie ordynacji rodowej nie zaplaA. Mełeń, op. cit., s 55.

Ustawa o zmianie niektórych przepisów o majątkach rodowych w województwach wschodnich z dnia 13 marca 1934 r., Dz.U. 1934, nr 29, poz. 236.

44 B. Kordasiewicz, [w:] B. Kordasiewicz (red.), Prawo spadkowe. System prawa Prywatnego, tom 10, wyd. 3, Warszawa 2015, s. 1039.

42 43

Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury...

179

nował przeprowadzenia rozprawy, a zadowolił się wyznaczeniem jedynie posiedzenia. Tym samym można również zauważyć, że momentem wszczynającym postepowanie był wniosek, a nie pozew, co sugeruje przyjąć, że postępowanie należało do jednego z rodzajów postępowań niespornych. Zapadłe orzeczenie w sprawie nie stawało się automatycznie prawomocne, ponieważ zgodnie z art.

15 tejże ustawy od orzeczenia przysługiwał środek odwoławczy do Sądu Najwyższego.

Należy pamiętać, że wspomniana ustawa mimo wejścia w życie nie znalazła nigdy zastosowania z uwagi na wybuch II Wojny Światowej, po której zakończeniu nastąpiła wielka reforma systemu ustrojowego w Polsce45. W pierwszej kolejności doszło do przeprowadzenia reformy rolnej bez jakichkolwiek odszkodowań na podstawie dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r.46, za pomocą której doszło do likwidacji wielkich własności ziemskich, jakie stanowiły ordynacje rodowe47. Z kolei sama ustawa z dnia 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacyj rodowych została zniesiona przez dekret z dnia 8 października 1946 r. przepisy wprowadzające prawo spadkowe48, co oznaczało jedynie tyle, że anulowana została procedura znoszenia ordynacji. Zgodnie natomiast z art. XXIII § 1 przepisów wprowadzających prawo spadkowe przewidziano, że znosi się istniejące w chwili wejścia w życie prawa spadkowego ordynacje rodowe (ordynacje, majoraty, senioraty, minoraty, fideikomisy rodzinne, powiernictwa rodzinne, dobra zapowiednie i czasowo zapowiednie)49. Mimo tego, iż wielkoobszarowe posiadłości wchodzące w skład ordynacji stały się częścią własności państwowej, status ordynata został całkowicie pominięty. Dekret z dnia 11 października 1946 r.

– przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych50 nie wspomina bowiem, jaką wedle nowego stanu prawnego pozycję przyjmie ordynat, stanowiąc jedynie w art. XXXVI § 1, że wszelkie grunty emfiteutyczne, wieczysto-czynszowe lub wieczysto-dzierżawne staną się z chwilą wejścia w życie prawa rzeczowego własnością dotychczasowych właścicieli użytkowych. Nie przyznając wprost ordynatowi tytułu prawnego właściciela, ustawodawca spowoM. Kowalski, Księstwa Rzeczypospolitej (…), op. cit., s. 173-174.

Dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r., Dz.U. 1944, nr 4, poz. 17.

47 M. Drożdż-Szczybura, op. cit., s. 9.

48 Dekret z dnia 8 października 1946 r. przepisy wprowadzające prawo spadkowe, Dz.U. 1946, nr 60, poz. 329.

49 W. Borysiak, [w:] K. Osajda (red.), Tom I. Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna. Przepisy wprowadzające. Kodeks cywilny. Prawo o notariacie (art. 79-95 i 96-99), wyd. 1, Warszawa 2017, kom. do art. LI PWKC, uwaga 5, Legalis.

50 Dekret z dnia 11 października 1946 r. – przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych, Dz.U. 1946, nr 57, poz. 321.

45 46

180

Aleksandra Rudkowska

dował, że problematyczne przede wszystkim stało się dziedziczenie dóbr wchodzących w skład zniesionych ordynacji. Brak precyzji ustawodawcy wywołała z pewnością chęć do jak najszybszej eliminacji stanu szlacheckiego z polskiego społeczeństwa, które posiadało wyłączną prerogatywę w zakresie ordynacji51.

4. Ordynacje rodowe w orzecznictwie sądów administracyjnych Mimo iż ordynacje rodowe w obecnej świadomości społecznej z pewnością stanowią w Polsce relikt historyczny, z uwagi na toczące się przed sądami administracyjnym w ostatnim czasie postępowania, zagadnienie ordynacji nie straciło na swojej aktualności. Dylemat pojawił się w momencie uchwalenia ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej52. Zgodnie z art. 2 wspomnianej ustawy możliwe stało się dochodzenie rekompensaty przez osoby, które m.in. były właścicielami nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Analizując przedstawioną sytuację prawną ordynacji oraz status prawny ordynata można nabrać wątpliwości czy spadkobiercy ordynata mogliby dochodzić rekompensaty na podstawie tejże ustawy. Wobec braku ścieżki następstwa prawnego tytułu własności w przypadku ordynacji rodowych przedstawionego powyżej, rozwiązanie przewidujące uznanie następców prawnych ordynata za właścicieli było wątpliwe. Dlatego też organy administracji, idąc za literalną wykładnią ustawy odmawiały przyznania rekompensaty spadkobiercom ordynacji. Jednakże Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 28 kwietnia 2016 r.53, powołując się na obowiązujące w II Rzeczpospolitej na terenie b. zaboru austriackiego ABGB, wskazały, że na gruncie tej kodyfikacji ordynatowi przysługiwała pełnia własności do majątku ordynacji (zwierzchnia i użytkowa), oraz uznając, że wraz ze zniesienie ordynacji rodowych przepisami wprowadzającymi prawo spadkowe, na dzień 1 września 1939 r. właścicielem majątku ordynacji w rozumieniu ustawy zabużańskiej z 8 lipca 2005 r. uprawnionym do rekompensaty z tytułu mienia pozostawionego w związku z działaniami wojennymi może być ordynat, który w tej dacie posiadał majątek ordynacji, co polegało na posiadaniu zarówno własności zwierzchniej jak i użytkowej54.

M. Drożdż-Szczybura, op. cit., s. 9.

Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 2017, poz. 2097.

53 Wyrok NSA z dnia 28 kwietnia 2016 r., I OSK 2867/15, por. http://orzeczenia.nsa.gov.pl, [dostęp: 12.07.2019].

54 E. Kremer, Wybrane zagadnienia z problematyki rolnej w orzecznictwie sądowym Wybrane zagadnienia z problematyki rolnej w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego w 2016 r., „Przegląd Prawa Rolnego” 2017, nr 1, s. 297-288.

Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury...

181

Z kolei w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 30 maja 2016 r.55 odwołano się do celu, jaki ustawa o realizacji prawa do rekompensaty miała pełnić. Wspomniano, iż w założeniu miała zadośćuczynić materialnie za pozostawienie majątku poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, na skutek zaboru jej terytorium odebranego w wyniku wybuchu II Wojny Światowej.

Dlatego też w ocenie sądu niezasadne byłoby pominięcie znajdujących się w identycznej sytuacji ordynatów, jedynie przez wzgląd na brak wypracowanego poglądu prawnego co do ich statusu. Idąc dalej sąd dostrzegł istniejącą lukę w prawie, którą postanowił wyłożyć prokonstytucyjnie wedle zasady równości wobec prawa i równości ochrony praw majątkowych, co urzeczywistni zasadę sprawiedliwości społecznej wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP56. Oznacza to, że sąd w przytoczonym orzeczeniu odwołał się przede wszystkim do wykładni funkcjonalnej, biorąc pod uwagę przede wszystkim cel uchwalonej ustawy i jej praktyczne zastosowanie.

5. Ordynacje rodowe jako forma ochrony zabytków Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami57 opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków m.in. prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku oraz zabezpieczenie i utrzymanie zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie. Takie też zobowiązania posiadał ordynat wobec ordynacji, która znajdowała się w jego posiadaniu, co oznacza, że zakres ochrony mienia ordynacji pokrywał się prawie w całości z obecnie przyjętą formą ochrony zabytków należących do podmiotów prywatnych. Z uwagi na brak ingerencji państwa w ochronę zabytków, do XX w. ordynacje stanowiły jedną z nielicznych form zabezpieczających majątki szlacheckie, stanowiące dziedzictwo narodowe.

Jak powszechnie wiadomo, ordynacje rodowe początkowo tworzone były w celu podniesienia prestiżu danego rodu58, ale z czasem z uwagi na wzrost zainteresowania sztuką i dziedzictwem ordynacje tworzone były także w intencji utrzymania niepodzielnej całości zbiorów i ich rozbudowywaniu, co wskazywało

51 52

55 Wyrok NSA z dnia 30 maja 2016 r., I OSK 888/15, por. http://www.orzeczenia-nsa.pl, [dostęp: 12.07.2019].

56 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

57 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz.

2067 ze zm.

58 M. Kowalski, Księstwa i książęta w systemie (…), op. cit., s. 310.

182

Aleksandra Rudkowska

na chęć zachowania nie tylko zbiorów rodowych, ale również artystycznych59.

W obrębie podstawy materialnej ordynacji mieściły się w pierwszej kolejności jedynie dobra nieruchome, ale z czasem, gdy zasoby dóbr rodowych zaczęły się powiększać ordynacją zaczęto również otaczać ruchomości, które obejmowały dzieła sztuki, a ponadto zbiory muzealne. W ramach nieruchomości objętych ordynacją wchodziły: grunty rolne oraz zabudowania gospodarcze a także pałace i zamki, dalej stawy, lasy, stadniny oraz fabryki60. Natomiast do dóbr ruchomych poza kapitałem należał przede wszystkim skarbiec rodzinny, zbiory broni, dzieła sztuki, biblioteki oraz urządzenia meblowe pałaców ordynackich61. Podkreślenia wymaga fakt, że ordynacje nie pełniły jednie funkcji prywatnych, ale publiczne, co przejawiało się w realizacji celów militarnych, kulturalnych oraz charytatywnych62. Podejmowana była również współpraca z organami publicznymi w celu tworzenia instytucji mających wymiar społeczny, które wchodziły w skład ordynacji, czego wyrazem jak przytacza A. Burduk Jagielska było oddanie na muzeum w 1874 r. przez miasto Kraków nieruchomości położonych w centrum, dzięki czemu dostęp do zbiorów stał się powszechny63. Poza charakterem dóbr stanowiących część składową ordynacji, bardzo często ordynat zobowiązany był do utrzymywania wojska na obronę państwa, co stanowiło jego powinność natury publicznej64. Ponadto, z uwagi na cel utworzenia ordynacji, jakim była jego prospektywność, konieczne było posiadanie wykwalifikowanej kadry pracowników, którzy umiejętnie wykonywaliby powierzone im obowiązki względem ordynacji. Dlatego też ordynacja pełniła również funkcję edukacyjną, ponieważ ordynaci skłonni byli fundować prywatne stypendia dla oficjalistów i ich dzieci65.

Podsumowując, ordynacje rodowe stanowiły niebagatelne narzędzie w prywatnych rękach największych polskich rodów szlacheckich, za pomocą którego kształtowała się kultura społeczna oraz zachowywane było dziedzictwo narodowe. Szczególny wpływ ich istnienie wywarło w XIX w., kiedy Rzeczpospolita znajdowała się pod zaborami. Jak wspomina M. Drożdż-Szczybura największy przyrost ordynacji rodowych miał miejsce właśnie w tym okresie, ponieważ ich liczba zwiększyła się wtedy nawet pięciokrotnie66. Dzięki takiej tendencji polA. Burduk-Jagielska, op. cit., s. 244.

A. Mełeń, op. cit., s. 33.

61 A. Mełeń, op. cit., s. 33.

62 G. Jędrejek, Regulacje prawne dotyczące Ordynacji Zamojskiej, „Roczniki Nauk Prawnych” 2012, t. XXII, nr 3, s. 18-19.

63 A. Jagielska-Burduk, op. cit., s. 250.

64 P. Dąbkowski, Prawo prywatne Polskie, t. 1, Lwów 1910, s. 38.

65 M. Drożdż-Szczybura, op. cit., s. 28-29.

66 Ibidem, s. 9.

59 60

Charakter prawny instytucji ordynacji rodowej i jej wpływ na ochronę dóbr kultury...

183

ska arystokracja pomimo zaborów była w stanie pielęgnować narodową tradycję i ochraniać dobra kultury przed wpływami obcych narodów. Biorąc pod uwagę skalę w jakiej dobra kultury były dzięki instytucji ordynacji rodowych chronione można zastanawiać się nad pomysłem jej reaktywacji. W tym miejscu można wspomnieć o pomyśle przedstawionym przez A. Burduk-Jagielską, która proponuje rozszerzenie konstrukcji tej instytucji na skalę krajową a nawet międzynarodową, przy czym łącznikiem pomiędzy obywatelami danego kraju zamiast koneksji rodzinnych miałoby pełnić wszystkim wspólne „prawo do dóbr kultury”67.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Biancalana J., The fee tail and the common recovery in medieval England 11761502, Cambridge 2001.

2. Bogusz B., Sexton R., Complete Land Law. Text, Cases and Materials, Fifth Edition, Oxford 2017.

3. Dąbkowski P., Prawo prywatne Polskie, t. 1, Lwów 1910.

4. Drożdż-Szczybura M., Ordynacje rodowe w XIX i pierwszej połowie XX w. Wielkie posiadłości ziemskie i ich kształt prawno-organizacyjny w Polsce porozbiorowej na przykładzie ordynacji Łańcuckiej, Kraków 1998.

5. Jagielska-Burduk A. (red.), Gaweł Ł, W. Szafrański W., Mechanizmy prawne zarządzania dziedzictwem kultury, Gdańsk 2016.

6. Kordasiewicz B.(red.), Prawo spadkowe. System prawa Prywatnego, tom 10, wyd. 3, Warszawa 2015.

7. Kowalski M., Księstwa Rzeczypospolitej: państwo magnackie jako region polityczny, Warszawa 2013.

8. Michałowska K., Niemajątkowe wartości życia rodzinnego w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2017.

9. Osajda K.(red.), Tom I. Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna. Przepisy wprowadzające. Kodeks cywilny. Prawo o notariacie (art. 79-95 i 96-99), Warszawa 2017.

10. Stec P., Powiernictwo w prawie polskim na tle porównawczym, Kraków 2005.

Artykuły: 1. Jędrejek G., Regulacje prawne dotyczące Ordynacji Zamojskiej, „Roczniki Nauk Prawnych” 2012, t. XXII, nr 3.

2. Kowalski M., Księstwa i książęta w systemie ustrojowym Rzeczpospolitej Obojga Narodów, „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy” 2014, nr 7.

67

A. Jagielska-Burduk, op. cit., s. 253.

184

Aleksandra Rudkowska

3. Kowalski M., Państwo magnackie w strukturach polityczno-administracyjnych Rzeczpospolitej Szlacheckiej na przykładzie Ordynacji Zamojskiej, „Przegląd Geograficzny” 2009, t. 81, z. 2.

4. Kremer E., Wybrane zagadnienia z problematyki rolnej w orzecznictwie sądowym Wybrane zagadnienia z problematyki rolnej w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego w 2016 r., „Przegląd Prawa Rolnego” 2017, nr 1.

5. Mełeń A., Ordynacje w dawnej Polsce, [w:] Dąbkowski P. (red.), Pamiętnik Historyczno-Prawny, Tom VII, z. 2, Lwów 1929.

6. Pierre B., Classification of Property and Conceptions of Ownership in Civil and Common Law, „Revue générale de droit”, volume 28, numéro 2, juin 1997.

7. Zielińska T., Ordynacje w dawnej Polsce, „Przegląd Historyczny” 1977, tom 68, z. 1.

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483.

2. Ustawa o zmianie niektórych przepisów o majątkach rodowych w województwach wschodnich z dnia 13 marca 1934 r., Dz.U. 1934, nr 29, poz. 236.

3. Ustawa z dnia 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacyj rodowych, Dz.U. 1939, nr 63, poz. 417.

4. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dz.U. 1944, nr 4, poz. 17.

5. Dekret z dnia 11 października 1946 r. – Przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych, Dz.U. 1946, nr 57, poz. 321.

6. Dekret z dnia 8 października 1946 r. – Przepisy wprowadzające prawo spadkowe, Dz.U. 1946, nr 60, poz. 329.

7. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 2019 poz. 1145 ze zm.

8. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

9. Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2017, poz. 2097.

Orzecznictwo: 1. Wyrok NSA z dnia 28 kwietnia 2016 r., I OSK 2867/15, CBOSA. 2. Wyrok NSA z dnia 30 maja 2016 r., I OSK 888/15, CBOSA. Źródła internetowe: 1. English Land Law – No. 2, – Types of fee simple: settlements and co-ownership, „Law and Lawyers”, 25 października 2011; http://obiterj.blogspot.com/2011/10/english-land-law-no2-types-of-fee.html, [dostęp: 28 lipca 2019].

Rozdział IX Adam Kozień

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego Adam Kozień – doktorant I roku w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w dyscyplinie nauki prawne, Laureat VIII edycji „Diamentowego Grantu”, wiceprzewodniczący ds. wydawniczych Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Sekretarz stowarzyszenia pn. „Instytut Prawa Ochrony Dziedzictwa”. Numer ORCID: 0000-0002-9301-9645.

TITLE: „Fryderyk Chopin heritage in context of the Polish public regulations”.

SŁOWA KLUCZE: Fryderyk Chopin, dziedzictwo, instytucje, ochrona, kultura, akty prawne.

KEY WORDS: Fryderyk Chopin, heritage, institutions, protection, culture, legal acts.

STRESZCZENIE: W artykule pt.: „Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego” dokonano analizy polskich oraz międzynarodowych aktów prawnych pod kątem unormowań, związanych sensu stricto lub sensu largo z dziedzictwem kompozytora. Przedstawiono także działania instytucji tj. Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, Muzeum Fryderyka Chopina, związanych z ochroną, zachowaniem i przekazaniem dziedzictwa Fryderyka Chopina

186

Adam Kozień

przyszłym pokoleniom. Ponadto dokonano oceny tych działań i sformułowano pewne wnioski.

SUMMARY: Analysis of the legal acts due to regulations connected sensu stricto or sensu largo with composer heritage was done in the article titled: „Fryderyk Chopin heritage in context of the Polish public regulations”. Moreover activities of the institutions e.g. National Fryderyk Chopin Institute, Fryderyk Chopin Institute, connected with protection, preservation and settlement of Fryderyk Chopin for future generations. Evaluation of these activities and formulation of some conclusions were done in article too.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Fryderyk Chopin był polskim kompozytorem i pianistą, żyjącym w latach 1810 – 1849. Uważa się go za najwybitniejszego polskiego kompozytora, a także jest zaliczany do grona największych kompozytorów światowych. O wielkości Chopina świadczy jego duchowość, która wyznacza miarę człowieka1, umiłowanie Ojczyzny, muzyki. Potwierdzeniem tego były słowa licznych przedstawicieli świata muzyki, literatury, nauki, polityki2. Przykładowo Robert Schumann mówił o Chopinie jako o geniuszu, a także twierdził, że Chopin to: „najśmielszy, najdumniejszy duch poetycki naszej epoki”3, Heinrich Heine nazywał Chopina poetą dźwięków i Rafaelem fortepianu4, a ks. Jan Twardowski stwierdził, że „Chopin był tym, który budził światło Boże swoją muzyką”5. Jerzy Klechta pisze, że: „Fryderyk miał «polską duszę». Był – jak pisał Stefan Kisielewski – «do bólu polski» i zarazem był, jak byśmy dziś powiedzieli, bardzo «europejski».” 6. Należałoby jednak doprecyzować, że Fryderyk Chopin jest nie tylko polski i europejski, lecz także światowy, co bardzo trafnie ujął Cyprian Kamil Norwid w słowach: „Rodem warszawianin, sercem Polak, a talentem świata obywatel”7. To właśnie owoce talentu Fryderyka Chopina, czyli wybitne dzieła muzyczne, są nie tylko polskim dziedzictwem narodowym, lecz także dziedzictwem J. Klechta, Duchowość Chopina, Katowice 2010, s. 7.

O Chopinie słów kilka, Warszawa 2010, s. 32-54.

3 Ibidem, s. 32.

4 Ibidem, s. 33.

5 Ibidem, s. 35.

6 J. Klechta J., op. cit., s. 6.

7 Ibidem, s. 165.

1 2

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

187

niematerialnym całego świata. Jednakże o szczególnym walorze i narodowym charakterze dziedzictwa Fryderyka Chopina mogą świadczyć słowa Ignacego Jana Paderewskiego: „A jednak w Chopinie tkwi wszystko, czego nam wzbraniano: barwne kontusze, pasy złotem lite, posępne czamarki, krakowskie rogatywki, szlacheckich brzęk szabel, naszych kos chłopskich połyski, jęk piersi zranionej, bunt spętanego ducha, krzyże cmentarne, przydrożne wiejskie kościółki, modlitwy serc stroskanych, niewoli ból, wolności żal, tyranów przekleństwo i zwycięska radosna pieśń”8.

Fryderyk Chopin pozostawił po sobie ogromną spuściznę duchową, muzyczną, kulturową i materialną, która składa się na dziedzictwo narodowe, europejskie i światowe. Oprócz dzieł muzycznych po Chopinie pozostało wiele pamiątek materialnych. Spadkobiercą tego ogromnego dorobku Fryderyka Chopina jest Naród polski, który równocześnie stał się strażnikiem wielopłaszczyznowego dziedzictwa kompozytora. Na Narodzie polskim, a także reprezentującej go władzy państwowej9 (publicznej) rozumianej sensu largo, spoczywa ogromne zadanie i obowiązek strzeżenia, propagowania oraz przekazywania przyszłym pokoleniom dziedzictwa Fryderyka Chopina. Wykonanie tego zadania jest możliwe poprzez wydawanie odpowiednich aktów prawa powszechnie i wewnętrznie obowiązującego, a także aktów administracyjnych. Ponadto należy tworzyć odpowiednie, wyspecjalizowane jednostki, które będą realizować ww. zadania.

W artykule zostaną omówione uwarunkowania prawnej ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina, a także przedstawione odpowiednie jednostki, zajmujące się ochroną, promocją oraz przekazywaniem dziedzictwa kompozytora.

2. Instytucja prawna Pojęcie „instytucja prawna” jest różnie interpretowane przez wielu przedstawicieli doktryn prawniczych10. Szczególnie doktryna prawa administracyjnego stara się wyjaśnić ten termin. Jedną z definicji próbujących w sposób holistyczny ująć to zagadnienie jest definicja P. Dobosza, który stwierdza, że pod pojęciem „instytucji prawnej” należy rozumieć: „ogół (zespół) norm prawnych, regulujących określony i dający się wyodrębnić rodzaj stosunków społecznych”11. Ponadto w nauce prawa administracyjnego coraz częściej pojawia się kolejna kategoria pojęciowa „instytucji administracyjnoprawnej”12.

Ibidem, s. 7.

Zob. szerzej: P. Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2014, s. 174-175.

10 Zob. szerzej: P. Dobosz, Administracyjnoprawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Kraków 1997, s. 38-40.

11 Ibidem, s. 38.

12 Ibidem, s. 39.

8 9

188

Adam Kozień

3. Ochrona dziedzictwa Fryderyka Chopina w świetle aktów prawa powszechnie obowiązującego w Polsce.

Ochronę, promocję, rozpowszechnienie i przekazywanie dziedzictwa Fryderyka Chopina można wywodzić z aktów prawa powszechnie obowiązującego w Polsce. W prawie polskim wciąż brakuje całościowego uregulowania kwestii związanych z dziedzictwem, dobrami kultury i zabytkami, ale sensu stricto w przedmiocie dziedzictwa Fryderyka Chopina powstała w 2001 r. odrębna ustawa. Jednakże kwestie związane z dziedzictwem Fryderyka Chopina mieszczą się także w regulacjach, mających bardziej ogólny charakter. a. Dziedzictwo Fryderyka Chopina a Konstytucja RP W Preambule Konstytucji RP można znaleźć następujące sformułowanie: „zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku”13. Dziedzictwo Fryderyka Chopina wpisuje się w ponad tysiącletni dorobek narodowy. Należy podkreślić, że Naród polski ma obowiązek przekazania tego dorobku przyszłym pokoleniom. Jednakże przekazanie tego dorobku nie jest możliwe bez uprzedniego jego zachowania, a także należytej ochrony. Obowiązek zachowania i przekazania przyszłym pokoleniom dorobku Fryderyka Chopina ma zatem sensu largo charakter konstytucyjny, ponieważ Preambuła jest częścią Konstytucji RP, a Trybunał Konstytucyjny orzekł iż: „z tekstu preambuły do Konstytucji nie można wyprowadzić norm prawnych w znaczeniu ścisłym. Niemniej dostarcza ona opartych na autentycznej wypowiedzi ustrojodawcy wskazówek co do zgodnych z jego intencjami kierunków interpretacyjnych przepisów części normatywnej Konstytucji”14. Ponadto w tym obowiązku zawarta jest relacja międzypokoleniowa która polega na tym, że obecne pokolenie jest odpowiedzialne za poziom kultury, tradycji, dziedzictwa przyszłego pokolenia. Jak ważny jest to fragment Konstytucji RP obrazuje fakt, że obecnie są sytuacje, w których większą wiedzę o życiu i dziełach Fryderyka Chopina, a także częściej sięgają po dzieła polskiego kompozytora, przedstawiciele innych narodowości.

Następnie należy przytoczyć art. 5 Konstytucji RP, w którym ustrojodawca stanowi: „Rzeczpospolita (...) strzeże dziedzictwa narodowego”. Dziedzictwo Fryderyka Chopina jest częścią dziedzictwa narodowego, dlatego podlega ochronie na podstawie art. 5 Konstytucji RP. Przez sformułowanie Rzeczpospolita wydaje się prima facie, że obowiązek wyrażony w art. 5 Konstytucji RP odnosi się Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

14 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11.05.2005 r., K 18/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 49.

13

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

189

do władz państwowych, ale jest to pogląd fałszywy, ponieważ suwerenem jest Naród15, więc to właśnie na narodzie sensu stricto spoczywa obowiązek strzeżenia dziedzictwa narodowego (w tym dziedzictwa Fryderyka Chopina). Demokratycznie wybrane władze państwowe mają za zadanie wykonanie tego obowiązku poprzez odpowiednią działalność prawodawczą i wykonawczą. Ponadto należy podkreślić, że obowiązek strzeżenia dziedzictwa narodowego (w tym dziedzictwa Fryderyka Chopina) niesie za sobą a contrario zakaz niszczenia dziedzictwa narodowego (w tym dziedzictwa Fryderyka Chopina).

W art. 6 ust. 1 ustrojodawca stwierdza: „Rzeczpospolita stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”16. Na dziedzictwo Fryderyka Chopina składają się liczne dobra kultury, których definicję podał B. Banaszak, stwierdzając że: „pojęcie [dobro kultury] odwołuje się do jego powszechnego rozumienia jako przedmioty, środki i wartości składające się na materialny i duchowy dorobek narodu polskiego”17. W przytoczonym wyżej artykule na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż ustrojodawca uważa dobra kultury za źródło tożsamości narodu polskiego, jego trwania, a także rozwoju. Z tego wynika, że ochrona dziedzictwa narodowego (w tym dziedzictwa Fryderyka Chopina), dóbr kultury, a także strzeżenie i przekazywanie go przyszłym pokoleniom są elementami konstytutywnymi istnienia narodu polskiego, a idąc dalej także państwa polskiego. W omawianym artykule Konstytucji RP można dostrzec dwie zasady: upowszechniania dóbr kultury i równego dostępu do nich18,. Upowszechnianie dóbr kultury należy w kontekście dziedzictwa Fryderyka Chopina rozumieć głównie poprzez: promocję jego twórczości, organizację koncertów, konkursów chopinowskich, popularyzację wiedzy o Fryderyku Chopinie, zbieranie pamiątek po nim i eksponowanie ich w odpowiednich, przygotowanych do tego miejscach (szczególnie muzeach), dbanie o miejsca bezpośrednio związane z życiem i działalnością kompozytora.

Natomiast przez równy dostęp do dziedzictwa Fryderyka Chopina należy rozumieć umożliwienie każdej osobie, podlegającej władzy Rzeczpospolitej Polski19, uczestniczenie w wydarzeniach kulturalnych, związanych z dziedzictwem Fryderyka Chopina, a także możliwość zobaczenia odpowiednich wystaw oraz ekspozycji poświęconych osobie kompozytora.

Zob. szerzej: L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2012, s. 54-57.

16 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

17 Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 76-77.

18 Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej komentarz, Kraków 1998, s. 14-15.

19 Zgodnie z: wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2.04.2003 r., K 13/02, OTK-A 2003, nr 4, poz. 28.

15

190

Adam Kozień

W art. 6 ust. 2 ustrojodawca stanowi, że: Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym”20,21. Prima facie mogłoby się wydawać, że ten artykuł nie odnosi się do dziedzictwa Fryderyka Chopina, ale przecież Polacy mają prawo do zachowania i przekazania przyszłym pokoleniom Polaków, żyjącym na obczyźnie narodowego dziedzictwa kulturalnego, którego częścią jest dziedzictwo Fryderyka Chopina. Warto podkreślić, że sam Fryderyk Chopin przez większość swego życia żył, komponował i koncertował na emigracji, stąd na pewno jest on szczególnie bliski każdemu Polakowi żyjącemu poza granicami Polski. Z tego artykułu wynika zatem obowiązek władz Rzeczpospolitej Polski pomocy Polakom, żyjącym poza granicami kraju w kultywowaniu polskiej kultury, tradycji, historii, obyczajów. W kwestii dziedzictwa Fryderyka Chopina wśród zadań władz RP, wynikających z tego artykułu Konstytucji, można wskazać m.in.: wspieranie organizacji koncertów, wydarzeń kulturalnych, wystaw, prelekcji poświęconych kompozytorowi za granicą. b. Ustawa z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina Polski ustawodawca wyróżnił i podkreślił wagę dziedzictwa Fryderyka Chopina, tworząc odpowiednią ustawę, dotyczącą dziedzictwa kompozytora, w której ustawodawca postarał się podejść do tego zagadnienia w sposób holistyczny.

Ustawa o dziedzictwie Fryderyka Chopina ma charakter lex specialis w stosunku do innych aktów prawnych, źródeł prawa powszechnie obowiązującego z tej dziedziny.

Bardzo ważne stwierdzenie pojawia się już w art. 1 ust. 1 ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, w którym ustawodawca stwierdza, że: „Utwory Fryderyka Chopina i przedmioty z nim związane stanowią dobro ogólnonarodowe podlegające szczególnej ochronie. Nazwisko Fryderyka Chopina i jego wizerunek są chronione odpowiednio na zasadach dotyczących dóbr osobistych”22.

Na szczególne podkreślenie zasługuje określenie utworów i przedmiotów, związanych z kompozytorem jako dobra ogólnonarodowego. Równocześnie te dobra (wymienione w art. 1 ust. 1) zostały powierzone ministrowi właściwemu do Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

Przymiotnik narodowe odnosi się do polskiej tożsamości, natomiast pojęcie dziedzictwo kulturalne należy rozumieć zgodnie z art. 1 Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r., Dz.U. 1976, nr 32, poz. 190.

22 Ustawa z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, Dz.U. 2001, nr 16, poz. 168 ze zm., dalej w artykule określana jako: ustawa o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina.

20 21

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

191

spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (art. 1 ust. 2). Miejsce urodzenia Fryderyka Chopina (Dworek w Żelazowej Woli wraz z otaczającym go zabytkowym parkiem) na mocy art. 2 uznano za dobro kultury narodowej.

W art. 3 ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina ustawodawca określił katalog działań, związanych z ochroną dziedzictwa kompozytora. Warto podkreślić, że katalog ten ma charakter otwarty, co można wnioskować ze słów „w szczególności”. Do tych działań należy: kultywowanie wiedzy i pamięci o kompozytorze; prowadzenie badań, a także „współdziałanie w rozwijaniu wiedzy o twórczości i osobie Fryderyka Chopina”; popularyzowanie twórczości kompozytora szczególnie23 poprzez „podejmowanie lub współfinansowanie wydań nagrań, nut i innych publikacji”, „organizowanie lub współfinansowanie koncertów”, „podejmowanie lub wspomaganie finansowe konkursów, lub innych inicjatyw”, które mają popularyzować wiedzę o kompozytorze oraz prezentować jego utwory, „współdziałanie w popieraniu i rozwijaniu wykonawstwa twórczości” kompozytora nie tylko w kraju, lecz także za granicą; „pozyskiwanie, gromadzenie, zabezpieczanie i udostępnianie przedmiotów oraz miejsc związanych” z życiem, a także twórczością Fryderyka Chopina; „ochronę dóbr osobistych wymienionych w art. 1 ust. 1” oraz działania w kwestii zachowania integralności twórczości kompozytora. Mimo tego, że powyższy katalog ma charakter otwarty, to ustawodawca podszedł do tej kwestii w możliwie wyczerpujący sposób.

Na mocy art. 4 omawianej ustawy utworzono Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, który jest, zgodnie z odpowiednimi przepisami ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej24, państwową instytucją kultury. W art. 5 ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina wymieniono zadania Instytutu, których katalog ma charakter zamknięty. Do tych zadań ustawodawca zalicza: „ochronę dziedzictwa kompozytora”; „samodzielne lub na podstawie umowy – poprzez inne osoby – zarządzanie nieruchomościami i innymi rzeczami związanymi z Fryderykiem Chopinem”, które stanowią własność Skarbu państwa lub są „w posiadaniu państwowych jednostek organizacyjnych”; współdziałanie Instytutu z państwowymi i samorządowymi jednostkami, organizacjami i osobami fizycznymi w działaniach na rzecz ochrony dziedzictwa kompozytora. Inne szczegółowe zadania Instytutu zostały sprecyzowane w rozdziale 2 Statutu Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina25.

Ten katalog ma ponownie charakter otwarty.

Rozdział 2, a szczególnie art. 8 ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, Dz.U. 2018, poz. 1983 ze zm., dalej w artykule określana jako: ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej.

25 http://pl.chopin.nifc.pl/institute/organization/statute, [dostęp: 12.09.2019]; https://nifc.pl/pl/ statut, [dostęp: 12.09.2019].

23 24

192

Adam Kozień

Ponadto na mocy art. 6 ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina utworzono odznakę honorową „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, którą można nadać osobom fizycznym, a także jednostkom organizacyjnym, które wyróżniają się w przedmiocie ochrony dziedzictwa kompozytora.

Odznakę w uznaniu zasług nadaje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Odpowiednie rozporządzenia ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego określają tryb, zasady nadawania, wzór i sposób noszenia odznaki. Są to: rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 lipca 2005 r. w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”26, rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 lutego 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”27, a także rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 21 stycznia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”28. c. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej w kontekście dziedzictwa Fryderyka Chopina Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej jest kluczowa z punktu widzenia działalności Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina.

Instytut jest państwową instytucją kultury, utworzoną na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, a także art. 8 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej29, której organizatorem jest minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Na mocy art. 12 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej organizator ma obowiązek zapewnić instytucji kultury „środki niezbędne do rozpoczęcia i prowadzenia działalności kulturalnej, a także do utrzymania obiektu, w którym działalność jest prowadzona”. W art. 13 omawianej ustawy ustawodawca stanoRozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 lipca 2005 r. w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2005, nr 149, poz. 1234.

27 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 lutego 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2006, nr 24, poz. 180.

28 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 21 stycznia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2011, nr 19, poz. 98.

29 „Ministrowie oraz kierownicy urzędów centralnych organizują działalność kulturalną, tworząc państwowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym.”; art. 8 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej.

26

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

193

wi, że „instytucje kultury działają na podstawie aktu o ich utworzeniu oraz statutu nadanego przez organizatora”. Statut Instytutu został nadany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w zarządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 września 2013 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Instytutowi Fryderyka Chopina30, a jego tekst został zamieszczony w załączniku do powyższego zarządzenia. Instytut zgodnie z art. 14 ust. 1 omawianej ustawy jest wpisany do rejestru instytucji kultury Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. d. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w kontekście ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina Ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami należy stosować odpowiednio do zabytków ruchomych i nieruchomych, będących spuścizną po życiu, działalności i twórczości Fryderyka Chopina, które wpisują się w definicje legalne zabytku, zabytku nieruchomego i zabytku ruchomego w art. 3 pkt. odpowiednio 1, 2 i 331. Do zabytków nieruchomych można zaliczyć Dworek w Żelazowej Woli wraz z otaczającym go zabytkowym parkiem, a także Zamek Ostrogskich, a właściwie pałac Gnińskich (Ordynacki) w Warszawie, będący siedzibą Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie. Natomiast do zabytków ruchomych należy zaliczyć rzeczy należące do Fryderyka Chopina, będące w zbiorach Dworku w Żelazowej Woli, Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, a także pojedyncze zabytki ruchome w Brochowie, Krakowie i Wieliczce. Oczywiście Dworek w Żelazowej Woli jest objęty ochroną ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, ale ma ona charakter ochrony in abstracto, ponieważ widoczny jest w niej brak dalszych uszczegółowiających zapisów. Z tego powodu należy także w odniesieniu do Dworku w Żelazowej Woli i znajdujących się na jego terenie zabytków ruchomych stosować ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która zawiera zapisy in concreto.

Zarządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 września 2013 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Instytutowi Fryderyka Chopina, Dziennik Urzędowy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 2013 r., Dz.Urz. MKiDN 2013, poz. 37.

30

„1) zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; 2) zabytek nieruchomy – nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt 1; 3) zabytek ruchomy – rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt 1”; art. 3 pkt. 1, 2 i 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

31

194

Adam Kozień

e. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach w kontekście ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina Ustawę o muzeach należy stosować odpowiednio do Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, jego oddziału w Żelazowej Woli, a także muzeów, w których znajdują się elementy dziedzictwa Fryderyka Chopina. Charakter Muzeum Fryderyka Chopina mieści się w ramach definicji zawartej w art. 1 ustawy o muzeach32. Następnie w art. 2 omawianej ustawy ustawodawca w katalogu otwartym określił cele Muzeum. Należy także podkreślić, że zwierzchność nad Muzeum Fryderyka Chopina, zgodnie z par. 5 pkt. 8 Statutu Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina33, sprawuje właśnie Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, co jest także zgodne z art. 5a ust. 1 ustawy o muzeach, który stanowi, że: „Muzeum może być łączone z innymi instytucjami kultury działającymi na podstawie przepisów o organizowaniu działalności kulturalnej, jeżeli połączenie nie spowoduje uszczerbku w wykonywaniu dotychczasowych zadań”. Zatem do celów i zadań Muzeum Fryderyka Chopina należy stosować pośrednio także zadania Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina, wyrażone w art. 5 ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, a także w rozdziale 2 Statutu Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina34. Wynika to także z faktu, że Muzeum Fryderyka Chopina zostało utworzone przez osobę prawną, jaką jest Narodowy Instytut Fryderyka Chopina. Inne przepisy ustawy o muzeach, a szczególnie rozdział 4 dotyczący muzealiów, stosuje się odpowiednio do Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie. f. Prawo międzynarodowe Ratyfikowane umowy międzynarodowe w polskim porządku prawnym stoją wyżej niż ustawy, ale ze względu na wagę unormowań ustawowych, odnoszących się w niektórych przypadkach sensu stricto do dziedzictwa Fryderyka Chopina prawo międzynarodowe ostało przedstawione w niniejszym artykule po aktach prawnych o randze ustawowej. Do kwestii ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina należy odnieść także akty prawa międzynarodowego, źródła pra32 „Muzeum jest jednostką organizacyjną nienastawioną na osiąganie zysku, której celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów”. Art. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 2019, poz. 917., dalej w artykule określana jako: ustawa o muzeach.

33 http://pl.chopin.nifc.pl/institute/organization/statute, [dostęp: 12.09.2019]; https://nifc.pl/pl/ statut, [dostęp: 12.09.2019].

34

Ibidem.

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

195

wa powszechnie obowiązującego. Dziedzictwo Fryderyka Chopina mieści się w ochronie, wynikającej z następujących konwencji: Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołu o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r. (z definicji zawartej w art.

1 – dóbr kulturalnych i dotyczącej in concreto dóbr ruchomych lub nieruchomych oraz gmachów)35 wraz z Drugim Protokołem sporządzonym w Hadze dnia 26 marca 1999 r. do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r.36, Konwencji dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobieganiu nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, sporządzona w Paryżu dnia 17 listopada 1970 r. (zgodnie z definicją dóbr kultury zawartą w art. 1)37, Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. (zgodnie z definicją „dziedzictwa kulturalnego” zawartego w art. 1)38, Europejskiej Konwencji o Ochronie Dziedzictwa Architektonicznego Europy z Grenady, z 3 października 1985 r. (zgodnie z definicją „dziedzictwa architektonicznego”, in concreto zabytków – w szczególności można odnieść do ochrony Dworku w Żelazowej Woli)39. g. Ochrona dziedzictwa muzycznego Fryderyka Chopina Dziedzictwo muzyczne jest specyficzną dziedziną, w której – jak zauważa M. Wojdala – „doskonale widać problematyczną relację dwóch systemów ochrony niematerialnego dziedzictwa – konwencyjnego i własności intelektualnej”40.

W Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z Paryża z 2003 r. w definicji niematerialnego dziedzictwa kulturowego, Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r., Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212.

36 Drugi Protokół sporządzony w Hadze dnia 26 marca 1999 r. do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r., Dz.U. 2012, poz. 248.

37 Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobieganiu nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, sporządzona w Paryżu dnia 17 listopada 1970 r., Dz.U. 1974, nr 20, poz. 106.

38 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji, Dz.U. 1976, nr 32, poz. 190.

39 Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, sporządzona w Grenadzie dnia 3 października 1985 r., Dz.U. 2012, poz. 210.

40 M. Wojdala, O związkach między instytucjami ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego i prawa własności intelektualnej, [w:] P. Dobosz, M. Adamus, D. Sokołowska (red.), Prawo a ochrona dóbr kultury, Kraków 2014, s. 273.

35

196

Adam Kozień

zawartej w art. 2, nie została wymieniona muzyka, ale art. 2 ust. 2 podpunkt b stanowi o „sztukach widowiskowych”, jako dziedzinie niematerialnego dziedzictwa kulturowego41. Zatem do „sztuk widowiskowych” należy zaliczyć także muzykę, ponieważ ma ona charakter niematerialnego dziedzictwa kulturowego i w zasadzie powinna być wymieniona w Konwencji jako odrębny podpunkt.

Przechodząc do problematyki praw własności intelektualnej należy szczególnie wskazać na ustawę z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która posługuje się terminem „utwór” jako przedmiotu prawa autorskiego (art. 1 ust. 1 i 2 ustawy o prawie autorskim)42. Przechodząc do definicji doktrynalnej można przytoczyć definicję utworu M. Późniak-Niedzielskiej, która stwierdza, że: „utwór to dobro niematerialne, którego istnienie jest w pełni niezależne od przedmiotu materialnego (...) na którym został utrwalony.”, następnie: „Utwór musi stanowić rezultat (przejaw) działalności twórczej.”, a także: „musi on także posiadać indywidualny charakter.”43. P.F. Piesiewicz jako pierwsze wymaganie, jakie stawia prawo autorskie dziełu, wskazuje oryginalność, po czym stwierdza, że słuszność ma także M. Późniak-Niedzielska, utożsamiając cechę twórczości z cechą oryginalności: „w tym sensie, że za oryginalne można uznać wszystko to, co zawdzięcza swe powstanie samodzielnemu wysiłkowi twórczemu.”44. Niezależnie od tego należy stwierdzić, że dzieła Fryderyka Chopina mieszczą się w definicji legalnej i doktrynalnej utworów.

Należy następnie przejść do problematyki ochrony praw autorskich. Zgodnie z art. 36 pkt. 1 in principio ustawy o prawie autorskim „autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu od śmierci twórcy”. Do 2015 r. w prawie autorskim istniała instytucja tzw. płatnej domeny publicznej (art. 40 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), która obligowała (w przypadku dzieł Fryderyka Chopina) wydawców egzemplarzy utworów muzycznych, niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych do przekazywania na rzecz Funduszu Promocji Twórczości określonego procentu wpływów brutto ze sprzedaży tych utworów45. Jednakże ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazar41 Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporządzona w Paryżu dnia 17 października 2003 r., Dz.U. 2011, nr 172, poz. 1018.

42 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. 2019, poz.

1231, dalej w artykule określana jako: ustawa o prawie autorskim.

43 M. Późniak-Niedzielska (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu, BydgoszczWarszawa-Lublin 2007, s. 16.

44 P.F. Piesiewicz, Utwór muzyczny i jego twórca, Warszawa 2009, s. 24-25.

Zob. szerzej: M. Późniak-Niedzielska (red.), Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, Warszawa 2015, s. 22-29.

45

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

197

dowych uchyliła art. 40 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (art.

1 pkt. 19), zlikwidowała Fundusz Promocji Twórczości (art. 4), którego zastąpił istniejący Fundusz Promocji Kultury (art. 87 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych46)47.

Kolejną problematyką są osobiste prawa autorskie po upływie czasu ochrony (po wygaśnięciu autorskich praw majątkowych). Art. 16 ustawy o prawie autorskim stanowi o nieograniczoności w czasie autorskich praw osobistych. W doktrynie trwa spór czy istnieją po śmierci twórcy autorskie prawa osobiste, a także komu one przynależą (twórcy czy osobom wymienionym w art. 78 ustawy o prawie autorskim)48. Niezależnie od tych sporów G. Tylec podkreśla odmienność przypadku utworów Fryderyka Chopina, które zostały uznane za dobro ogólnonarodowe49. Podmiotem, któremu powierzono ochronę dóbr osobistych Fryderyka Chopina jest Narodowy Instytut Fryderyka Chopina (art. 5 pkt. 1 w korespondencji z art. 3 pkt. 5 ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina).

Różne są poglądy doktryny50, związane z kwestią korespondencji ochrony dóbr osobistych z art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego51, ochrony autorskich praw osobistych z art. 16 i 78 ustawy o prawie autorskim, a także ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina z ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina (należy nadmienić, że ustawa o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina w art. 1 ust. 1 stanowi, że nazwisko i wizerunek Chopina52 są chronione zgodnie z zasadami dotyczącymi dóbr osobistych). Należy podkreślić, że ustawa o dziedzictwie Fryderyka Chopina ma charakter lex specialis, dlatego powinna być stosowana jako pierwsza i dopiero jeżeli sama ustawa odsyła do innego aktu prawnego należy stosować odpowiednio ten akt prawny. Ponadto sformułowanie dziedzictwo Fryderyka Chopina jest pojęciem zakresowo bardzo szerokim i mieści w sobie także Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych, Dz.U. 2019, poz. 847 ze zm.

Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych, Dz.U. 2015, poz. 1639.

48 Szeroki przegląd poglądów doktryny prezentuje: M. Późniak-Niedzielska (red.), Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, Warszawa 2015, s. 29-33.

49 G. Tylec, Imię i nazwisko osoby fizycznej oraz ich ochrona w polskim prawie cywilnym, Lublin 2013, 306-307.

50 M. Późniak-Niedzielska (red.), Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, Warszawa 2015, s. 31-33.

51 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 2019, poz. 1145 ze zm.

52 Dyrektor Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina wydał także odpowiednie zarządzenie w tej kwestii. Zob. szerzej: Zarządzenie nr 5/2014 Dyrektora Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina z dnia 27 marca 2014 roku w sprawie ochrony nazwiska i wizerunku Fryderyka Chopina; https://pl.chopin.nifc.pl/=files/attachment/5/3464/ochrona_wizerunku_f_chopina.pdf, [dostęp: 12.09.2019].

46

47

198

Adam Kozień

ochronę dóbr osobistych oraz autorskich praw osobistych, dlatego wydaje się, że w omawianej kwestii inne akty prawne niż ustawa o dziedzictwie Fryderyka Chopina należy stosować tylko pomocniczo oraz w razie wyraźnego odesłania przez ustawodawcę.

4. Działalność Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina53 Działalność Instytutu jest bardzo wszechstronna i wynika głównie z rozdziału 2 Statutu Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina54. Instytut zajmuje się popularyzacją wiedzy o kompozytorze, jego muzyce, prowadzeniem badań naukowych, ochroną dziedzictwa Fryderyka Chopina, kultywowaniem pamięci o nim. Instytut organizuje liczne koncerty m.in. „Młode Talenty” w Muzeum Fryderyka Chopina, recitale w Żelazowej Woli, Koncerty Urodzinowe Chopina, Koncerty w Rocznicę Śmierci. Prestiżowym projektem kulturalnym, organizowanym przez Instytut, jest Międzynarodowy Festiwal Muzyczny „Chopin i jego Europa”, na który corocznie są zapraszani wybitni artyści (szczególnie pianiści, jak również osoby reprezentujące pozostałe dyscypliny muzyczne np. wokaliści).

Kolejnym obszarem działalności Instytutu jest organizacja konkursów chopinowskich. Instytut organizuje od 2010 r. Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina, który został zainicjowany w 1927 r. Konkurs chopinowski jest uważany za jeden z najbardziej prestiżowych, jeżeli nie najbardziej prestiżowy konkurs pianistyczny na świecie. Jest on organizowany cyklicznie co 5 lat, a ostatnia edycja odbyła się w 2015 r., którą wygrał Seong-jin Cho. Konkurs otwiera wielu pianistom drogę do międzynarodowej kariery. W skład jury Konkursu wchodzą wybitni pianiści, którzy w większości brali udział w Konkursie w poprzednich edycjach i zdobywali nagrody. Instytut organizuje także Ogólnopolski Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina, który odbywa się rokrocznie. Instytut wspomaga inicjatywy organizacji konkursów chopinowskich na całym świecie, czego wyrazem jest m.in. Konferencja konkursów Chopinowskich, do której należy 20 konkursów chopinowskich z całego świata (w sumie na całym świecie organizowanych jest ich ok. 50). Ponadto Instytut organizuje liczne konferencje naukowe m.in. Międzynarodowe Konferencje Chopinologiczne, Konferencje Muzykologiczne, a także organizował konferencję „Cultural heritage and dialogue. Lutosławski – Nordheim” w Oslo (w 2015 r.), Konferencję w Maynooth (Irlandia), Trondheim (Norwegia). Obecnie Instytut bierze udział w projekcie polsko – norweskim pt.: „Pomiędzy narodową tożsamością 53 Źródło: http://pl.chopin.nifc.pl/institute/, [dostęp: 12.09.2019]; https://nifc.pl/pl, [dostęp: 12.09.2019].

54 http://pl.chopin.nifc.pl/institute/organization/statute, [dostęp: 12.09.2019]; https://nifc.pl/pl/ statut, [dostęp: 12.09.2019].

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

199

a wspólnotą kultur: od Chopina i Tellefsena do XXI wieku”. Instytut wydaje faksymilowe wydanie dzieł Fryderyka Chopina, będące szeroko zakrojonym międzynarodowym projektem naukowo – wydawniczym. Ponadto Instytut wydaje liczne publikacje poświęcone życiu, działalności, twórczości i otoczeniu Fryderyka Chopina. Wśród tych publikacji ważne miejsce stanowią książki pokonferencyjne. Instytut wydaje serie płytowe tj.: „Dzieła Wszystkie Fryderyka Chopina na instrumentach historycznych”, „Dzieła Wszystkie Fryderyka Chopina na instrumentach współczesnych”, „Koncerty zatrzymane w czasie”, „Konkurs Chopinowski – portrety najlepszych”, „Debiuty”, „Muzyka czasów Chopina”, „Romantyczne Requiem”. Instytut prowadzi także Bibliotekę, Fonotekę oraz Fototekę. Instytut wspiera i promuje młode talenty pianistyczne poprzez organizację m.in. projektu „Młode Talenty”, cyklu koncertowego „Młode Talenty w Muzeum Fryderyka Chopina”, Międzynarodowego Kursu Mistrzowskiego dla Młodych Pianistów w Radziejowicach, Koncertów promocyjnych. Instytut prowadzi liczne projekty edukacyjne skierowane do dzieci i młodzieży, wśród których należy wspomnieć o następujących projektach: „Mała Akademia Chopinowska”, „Mała Akademia Chopinowska. LATO”, „Zima w mieście w Muzeum Fryderyka Chopina”, „Dzień św. Mikołaja w Muzeum Fryderyka Chopina”, „Ogólnopolski Konkurs Wiedzy o Fryderyku Chopinie”, „Dzień Dziecka w Żelazowej Woli”, konkurs plastyczny „Frycek w Szafarni”. Instytut wydaje także publikacje oraz słuchowiska przeznaczone dla dzieci, będące źródłem wiedzy o życiu, twórczości i działalności F. Chopina.

Obecnym dyrektorem Instytutu jest dr Artur Szklener. Ponadto w Instytucie istnieje Rada programowa oraz Kapituła Ochrony Nazwiska i Wizerunku Fryderyka Chopina.

5. Muzeum Fryderyka Chopina55 Muzeum posiada dwa oddziały56: w Warszawie (Zamek Ostrogskich, a właściwie Pałac Gnińskich – Ordynacki) oraz w Żelazowej Woli (Dworek – miejsce urodzenia kompozytora). Muzeum oprócz działalności, związanej z ochroną obiektów dotyczących F. Chopina organizuje w swych murach liczne koncerty (wpisujące się w działalność Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina), wystawy czasowe, a także prowadzi działalność edukacyjną poprzez odpowiednie programy dla szkół i przedszkoli, rodzin, dorosłych, nauczycieli i przewodników oraz związane z wystawami czasowymi. Źródło: http://chopin.museum/pl, [dostęp: 12.09.2019]; https://muzeum.nifc.pl/pl, [dostęp: 12.09.2019].

56 Do 24 lipca 2014 r. trzecim oddziałem był Salonik Chopinów w Pałacu Krasińskich.

55

200

Adam Kozień

a. Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie Oddział Muzeum w Warszawie posiada największą kolekcję przedmiotów, związanych z życiem, działalnością i twórczością Fryderyka Chopina, która liczy ponad 7500 obiektów. W 1999 r. część kolekcji Muzeum wpisano na listę UNESCO „Memory of the World”, która jest wykazem obiektów wymagających szczególnej ochrony z powodu ich unikatowej wartości kulturowej. Do kolekcji przedmiotów, związanych z F. Chopinem, w warszawskim Muzeum można zaliczyć m.in. rękopisy muzyczne kompozytora (rękopisy kompletne, szkice muzyczne oraz wydania dzieł z odręcznymi naniesieniami); fragmenty nieukończonej metody gry na fortepianie; rękopiśmienne kopie utworów, które zostały sporządzone przez przyjaciół oraz uczniów kompozytora (Juliana Fontanę, Aguste’a Franchomme’a i Thomasa Tellefsena); listy pisane przez kompozytora oraz do niego adresowane; notatki; dokumenty tj. powinszowania, zeszyt do kaligrafii F. Chopina, dedykacje, rysunki, paszport, bilety wizytowe; dokumentację związaną z tradycją pianistyczną (np. z Międzynarodowymi Konkursami im. Fryderyka Chopina); wydania dzieł Chopina opracowanych przez wybitnych redaktorów m.in. Ignacego Jana Paderewskiego i Édouarda Ganche’a; wyposażenie gabinetu prof. Jerzego Żurawlewa, twórcy Konkursu Chopinowskiego; dokumenty związane z Ignacym Janem Paderewskim, wybitnym interpretatorem dzieł F. Chopina, pianiście, kompozytorze i polityku; fortepiany z epoki F. Chopina firm Pleyel (ulubiona firma F. Chopina), Erard, Buchholtz oraz fortepian skrzydłowy Leszczyńskiego. Ponadto w Muzeum znajdują się obiekty ikonograficzne tj.: portrety kompozytora (autorstwa Elżbiety Radziwiłłówny); rysunki FranzaXawera Winterhaltera, Luigiego Calamatty, Nicolasa-Eustache’a Maurina; medal Jean-François Bovy’ego; kamea Luigiego Islera; prace Teofila Kwiatkowskiego, Pauline Viardot-Garcia i George Sand. Należy podkreślić, że w Muzeum znajdują się odlewy dłoni F. Chopina oraz jego maska pośmiertna. Wśród najcenniejszych obiektów należy wymienić: fortepian F. Chopina, jego zegarek, ołówek, breloczek, spinki do gorsu, pudełko na cukierki, chustki haftowane przez George Sand, dzwonek, zegarek podróżny, pukiel włosów oraz zasuszone kwiaty z jego łoża śmierci. W kolekcji znajdują się liczne dokumenty osób z kręgu kompozytora – uczniów, uczennic (szczególnie Jane W. Strilling), przyjaciół, artystów oraz ikonografia dotycząca osób i miejsc związanych z kompozytorem. Ponadto kolekcja Muzeum obejmuje obiekty ilustrujące recepcję osoby oraz dzieł F. Chopina (obrazy, grafiki, rzeźby, płaskorzeźby, medale, fotografie, znaczki, plakaty, karty pocztowe, druki okolicznościowe i przedmioty kultury masowej), które są wynikiem pracy twórczej licznych artystów z różnych dziedzin sztuki.

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

201

b. Dworek Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli57 Dworek w Żelazowej Woli jest miejscem, gdzie na świat przyszedł Fryderyk Chopin. Do tego oddziału Muzeum należy zaliczyć sam Dworek oraz otaczający go park. Zwiedzić można parter Dworku, który liczy ok. 180 m2 powierzchni mieszkalnej i jest bardzo charakterystycznym muzeum, ponieważ starano się w nim oddać wystrój oraz nastrój oryginalnego Dworku Chopina. Nie ma w nim jednak przedmiotów należących do kompozytora i zmienił się układ izb. Obecnie w Dworku znajduje się: sień, pokój kominkowy, stołowy, salonik muzyczny, pokój matki, dzieci oraz gabinet ojca. W kolekcji należy zwrócić uwagę na fortepian firmy Leszczyński, pionowy klawikord firmy Fried, Külbors z Wrocławia z XIX w., meble w stylu biedermeier także z XIX w. oraz portrety Fryderyka Chopina i jego rodziny.

6. Inne miejsca w Polsce związane z Fryderykiem Chopinem58 Miejscami, związanymi z Fryderykiem Chopinem, w których odbywał liczne koncerty lub związanymi z ważnymi wydarzeniami w jego życiu, oprócz opisanej już Warszawy i Żelazowej Woli są: Brochów, Kowalewo, Płock, Rościszewo, Sanniki, Sochaczew, Szafarnia Ugoszcz, Toruń, Gulbiny, Obrowo, Obory, Golub, Sokołowo, Turzno, Kikół, Wrocław, Oleśnica, Duszniki Zdrój, Kozłowo, Gdańsk, Waplewo, Kalisz, Strzyżew, Poznań, Antonin, Żychlin, Kraków, Ojców, Wieliczka, Pieskowa Skała, Poturzyn. Spośród tych miejscowości zostaną opisane te, w których znajdują się zabytki związane z kompozytorem.

W Brochowie, w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Rocha został ochrzczony Fryderyk Chopin (także w tym kościele odbył się ślub rodziców kompozytora oraz ślub jego siostry Ludwiki z Józefem Kalasantym Jędrzejewiczem). Oryginalne księgi parafialne z tymi wpisami znajdują się w archiwach kościelnych, natomiast w kościele można zobaczyć ich kopie.

W Wieliczce zachował się wpis Fryderyka Chopina do księgi gości podczas jednej z podróży.

W Krakowie, w Bibliotece Jagiellońskiej znajduje się także wpis kompozytora w księdze gości. Ponadto w Muzeum Fundacji Książąt Czartoryskich (Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie) można znaleźć zbiór listów kompozytora do Wojciecha Grzymały, drobne przedmioty należące do kompozytora, a także portrety, które pochodzą z kolekcji księżnej Marceliny Czartoryskiej. Jednakże 57 Źródło: J. Nyka, Żelazowa Wola, Warszawa 1960, s. 40-47 oraz http://pl.chopin.nifc.pl/chopin/ places/poland/ id/562, [dostęp: 12.09.2019].

58 Źródło: http://www.chopin.pl/, [dostęp: 12.09.2019]; http://pl.chopin.nifc.pl/chopin/places/poland/id/562, [dostęp: 12.09.2019].

202

Adam Kozień

najważniejszym zabytkiem związanym z Fryderykiem Chopinem jest fortepian firmy Pleyel z 1847 r., na którym grał F. Chopin podczas pobytu w Szkocji, który wraz z innymi pamiątkami znajduje się w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius59.

7. Miejsca w Europie, gdzie znajdują się zabytki po Fryderyku Chopinie60 Artykuł dotyczy dziedzictwa Fryderyka Chopina głównie w Polsce, natomiast należy podkreślić, że kompozytor podróżował po całej Europie z koncertami. W niektórych państwach utworzono nawet muzea poświęcone Fryderykowi Chopinowi, do których stosuje się uregulowania odpowiednich z punktu widzenia danych krajów aktów prawnych. Na uwagę zasługują kolekcje, zgromadzone w europejskich muzeach, niektóre z nich zostaną pokrótce opisane.

W Czechach, w mieście Mariánské Láznĕ (dawny Marienbad), w domu Hlavní třida 47 – Dům Chopin znajduje się Muzeum Fryderyka Chopina. które gromadzi liczne pamiątki, związane z pobytem kompozytora w Czechach, a także jego twórczością oraz badaniami nad życiem i dziełem.

W Valldemossie na Majorce znajduje się Muzeum Fryderyka Chopina i George Sand, w którym znajduje się kolekcja: autografów niektórych kompozycji F. Chopina, a także niektórych utworów literackich George Sand, listów kompozytora, listów George Sand z dopiskami Chopina, pierwszych wydań utworów F. Chopina, portretów, obrazów oraz innych pamiątek (m.in. pukiel włosów, kamizelka, grzebień kompozytora). Ponadto znajduje się tam biblioteka.

Natomiast w Paryżu znajduje się kilka miejsc, w których przechowywane są pamiątki po Fryderyku Chopinie. Pierwszym z nich jest Salon Chopina w Bibliotece Polskiej w Paryżu na Wyspie św. Ludwika przy Quai d’Orléans 6, gdzie można znaleźć m.in. następujące przedmioty związane z kompozytorem: fotel Chopina, medalion z kosmykiem jego włosów, zdjęcie, pianino „1/2 queue” Pleyela, dokumenty ikonograficzne, odlewy gipsowe lewej dłoni kompozytora, maskę pośmiertną, medalion z nagrobka na cmentarzu Père-Lachaise autorstwa Jean Baptiste Clèsingera, trzy rękopisy muzyczne. Drugim miejscem jest Musée de la Vie Romantique, gdzie najważniejszym przedmiotem jest odlew lewej dłoni Chopina. Trzecim miejscem jest Musée de la musique, w którym można zobaczyć fortepian firmy Pleyel, na którym grał kompozytor, a także zdjęcie i dokumenty ikonograficzne. Czwartym miejscem jest Bibliothèque nationale de France, gdzie w Départament de la Musique oraz Bibliotheque – musée de l’ Opéra przechowywane są autografy muzyczne, pierwsze wydania oraz materiał ikonograficzny, 59 60

http://www.maius.uj.edu.pl/wystawy/stale/zielona-sala, [dostęp: 12.09.2019]. Źródło: http://www.chopin.pl/, [dostęp: 12.09.2019].

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

203

dotyczący kręgów chopinowskich, a także pośmiertna maska kompozytora, która pokazywana jest w Salonie Chopina oraz Musée de la Vie Romantique. Należy także podkreślić, że na cmentarzu Père-Lachaise w Paryżu złożono ciało Fryderyka Chopina (jego serce spoczywa w kościele Świętego Krzyża w Warszawie).

8. Ocena ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina W polskich źródłach prawa powszechnie obowiązującego istnieją obecnie szerokie unormowania, odnoszące się sensu stricto lub sensu largo do problematyki dziedzictwa Fryderyka Chopina. Należy szczególną uwagę zwrócić na ustawę o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, która stanowi uregulowania szczegółowe, dotyczące dziedzictwa F. Chopina. De lege ferenda należałoby się jednak zastanowić, czy nie powinna powstać ustawa, dotycząca ochrony dziedzictwa wybitnych Polaków: kompozytorów, literatów, artystów itp., w którą wpisałoby się także dziedzictwo F. Chopina, zwłaszcza, że mnożenie kolejnych ustaw dla kolejnych wybitnych Polaków mija się z zasadą przejrzystości i spójności prawa.

Bardzo dobrym rozwiązaniem ustawodawcy było scentralizowanie nadzoru nad dziedzictwem kompozytora w ręku Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a bezpośrednio Dyrektora Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina, ponieważ zapewnia to spójność działań, związanych z dziedzictwem kompozytora, jednocześnie nakładając obowiązek wyboru kompetentnej osoby na to stanowisko.

Instytut podejmuje różne inicjatywy, mające na celu promocję osoby i twórczości Fryderyka Chopina, jednakże wciąż widoczny jest brak szerszej znajomości dzieł Chopina w polskim społeczeństwie. Wynika to z faktu niewłaściwego programu nauczania muzyki w szkołach podstawowych, relatywnie niewielkiego zainteresowania twórczością F. Chopina w szkołach muzycznych, a także brakiem regularnej prezentacji dzieł Chopina (problem dotyczy także innych polskich kompozytorów) w filharmoniach oraz na różnych koncertach (także związanych z ważnymi wydarzeniami w Polsce). Ponadto do tej sytuacji może przyczynić się fakt, że Instytut F. Chopina działa w Warszawie i nie posiada ośrodków regionalnych/lokalnych. Równocześnie należy podkreślić, że w różnych miejscowościach w Polsce organizowanych jest coraz więcej koncertów, konkursów, wystaw, na których prezentowane jest życie i twórczość Fryderyka Chopina.

Bardzo ważną kwestią, związaną z dziedzictwem narodowym, do którego zalicza się dziedzictwo F. Chopina jest ochrona zabytków przed nielegalnym wywiezieniem z terytorium Polski. Niedawno doszło do nielegalnego wywozu trzech manuskryptów Fryderyka Chopina. Najpierw zostały wystawione w domu

204

Adam Kozień

aukcyjnym w Warszawie (w listopadzie 2014 r.), a w połowie kwietnia 2016 r. pojawiły się na aukcji organizowanej w Nowym Jorku, a także na aukcji organizowanej przez amerykański portal, który specjalizuje się w sprzedaży rękopisów i autografów61. Z tego względu należałoby zobligować odpowiednie organy państwowe do monitorowania i szybkiego reagowania w takich sytuacjach, a także udoskonalić w tym zakresie polskie prawo.

Należy także podkreślić, że nazwisko oraz wizerunek wybitnych Polaków, do których zalicza się Fryderyka Chopina nie może być używane do promocji produktów, usług, a także występować jako nazwa produktów i usług, które nie licują z powagą i godnością osób zasłużonych dla Narodu polskiego (przykładowo nie można nazwać wódki nazwą „Chopin”). W tym zakresie ustawodawstwo powinno zostać zaostrzone, a postępowanie w tych sprawach powinno mieć charakter procedury administracyjnoprawnej, która z natury jest bardziej rygorystyczna.

9. Podsumowanie Reasumując należy stwierdzić, że dziedzictwo Fryderyka Chopina ma charakter wieloaspektowy. Można do niego zaliczyć zarówno niematerialne, jak i materialne dziedzictwo kulturowe. Są to dzieła kompozytora w liczbie 219 utworów62, przedmioty z nim związane, miejsca w których przebywał. Jednakże najważniejsza wydaje się być spuścizna kulturalna, która wycisnęła głębokie piętno na polskim Narodzie, kształtowała przez lata pokolenia Polaków gotowych do licznych poświęceń w obronie najwyższych wartości, mających swoje korzenie w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu63, a także była wyrazem polskiej tożsamości kulturowej. Twórczość F. Chopina stanowi część dziedzictwa duchowego naszej Ojczyzny. Św. Jan Paweł II w książce „Pamięć i tożsamość” porusza tę kwestię w słowach: „Ojczyzna więc to jest dziedzictwo, a równocześnie jest to wynikający z tego dziedzictwa stan posiadania – w tym również ziemi, terytorium, ale jeszcze bardziej wartości i treści duchowych, jakie składają się na kulturę danego narodu. O tym właśnie mówiłem w UNESCO 2 czerwca 1980 r., podkreślając, że nawet wówczas, gdy Polaków pozbawiono terytorium, a naród został podzielony, dziedzictwo duchowe, czyli kultura przejęta od przodków, przetrwało w nich. Co więcej, wyjątkowo dynamicznie się rozwinęło. Wiadomo, że na wiek XIX przypadają szczytowe osiągnięcia kultury polskiej. (...)

Nigdy przedtem muzyka polska nie osiągnęła takich poziomów jak w twórczości M. Kozubal, Niechciane akta Chopina, Rzeczpospolita z 16 maja 2016 r., nr 113 (10446).

J. Burrows, Ch. Wiffen (red.), Muzyka poważna, Warszawa 2006, s. 191.

63 Preambuła do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

61 62

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

205

Fryderyka Chopina, Stanisława Moniuszki i wielu innych kompozytorów, którzy to dziedzictwo artystyczne XIX wieku przenieśli w przyszłość”64. M. Rokosz zauważa, że: „naród jest twórcą własnej kultury i żyje kulturą”65. Można pójść nawet krok dalej i stwierdzić, że naród bez kultury lub nie kultywujący swojej kultury, której ważną częścią składową jest muzyka, nie może być nazywany narodem, ponieważ kultura jest immanentną cechą narodu. Zatem należy chronić i rozwijać dziedzictwo narodowe, którego częścią jest dziedzictwo F. Chopina.

Twórczość F. Chopina od zawsze inspirowała wielu artystów, muzyków, literatów (należy wspomnieć o zbiorze esejów i artykułów J. Iwaszkiewicza, zatytułowanych „Dziedzictwo Chopina i szkice muzyczne”66).

Dzieła F. Chopina są znane i cenione na całym świecie (paradoksalnie często bardziej niż w Polsce), co ma wpływ na wizerunek Polski na arenie międzynarodowej. Z tego względu bardzo ważne jest zapewnienie właściwej ochrony i promocji osoby oraz twórczości Fryderyka Chopina w Polsce. Przywołane w artykule akty prawa powszechnie obowiązującego w Polsce starają się w należyty sposób chronić dziedzictwo kompozytora, choć nie zawsze nazwisko oraz wizerunek F. Chopina są właściwie chronione. Ponadto należy dążyć do jeszcze większej promocji twórczości F. Chopina w szkołach, szkołach muzycznych, filharmoniach. Należy mieć nadzieję, że dziedzictwo Fryderyka Chopina będzie właściwie chronione i promowane w Polsce i poza jej granicami, a polskie ustawodawstwo będzie temu sprzyjać.

BIBIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012.

2. Burrows J., Wiffen Ch. (red.), Muzyka poważna, Warszawa 2006.

3. Dobosz P., Administracyjnoprawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Kraków 1997.

4. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2012.

5. Iwaszkiewicz J., Dziedzictwo Chopina i szkice muzyczne, Warszawa 2010.

6. Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Kraków 2005.

7. Klechta J., Duchowość Chopina, Katowice 2010.

Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s. 66.

M. Rokosz, „Ojczyzna to jest dziedzictwo” Kilka luźnych uwag o dziedzictwie kulturowym Polski [w:] P. Dobosz, K. Szepelak, W. Górny, Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015, s. 52.

66 J. Iwaszkiewicz, Dziedzictwo Chopina i szkice muzyczne, Warszawa 2010.

64 65

206

Adam Kozień

8. Nyka J., Żelazowa Wola, Warszawa 1960.

9. O Chopinie słów kilka, Warszawa 2010.

10. Piesiewicz P.F., Utwór muzyczny i jego twórca, Warszawa 2009.

11. Późniak-Niedzielska M. (red.), Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, Warszawa 2015.

12. Późniak-Niedzielska M. (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu, Bydgoszcz-Warszawa-Lublin 2007.

13. Sarnecki P. (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2014.

14. Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej komentarz, Kraków 1998.

15. Tylec G., Imię i nazwisko osoby fizycznej oraz ich ochrona w polskim prawie cywilnym, Lublin 2013.

Artykuły: 1. Kozubal M., Niechciane akta Chopina, Rzeczpospolita z 16 maja 2016 r., nr 113 (10446).

2. Rokosz M., „Ojczyzna to jest dziedzictwo” Kilka luźnych uwag o dziedzictwie kulturowym Polski [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W., Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

3. Wojdala M., O związkach między instytucjami ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego i prawa własności intelektualnej, [w:] Dobosz P., Adamus M., Sokołowska D. (red.), Prawo a ochrona dóbr kultury, Kraków 2014.

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 2019, poz. 1145 ze zm.

3. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, Dz.U. 2018, poz. 1983 ze zm.

4. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. 2019, poz. 1231.

5. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 2019, poz. 917.

6. Ustawa z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, Dz.U. 2001, nr 16, poz. 168 ze zm.

7. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Dziedzictwo Fryderyka Chopina na tle instytucji polskiego prawa publicznego

207

8. Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych, Dz.U. 2019, poz. 847 ze zm.

9. Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych, Dz.U. 2015, poz. 1639.

10. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 lipca 2005 r. w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2005, nr 149, poz. 1234.

11. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 lutego 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2006, nr 24, poz. 180.

12. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 21 stycznia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2011, nr 19, poz. 98.

13. Zarządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 września 2013 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Instytutowi Fryderyka Chopina, Dz.Urz. MKiDN 2013, poz. 37.

14. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r., Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212.

15. Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobieganiu nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, sporządzona w Paryżu dnia 17 listopada 1970 r., Dz.U. 1974, nr 20, poz. 106.

16. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji, Dz.U. 1976, nr 32, poz. 190.

17. Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, sporządzona w Grenadzie dnia 3 października 1985 r., Dz.U. 2012, poz. 210.

18. Drugi Protokół sporządzony w Hadze dnia 26 marca 1999 r. do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r., Dz.U. 2012, poz. 248.

19. Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporządzona w Paryżu dnia 17 października 2003 r., Dz.U. 2011, nr 172, poz. 1018.

208

Adam Kozień

Orzeczenia: 1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2.04.2003 r., K 13/02, OTK-A 2003, nr 4, poz. 28.

2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11.05.2005 r., K 18/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 49.

Rozdział X

Źródła internetowe: 1. http://pl.chopin.nifc.pl/institute/, [dostęp: 12.09.2019]; https://nifc.pl/pl, [dostęp: 12.09.2019].

2. http://chopin.museum/pl, [dostęp: 12.09.2019]; https://muzeum.nifc.pl/pl, [dostęp: 12.09.2019].

3. http://pl.chopin.nifc.pl/chopin/places/poland/ id/562, [dostęp: 12.09.2019].

4. http://www.chopin.pl/, [dostęp: 12.09.2019].

5. http://www.maius.uj.edu.pl/wystawy/stale/zielona-sala, [dostęp: 12.09.2019].

Inne: 1. Zarządzenie nr 5/2014 Dyrektora Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina z dnia 27 marca 2014 roku w sprawie ochrony nazwiska i wizerunku Fryderyka Chopina; https://pl.chopin.nifc.pl/=files/attachment/5/3464/ochrona_wizerunku_f_chopina. pdf, [dostęp: 12.09.2019].

2. Statut Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina; http://pl.chopin.nifc.pl/institute/ organization/statute, [dostęp: 12.09.2019]; https://nifc.pl/pl/statut, [dostęp: 12.09.2019].

Witold Górny

Prawo jako determinanta konkurencyjności turystycznej układu terytorialnego – analiza zagadnienia na przykładzie Republiki Azerbejdżanu Mgr Witold Górny – doktorant w Katedrze Prawa Administracyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wiceprezes stowarzyszenia pn. „Instytut Prawa Ochrony Dziedzictwa”. Numer ORCID: 00000001-6772-3789.

TITLE: „Law as a determinant of territorial tourism competitiveness – analysis of the issue based on the example of the Republic of Azerbaijan”.

SŁOWA KLUCZE: prawne formy ochrony dziedzictwa kulturowego, konkurencyjność układu terytorialnego, Azerbejdżan, marka w turystyce, sportowe dziedzictwo kulturowe.

KEY WORDS: legal forms of cultural heritage protection, territorial competitiveness, Azerbaijan, brand in tourism, sports cultural heritage.

STRESZCZENIE: Turystyka stanowi współcześnie znaczącą gałąź gospodarki. Generowane przez nią dochody powodują, że zabieganie o klientów tego sektora stało się przedmiotem walki rynkowej toczonej już nie tylko pomiędzy przedsiębiorstwami turystycznymi, ale także pomiędzy układami terytorialnymi (miejscowościami i obszarami geograficznymi). Dokonana na przykładzie Azerbejdżanu, oce-

210

Witold Górny

na sytuacji konkurencyjnej układu terytorialnego, pozwala na weryfikację skali wpływu, jaki na konkurencyjność turystyczną tego państwa mają odnoszące się doń (krajowe oraz międzynarodowe) regulacje prawne.

SUMMARY: Tourism is at present an important branch of the economy. Income generated in this sector has led to a struggle for customers, which involves not only tourist companies, but also territories (cities, towns and geographical regions). The assessment of the territorial competitiveness of Azerbaijan enables verification of the scale of the impact of national and international regulations applicable to this country on its competitiveness for tourists.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wprowadzenie Człowiek od zawsze przejawiał skłonność do podróżowania. Jednym z najczęściej przywoływanych cytatów odnoszących się do podróży oraz do genezy zjawiska określanego współcześnie jako turystyka, są słowa przypisywane szkockiemu fizykowi, autorowi pierwszego w historii ludzkości zdjęcia wykonanego w kolorze, James’owi Maxwell’owi, który miał powiedzieć w tym kontekście, iż: „dzięki pogoni człowieka za rzeczami, których było mu brak, powstała podróż, a z podróży zrodziła się turystyka”1. Drzemiąca w człowieku wola podróżowania bazuje więc w znacznym stopniu na różnorodności, na ciekawości świata i odmienności, jakie niosą ze sobą nowo poznawane miejsca i kultury.

Rozwój ekonomiczny istotnej części świata, jaki dokonał się po II wojnie światowej sprawił, iż turystyka przestała być rozrywką zarezerwowaną wyłącznie dla najbogatszych. Wykształcenie się szerokiego spectrum tzw. klasy średniej2 spowodowało, iż odwiedzanie nowych miejsc stało się popularnym zajęciem znaczącej części populacji. W wymiarze ekonomicznym konsekwencją tych zmian społecznych jest rola turystyki, jako już doniosłej, a nadal bardzo rozwojowej gałęzi gospodarki. Niepodważalnych dowodów dostarczają w tym zakresie dane ekonomiczne wskazujące, iż udział turystyki w PKB co czwartego państwa świata wynosi współcześnie co najmniej ok. 5%, w niektórych – szczególnie predystynowanych turystycznie – krajach dochodząc nawet do 30% lub 1

Zob. I. Jędrzejczyk, Nowoczesny biznes turystyczny, Warszawa 2001, s. 16.

Zob. K. Górka, Rozwój klasy średniej w Polsce, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 10/2007, s. 558 i n.

2

Prawo jako determinanta konkurencyjności turystycznej układu terytorialnego...

211

więcej (państwa te, ze względu na uzależnienie ich gospodarek od kondycji sektora turystycznego, określa się czasem mianem tzw. monokultur turystycznych)3.

Podejmując próbę zdefiniowania pojęcia turystyki, można wskazać, iż stanowi ona „ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem”4. Jest więc ona zjawiskiem dalece zróżnicowanym i niejednorodnym. Wielowymiarowość turystyki, jako zjawiska społecznego powoduje, iż w literaturze spotkać można wiele – opieranych o rozmaite kryteria – klasyfikacji i podziałów wpisujących się w jej zakres aktywności5. Jedną z najdonioślejszych form turystyki jest w tym kontekście turystyka kulturowa, której przejaw stanowi wyprawa o charakterze turystycznym, której głównym celem jest „spotkanie uczestników podróży z obiektami, wydarzeniami i innymi walorami kultury wysokiej lub popularnej albo powiększenie ich wiedzy o organizowanym przez człowieka świecie otaczającym”6.

Znacząca rola turystyki kulturowej w obrębie tego zjawiska in genere oraz jej bezpośrednie powiązanie z dziedzictwem kulturowym (w przypadku turystyki historycznej z dziedzictwem historycznym) miejsca – celu wyprawy, stanowi powód dla którego w przestrzeni całego świata można mówić o miejscowościach i obszarach (zbiorczo określanych, jako tzw. układy terytorialne7) bardziej lub mniej atrakcyjnych turystycznie. To z kolei powoduje, iż różnorodni (publiczni bądź prywatni) interesariusze reprezentujący dany układ terytorialny zabiegają o to, ażeby przyciągnąć klienta turystycznego do „swojej” destynacji i ekonomicznie skorzystać na jego wizycie8. Rywalizacja o turystę, jaka od kilku dekad wywiązuje się pomiędzy różnego szczebla układami terytorialnymi, powoduje, że w zarządzaniu turystyką wykształciła się – wzorowana w tym zakresie na rozwiązaniach czerpanych z walki rynkowej przedsiębiorców – orientacja konkurencyjna. Jej przyjęcie pozwala na odmienne niż dotychczas – rynkowe spojrzenie na kształtowanie atrakcyjności turystycznej układów terytorialnych, uwzględniające cechujące je zalety oraz ograniczenia9.

3 Zob. R. Szopa, M. Szczerbowski, Turystyka czynnikiem przemian ekonomicznych, [w:] S. Nowak (red.), Ekonomiczno-organizacyjne problemy działalności turystycznej w regionach, Katowice 2013, s. 27 i n.

4 W.W. Gaworecki, Turystyka, Warszawa 2010, s. 20.

5 Zob. ibidem; A. Panasiuk, Ekonomiczne podstawy turystyki, Szczecin 2004.

6 A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka Kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Gniezno 2008, s. 31.

7 Zob. M. Bednarczyk (red.), Zarządzanie konkurencyjnością biznesu turystycznego w regionach, Warszawa 2011.

8 Zob. ibidem, s. 13.

9 Zob. ibidem, s. 14 i n.

212

Witold Górny

Celem podejmowanych na płaszczyźnie niniejszej pracy rozważań jest weryfikacja hipotezy badawczej zakładającej, iż jedną z istotnych determinant konkurencyjności turystycznej układu terytorialnego jest obowiązujący w nim system prawny (w szczególności odnoszący się do ochrony dziedzictwa kulturowego).

Drogą do weryfikacji tego twierdzenia będą kolejne części tego artykułu, a więc: ogólna charakterystyka zjawiska konkurencyjności turystycznej układów terytorialnych; analiza przypadku Azerbejdżanu (dokonana na jego przykładzie ocena sytuacji konkurencyjnej układu terytorialnego) oraz ocena wpływu prawa (w tym prawa ochrony dziedzictwa kulturowego) na konkurencyjność turystyczną (i nie tylko) państw i regionów in genere.

Przyjętą na potrzeby niniejszej pracy metodologią badawczą są uwzględniające przenikanie się na jaj płaszczyźnie rozważań z zakresu nauk prawnych i nauk o zarządzaniu: analiza doktrynalna, analiza normatywna oraz analiza przypadku.

2. Konkurencyjność układów terytorialnych Zagadnienie konkurencyjności jest klasyczną kategorią pojęciową nauk o zarządzaniu oraz nauk ekonomicznych, od wielu lat z powodzeniem funkcjonującą w obrębie podejmowanej w ich zakresie debaty naukowej10. Naturalne dla rynku, jako płaszczyzny rywalizacji ekonomicznej, konkurowanie działających na nim podmiotów komercyjnych jest jego cechą swoistą i immanentną. Konsekwencją tego faktu jest rozwijana od lat 90. XX wieku koncepcja orientacji konkurencyjnej w zarządzaniu11, kładąca szczególny nacisk na kształtowanie mechanizmów zarządczych w przedsiębiorstwie w sposób pozwalający na maksymalizację jego wyników ekonomicznych poprzez „pokonanie” konkurentów na rynku relewantnym12. Orientacja konkurencyjna w zarządzaniu przedsiębiorstwami jest nastawieniem użytecznym i efektywnym zarówno w ujęciu operacyjnym (krótko i średniookresowym), jak i strategicznym (długookresowym)13. Pozwala bowiem na dokonanie optymalnej „kompozycji składników potencjału konkurencyjności aby «być na rynku»”14 oraz aby odnieść na nim sukces w zestawieniu z osiągnięciami konkurentów w danym wymiarze rywalizacji.

10 Zob. G. Gorzelak, B. Jałowiecki, Konkurencyjność regionów, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 1/2000; M.J. Stankiewicz, Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Toruń 2002.

11 Zob. M. Bednarczyk, Organizacje publiczne: zarządzanie konkurencyjnością, WarszawaKraków 2001, s. 32.

12 Zob. M. Bednarczyk (red.), Zarządzanie (…), op. cit., s. 13.

13 Zob. ibidem, s. 14.

14 Ibidem, s. 15.

Prawo jako determinanta konkurencyjności turystycznej układu terytorialnego...

213

Porządkując siatkę pojęciową odnoszącą się do problematyki orientacji konkurencyjnej w zarządzaniu, należy wskazać, że samą konkurencyjność definiuje się w niej, jako: „złożony, kompleksowy i koherentny system o możliwej do definicji strukturze wewnętrznej”15, na która składają się trzy – tradycyjnie wyróżniane w tym kontekście – wymiary konkurencyjności, a więc: potencjał konkurencyjny, przewaga konkurencyjna oraz pozycja konkurencyjna16. Potencjał konkurencyjny, charakteryzowany jako „ogół zasobów materialnych i niematerialnych wpływających na możliwość uczestnictwa w grze konkurencyjnej na rynku”17, w zestawieniu ze – stanowiącą rezultat jego maksymalnie efektywnego wykorzystania – przewagą konkurencyjną składają się na zbiorcze pojęcie konkurencyjności ex ante, materializującej się w postaci tzw. „zdolności do konkurowania”18. Trzeci z wyróżnionych wymiarów konkurencyjności – pozycja konkurencyjna, stanowi z kolei tzw. konkurencyjność przedsiębiorstwa ex post, określaną również mianem konkurencyjności wynikowej. Jej praktycznym wymiarem jest możliwość analitycznego zestawienia ze sobą uczestników walki rynkowej w celu ich wzajemnego porównania w formie rankingów lub klasyfikacji19.

Przydatność orientacji konkurencyjnej w zarządzaniu, pozwalająca na zastosowanie ukształtowanej przez nią siatki pojęciowej i metodologicznej do poszukiwania tzw. źródeł przewag konkurencyjnych, rozumianych jako „unikatowe, niepowtarzalne składniki (czynniki), na których podstawie budowana jest pozycja konkurencyjna na globalnym rynku turystycznym”20, koncentruje się wokół procesu oceny sytuacji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Ocena ta polega na zestawieniu wszystkich trzech wymiarów konkurencyjności badanego podmiotu (najczęściej gospodarczego), w celu ustalenia jego potencjalnej (ex ante) oraz wynikowej (ex post) konkurencyjności w zestawieniu z konkretnymi, ujętymi w analizie, konkurentami w ramach sprecyzowanego wymiaru (płaszczyzny) rywalizacji. Zabieg ten przebiega według różnie ujmowanych schematów pozwalających na bardziej lub mniej elastyczne odnoszenie analizowanej koncepcji do konkretnych sytuacji rynkowych21. W szczególności może on obejmować rozpoznanie sytuacji konkurencyjnej badanego podmiotu (ogólną charakterystykę jego M.J. Stankiewicz, op. cit., s. 22.

Zob. M. Bednarczyk (red.), Zarządzanie (…), op. cit., s. 15.

17 Ibidem, s. 15.

18 Ibidem, s. 14.

19 Zob. ibidem, s. 17; G. Gorzelak, B. Jałowiecki, op. cit., s. 12 i n.

20 M. Bednarczyk (red.), Zarządzanie (…), op. cit., s. 16.

21 Zob. ibidem, s. 18.

15 16

214

Witold Górny

oferty, wizji, misji oraz celów strategicznych), analizę zdolności do konkurowania (opis otoczenia konkurencyjnego, właściwie uzasadnioną identyfikację i analizę kluczowych czynników sukcesu oraz ocenę stopnia ich wykorzystywania) oraz charakterystykę konkurencyjności przedsiębiorstwa ex post (określenie jego bieżącej i przyszłej pozycji konkurencyjnej)22.

Stosowane przez lata w odniesieniu do przedsiębiorstw (w tym przedsiębiorstw turystycznych) analizy konkurencyjności, w pierwszych latach XXI wieku zaczęły być z powodzeniem odnoszone do badania atrakcyjności (konkurencyjności) turystycznej układów terytorialnych. Tworzone bardzo często w odniesieniu do państw, regionów i miejscowości klasyfikacje i rankingi atrakcyjności turystycznej są bowiem w istocie niczym innym, jak zestawianiem ze sobą konkurencyjności turystycznych ex post uwzględnianych w nich destynacji.

Powszechne postrzeganie układów terytorialnych jako uznanych już obiektów oceny konkurencyjności następczej dowodzi, że z równym powodzeniem można zastosować wobec nich kompletną (badającą konkurencyjność ex ante oraz ex post) ocenę sytuacji konkurencyjnej. Ilustrację tej możliwości może stanowić dokonana poniżej analiza konkurencyjności turystycznej położonego na Kaukazie nad Morzem Kaspijskim Azerbejdżanu.

3. Azerbejdżan – od wojny o Górski Karabach do kaukaskiego tygrysa Republika Azerbejdżanu jest stosunkowo młodym krajem, powstałym w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego w 1991 roku. Sam początek jej istnienia jest ściśle powiązany z toczoną w latach 1992-1994 wojną o Górski Karabach.

Ten rozgorzały pomiędzy sąsiadującymi ze sobą Azerbejdżanem i Armenią konflikt terytorialny dotyczył położonego na granicy obu państw górzystego obszaru w epoce radzieckiej należącego do Azerskiej SSR, do którego pretensje rościła sobie strona ormiańska. Zawieszenie krwawego konfliktu (znaczne straty po obu stronach, masakry i przesiedlenia ludności cywilnej), dokonane zawarciem 5 maja 1994 roku w Biszkeku rozejmu pod auspicjami tzw. Grupy Mińskiej OBWE przyniosło znaczące uspokojenie sytuacji politycznej w regionie23. Jakkolwiek bowiem formalnie wojna wciąż nie jest zakończona, Azerbejdżan od czasu podpisania zawieszenia broni mógł skupić się na umacnianiu swojej młodej państwowości oraz budowaniu pozycji strategicznej i gospodarczej w regionie. Wykorzystując bogate złoża gazu ziemnego na wybrzeżu Morza KaspijskieZob. ibidem, s. 18-19.

Zob. P. Adamczewski, Górski Karabach W polityce niepodległego Azerbejdżanu, Warszawa 2017.

22 23

Prawo jako determinanta konkurencyjności turystycznej układu terytorialnego...

215

go, w przeciągu zaledwie piętnastu lat, stał się jednym z głównych dostarczycieli tego surowca na rynek europejski24. Dążąca ku końcowi budowa Południowego Korytarza Gazowego (na który złożą się gazociągi: południowokaukaski, transanatolijski i transadriatycki) spowoduje, że prawdopodobnie już w przyszłym roku znaczna część gazu w Europie Południowej i Środkowej pochodziła będzie właśnie ze złóż kaspijskich. Azerbejdżan w krótkim czasie stał się więc znaczącym graczem gospodarczym rejonu Kaukazu, wyraźnie wyprzedzając w tym zakresie wciąż zantagonizowaną z nim Armenię, a zarazem wymiernie uniezależniając się w wymiarze gospodarczym i politycznym od sprawującej dotychczas niekwestionowane zwierzchnictwo nad tym regionem Rosją.

Potencjał gospodarczy, a w konsekwencji także militarny i polityczny Azerbejdżanu powoduje, że władze w Baku chciałyby widzieć zarządzane przez nie państwo jako stabilne geopolitycznie, silne ekonomicznie i ciekawe turystycznie. Drogą do osiągnięcia sukcesu w ostatnim z wymienionych wymiarów są inwestycje Azerbejdżanu poczynione w ostatnich kilku latach w rozwój marki turystycznej tego kraju. Postanowiono w tym zakresie skorzystać z obu tradycyjnie wyróżnianych „filarów” marki turystycznej, a więc z instytucji ambasadora marki oraz z wielkiego wydarzenia, jako kreatora marki turystycznej25.

Emanacją pierwszego z tych narzędzi była reklama Azerbejdżanu prowadzona w ostatnich latach przez uznany klub hiszpańskiej ekstraklasy w piłce nożnej – Atletico Madryt. Sukcesy klubu w rozgrywkach Primera División oraz Ligi Mistrzów UEFA spowodowały, że widniejące przez kilka sezonów na koszulkach piłkarzy Atletico hasło „Azerbejdżan – Kraina ognia” (ang. Azerbajian – Land of Fire) skutecznie zwiększyło rozpoznawalność (także w wymiarze turystycznym) tego kraju w Europie i na świcie. Podobny efekt wywołało użycie drugiego z wymienionych instrumentów kreowania marki, a więc organizacja przez Azerbejdżan kilku wielkich wydarzeń sportowych, wśród których wymienić można chociażby tegoroczny finał Ligi Europy UEFA rozegrany na stadionie w Baku, Grand Prix Azerbejdżanu Formuły 1 odbywane w kolejnych sezonach 2017, 2018 i 2019 oraz pierwsze Igrzyska Europejskie przeprowadzone w 2015 r. na obiektach sportowych w stolicy Azerbejdżanu. Opisane zabiegi spowodowały, że w kilku ostatnich latach Azerbejdżan stał się światowym liderem w zakresie wykorzystywania potencjału dziedzictwa sportowego26 w kreowaniu 24 Zob. M. Garbaciak, Znaczenie Republiki Azerbejdżanu w kontekście bezpieczeństwa energetycznego, „Refleksje. Pismo naukowe studentów i doktorantów WNPiD UAM”, nr 7/2013, s. 111 i n.

25 M. Bednarczyk (red.), Zarządzanie (…), op. cit., s. 39.

26 Zob. P. Dobosz, M. Biliński, W. Górny, A. Mazur, M. Hadel, A. Kozień (red.), Problemy ochrony prawnej sportowego dziedzictwa kulturowego i mechanizmy prawa sportowego, Kraków 2018.

216

Witold Górny

marki układu terytorialnego oraz jego konkurencyjności (również w turystycznym wymiarze rywalizacji).

Uwzględniając turystyczny wymiar analizowanej w odniesieniu do Azerbejdżanu rywalizacji układów terytorialnych, należy uznać, że głównym jego konkurentem jest w tym obszarze Gruzja. Sąsiadujący z Azerbejdżanem na północnym zachodzie kraj od wielu lat konsekwentnie pracuje na budowę swojej marki turystycznej. Mimo – w pewnym stopniu podobnego do Azerbejdżanu – epizodu wojennego w ostatnich latach (wojna w Osetii Południowej w 2008 roku), Gruzja jest współcześnie krajem nie tylko względnie stabilnym politycznie, ale także od 2014 roku stowarzyszonym z Unią Europejską. Brak analogicznych do posiadanych przez Azerbejdżan złóż naturalnych powoduje, że gospodarka Gruzji w znaczącym stopniu ukierunkowała się na sektor turystyczny, co powoduje, że w analizowanym wymiarze rywalizacji, kraj ów jest dla Azerbejdżanu konkurentem bezpośrednim i najgroźniejszym27.

Kluczowymi czynnikami sukcesu, które Azerbejdżan ma do dyspozycji w ramach rywalizacji rynkowej podejmowanej z innymi układami terytorialnymi na rynku turystycznym (w szczególności chodzi tu o inne państwa kaukaskie) są jego unikatowe zasoby kulturowe, wynikające z odmiennego od pozostałych krajów Kaukazu powiązania kulturowo-religijnego z islamskimi ludami tureckimi28.

Nawiązujące do tureckich tradycji, acz posiadające swoją własną – ukształtowaną przez stulecia – tożsamość, elementy azerskiego dziedzictwa kulturalnego, w tym w szczególności: jubilerstwo29, sztuka produkcji bogato haftowanych tkanin30, barwne stroje narodowe31, sztuka wyrobu kobierców32, muzyka ludowa33 i orientalizująca kuchnia, dopełniane imponującym dziedzictwem architektonicznym Baku (na szczególną uwagę zasługuje tam znajdująca się od 2000 roku na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO tzw. Wieża Dziewicza) oraz unikatowymi obiektami archeologicznymi i wulkanami błotnymi w parku narodowego Qobustan34, stanowią zróżnicowany zestaw argumentów, mogących skutecznie zachęcić do odwiedzenia Azerbejdżanu nawet najbardziej wymagającego turystę.

Zob. R. Czachor, Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: geneza i funkcjonowanie systemów politycznych, Wrocław 2014.

28 Zob. P.B. Golden, An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, New Brunswick 1992.

29 Zob. S. Sadychowa, Jubilerstwo azerbejdżańskie, Warszawa 2013.

30 Zob. N. Tagijewa, Tkaniny i hafty artystyczne Azerbejdżanu, Warszawa 2013.

31 Zob. S. Sadychowa, Azerbejdżański strój narodowy, Warszawa 2013.

32 Zob. K. Alijewa, Kobierce Azerbejdżańskie, Warszawa 2013.

33 Zob. Z. Safarowa, Muzyka azerbejdżańska, Warszawa 2013.

34 Zob. T. Świętochowski, Azerbejdżan, Warszawa 2006.

27

Prawo jako determinanta konkurencyjności turystycznej układu terytorialnego...

217

4. Prawo – determinanta konkurencyjności układu terytorialnego Mimo zasygnalizowanego powyżej, bardzo rozbudowanego i urozmaiconego dziedzictwa kulturowego, stanowiącego istotne źródło przewag konkurencyjnych Azerbejdżanu w rywalizacji toczonej z jego konkurentami na rynku turystycznym oraz wspierania potencjału konkurencyjnego w tym zakresie imponującymi działaniami marketingowymi (budowanie marki turystycznej), Azerbejdżan – będąc regionalnym tygrysem gospodarczym – nie posiada jak dotychczas dominującej pozycji konkurencyjnej na rynku turystycznym Kaukazu, ustępując w tej rywalizacji Gruzji35.

Poszukując przyczyn tej sytuacji można, jak się wydaje, wskazać na dwa najważniejsze w tym kontekście, a ściśle powiązane ze sobą czynniki. Pierwszym z nich jest bez wątpienia nierozwiązana kwestia konfliktu karabaskiego.

Wielu turystów obawia się podróży na terytorium kraju, w którym – choć od wielu lat tylko formalnie – trwa wojna. Drugim czynnikiem zniechęcającym do odwiedzenia Azerbejdżanu może być natomiast nienajlepsza opinia światowych mediów o panującej w Azerbejdżanie sytuacji politycznej, w tym pojawiające się co jakiś czas zarzuty o łamanie praw człowieka przez władze w Baku bądź o nieuprawnione redefiniowanie ich w duchu tzw. Deklaracji Kairskiej36. Remedium na te bariery rozwoju konkurencyjności Azerbejdżanu (nie tylko w turystycznym wymiarze rywalizacji) mogą być jedynie przemyślane, ukierunkowane na zwiększenie wiarygodności państwa na arenie międzynarodowej działania polityczno-normatywne. Uwzględniając wielki potencjał kulturowy Azerbejdżanu oraz jego imponujące działania gospodarcze i marketingowe, uzupełnienie ich aktywnością normatywną na płaszczyźnie prawa międzynarodowego (m.in. skuteczne i definitywne ukształtowanie pokojowych stosunków z Armenią) oraz krajowego (m.in. dalsza demokratyzacja systemu politycznego państwa, uporządkowanie systemu prawnej ochrony dóbr kultury) bez wątpienia wywoła skutki, które wymiernie przyczynią się do zwiększenia jego atrakcyjności turystycznej. Stojące w tym zakresie przed władzami w Baku wyzwanie, choć trudne, jest niewątpliwie możliwe do zrealizowania. Wykonana przez młodą państwowość azerską, tytaniczna praca w ostatnich kilkunastu latach, daje świadectwo potencjału i możliwości, jakie niesie ze sobą przyszłość tego kraju.

Zob. A. Semmerling, Udział turystyki zagranicznej w rozwoju gospodarczym wybranych krajów Europy Wschodniej, Gdańsk 2017.

35

36 Zob. Orzeczenie Wielkiej Izby Trybunału w Strasburgu, z dnia 19 grudnia 2018 r. (sprawa Molla Saly przeciwko Grecji, 20452/14); Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (PACE) w sprawie szariatu, Deklaracji Kairskiej oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

218

Witold Górny

Opisany powyżej przypadek Azerbejdżanu dobitnie unaocznia, że prawo, jako czynnik kształtujący stosunki społeczne w przestrzeni krajowej i międzynarodowej, może być istotną determinantą kształtowania pozycji konkurencyjnej państwa na terenie którego obowiązuje. Wyeliminowanie barier dla rozwoju konkurencyjności układu terytorialnego, także w turystycznym wymiarze rywalizacji, nie może się bowiem odbywać w sposób fragmentaryczny. Systemowość i trwałość rozwiązań wprowadzanych w drodze aktów normatywnych, daje gwarancję niezakłóconego rozwoju tworzącego to prawo państwa oraz jego transparentności dla potencjalnych klientów – turystów.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Adamczewski P., Górski Karabach w polityce niepodległego Azerbejdżanu, Warszawa 2017.

2. Alijewa K., Kobierce Azerbejdżańskie, Warszawa 2013.

3. Bednarczyk M., Organizacje publiczne: zarządzanie konkurencyjnością, WarszawaKraków 2001.

4. Bednarczyk M. (red.), Zarządzanie konkurencyjnością biznesu turystycznego w regionach, Warszawa 2011.

5. Czachor R., Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: geneza i funkcjonowanie systemów politycznych, Wrocław 2014.

6. Dobosz P., Biliński M., Górny W., Mazur A., Hadel M., Kozień A. (red.), Problemy ochrony prawnej sportowego dziedzictwa kulturowego i mechanizmy prawa sportowego, Kraków 2018.

7. Gaworecki W.W., Turystyka, Warszawa 2010.

8. Golden P.B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, New Brunswick 1992.

9. Jędrzejczyk I., Nowoczesny biznes turystyczny, Warszawa 2001.

10. Mikos von Rohrscheidt A., Turystyka Kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Gniezno 2008.

11. Panasiuk A., Ekonomiczne podstawy turystyki, Szczecin 2004.

12. Sadychowa S., Azerbejdżański strój narodowy, Warszawa 2013.

13. Sadychowa S., Jubilerstwo azerbejdżańskie, Warszawa 2013.

14. Safarowa Z., Muzyka azerbejdżańska, Warszawa 2013.

15. Semmerling A., Udział turystyki zagranicznej w rozwoju gospodarczym wybranych krajów Europy Wschodniej, Gdańsk 2017.

Prawo jako determinanta konkurencyjności turystycznej układu terytorialnego...

219

16. Stankiewicz M.J., Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Toruń 2002.

17. Świętochowski T., Azerbejdżan, Warszawa 2006.

18. Tagijewa N., Tkaniny i hafty artystyczne Azerbejdżanu, Warszawa 2013.

Artykuły: 1. Garbaciak M., Znaczenie Republiki Azerbejdżanu w kontekście bezpieczeństwa energetycznego, „Refleksje. Pismo naukowe studentów i doktorantów WNPiD UAM”, nr 7/2013.

2. Gorzelak G., Jałowiecki B., Konkurencyjność regionów, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 1/2000.

3. Górka K., Rozwój klasy średniej w Polsce, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 10/2007.

4. Szopa R., Szczerbowski M., Turystyka czynnikiem przemian ekonomicznych, [w:] Nowak S. (red.), Ekonomiczno-organizacyjne problemy działalności turystycznej w regionach, Katowice 2013.

Akty prawne: 1. Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (PACE) w sprawie szariatu, Deklaracji Kairskiej oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Orzecznictwo: 1. Orzeczenie Wielkiej Izby Trybunału w Strasburgu, z d. 19 grudnia 2018 roku (sprawa Molla Saly przeciwko Grecji, 20452/14).

220

Rozdział XI Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych Dr Katarzyna Góralczyk – pracownik Uniwersytetu Jana Pawła II w Krakowie, doktor nauk o bezpieczeństwie. Rozprawę doktorską obroniła w roku 2012 na Akademii Obrony Narodowej w Warszawie, ukończyła studia magisterskie na Uniwersytecie Jana Pawła II w Krakowie oraz Podyplomowe na Uniwersytecie Jagiellońskim i Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. Jest Prezesem Fundacji Nauka i Kultura, Wiceprzewodniczącą Obywatelskiego Komitetu Ratowania Krakowa, Członkiem Komisji Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Konfliktów Zbrojnych przy Zarządzie Głównym PCK w Warszawie oraz ekspertem Centrum Badań nad Terroryzmem Collegium Civitas.

Do jej obszarów badawczych należy ochrona dóbr kultury na wypadek sytuacji kryzysowej i wojny, Międzynarodowe Prawo Humanitarne Konfliktów Zbrojnych oraz jego implementacja, a także ius post bellum. Numer ORCID: 00000002-3609-6003.

St. bryg. w st. spocz. mgr inż. Krzysztof T. Kociołek – absolwent Szkoły Głównej Służby Pożarniczej w Warszawie, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Politechniki Krakowskiej, Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz The Fire Service College w Moreton in Marsh (Wielka Brytania). Ekspert w dziedzinie bezpieczeństwa pożarowego i profilaktyki przeciwpożarowej oraz zabezpieczenia przeciwpożarowym obiektów zabytkowych i bezpieczeństwa przemysłowego oraz bezpieczeństwa pracy. Inicjator i organizator wielu seminariów i konferencji. Autor i współautor wielu publikacji oraz wystąpień na seminariach i konferencjach. Członek Rady Programowej ds. Ochrony Dóbr Kultury przed Nadzwyczajnymi Zagrożeniami oraz Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Pożarnictwa. Przez 32 lata pełnił służbę w Państwowej Straży Pożarnej na wielu stanowiskach.

222

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek

TITLE: „Plans for the protection of monuments in the aspect of new threats and civilization challenges”.

SŁOWA KLUCZE: zabytki, plan ochrony, zagrożenia, bezpieczeństwo.

KEY WORDS: monuments, heritage protection plan, threats, security.

STRESZCZENIE: W artykule podjęto próbę odpowiedzi na pytanie o aktualność planów ochrony zabytków i ich dostosowanie do zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych, potrzebę uaktualnienia ich założeń prawnych oraz podjęcia działań na ich efektywnego i skutecznego realizowania w przypadku sytuacji kryzysowej.

SUMMARY: The article attempts to answer the question about the validity of plans for the protection of the monuments and their adaptation to the threats and challenges of civilization, the need to update their legal assumptions and to take the action on their effective and operative implementation in the crisis Event of a crisis.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Dobra kulturowe, stanowiące fundament kultury światowej od najdawniejszych czasów ulegają zniszczeniom lub uszkodzeniom w efekcie czynników naturalnych oraz działalności człowieka1. Do pierwszych można między innymi zaliczyć: pożary, katastrofy naturalne (w tym wiatry, huragany, powodzie i podtopienia) oraz katastrofy techniczne (uszkodzenia konstrukcji i infrastruktury) oraz katastrofy komunikacyjne, rośliny, a także zwierzęta. Aktywność człowieka mającą negatywny wpływ na obiekty zabytkowe można podzielić na świadomą oraz nieświadomą. Do działalności świadomej należą bez wapienia kradzieże, niszczenia, przemyt, wandalizm, inwestycje, handel na czarnym ryku, podpalenia, fanatyzm ideologiczny, niekontrolowana turystyka. Aktywność nieświadoma człowieka to z kolei m.in. rolnictwo, niewłaściwe przechowywanie, złe lub niewystarczające zabezpieczenia, braki sprzętowe oraz kadrowe, wykorzystywanie elementów zabytkowych jako budulca. Wymienione zjawiska destrukcyjne nie stanowią katalogu zamkniętego, a są raczej przywołaniem najczęściej spotykanych zjawisk negatywnych w czasie pokoju.

1 Na temat roli kultury we współczesnych stosunkach międzynarodowych i ich roli we współczesnym świecie zob.: A.W. Ziętek, Bezpieczeństwo kulturowe w Europie, Lublin 2013; A.W. Ziętek (red.), Międzynarodowe stosunki kulturalne, Warszawa 2010.

Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych

223

2. Zagrożenia dla dóbr kultury Według danych Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej2 w roku 2018 w Polsce zanotowano 113 pożarów oraz 1185 innych miejscowych zagrożeń w obiektach kultu religijnego i obiektach sakralnych, a 13 pożarów i 255 innych miejscowych zagrożeń w muzeach, skansenach, wystawach i galeriach oraz 11 pożarów i 81 innych miejscowych zagrożeń w bibliotekach i archiwach.

Analiza przyczyn pożarów w obiektach zabytkowych z kilku ostatnich lat przeprowadzona przez Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów3 wskazuje, że do najczęstszych zaliczyć możemy: • celowe podpalenia, także w celu zatarcia śladów włamania, • pozostawione w kościele niedogaszone świece, • zaprószenie ognia, • prace niebezpieczne pod względem pożarowym (nieostrożność podczas prowadzenia prac remontowych i konserwatorskich), • niesprawność instalacji elektrycznej, • uderzenie pioruna.

Wśród tych najbardziej znanych opinii publicznej przypadków zniszczeń obiektów zabytkowych na terenie Polski na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat można wskazać m.in. pożar w kościele św. Katarzyny w Gdańsku w roku 2006, pożar zabytkowego kompleksu klasztornego w Alwerni w roku 2011, pożar kościoła pw. Św. Wojciecha w Białymstoku w roku 2013 r., pożar katedry pw.

Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Sosnowcu w roku 2014 r., pożar kościoła pw. Św. Antoniego w Braniewie w roku 2016 r. i pożar, który wybuchł w lipcu 2017 r. w katerze pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim. Według statystyk Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego mniej więcej rocznie ulega pożarom około 100 sakralnych obiektów zabytkowych4.

W czasie pożaru kościoła pw. św. Wawrzyńca w Gołańczy 18 kwietnia 2019 roku na terenie Wielkopolski ogień pojawił się w efekcie zaprószenia go przez małe dziecko bawiące się zapalniczką na pierwszej kondygnacji budynku. W akcji ratunkowej brało udział 17 zastępów Straży Pożarnej5. W tym pożarze spłohttps://www.straz.gov.pl/panstwowa_straz_pozarna/2018, [dostęp: 5.05.2019]. https://stratyzabytkow.nimoz.pl/aktual/pozary-obiektach-zabytkowych-latach-2014-2017/, [dostęp: 5.05.2019].

4 https://www.portalsamorzadowy.pl/wydarzenia-lokalne/pozary-kosciolow-i-zabytkow-w-polsce-ministerstwo-kultury-i-dziedzictwa-narodowego-przedstawia-statystyki,124774.html, [dostęp: 5.05.2019].

5 https://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/wielkopolskie-pozar-kosciola-w-golanczy,928513. html, [dostęp: 5.05.2019].

2

3

224

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek

nęły doszczętnie dziewięcio-piszczałkowe organy z XVIII wieku, a resztę strat badała specjalnie powołana komisja6.

W 2006 roku doszło do pożaru XIII-wiecznego kościoła św. Katarzyny w Gdańsku. Podczas akcji ratowniczej zawalił się dach świątyni, który opierając się na stropie budynku niejako uratował tym samym kościół od zniszczenia wnętrza obiektu. Zagrożoną zawaleniem wieżę udało się uratować, podobnie jak większość zabytkowych przedmiotów7.

Natomiast w roku 2011 spłonęła Świątynia Chrystusa Króla na warszawskim Targówku: obiekt zaprojektowany w latach trzydziestych, a budowany do lat pięćdziesiątych XX wieku. Zaprószenie ognia nastąpiło w czasie trwającej wymiany miedzianego dachu. Akcja ratunkowa mimo przyjazdu Straży Pożarnej rozpoczęła się z opóźnieniem ze względu na utrudniony dostęp do obiektu jaki stanowiła ciasna brama parafii. W efekcie ogień pochłonął wieżę, która spadła na stych kościoła i zniszczyła dach. Niedługo po tym do wnętrza obiektu runęło sklepienie prezbiterium.8 Przyczyny innych miejscowych zagrożeń w obiektach zabytkowych to najczęściej celowe działanie człowieka (dewastacje), nieprawidłowo wykonywane prace remontowe, utrata stabilności gruntu i konstrukcji oraz silne wiatry i podtopienia.

Osobną przestrzeń stanowi konflikt zbrojny w czasie którego dochodzi do zniszczeń zabytków tak ruchomych ja nieruchomych. Od roku 20039 społeczność międzynarodowa była świadkiem niszczenia obiektów kulturalnych na terenie Iraku oraz od 2011 roku także w Syrii10. Polityka czystki kulturowej11 prowadzonej przez Państwo Islamskie w ostatnich latach spowodowało zniszczenia dziedzictwa na niespotykaną dotąd skalę. Konflikty zbrojne, jakie obserwujemy aktualnie mają charakter nie międzynarodowy, wewnętrzny i lokalny. Stanowią czas ekstremalny, w którym zabytki ulegają zniszczeniu oraz uszkodzeniu.

Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych

3. Prawne regulacje ochrony dóbr kultury Od zakończenia II wojny światowej społeczność międzynarodowa, kierując się przesłaniem iż „wojny rodzą się w umysłach ludzi, również w ich umysłach powinny być zwalczane”12 powołała 16 listopada 1945 roku organizację multilateralną – UNESCO. Jej podstawowymi celami są działania służące rozwojowi międzynarodowej współpracy kulturalnej, oświatowej oraz naukowej, aktywizacja rządów państw oraz społeczności lokalnych dla idei ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego, współpracy w dziedzinie nauki i edukacji13. Organizacja ta kierując się najwyższą troską o bezpieczeństwo światowego dziedzictwa kulturalnego ustanowiła szereg konwencji dla jego ochrony zarówno w czasie pokoju i wojny. Do najważniejszych dokumentów ustanowionych przez UNESCO14 należą: Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w czasie konfliktu zbrojnego15 – Haga 1954 wraz z drugim Protokołem dodatkowym – Haga 199916, Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury – Paryż 197017, Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego – Paryż 197218.

Zgodnie z treścią konwencji haskiej z 1954 roku „dobro kultury” zostało ujęte w trzech kategoriach. Pierwszą z nich są stanowią dobra ruchome lub nieruchome, świeckie i religijne posiadające wielkie znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego narodu. Poza obiektami architektonicznymi, stanowiskami architektonicznymi, dziełami sztuki w kategorii tej mieszczą się także zespoły budowlane o charakterze historycznym i artystycznym oraz wszelkie inne przedmioty mające znaczenie archeologiczne, artystyczne, historyczne a także zbiory naukowe. Druga to te gmachy i obiekty, które za swój cel mają przechowywanie oraz eksponowanie ruchomych dóbr kulturalnych określonych powyżej. Przykładem http://www.unesco.pl/unesco/misja-unesco/, [dostęp: 5.05.2019].

Ibidem.

14 Zob. szerzej: A. Przyborowska – Klimczak, Rozwój ochrony dziedzictwa kulturowego w prawie międzynarodowym na przełomie XX i XXI wieku, Lublin 2011.

15 Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w czasie konfliktu zbrojnego, Haga 1954, Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212, dalej w artykule nazywana: Konwencją haską.

16 Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r., sporządzony w Hadze dnia 26 marca 1999 r., Dz.U. 2012, poz. 248.

17 Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, Paryż 1970, Dz.U. 1974, nr 20, poz. 106; I. Głuszczyńska, K. Lankosz, Międzynarodowe stosunki kulturalne, Bielsko Biała 2007, s. 92-99.

18 M. Flemming, Międzynarodowe Prawo Humanitarne Konfliktów Zbrojnych. Zbiór dokumentów, Warszawa 2003, s. 477-488.

12 13

6 https://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-pozar-kosciola-w-golanczy-splonely-xviii-wieczne-organy,nId,2944707, [dostęp: 5.05.2019].

7 https://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Pozar-kosciola-sw-Katarzyny-n19549.html, [dostęp: 5.05.2019].

8 http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,24666771,w-warszawie-tez-plonely-zabytkowe-koscioly-ostatni-osiem.html, [dostęp: 5.05.2019].

9 Szerzej na temat sytuacji w Iraku, grabieży Muzeum Narodowego oraz odejmowanych prób odzyskania eksponatów zob.: M. Bogdanos, W. Patrick, Złodzieje z Bagdadu, Warszawa 2006.

10 Szczegółowe raporty dotyczące zniszczeń zabytków zob.: www.asor-syrianheritage.org, [dostęp: 5.05.2019].

11 https://www.newsweek.pl/swiat/fanatyczni-islamisci-niszcza-starozytne-zabytki/fq3bt2y, [dostęp: 5.05.2019].

225

226

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek

tu są biblioteki, muzea oraz archiwa. Ostatnia kategoria to ośrodki zabytkowe składające się z dużej ilości obiektów zabytkowych.19 Treść artykułu 3 tego dokumentu stanowi iż: „Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się przygotować już w czasie pokoju opiekę nad dobrami kulturalnymi położonymi na ich własnym terytorium wobec dających się przewidzieć następstw konfliktu zbrojnego podejmując w tym celu kroki, jakie uznają za stosowne”20. Społeczność międzynarodowa tym przepisem zobowiązała państwa, będące sygnatariuszami tej Konwencji do wprowadzenia w swoich krajowych regulacjach prawnych, gwarantujących na ile jest to możliwe do przewidzenia, przepisów zapewniających opiekę nad dobrami kultury.

W polskim systemie prawnym obowiązuje szereg ustaw i rozporządzeń według których należy postępować w zakresie ochrony dóbr kultury na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktów zbrojnych. Podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami21, ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym22, oraz rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 roku w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych23.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w swym artykule 88 wskazuje na obowiązek opracowania przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego krajowego planu ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego. Do obowiązków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego należy także koordynacja zadań, których celem jest zabezpieczenie zabytków na wypadek tych sytuacji24. Kolejnym obowiązkiem nałożonym ustawą jest określenie poprzez wydanie rozporządzenia organizacji i sposobu „ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, z uwzględnieniem zadań administracji odpowiedniego stopnia i jednostek organizacyjnych posiadających zabytki, wskazując sposób prowadzenia Art.1 Konwencji haskiej.

Art. 3 Konwencji haskiej.

21 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz.

2067 ze zm.

22 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz.U. 2019, poz. 1398.

23 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, Dz.U. 2004, nr 212, poz. 2153.

24 Art. 88 pkt 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

19 20

Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych

227

prac zabezpieczających”25. Na mocy tego przepisu rok po wejściu w życie ustawy Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego w roku 2004 wydał rozporządzenie, które jest kluczowe dla utworzenia w obiekcie zabytkowym zasad i regulacji wewnętrznych dla najlepszego możliwego działania na rzecz ratowania zagrożonych obiektów ruchomych i nieruchomych w sytuacji kryzysowej. A taką, zgodnie z ustawą o zarządzaniu kryzysowym, jest sytuacja „wpływającą negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołującą znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków”26.

Rozporządzenie to określa, iż ochrona zabytków na wypadek sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego polega na wskazanych w dokumencie działaniach, które enumeratywnie wymienia. Są nimi między innymi: planowanie, przygotowanie i realizacja przedsięwzięć zapobiegawczych i dokumentacyjnych, zabezpieczających, ratowniczych oraz konserwatorskich, których głównym zadaniem jest ratowanie obiektów zabytkowych przed zniszczeniem, uszkodzeniem oraz zaginięciem. Wymienione działania są wykonywane w czasie czterech etapów: pierwszym jest zapobieganie i prowadzenie prac przygotowawczych, podwyższeniu gotowości, reagowaniu o na etapie ostatnim dokumentowaniu oraz zabezpieczaniu jakie ma miejsce już po zakończeniu sytuacji kryzysowej lub konfliktu zbrojnego.

Na potrzeby niniejszego artykułu analizie poddany zostanie etap pierwszy tego procesu jakim jest zapobieganie i prowadzenie prac przygotowawczych.

Etap ten, zgodnie z art. 3 rozporządzenia obejmuje: opracowanie planów ochrony zabytków oraz ich coroczna aktualizacja, kontrola i udoskonalanie stanu technicznego zabytków, instalowanie oraz utrzymywanie w sprawności urządzeń i systemów zabezpieczających, a także wykonywanie ewidencji i dokumentacji zabytków.

Wskazane w rozporządzeniu plany ochrony zabytków są przygotowywane na wypadek: pożaru, powodzi, zalania, wichury, katastrofy budowlanej, awarii technicznej, chemicznej, demonstracji, rozruchów ulicznych, rabunku, wandalizmu, ataku terrorystycznego praz konfliktu zbrojnego.27 25 Art. 88 pkt 2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

26 Art. 3 pkt1 ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz.U. 2019, poz.

1398.

27 Art. 3 par. 2 pkt 1-7 rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, Dz.U. 2004, nr 212, poz. 2153.

228

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek

Plan ochrony zabytku jest dokumentem tworzonym w obiekcie zawierającym zabytki przez jej kierownika lub osobę upoważnioną przez niego. Uzgadnia się go z wojewódzkim konserwatorem zabytków i przedkłada do zatwierdzenia wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta). Corocznie je aktualizuje w terminie do 31 marca każdego roku. Sporządza się je w trzech egzemplarzach: dla opracowującego, dla właściwego terenowego organu obrony cywilnej oraz dla właściwego organu ochrony zabytków. Plan zawiera w szczególności informacje konieczne do przygotowania i realizacji, koordynowania oraz zarządzana ochroną, posiada wytyczne sposobów przepływu informacji w obiekcie, a także ze służbami i instytucjami lokalnymi niezbędnymi do organizacji tej ochrony.

Plan opracowywany jest według Instrukcji przygotowania i realizacji planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowej, stanowiącej załącznik do rozporządzenia. Na plan składają się: • szczegółowy opis obiektu z opisem najcenniejszych obiektów i stanem posiadanej dokumentacji. Opis powinien zawierać szczegółowe informacje techniczne oraz zdjęcia prezentujące obiekt i jego elementy, mapy, wizualizacje; • opis położenia obiektu, określenie jego otoczenia i możliwych zagrożeń dla jego bezpieczeństwa wraz z wnioskami; • ocena stanu technicznego obiektu zabytkowego – w tej części zawarta powinna być pełna informacja o posiadanych w obiekcie systemach i instalacjach technicznych, urządzeniach, dojazdów, komunikacji wewnętrznej, miejsc poboru wody oraz wszelkie inne informacje kluczowe dla informacji technicznej obiektu; • zamiary działania na wypadek poszczególnych zagrożeń wraz z zdefiniowaniem priorytetów; • instrukcje postepowania pracowników oraz ich zespołów na wypadek wskazanych wcześniej sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego; • wykaz prac przygotowawczych, organizacyjnych i innych koniecznych do wykonania na wypadek zagrożenia. W wykazach tych powinny się znaleźć osoby odpowiedzialne za poszczególne prace wraz z opisem ich obowiązków; • wykaz zapotrzebowania sprzętów i materiałów potrzebnych do zabezpieczenia obiektów oraz sposób ich pozyskania, miejsce przechowywania a jeśli to możliwe kosztu zakupu; • spisy osób reklamowanych i posiadających przydziały organizacyjno-mobilizacyjne do formacji obrony cywilnej; • opisy systemów alarmowania; • opis sposobu dokumentowania podejmowanych działań ratowniczych

Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych

229

oraz sposobu informowania o stratach, szkodach a także potrzebach i zakresie ich likwidacji28.

Plan przygotowywany osobno dla obiektów ruchomych i nieruchomych składa się z części opisowej i graficznej zawierającej mapy, zdjęcia, diagramy, schematy, tabele oraz wzory oznakowań. Plan dla obiektu nieruchomego zawiera także między innymi techniczny projekt zabezpieczenia zabytku, kartę projektową, organizację prac zabezpieczających, sposób oznakowania obiektu. Natomiast plan obiektów ruchomych zawierać powinien również spis zbiorczy w jakim wskazać należy określenie miejsc i sposobu ich przechowywania, wykaz kart tożsamości dla personelu wydawanych pracownikom przez kierownika jednostki oraz napisy na opakowaniach dla zabytków ruchomych.

Tak sporządzone plany ochrony obiektów zabytkowych przygotowywane przez właściciela, zarządcę lub użytkownika danego obiektu stanowią podstawowy dokument, który należy stosować podczas organizowanych ćwiczeń i symulacji. Praktyczne wykonanie zawartych w nim instrukcji będzie dopiero stanowić gwarancję dla bezpieczeństwa obiektów zabytkowych na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego.

Pomimo, iż rozporządzenie weszło w życie w roku 2004 i na opracowanie takich planów przyznało kierownikom jednostek okres dziewięciu miesięcy nie zawiera żadnych sankcji na wypadek tego, gdyby ktoś takiego planu nie wykonał. Ich brak powoduje, iż niejako wobec braku groźby poniesienia konsekwencji karnych lub administracyjnych sporządzenie takiego planu w rozumieniu niektórych osób wydaje się być działaniem dobrowolnym.

Wobec tego zadać należy pytanie, czy obiekty zabytkowe mogą być zagrożone? Komu zabytek może zagrażać? Co może zabytkowi zagrażać? Trochę przekornie zadane pytania są jednocześnie odpowiedzią, niestety niezbyt pozytywną.

4. Praktyczna realizacja zasad ochrony dóbr kultury na wypadek sytuacji kryzysowych Ostatni raport Najwyższej Izby Kontroli (NIK)29 ujawnia, że dokładnie nie wiadomo ile jest zabytków w naszym kraju. Wiadomo, że część z nich jest w złym stanie, lecz nie wiadomo, jakie mogą być koszty ich konserwacji i remontu, cho28 Pkt.1 Instrukcji przygotowania i realizacji planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowej. Załącznik do rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r., Dz.U. 2004, nr 212. poz. 2153.

29 Informacja o wynikach kontroli „Ochrona zabytków w województwie lubuskim na wypadek sytuacji kryzysowych”, LZG.410.003.2018, nr ewid. 168/2018/P/18/108/LZG, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Zielonej Górze, 2018 r.

230

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek

ciaż wiadomo, że i tak na tę konserwację brak pieniędzy. Ponadto z kontroli NIK wynika, że wymagane rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego30 plany ochrony zabytków są przygotowywane niedbale, a zawarte w nich zadania są wadliwie przypisywane. W wyniku tego funkcjonujący w Polsce system ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych nie gwarantuje dzisiaj należytej ochrony zabytków. Wpływ na to mogą mieć zarówno bieżące działania odpowiedzialnych podmiotów, jak i wieloletnie zaniedbania oraz brak świadomości występujących zagrożeń. Z raportu wynika, że ponad połowa gmin nie prowadzi ewidencji zabytków na swoim terenie, a te, które wywiązują się z tego zadania prowadzą ewidencje w przestarzałej papierowej formie i często jej nie aktualizują, co niestety przekłada się na rzetelne planowanie na wypadek sytuacji kryzysowych: nieaktualne ewidencje są źródłem nierzetelnych planów, brakiem możliwości właściwego przygotowania się do sytuacji kryzysowej oraz skutecznego działania. Większość gmin nie sporządzała też programów opieki nad zabytkami. Z powodu niepełnej ewidencji zabytków oraz niewłaściwej realizacji obowiązków dotyczących sporządzania programów opieki nad zabytkami i planów ochrony, wojewódzcy konserwatorzy zabytków nie mogą rzetelnie koordynować działań na rzecz ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych.

Ponadto w skontrolowanych przez NIK samorządach nie analizowano sytuacji i nie diagnozowano problemów w badanym obszarze pod kątem przygotowania na wypadek sytuacji kryzysowych, nie oszacowano niezbędnych w tej mierze nakładów finansowych. W większości skontrolowanych gmin kontrolerzy stwierdzili także zaniedbania w realizacji obowiązków z zakresu prawa budowlanego lub ochrony przeciwpożarowej. Między innymi obiekty i budynki zabytkowe nie były poddawane okresowym obowiązkowym przeglądom kontrolom stanu technicznego, nie prowadzono dla nich książek obiektów budowlanych, a instrukcje bezpieczeństwa pożarowego bywały nieaktualne.

Stwierdzono ponadto, że podczas wewnętrznych audytów nie zwracano uwagi na zalecenia formułowane przez nadzór budowlany, Państwową Straż Pożarną oraz nieskutecznie egzekwowano nakazy i zalecenia konserwatorskie. NIK stwierdziła także podczas kontroli znaczne braki kadrowe w podmiotach odpowiedzialnych za ochronę zabytków: w wielu przypadkach zadania w zakresie ochrony zabytków wykonują osoby obciążone także innymi obowiązkami, brak jest również specjalistycznych szkoleń w dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Ponadto skontrolowane jednostki nie prowadziły wspólnych kon30 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, Dz.U. 2004, nr 212, poz. 2153.

Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych

231

troli, ćwiczeń, z innymi służbami, organami i instytucjami, analiz ryzyka, a także działań informacyjno-szkoleniowych dotyczących ochrony zabytków, w tym ochrony zabytków w sytuacjach kryzysowych, skierowanych w szczególności do właścicieli, zarządców lub użytkowników zabytków oraz mieszkańców.

Niestety, przedstawiony osiem lat wcześniej – w 2010 roku – raport NIK także nie brzmiał optymistycznie: „Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia gospodarowanie i nadzór nad wybranymi zabytkami nieruchomymi w latach 2004 – 200831”. Także wtedy właściciele i zarządzający skontrolowanymi zabytkami w przeważającej mierze nie podejmowali żadnych działań w celu rewitalizacji zniszczonych lub niszczejących obiektów, tłumacząc się brakiem pieniędzy.

Jednocześnie nie czyniono starań, aby środki finansowe pozyskać. W dobrym stanie znajdowały się jedynie obiekty, w których funkcjonowały szkoły lub domy pomocy społecznej, ewentualnie inne instytucje, a budynki nieużywane popadały w ruinę. Właściciele publiczni starali się co prawda przekazać obiekty do użytkowania różnym instytucjom czy firmom, które sfinansowałyby ich rekonstrukcję, ale nie byli oni skuteczni w pozyskiwaniu inwestorów. Ponadto publiczni właściciele i posiadacze zabytków w większości nie mieli wymaganej przepisami dokumentacji konserwatorskiej, nie realizowali także zaleceń konserwatorskich, nie występowali także o zgodę na prace przy zabytkach. Z kolei konserwatorzy nie egzekwowali wydanych przez siebie zaleceń. NIK ustaliła także, że prowadzone przez wojewódzkich konserwatorów zabytków bazy danych były nieaktualne. Z kontroli wynikało, że obsada kadrowa służby ochrony zabytków była zbyt mała, co sprawiało, że faktycznie wiele obiektów pozostawało poza nadzorem konserwatorskim. Nadzór konserwatorski na terenie kontrolowanych województw był sprawowany głównie poprzez wydawanie zezwoleń na wykonanie prac w obiektach zabytkowych. Służby konserwatorskie zaangażowane były też w odbiory prac renowacyjnych dotowanych ze środków publicznych, jednak nie były one w stanie zapobiec postępującej degradacji czy bezpowrotnej utracie cennych historycznie i kulturowo obiektów ze względu na niewielką liczbę kontroli oraz długotrwałość postępowań pokontrolnych.

Podczas przeprowadzonej kontroli NIK32 stwierdziła także, że większość zabytków architektury drewnianej nie była dostatecznie zabezpieczona przed pożarem, a w gminach brakowało planów opieki nad zabytkami. Jednym z wnio31 Informacja o wynikach kontroli prawidłowości gospodarowania i nadzoru nad wybranymi zabytkami nieruchomymi w latach 2004 – 2008, LRZ-410-09/2009, nr ewid. 2/2010/P/09/170/LRZ, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Rzeszowie, 2010, s. 7.

32 Informacja o wynikach kontroli „Zabezpieczenie i udostępnianie zabytków architektury drewnianej oraz ich wykorzystywanie w promocji regionu”, LKR.430.007.2017, nr ewid.

179/2017/P/17/076/LKR, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Krakowie, 2018.

232

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek

sków z kontroli była potrzeba zmian przepisów i wprowadzenie elektronicznych rejestrów zabytków z wymogiem okresowej aktualizacji. Według danych uzyskanych przez NIK w latach 2014-2016 z powodu zniszczenia wykreślono z rejestrów zabytków 14 zabytków drewnianych na terenie województwa małopolskiego i podkarpackiego, a wpisano 13 nowych. Choć na skutek wpisania do rejestru zabytków kolejnych obiektów drewnianych ich liczba utrzymuje się na zbliżonym poziomie, to jednak poniesione już straty są bezpowrotne. NIK zwróciła także uwagę, że mimo upływu kilku lat od poprzedniej kontroli stan zabezpieczeń przeciwpożarowych zabytków drewnianych nadal nie jest wystarczający. Potwierdzają to przeprowadzone w trakcie kontroli szczegółowe oględziny 25 zabytków drewnianych: w 15 spośród 24 skontrolowanych budynków zainstalowano systemy ochrony przeciwpożarowej, jak również zadbano o wyposażenie tych obiektów w zabezpieczenia zapobiegające dewastacji oraz kradzieży, jednak zastrzeżenia NIK budziła możliwość rzeczywistej ochrony przed pożarem ośmiu obiektów ze względu na brak zaopatrzenia w wodę do zewnętrznego gaszenia pożaru (hydrantów zewnętrznych) w okolicy, a prawo wymaga, aby taki hydrant znajdował się w odległości nie większej niż 75 metrów od chronionego obiektu.

Ponadto trzy wyłączone z użytkowania obiekty nie miały dostępu do hydrantów, przy czym dwa były wyposażone w instalacje odgromowe i posiadały gaśnice, natomiast w jednym nie było instalacji elektrycznej, odgromowej oraz gaśnic.

Zaś stan jednego nieużytkowanego obiektu zabytkowego oraz jego zabezpieczenia przeciwpożarowe były niedostateczne.

Państwowa Straż Pożarna miała również szereg zastrzeżeń do systemów przeciwpożarowych dziewięciu spośród piętnastu skontrolowanych zabytkowych obiektów drewnianych wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Zastrzeżenia dotyczyły głównie niewykonania przeglądu instalacji elektrycznej, braku gaśnic, braku umieszczonej w widocznym miejscu instrukcji postępowania na wypadek pożaru z wykazem numerów alarmowych, niesprawnej instalacji odgromowej w obiekcie, braku wymaganej sieci wodociągowej przeciwpożarowej (hydrantów wewnętrznych), a także nieprzedstawienia aktualnych protokołów z przeglądu stanu technicznego.

Ostatnie doniesienia medialne świadczą o tym, że część zabytków, pomimo ustawowego obowiązku ochrony, zostaje nielegalnie przebudowanych, popada w ruinę lub ulega całkowitemu zniszczeniu. Fakt ten potwierdzają to dane o kolejnych skreśleniach obiektów drewnianych z ewidencji i rejestrów w województwach małopolskim i podkarpackim – NIK stwierdziła, że zabytki, których to dotyczyło należały w zdecydowanej większości do osób prywatnych, co świadczy o szczególnym zagrożeniu tej grupy obiektów.

Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych

233

Zarówno wojewódzcy konserwatorzy zabytków, jak i jednostki samorządu terytorialnego oraz zarządcy obiektów drewnianych identyfikowali problemy dotyczące odbudowy, utrzymania i zabezpieczenia zabytków architektury drewnianej. Miały one głównie charakter finansowy a dotyczyły wysokich kosztów utrzymania zabytków, znacznie wyższych niż przy obiektach niezabytkowych.

Kontrolerzy NIK stwierdzili także złe ewidencjonowanie i zabezpieczenie muzealiów oraz brak planów ich ewakuacji. Nieprawidłowości występowały we wszystkich skontrolowanych muzeach. NIK negatywnie ocenił ewidencjonowanie zbiorów i zabezpieczenie obiektów, dbałość o ich stan, również z punktu widzenia prawa budowlanego, a także prowadzenie bieżącej działalności muzeów. Skontrolowane przez NIK muzea33 były nieprawidłowo zabezpieczone przed pożarem, nie zapewniono dla części zabytków zgromadzonych w magazynach właściwego stanu ich zachowania i bezpieczeństwa. W przypadku blisko połowy muzeów nie opracowano planu ochrony muzeum oraz nie opracowano bądź nie aktualizowano planu ewakuacji zbiorów, a instrukcji bezpieczeństwa pożarowego nie aktualizowały cztery muzea. Jedno muzeum w ogóle nie posiadało instrukcji bezpieczeństwa pożarowego.

5. Wnioski końcowe Biorą pod uwagę przywołane wyniki kilku ostatnich kontroli NIK należy zastanowić się, jakie działania należy podjąć w celu natychmiastowej poprawy istniejącego stanu rzeczy. Stwierdzić można, że na pewno nie mamy wpływu na spowodowanie gwałtownego wzrostu ilości nakładów finansowych przeznaczonych na ochronę zabytków, na pewno nie zwiększymy ilości etatów związanych z ochroną i ewidencjonowaniem zabytków, nie jesteśmy także w stanie zmienić istniejącego prawa, które – pomimo jego nierespektowanie (vide powyższe kontrole) nie jest złe.

Jednak możemy przyczynić się do podniesienia świadomości zagrożeń oraz zaproponować ofertę edukacyjną dla osób zajmujących się ochroną zabytków.

Niestety – problem związany z ochroną dziedzictwa i możliwością bezpowrotnej jego straty pojawia się zawsze po spektakularnych pożarach czy innych katastrofach, które nieodwracalnie niszczą zabytki powodując niepowetowane straty.

Ostatnie kilka pożarów obiektów zabytkowych w Polsce, a szczególnie nazwany już „spektakularnym” pożar katedry Notre Dame w Paryżu kolejny raz uświado33 Informacja o wynikach kontroli ochrony i udostępniania zasobów muzealnych w Polsce, nr ewid: 11 /2009/P/08/75/KNO, KNO – 41001/08, Najwyższa Izba Kontroli, Departament Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego, 2009.

234

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek

mił konieczność podjęcia działań w celu realnej ochrony naszego dziedzictwa, nim będzie za późno.

Działania podejmowane przez właścicieli, zarządców i użytkowników obiektów zabytkowych, wsparte przez działania samorządów i instytucji rządowych, a także działania wolontariuszy i osób zaangażowanych w ochronę dziedzictwa, wsparte przez służby ratownicze i odpowiedzialne za ochronę zabytków oraz środowisko naukowe w odpowiedni sposób skoordynowane powinny przynieść odpowiednie efekty.

Po pierwsze należy poddać dogłębnej analizie każdy zabytkowy obiekt oraz odpowiedzieć sobie na podstawowe pytanie: czy jest on w sposób prawidłowy zabezpieczony? Czy obiekt jest na tyle chroniony, że ryzyko wystąpienia sytuacji kryzysowej jest na tyle małe, aby ryzyko to uznać za akceptowalne. Analiza ta powinna być dokonana przez właściciela, zarządcę lub użytkownika takiego obiektu wsparta ewentualnie przez osoby zajmujące się profesjonalnie tymi zagadnieniami. Oparta powinna zostać na obowiązujących w polskim (i nie tylko) prawie oraz wymogach w zakresie bezpieczeństwa. Prosta analiza spełnienia podstawowych wymagań powinna odpowiedzieć na pytanie, czy obiekt zabytkowy oraz zgromadzone w nim muzealia są bezpieczne.

Kolejny etap to analiza możliwych do wstąpienia sytuacji kryzysowych, opracowanie zasad postepowania w sytuacjach kryzysowych łącznie z alarmowaniem i wprowadzeniem do działań profesjonalnych służb ratowniczych. Aspekty praktyczne tych zagadnień powinny być sprawdzone podczas praktycznych ćwiczeń prowadzonych na obiekcie z udziałem służb ratowniczych i innych podmiotów zaangażowanych w ochronę zabytków. Specyfika obiektu, zakres kompetencji poszczególnych służb i instytucji oraz realne założenia do ćwiczeń powinny dać odpowiedź na pytanie, czy poradzimy sobie w sytuacji kryzysowej. Oczywiście powyższe ćwiczenia powinny być przeprowadzone w oparciu o opracowany uprzednio plan ochrony zabytku i w scenariuszu powinny zawierać także nieprzewidziane elementy wpływające na skuteczność działań. Realność planu ochrony zabytku, prawidłowe jego opracowanie oraz rzeczywiste oszacowanie potrzeb związanych z ochroną i ewakuacją osób oraz zbiorów powinno zostać potwierdzone podczas tego typu ćwiczeń. Ćwiczenia z zakresu ochrony przeciwpożarowej, czyli wymagane prawem okresowe (co dwa lata) praktyczne sprawdzenie warunków i organizacji ewakuacji oraz opracowane w instrukcji bezpieczeństwa pożarowego zasady ewakuacji osób i zbiorów i zasady postępowania po wystąpieniu pożaru lub innego miejscowego zagrożenia powinny potwierdzić stan przygotowania do ewentualnego pojawienia się sytuacji kryzysowej oraz

Plany ochrony zabytków w aspekcie nowych zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych

235

przygotowanie pracowników do działań. Działania te powinny zostać poprzedzone cyklem szkoleń oraz praktycznych warsztatów z zakresu postępowania w sytuacjach kryzysowych, podstaw analizy ryzyka i oceny przygotowania obiektu zabytkowego oraz personelu do sytuacji kryzysowej, a także z zakresu opracowywania podstawowych dokumentów planistycznych. Wszelkie dokumenty planistyczne wymagają oczywiście okresowej aktualizacji oraz przeglądów, a także odpowiednich uzgodnień i formalnego zatwierdzenia i wprowadzenia do stosowania.

Niemniej ważne są organizowane przez środowiska naukowe cykliczne warsztaty, seminaria i konferencje, których tematyką jest ochrona zabytków i ochrona dziedzictwa. Kilka tego typu wydarzeń na stałe wpisało się już w kalendarz i skupia wokół siebie grono stałych uczestników. Ponadto promocja bezpieczeństwa i promocja ochrony dziedzictwa powinny wpłynąć na świadomość osób zarządzających lub posiadających obiekty zabytkowe ruchome i nieruchome.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Bogdanos M., Patrick W., Złodzieje z Bagdadu, Warszawa 2006.

2. Flemming M., Międzynarodowe Prawo Humanitarne Konfliktów Zbrojnych. Zbiór dokumentów, Warszawa 2003.

3. Głuszczyńska I., Lankosz K., Międzynarodowe stosunki kulturalne, Bielsko Biała 2007.

4. Przyborowska – Klimczak A., Rozwój ochrony dziedzictwa kulturowego w prawie międzynarodowym na przełomie XX i XXI wieku, Lublin 2011.

5. Ziętek A.W. (red.), Międzynarodowe stosunki kulturalne, Warszawa 2010.

6. Ziętek A.W., Bezpieczeństwo kulturowe w Europie, Lublin 2013.

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

2. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz.U. 2019, poz.

1398.

3. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 roku w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, Dz.U. 2004, nr 212, poz. 2153.

236

Katarzyna Góralczyk, Krzysztof T. Kociołek

4. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r., Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212.

5. Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobieganiu nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, sporządzona w Paryżu dnia 17 listopada 1970 r., Dz.U. 1974, nr 20, poz. 106.

Rozdział XII

6. Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r., sporządzony w Hadze dnia 26 marca 1999 r., Dz.U. 2012, poz. 248.

Maciej Hadel

Źródła internetowe: 1. http://www.unesco.pl/unesco/misja-unesco, [dostęp: 5.05.2019].

2. https://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/wielkopolskie-pozar-kosciola-w-golanczy,928513.html, [dostęp: 5.05.2019].

3. https://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-pozar-kosciola-w-golanczy-splonely-xviii-wieczne-organy,nId,2944707, [dostęp: 5.05.2019].

4. https://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Pozar-kosciola-sw-Katarzyny-n19549.html, [dostęp: 5.05.2019].

5. http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,24666771,w-warszawie-tez-plonely-zabytkowe-koscioly-ostatni-osiem.html, [dostęp: 5.05.2019].

6. www.asor-syrianheritage.org, [dostęp: 5.05.2019].

7. https://www.newsweek.pl/swiat/fanatyczni-islamisci-niszcza-starozytne-zabytki/ fq3bt2y, [dostęp: 5.05.2019].

Inne: 1. Informacja o wynikach kontroli ochrony i udostępniania zasobów muzealnych w Polsce, nr ewid: 11 /2009/P/08/75/KNO, KNO – 41001/08, Najwyższa Izba Kontroli, Departament Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego, 2009.

2. Informacja o wynikach kontroli prawidłowości gospodarowania i nadzoru nad wybranymi zabytkami nieruchomymi w latach 2004 – 2008, LRZ-410-09/2009, nr ewid.

2/2010/P/09/170/LRZ, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Rzeszowie, 2010.

3. Informacja o wynikach kontroli „Zabezpieczenie i udostępnianie zabytków architektury drewnianej oraz ich wykorzystywanie w promocji regionu”, LKR.430.007.2017, nr ewid. 179/2017/P/17/076/LKR, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Krakowie, 2018.

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym Mgr Maciej Hadel – magister prawa, doktorant w Katedrze Prawa Administracyjnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W trakcie studiów Przewodniczący Koła Naukowego Publicznego Prawa Gospodarczego TBSP UJ, a także członek Sekcji Prawa Cywilnego Studenckiej Poradni Prawnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor publikacji z zakresu prawa i postępowania administracyjnego, publicznego prawa gospodarczego, prawa samorządu terytorialnego. W latach 2016-2017 Redaktor Naczelny Internetowego Przeglądu Prawniczego TBSP UJ. Aplikant sędziowski. Numer ORCID: 00000003-2256-1565.

TITLE: „Legal competences of Voivodship Conservator of Monuments on the basis of Spatial Planning and Developement Act”.

SŁOWA KLUCZE: wojewódzki konserwator zabytków, planowanie i zagospodarowanie przestrzenne, proces inwestycyjny, kompetencja, kultura, zabytek, kierownictwo, zwierzchnictwo, współdziałanie .

KEY WORDS: Voivodship Conservator of Monuments, spatial planning and developement, investment proces, legal competence, culture, monument, leadership, authority, cooperation.

STRESZCZENIE: Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego może być analizowana na wielu płaszczyznach. W niniejszym artykule zostaną przedstawione kompetencje

Maciej Hadel

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu... 239

wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Wpierw zostanie przedstawiona pozycja ustrojowa wojewódzkiego konserwatora zabytków, jako organu zespolonej administracji publicznej na poziomie województwa. Kolejno przeanalizowane zostaną jego kompetencje na gruncie ww. ustawy. Analiza ta będzie miała oparcie w nauce prawa administracyjnego i doktrynalnych kwestiach – przedstawione zostaną pojęcia „kompetencji”, „kierownictwa”, „zwierzchnictwa”, „współdziałania”, istotne dla przedstawienia roli wojewódzkiego konserwatora zabytków w ramach procedury planistycznej.

W niniejszym artykule przedstawione zostanie bardzo istotne zagadnienie, mianowicie kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków w świetle unormowań regulujących proces inwestycyjny, a konkretniej ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym2. Zagadnienie to jest istotne przede wszystkim z punktu widzenia naczelnych dyrektyw postępowania wszystkich podmiotów zaangażowanych w proces inwestycyjny, mianowicie obowiązku zachowania ładu przestrzennego i zrównoważonego rozwoju, mających być podstawą wszelkich działań na gruncie tej ustawy, a także wymogu ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej3.

Rozważania będą skupiały się na przedstawieniu pozycji ustrojowej organu, jakim jest wojewódzki konserwator zabytków, przybliżone zostanie pojęcie kompetencji w świetle teorii prawa administracyjnego oraz zaprezentowane zostaną wybrane uprawnienia wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy planistycznej, w nawiązaniu do teorii prawa administracyjnego i pojęcia współdziałania organów administracji publicznej.

238

SUMMARY: The issue of the protection of cultural property may be analized at many levels. In this article the Author presents legal competences of Voivodship Conservator of Monuments on the basis of Spatial Planning and Developement Act. Firstly, the system position of the Voivodeship Conservator of Monuments will be presented as the organ of a unifed public administration at the level of the voivodship. Subsequently, his competences will be analyzed on the basis of the abovementioned Act. This analysis will be based on the science of administrative law and doctrinal issues – the concepts of ‘competence’, ‘leadership’, ‘authority’, ‘cooperation’, which are essential for presenting the role of the Voivodeship Conservator of Monuments as part of the planning procedure.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Jest oczywiste, że problematyka zachowania dziedzictwa kulturowego przeszłych i obecnych pokoleń, ochrony zabytków, ma ogromne znaczenie w życiu społecznym. Podkreśla się, że jej istota i ciekawość z prawnego punktu widzenia wynika również ze swoistej interdyscyplinarności w ramach różnych gałęzi prawa (i nie tylko), tematyka ta pozwala na przeprowadzenie rozważań na wielu możliwych płaszczyznach – od zagadnień cywilistycznych – wynikających z prawa własności intelektualnej, cywilnego obrotu dobrami, posiadającymi wartość artystyczną, historyczną oraz naukową, poprzez kwestie publicznoprawne (ustawodawca wprowadza – ze względu na interes publiczny, społeczny – ograniczenia w użytkowaniu, zagospodarowaniu a także nakłada inne obowiązki na właścicieli konkretnych ruchomości bądź nieruchomości), kończąc na aspektach stricte karnistycznych1.

1 Por. M. Hadel, Administracyjnoprawne aspekty ochrony zabytków a ograniczenia swobody działalności gospodarczej i wolności zabudowy, [w:] P. Dobosz, M. Adamus, D. Sokołowska (red.), Prawo a ochrona dóbr kultury, Kraków 2014, s. 119-120.

2. Pozycja ustrojowa wojewódzkiego konserwatora zabytków Status wojewódzkiego konserwatora zabytków regulowany jest w ustawie z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami4. Zgodnie z art.

89. u.o.z.o.z., Organami ochrony zabytków są: • minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; • wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków.

Stworzona przez ustawodawcę struktura organizacyjna służb konserwatorskich, a przede wszystkim włączenie ich w ramy administracji zespolonej podległej wojewodzie, są od dawna krytykowane zarówno w doktrynie, jak i wśród osób zajmujących się zawodowo opieką nad zabytkami i ochroną zabytków.

Obecnie wojewódzcy konserwatorzy zabytków merytorycznie podlegają Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego (który jest organem odwoławczym od decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków), a w jego imieniu Generalnemu Konserwatorowi Zabytków, zaś organizacyjnie i finansowo – jako organy służby zespolonej przez wojewodów – ministrowi spraw wewnętrznych i administracji5.

Dz.U. 2018, poz. 1945, dalej w artykule używany skrót: u.p.z.p.

Zob. art. 1 ust. 1 in fine oraz art. 1 ust. 2 pkt. 4 u.p.z.p.

4 Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm, dalej w artykule używany skrót: u.o.z.o.z.

5 A. Michalak, A. Ginter, Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Komentarz, Warszawa 2016, s. 388.

2

3

240

Maciej Hadel

Wątpliwości te należy podzielić – zastrzeżenia budzi tego typu dualizm kompetencji i „rozczłonkowanie” zależności merytorycznej, organizacyjnej i finansowej w strukturze organów administracji publicznej. Odnośnie do zastosowanej formuły legislacyjnej, związanej z wątpliwościami co do przypisania kompetencji poszczególnym organom – kwestie te zostaną poruszone na dalszym etapie rozważań.

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu... 241

„ Art. 91.

1. Wojewódzkiego konserwatora zabytków powołuje i odwołuje wojewoda, za zgodą Generalnego Konserwatora Zabytków.

2. Wojewódzkim konserwatorem zabytków może zostać osoba, która: 1) jest obywatelem polskim;

W świetle ww. przepisu, wojewódzki konserwator zabytków, działając w imieniu wojewody, wchodzi w skład zespolonej administracji wojewódzkiej.

Samo pojęcie „zespolenia” oznacza połączenie sił i środków administracji publicznej, zajmującej się różnymi materiami, w jedną całość na danym terytorium, a więc na ścisłej współpracy poszczególnych jej ogniw, połączonych przez jeden wspólny podmiot, tj. „zwierzchnika”6. Z kolei ww. pojęcie „zwierzchnictwa” zostało wprowadzone w ustawie z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie7 i oznacza korelat podległości wynikającej z zespolenia; przyjmuje się, że zwierzchnictwo występuje wtedy, gdy określona władza administracyjna o kompetencji ogólnej ma uprawienia o charakterze kierowniczym wobec innych wyspecjalizowanych organów administracji publicznej, mających kompetencje szczegółową8. W skład administracji zespolonej w województwie wchodzą – obok wojewody – organy administracji zespolonej w województwie, w tym kierownicy zespolonych służb, inspekcji, straży.

2) posiada przynajmniej tytuł zawodowy magistra w jednej z dziedzin związanych z ochroną zabytków oraz co najmniej 5-letni staż pracy w tym zakresie;

Można wyróżnić cztery determinanty zespolenia (zwierzchnictwa): zespolenie organizacyjne, polegające na włączeniu jednostek zespolonych do urzędu wojewódzkiego, zespolenie finansowe, ze względu na to, że budżety jednostek zespolonych są częściami budżetu wojewody, zespolenie osobowe, przejawiające się w zapewnieniu wojewodzie wpływu na obsadę personalną służb, inspekcji, straży, a także zespolenie kompetencyjne. Kompetencje te mogą być wykonywane albo przez niego osobiści, albo przez kierowników zespolonych służb, inspekcji, straży. Organy te wykonują kompetencje wojewody w jego imieniu lub mają własne kompetencje, wykonywane w swoim imieniu9.

3) prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie;

Art. 91 u.o.z.o.z. reguluje tryb powoływania wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz jego zastępcy, określa warunki, stawiane kandydatom, aplikującym na tę funkcję oraz wskazuje jego zadania: J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Warszawa 2016, s. 230.

Dz.U. 2019, poz. 1464, dalej w artykule używany skrót: u.w.a.r.w.

8 J. Zimmermann, op. cit., s. 229, A. Wiktorowska [w:] R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel (red.), System prawa administracyjnego. T. 6, Podmioty administrujące, Warszawa 2011, s. 384.

9 Ibidem, s. 260.

6 7

3) posiada wiedzę w zakresie funkcjonowania administracji publicznej oraz przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 4) nie była karana za przestępstwa popełnione z winy umyślnej.

3. Zastępcę wojewódzkiego konserwatora zabytków powołuje i odwołuje wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków.

4. Do zadań wykonywanych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków należy w szczególności: 1) realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) sporządzanie, w ramach przyznanych środków budżetowych, planów finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;

4) wydawanie, zgodnie z właściwością, decyzji, postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych; 5) sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytkach oraz badań archeologicznych; 6) organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 7) opracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów; 8) upowszechnianie wiedzy o zabytkach; 9) współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków.”

Maciej Hadel

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu... 243

Katalog zadań, wskazany w powyższym artykule, jest oczywiście przykładowy; norma ta też nie kreuje żadnych samodzielnych podstaw kompetencyjnych do wydawania rozstrzygnięć o charakterze władczym10 Wynika to z istoty norm zadaniowych i norm kompetencyjnych; normy zadaniowe określają zadania poszczególnych członów administracji publicznej, sformułowane w powiązaniu z celem działania tej administracji. Określenie zadania i celu organu jest jednoznaczne z nałożeniem na niego obowiązku wykonania danego zadania. Obowiązek ten nie ma charakteru jednokrotnego, lecz polega na wykonaniu wielu czynności wielorodzajowych – prawnych lub faktycznych11. Normy kompetencyjne natomiast dają upoważnienie do działania w konkretnej kategorii spraw administracyjnych (właściwość rzeczowa), na określonym obszarze (właściwość miejscowa), czy też w określonej instancji (właściwość instancyjna)12.

sięgnięciu opinii Generalnego Konserwatora Zabytków, może tworzyć i likwidować delegatury wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków (ust. 3), delegatury takie wchodzą w skład wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków (ust. 4), delegaturą kieruje kierownik (ust. 5) i może on – na podstawie upoważnienia wojewódzkiego konserwatora zabytków – prowadzić kontrole i sprawy na obszarze swojej właściwości, w tym wydawać decyzje administracyjne (ust. 6).

242

Przesłanka z art. 91 ust. 2 pkt. 3 u.o.z.o.z. ma charakter zdecydowanie nieostry; o ile wymóg 5-letniego stażu pracy wydaje się odpowiedni, jednak już fakt, iż ma to być staż na stanowisku (dowolnie) związanym z problematyką dziedzictwa kulturowego (a więc kolejny raz ustawodawca wyraża się tutaj w sposób mało precyzyjny), należy ocenić negatywnie. Jako postulat de lege ferenda – warto zastanowić się nad doprecyzowaniem (i być może zaostrzeniem) wymogów zawartych w tym artykule, ze względu na niezwykle istotną funkcję społeczną, jaką pełni wojewódzki konserwator zabytków. Jakkolwiek wskazać należy, iż tego typu określenie wymogów stawianych osobom, mających stać na czele organu wchodzącego w skład wojewódzkiej administracji zespolonej, nie jest niczym wyjątkowym – przykładowo w przypadku wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska ustawodawca przewidział wymóg „5-letniego staż pracy na stanowiskach związanych z zadaniami z zakresu ochrony środowiska, w tym co najmniej 3-letni staż pracy na stanowisku kierowniczym” (art. 5 ust. 3 pkt. 5 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska13).

Kolejno ustawodawca w art. 92 u.o.z.o.z. określa zasady funkcjonowania wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków – wskazuje, że wojewódzki konserwator zabytków kieruje tymże urzędem (ust. 1), działa on na podstawie regulaminu nadanego przez wojewodę na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków (ust. 2), wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, po zaP. Antoniak, [w:] M. Cherka (red.), Komentarz do art. 91 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Warszawa 2010, tezy 1-2.

11 J. Zimmermann, op. cit., s. 90; J. Filipek, Elementy strukturalne norm prawa administracyjnego, Warszawa-Kraków 1982, s. 65.

12 J. Zimmermann, op. cit., s. 90.

13 Dz.U. 2019, poz. 1355.

Co do pojęcia „kierownictwa” i urzędu” z punktu widzenia nauki prawa administracyjnego – samo pojęcie „urzędu” jest wieloznaczne; można je rozumieć jako synonim stanowiska zajmowanego przez urzędnika administracji publicznej, potoczne określenie jakiejkolwiek instytucji (urząd pocztowy), zestaw kompetencji przydzielonych danemu podmiotowi, kategorię organów administracji publicznej (np. urząd górniczy), jednakże z punktu widzenia omawianej tematyki najbardziej prawidłowe i oddające istotę rzeczy będzie rozumienie strukturalno-organizacyjne, tj. urząd jest zorganizowanym zespołem osób, związanych z organem administracji publicznej i przydzielonych mu do pomocy w realizacji jego funkcji i zadań14. To do tego ujęcia pojęcia „urzędu” można odnosić z kolei termin „kierownictwo”.

Termin ten oznacza najsilniejszą więź organizacyjną między organami administracji, występującą w układach scentralizowanych (takich, w których istnieje hierarchiczne podporządkowanie organu lub organów administrujących innemu organowi lub organom właśnie w ramach administracji rządowej oraz wewnątrz urzędów administracyjnych). W ramach kierownictwa organ nadrzędny może wykorzystywać wszelkie środki oddziaływania (np. polecenia służbowe), za pomocą których wyznacza treści działania jednostce kierowanej, a pełna odpowiedzialność prawna za ich wykonanie leży po jego stronie15.

Art. 93 u.o.z.o.z. określa właściwość instancyjną; stanowi on, że co do zasady w sprawach z zakresu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami organem pierwszej instancji jest wojewódzki konserwator zabytków, a organem wyższego stopnia – minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.

Art. 95 u.o.z.o.z. wskazuje pewne uprawnienia proceduralne; zgodnie z dyspozycją tego artykułu, „wojewódzki konserwator zabytków może w sprawach ochrony zabytków występować na prawach: 1) strony – w postępowaniu administracyjnym i cywilnym; 2) oskarżyciela posiłkowego – w postępowaniu karnym;

10

3) oskarżyciela publicznego – w postępowaniu w sprawach o wykroczenia”.

J. Zimmermann, op. cit., s. 193-194.

J. Zimmermann, op. cit., s. 227. Szerzej na temat kierownictwa: W. Góralczyk jr., Kierownictwo w prawie administracyjnym, Warszawa 2016.

14 15

Maciej Hadel

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu... 245

Zgodnie z art. 96 ust. 2 u.o.z.o.z. wojewoda może powierzyć prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom, powiatom, a także związkom gmin i powiatów położonych na terenie województwa. Wspomniane powierzenie nie może przy tym obejmować spraw dotyczących prowadzenia rejestru zabytków lub wojewódzkiej ewidencji zabytków, w tym – wydawania decyzji administracyjnych w ich przedmiocie (art. 96 ust. 4). Następuje ono na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków i przyjmuje formę porozumienia administracyjnego, tj. dwustronnej lub wielostronnej czynności z zakresu prawa administracyjnego, dokonanej przez podmioty wykonujące administrację publiczną, dochodzącej do skutku na podstawie zgodnych oświadczeń woli tych podmiotów16. Jest to forma, za pomocą której podmioty administracji publicznej podejmują współdziałanie przy realizowaniu zadań administracji publicznej i wspólnie realizują część lub całość swoich kompetencji17.

w czynnościach prawnych zainteresowanych podmiotów administracji państwowej22. Wyróżnia się również współdziałanie w sferze wewnętrznej i zewnętrznej samorządu terytorialnego23.

244

Odnośnie do samej kwestii współdziałania w prawie administracyjnym – współdziałanie jest rodzajem więzi zbliżonej do koordynacji, mogącej występować rzecz jasna tylko w układach zdecentralizowanych18. Pojęcie to jest definiowane jako więź łącząca podmioty niezależne, pomiędzy którymi nie występuje organizacyjne podporządkowanie19. Potrzeba współdziałania może mieć swe źródło w racjonalnej organizacji pracy, naturze zadań objętych współdziałaniem, przesłankach ekonomicznych20. Współdziałanie wynika z wyraźnie określonych podstaw ustawowych lub z ogólnych norm kompetencyjnych wywodzonych z „celów i podstaw ustawowych zadań podmiotów współdziałających”. Celem współdziałania jest usprawnienie i ułatwienie działań administracji publicznej21.

W doktrynie wyróżnia się faktyczne i prawne formy współdziałania; faktyczne formy współdziałania miałyby polegać na współuczestnictwie dwóch lub więcej zainteresowanych podmiotów w działaniach materialno-technicznych lub społeczno-organizacyjnych, natomiast prawne formy współdziałania przejawiają się P. Antoniak, Komentarz do art. 96 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, [w:] M. Cherka, op. cit., teza 2., M. Wierzbowski, Prawo administracyjne, Warszawa 2009, s. 288.

17 J. Zimmermann, op. cit., s. 350.

18 J. Zimmermann, op. cit., s. 231.

19 R. Michalska-Badziak, Powiązania organizacyjne i funkcjonalne między podmiotami administrującymi [w:] M. Stahl (red.), Prawo administracyjne: pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie, Warszawa 2009, s. 274, podano za: M. Kisała, Aksjologia współdziałania administracji samorządowej z administracją rządową, [w:] J. Zimmermann (red.), Aksjologia prawa administracyjnego, tom I, Warszawa 2017, s. 794.

20 Z. Leoński, Nauka administracji, Warszawa 2010, s. 136, podano za: M. Kisała, op. cit., s. 794.

21 E. Ura, Prawo administracyjne, Warszawa 2010, s. 92-106.

16

3. Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków w świetle ustawy planistycznej a. Pojęcie kompetencji w nauce prawa administracyjnego Pojęcie kompetencji jest jednym z bardziej kluczowych w nauce prawa administracyjnego w kontekście przedstawiania działalności organów władzy publicznej. Termin ten używany jest zazwyczaj w dwóch kontekstach. Pierwszy z nich – kontekst relacji poziomej, w którym pojęcie analizowane pojęcie odnosi się do sytuacji prawnej organu administracji publicznej, rozpatrywanej w odniesieniu do sytuacji innych organów pozostających na tym samym poziomie hierarchicznym. Celem jest wyselekcjonowanie działań, podejmowanych przez jeden, właściwy organ24. W kontekście relacji poziomej, terminu kompetencja używa się w przypadkach tzw. sporów kompetencyjnych lub sporów o właściwość – w tego typu sytuacjach należy dokonać oddzielenia działań poszczególnych organów i wskazania, że jeden z nich, a nie inny, powinien zająć się daną sprawą25. Jest to zbieżne ujęcie z tzw. statycznym ujęciem kompetencji, wedle którego obrazuje wyłączenie wszystkich kompetencji z całości porządku prawnego. Wyłączenie to może być odniesione do określonej kategorii organów czy określonego organu. Płaszczyzna ujęcia statycznego daje możność odniesienia całości wszystkich kompetencji organów administracyjnych do ogólnego celu i całości zadań stawianych administracji w prawie26.

W przypadku kontekstu relacji pionowej, pojęcie kompetencji pojawia się w aspekcie relacji między danym organem administracji publicznej a podmiotami mu podporządkowanymi, do których należą podmioty administrowane 22 S. Biernat, Działania wspólne w administracji państwowej, Wrocław 1979, s. 79-85. Zob. P. Łazutka, 25 lat współdziałania jednostek samorządu terytorialnego w Polsce w formie związku celowego. Analiza obecnego stanu prawnego i postulaty de lege ferenda, [w:] B. Jaworska-Dębska, R. Budzisz (red.), Prawne problemy samorządu terytorialnego z perspektywy 25-lecia jego funkcjonowania, Warszawa 2016, s.467.

23 Z. Leoński, Formy współdziałania jednostek w samorządzie terytorialnym, „Samorząd Terytorialny”, nr 1995/4, s. 55.

24 M. Matczak, Pojęcie kompetencji w ujęciu nauki prawa administracyjnego, [w:] R. Hauser (red.), System Prawa Administracyjnego. Tom 1. Instytucje prawa administracyjnego, Warszawa 2010, nb. 1.

25 Ibidem.

26 Ibidem.

Maciej Hadel

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu... 247

lub inne organy administracji, np. organy podporządkowane w relacji nadzoru.

W tym kontekście prowadzi się rozważania dotyczące relacji między organem administracji publicznej a podmiotami administrowanymi lub organami podporządkowanymi weryfikacyjnie organowi administracji publicznej w systemie zdecentralizowanym27. Można wskazać podobieństwo między kontekstem relacji pionowej a dynamicznym ujęciem kompetencji28.

– art. 91 ust. 4 pkt. 4 u.o.z.o.z. wymienia „zadania wykonywane przez wojewódzkiego konserwatora zabytków”, wsparte jest to normą art. 53 ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie34, który wskazuje, iż organy rządowej administracji zespolonej mogą posiadać swoje zadania i kompetencje. Należy zgodzić się z ocenami, że tego typu metoda regulacji jest naganna, gdyż wprowadza stan niepewności w przedmiocie tego, do kogo przynależy kompetencja, a do kogo wykonywanie kompetencji35.

246

Co do samej definicji pojęcia kompetencji – w literaturze można się spotkać z wieloma ujęciami; najpopularniejsze jest takie, iż jest to „zdolność”, „możność”, „możliwość podejmowania działania przez organ administracji publicznej (jako podmiot administrujący29) oraz jednocześnie obowiązek skorzystania z określonej formy działania – mając kompetencję w określonym zakresie, organ administracji ma obowiązek czynić z niej użytek, a niezrealizowanie tego obowiązku jest jednoznaczne z bezczynnością organu30. Innymi słowy – przez kompetencję rozumie się zdolność danego organu administracji publicznej do aktualizacji na podstawie norm prawa administracyjnego czyjejś sytuacji prawnej31.

Z punktu widzenia obywatela oznacza to, że organ na podstawie jednostronnej władczej czynności prawnej, ma możliwość i zarazem obowiązek prawny nawiązania tzw. podstawowego stosunku prawnego z podmiotem, znajdującym się na zewnątrz administracji publicznej (choć trzeba zauważyć, iż pojęcie kompetencji należy odnosić również do wewnętrznej sfery administrowania)32.

Przenosząc te teoretyczne rozważania na praktyczny grunt omawianej problematyki – jak zostało wskazane na wcześniejszym etapie rozważań, zgodnie z art. 89 u.o.z.o.z., organem ochrony zabytków na poziomie województwa jest wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje wykonuje wojewódzki konserwator zabytków; wydaje się więc, że ustawodawca stworzył konstrukcję prawną, zgodnie z którą wojewódzki konserwator zabytków w sposób samodzielny wykonuje zadania i kompetencje wojewody, posiada więc kompetencję do wykonywania kompetencji wojewody33. Niestety – przepisy w tej mierze są bardzo niespójne; z jednej strony mamy wskazaną powyżej regulację, z drugiej Ibidem, nb. 4.

Ibidem.

29 Ibidem, nb. 12-19.

30 J. Zimmermann, op. cit., s. 110.

31 Zob. J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 2004, s. 142-144.

32 I. Niżnik-Dobosz, Samodzielność kompetencji organów właściwych w sprawie ochrony zabytków, [w:] P. Dobosz, K. Szepelak, W. Górny (red.), Dziedzictwo, Dobra Kultury, Zabytki, Ochrona i Opieka w Prawie, Kraków 2015, s 63.

33 Ibidem, s. 67.

27 28

Wskazać należy, że powyższa niespójność zakłóca pewną „czystość” modelowych rozwiązań, wynikających zarówno z doktryny prawa administracyjnego, jak i ustaw ustrojowych. Starając się rozwiązać powyższy dylemat należałoby stwierdzić, iż tego typu forma „działania w imieniu” oznacza, że podmiot upoważniany nabywa od czasu przekazania mu do prowadzenia spraw w imieniu organu upoważniającego kompetencje tego organu i oznacza działanie „za kogoś”, a nie „dla kogoś”36. Odpowiadałoby to rozróżnieniu treściowemu art. 19 u.w.a.r.w., zgodnie z którym wojewoda może upoważnić na piśmie m.in. pracowników urzędu wojewódzkiego do załatwiania określonych spraw w jego imieniu i na jego odpowiedzialność (w tym wypadku nie dochodzi do przekazania kompetencji) oraz art. 20 u.w.a.r.w., zgodnie z którym wojewoda może powierzyć prowadzenie w jego imieniu niektórych spraw z zakresu swojej właściwości m.in. jednostkom samorządu terytorialnego. b. Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym Jak już zostało powiedzenia wojewódzki konserwator zabytków pełni niebagatelną z punktu widzenia interesu społecznego i publicznego rolę w procesie inwestycyjnym. Poniżej przedstawione zostaną jego wybrane kompetencje, wynikające z unormowań u.p.z.p37.

Zgodnie z art. 11 pkt. 6 ppkt. c. u.p.z.p., wojewódzki konserwator zabytków jest jednym z podmiotów publicznych, opiniujących projekt studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy; poprzez wyłożenie do uzgodnienia/zaopiniowania projekt studium zostaje poddany swoistej konfrontacji z różnymi reprezentantami interesu publicznego. Do podmiotów opiniujących i uzgadniających należą bowiem włącznie podmioty publiczne i ich u.w.a.r.w.

I. Niżnik-Dobosz, op. cit., s. 68.

36 J. Zimmermann, op. cit., s. 182.

37 Ze względu na powyższe ograniczenie na boku pozostawione zostaną chociażby kwestie dot. programów opieki nad zabytkami oraz ochrony krajobrazu kulturowego, wynikające z u.o.z.o.z 34 35

Maciej Hadel

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu... 249

organy, a więc podmioty, których jednym z zadań jest strzeżenie interesu publicznego38.

ministracji publicznej są działania określone w przepisach prawnych jako podjęte „w porozumieniu”, „po porozumieniu”, „w uzgodnieniu”, „po uzgodnieniu” lub „wymagające uzgodnienia”. „Porozumienie” lub „uzgodnienie” są to bez wątpienia w języku potocznym i prawniczym zwroty w swej treści bardziej stanowcze i jednoznaczne niż „opiniowanie”, zakładają bowiem jednolitość stanowiska i zgodność poglądów zainteresowanych podmiotów w sprawie. A zatem opinia nie ma charakteru wiążącego, w przeciwieństwie do uzgodnienia, którego treść wiąże organ prowadzący procedurę planistyczną w przedmiocie rozwiązań przyjętych w projekcie planu.

248

Art. 17 pkt 6. pkt. b u.p.z.p. kreuje po stronie wojewódzkiego konserwatora zabytków inne uprawnienie, mianowicie jest on jednym z podmiotów uzgadniających projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego – w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu. Ratio legis instytucji uzgodnienia w procedurze planistycznej polega na przesądzającym wpływie pozytywnego stanowiska organu uzgadniającego na kształt normatywny zapisów planu miejscowego. Ustawodawca, nakazując organowi wykonawczemu uzgodnienie projektu planu ze wskazanymi organami, określił konsekwencje prawne takiego uzgodnienia. Organ uzgadniający może więc skutecznie zablokować uchwalenie projektowanego aktu planistycznego w kształcie planowanym przez organ sporządzający. Odmowa uzgodnienia projektu planu przez uprawniony organ oznacza niemożność uchwalenia planu miejscowego w planowanym kształcie. Uchwalenie zaś przez radę gminy planu miejscowego, mimo skutecznej odmowy uzgodnienia przez uprawniony organ, może, zgodnie z dyspozycją art. 28 u.p.z.p., skutkować nieważnością uchwały rady w całości lub w części39.

Powyższe wynika w sposób oczywisty z relacji pojęć zaopiniowania, jak i uzgodnienia, będących jednymi z form współdziałania, wyróżnianych ze względu na moc wiążącą stanowiska organu współdziałającego40. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie wskazuje się na odmienne skutki prawne między wydaniem opinii i dokonaniem uzgodnienia. Wiąże się to z zakresem związania organu prowadzącego procedurę planistyczną stanowiskiem wyrażonym przez inny organ w zależności od formy współdziałania. Zgodnie z poglądem wyrażonym w uchwale pięciu sędziów NSA z 15 grudnia 1999 r.41 najluźniejszą formą współdziałania organów administracji publicznej jest współdziałanie polegające na zasięganiu opinii. Współdziałanie takie polega na tym, że jeden z organów jest zobowiązany przed podjęciem decyzji do zasięgnięcia opinii innego organu. Organ zobowiązany do zasięgnięcia opinii nie jest prawnie związany stanowiskiem organu opiniującego. Współdziałanie, którego istotą jest wyrażenie opinii, jest zbliżone do konsultacji czy doradztwa. Inną formą współdziałania organów adM. Kruś, Z. Leoński, M. Szewczyk, Prawo zagospodarowania przestrzeni, Warszawa 2012.

A. Plucińska-Filipowicz, Komentarz do art. 17 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, [w:] A. Plucińska-Filipowicz, M. Wierzbowski (red.), Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, el./LexisNexis 2014, teza. 21. Por. wyrok NSA z 8 listopada 2012 r., II OSK 2024/2012, Lexis.pl nr 5160773.

40 J. Zimmermann, op. cit., s. 232.

41 OPK 14/98, OSNA 1999/3, poz. 80; M. Kotulski, Organy ochrony zabytków w planowaniu przestrzennym, „Samorząd Terytorialny”, nr 7-8/2011, s. 123.

38 39

Reasumując – „w przypadku uzgodnienia pozytywne stanowisko organu jest warunkiem uchwalenia w danej postaci aktu planistycznego. Natomiast w przypadku opinii nawet negatywne stanowisko organu opiniującego nie stoi na przeszkodzie w uchwalaniu aktu planistycznego w kształcie przygotowanym przez organ sporządzający projekt aktu”42. Takie zróżnicowanie formy stanowiska wojewódzkiego konserwatora zabytków, a w ślad za tym jego prawnych skutków, wynika również z charakteru prawnego aktu, którego treść jest przedmiotem analizy. W przypadku studium żąda się opinii o niewiążącym znaczeniu, gdyż samo studium jest aktem wewnętrznie obowiązującym (a nie aktem prawa miejscowego) i stanowi wyraz realizacji polityki przestrzennej gminy. W przedłożonej opinii organ współdziałający może więc zawrzeć swoje analizy, oczekiwania, sugestie odnoszące się do zakresu i najlepszego sposobu ochrony dziedzictwa kulturowego, zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Taka merytoryczna analiza dokonana przez przygotowany do jej sporządzenia organ współdziałający może być niezwykle cenna i pomocna przy konstruowaniu ostatecznej treści studium.

Odnośnie do uzgodnienia projektu planu zagospodarowania przestrzennego gminy – akt ten po uchwaleniu staje się przepisem powszechnie obowiązującym.

Dokonane przez wojewódzkiego konserwatora zabytków uzgodnienie ma więc wiążący dla organów planistycznych charakter43.

Kolejne kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków, na gruncie ustawy planistycznej, związane są z nowelizacją tejże ustawy, wynikającą z uchwalenia przez Sejm tzw. ustawy krajobrazowej (właściwie ustawy z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu44). Nowelizacja ta dodała do u.p.z.p. art. 37a, który stanowi, iż rada gminy może ustalić w formie uchwały zasady i warunki sytuowania 42 Z. Niewiadomski, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, Warszawa 2004, s. 214.

43 M. Kotulski, op. cit., s. 124; z powyższymi tezami należy w sposób oczywisty się zgodzić.

44 Dz.U. 2015, poz. 774 ze zm.

Maciej Hadel

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu... 251

obiektów małej architektury, tablic reklamowych i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń, ich gabaryty, standardy jakościowe oraz rodzaje materiałów budowlanych, z jakich mogą być wykonane. Uchwała taka jest aktem prawa miejscowego (ust. 4), dotyczy całego obszaru gminy (ust. 5), może zawierać załącznik graficzny (ust. 7). Zgodnie z art. 37b ust. 2 pkt. 4 u.p.z.p., wójt/burmistrz/prezydent miasta niezwłocznie (co istotne) powinien uzgodnić projekt uchwały z wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu. Należy zauważyć, że również w tym przypadku mamy do czynienia z „uzgodnieniem”, a więc formą współdziałania o wiążącym charakterze; tego typu rozwiązania legislacyjnego należy upatrywać również w powszechnym obowiązywaniu uchwały krajobrazowej.

u.p.z.p., decyzję taką wydaje się po uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, w odniesieniu do obszarów i obiektów objętych formami ochrony zabytków oraz ujętych w gminnej ewidencji zabytków. W tym wypadku z kolei – ze względu na wagę decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, administracyjnoprawnej ingerencji przy pomocy ww. decyzji – ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie uzgodnienia, jako wymogu wydania decyzji odnośnie do określonych obszarów. Tego typu rozwiązanie należy z pewnością zaaprobować.

250

Art. 38a u.p.z.p. stanowi, że dla obszaru województwa, nie rzadziej niż raz na 20 lat, sporządza się audyt krajobrazowy; identyfikuje krajobrazy występujące na całym obszarze województwa, określa ich cechy charakterystyczne oraz dokonuje oceny ich wartości. Zgodnie z treścią art. 38b u.p.z.p., projekt audytu krajobrazowego sporządza zarząd województwa, uchwala go sejmik województwa, jednak przed uchwaleniem – na podstawie art. 38b ust. 2 pkt. 2. ppkt. c. – wojewódzki konserwator zabytków posiada kompetencję do zaopiniowania projektu audytu. Brak stanowiska w terminie 30 dni od otrzymania projektu audytu uważa się za wyrażenie pozytywnej opinii o projekcie w przedłożonym brzmieniu.

Ustawodawca zdecydował się expressis verbis wskazać w art. 38b ust. 2 pkt. 3 u.p.z.p. („zarząd województwa może wprowadzić zmiany, wynikające z uzyskanych opinii”), iż opinie te nie mają charakteru wiążącego. Wydaje się, że regulacja ta z perspektywy charakteru opinii, jako formy współdziałania, jest zbędna i wynika z istoty „zaopiniowania” danego aktu lub też czynności.

Negatywnie należy ocenić rozwiązanie, zgodnie z którym tak istotny z punktu widzenia planowania i zagospodarowania przestrzennego na poziomie województwa akt jak audyt krajobrazowy, wymaga jedynie zaopiniowania przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Dokument ten ma w sposób kompleksowy, całościowy identyfikować walory krajobrazowe, dokonywać oceny zagrożeń dla możliwości zachowania wartości krajobrazów, zawierać rekomendacje i wnioski w tej materii. Dodatkowo wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków zakreślono relatywnie krótki termin, mianowicie 30 dni, na zaopiniowanie audytu, obarczony dodatkowo fikcją pozytywnej opinii. Tego typu „bat” na organ z pewnością nie służy należytej realizacji zadań wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Ostatnia kompetencja jest już związana ściśle z wydawaniem decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Zgodnie z art. 53 ust. 4 pkt. 2

4. Podsumowanie Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków, na gruncie ustawy planistycznej, mają charakter wyłącznie opiniodawczo-uzgadniający. Nie należy jednak wyciągać z tego wniosku, iż konserwator nie ma istotnego wpływu na politykę przestrzenną, zachowanie ładu przestrzennego; wszak może poprzez wyrażenie swojego stanowiska w sposób istotny ingerować w treść opiniowanych/ uzgadnianych dokumentów. Stąd należy ponownie zaznaczyć, że ze względu na wagę funkcji wojewódzkiego konserwatora zabytków, istotę jego kompetencji, rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę odnośnie do wymogów stawianych kandydatowi na wojewódzkiego konserwatora zabytków, jest zbyt nieostre, nieprecyzyjne i – być może – zbyt łagodne. Z pewnością uporządkowania poprzez ingerencję legislacyjną wymaga też kwestia kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Jak zostało wskazane – nie sposób przyjąć w tym momencie logiczną metodę wykładni, która jednoznacznie wskazywałaby na to, czy wojewódzki konserwator zabytków posiada własne zadania i kompetencje z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków, czy tylko „posiada kompetencję do wykonywania zadań i kompetencji” wojewody.

Uprawnienia wojewódzkiego konserwatora zabytków, jako organu administracji publicznej wchodzącego w skład administracji zespolonej na poziomie województwa, w sposób nieodłączony wiążą się z wypracowanymi przez teoretyków prawa (w szczególności przedstawicieli doktryny prawa administracyjnego) pojęciami: kompetencji, kierownictwa, zwierzchnictwa, współdziałania i jego form. Analiza tychże pojęć z punktu widzenia właśnie nauki prawa pozwala na dekodowanie rzeczywistej roli wojewódzkiego konserwatora zabytków w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz docenienie jego roli i funkcji.

252

Maciej Hadel

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Biernat S., Działania wspólne w administracji państwowej, Wrocław 1979.

2. Boć J. (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 2004.

3. Filipek J., Elementy strukturalne norm prawa administracyjnego, Warszawa-Kraków 1982.

4. Góralczyk W. jr., Kierownictwo w prawie administracyjnym, Warszawa 2016.

5. Hauser R., Niewiadomski Z., Wróbel A., (red.), System prawa administracyjnego.

T. 6, Podmioty administrujące, Warszawa 2011.

6. Kruś M., Leoński Z., Szewczyk M., Prawo zagospodarowania przestrzeni, Warszawa 2012 7. Leoński Z., Nauka administracji, Warszawa 2010.

8. Michalak A., Ginter A., Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Komentarz, Warszawa 2016.

9. Niewiadomski Z., Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

Komentarz, Warszawa 2004.

10. Ura E., Prawo administracyjne, Warszawa 2010.

11. Zimmermann J., Prawo administracyjne, Warszawa 2016.

Artykuły: 1. Antoniak P., [w:] Cherka M. (red.), Komentarz do art. 91 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Warszawa 2010.

2. Antoniak P., Komentarz do art. 96 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, [w:] Cherka M. (red.), Komentarz do art. 91 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Warszawa 2010.

3. Hadel M., Administracyjnoprawne aspekty ochrony zabytków a ograniczenia swobody działalności gospodarczej i wolności zabudowy, [w:] Dobosz P., Adamus M., Sokołowska D. (red.), Prawo a ochrona dóbr kultury, Kraków 2014 4. Kisała M., Aksjologia współdziałania administracji samorządowej z administracją rządową, [w:] Zimmermann J. (red.), Aksjologia prawa administracyjnego, tom I, Warszawa 2017.

5. Kotulski M., Organy ochrony zabytków w planowaniu przestrzennym, „Samorząd Terytorialny”, nr 7-8/2011.

6. Leoński Z., Formy współdziałania jednostek w samorządzie terytorialnym, „Samorząd Terytorialny”, nr 1995/4.

7. Łazutka P.,, 25 lat współdziałania jednostek samorządu terytorialnego w Polsce w formie związku celowego. Analiza obecnego stanu prawnego i postulaty de lege ferenda [w:] Jaworska-Dębska B., Budzisz R. (red.) Prawne problemy samorządu terytorialnego z perspektywy 25-lecia jego funkcjonowania, Warszawa 2016.

Kompetencje wojewódzkiego konserwatora zabytków na gruncie ustawy o planowaniu... 253 8. Matczak M., Pojęcie kompetencji w ujęciu nauki prawa administracyjnego, [w:] Hauser R. (red.), System Prawa Administracyjnego. Tom 1. Instytucje prawa administracyjnego, Warszawa 2010.

9. Michalska-Badziak R., Powiązania organizacyjne i funkcjonalne między podmiotami administrującymi, [w:] Stahl M. (red.), Prawo administracyjne: pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie, Warszawa 2009.

10. Niżnik-Dobosz I., Samodzielność kompetencji organów właściwych w sprawie ochrony zabytków, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W., Dziedzictwo, Dobra Kultury, Zabytki, Ochrona i Opieka w Prawie, Kraków 2015.

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska, Dz.U. 2019, poz.

1355.

2. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

3. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

4. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie, Dz.U. 2019, poz. 1464.

5. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz.U. 2015, poz. 774 ze zm. Źródła internetowe:

1. Plucińska-Filipowicz A., Komentarz do art. 17 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, [w:] Plucińska-Filipowicz A., Wierzbowski M. (red.), Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, el./LexisNexis 2014.

254

Rozdział XIII Magdalena Pomietło

Odpowiedzialność karna poszukiwacza zabytków Mgr Magdalena Pomietło – absolwentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Numer ORCID: 0000-0003-1826-4488.

TITLE: „Criminal liability of a monument seeker”.

SŁOWA KLUCZE: poszukiwanie zabytku, ochrona zabytków, prawo karne, przestępstwo, porzucone i ukryte zabytki.

KEY WORDS: searching for a monument, protection of monuments, criminal law, crime, abandoned and hidden monuments.

STRESZCZENIE: Artykuł traktuje o problematyce przestępstwa poszukiwania ukrytego albo porzuconego zabytku wbrew warunkom pozwolenia lub bez pozwolenia. Omawiany typ czynu zabronionego został przeniesiony z kategorii wykroczeń do kategorii przestępstw, co odbiło się dużym echem w środowisku poszukiwaczy-amatorów. Autorka postara się omówić nowy typ czynu zabronionego, który pojawił się w art. 109c, w miejsce starego artykułu 111 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a także prześledzić procedurę samego uzyskania pozwolenia na poszukiwanie zabytku.

SUMMARY: The article deals with the problem of the crime of searching for a hidden or abandoned monument, against the terms of the permit or without a permit. This

256

Magdalena Pomietło

type of prohibited act was transferred from the category of offenses to the category of crimes, which echoed greatly in the amateurs’ environment. The author will try to discuss a new type of prohibited act that appeared in art. 109c, in place of the old article 111 of the Act on the protection of monuments, and also follow the procedure of obtaining permission to search for a monument.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Jakiś czas temu na aukcjach internetowych wręcz zaroiło się od ogłoszeń na temat sprzedaży różnego rodzaju urządzeń pozwalających między innymi na wykrywanie metali. Zjawisko to zbiegło się w czasie z uchwaleniem nowelizacji przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami1, która w dość znaczący sposób miała zmienić podejście do dawania posłuchu normom w niej zawartym. Nowelizacja przepisów2, wprowadziła szereg zmian wprowadzając między innymi obowiązek nakładania sankcji administracyjnych w przypadku wypełnienia przez podmiot przesłanek z rozdziału 10a ustawy, wprowadzono również zmiany dotyczące karnoprawnej ochrony zabytków poprzez zmianę art.

108 u.o.z.o.z., dodanie art. 109c u.o.z.o.z., o którym mowa będzie poniżej, oraz usunięcie art. 111, art. 113–114, art. 117 i art. 1193.

Jak już wspomniano, z tekstu aktu prawnego usunięto art. 111 u.o.z.o.z., czyli wykroczenie polegające na poszukiwaniu ukrytych lub porzuconych zabytków używając w tym celu różnego rodzaju urządzeń, przykładowo wykrywaczy metali (te były chyba najbardziej popularne). W jego miejsce wprowadzono art.

109c u.o.z.o.z. zawierający dokładnie te same znamiona typu czynu zabronionego. Art. 109c stanowi jednak przestępstwo, które zagrożone jest karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Zdaje się, że zmiana przepisów wywarła duży wpływ na podejście poszukiwaczy do przeszukiwania terenów z nadzieją na nowe odkrycia. Takie twierdzenia same cisną się na usta widząc, jak wzrosła choćby liczba artykułów na wielu portalach informująca, że od 2018 roku poszukiwanie skarbów to przestępstwo, czy wskazująca jak obec1 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm., dalej w artykule używany skrót: u.o.z.o.z..

2 Ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2017, poz. 1595.

3 Artykuł 1 pkt 24 ustawy z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2017, poz. 1595. Dokonano zmiany przepisów w zakresie prawa karnego oraz prawa wykroczeń, usuwając między innymi przepis statuujący wykroczenie poszukiwania zabytku bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia

Odpowiedzialność karna poszukiwacza zabytków

257

nie można uzyskać pozwolenie na legalne poszukiwanie zabytków. Wspomniana zmiana miała na celu ograniczenie procederu nielegalnego poszukiwania zabytków, także takich które później odnajdywać miały się na rynkach zagranicznych, sprzedawane za ogromne kwoty4.

2. Uzyskanie pozwolenia na poszukiwania Sprawa poszukiwania zabytków nie jest zamknięta dla każdego entuzjasty pragnącego odkrywać nieznane, który w tym celu zamierza eksplorować pobliskie mu tereny. Musi jednak posiadać stosowne pozwolenie wydawane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, o którym stanowi art. 36 u.o.z.o.z.5. Tryb wydawania pozwoleń oraz wszelkie elementy pozwolenia, dane jakie winny zawierać, jak również określenie dokumentacji, jaką należy przedstawić celem uzyskania pozwolenia określa rozporządzenie, do którego odsyła art. 37 u.o.z.o.z.6.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 20187, reguluje tryb wydawania pozwoleń na poszukiwanie „ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania”8. Wniosek o wydanie pozwolenia składa się do właściwego miejscowo 4 Zob. wywiad z K. Zalasińską; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1785042,1,jak-polacy-na-wlasna-reke-szukaja-zabytkow.read, [dostęp: 21.04.2019].

5 Art. 36 u.o.z.o.z. ust. 1. „Pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga: (…)

12) poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania. (…)”.

6 Art. 37 u.o.z.o.z., ust. 1. „Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego określi, w drodze rozporządzenia: 1) tryb wydawania pozwoleń, o których mowa w art. 36 ust. 1 i 1a; 2) dane i informacje, które zawierają wnioski o wydanie pozwoleń, o których mowa w art. 36 ust.

1 i 1a, oraz dokumentację dołączaną do wniosków niezbędną do ich rozpatrzenia; 3) dane i informacje, które zawierają pozwolenia, o których mowa w art. 36 ust. 1 i 1a, oraz warunki, które mogą zostać w nich zastrzeżone; 4) elementy, które zawiera dokumentacja prac konserwatorskich i prac restauratorskich prowadzonych przy zabytku ruchomym wpisanym do rejestru albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz dokumentacja badań archeologicznych. (…)”.

7 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków, Dz.U. 2018, poz.1609, dalej w artykule nazywane: Rozporządzenie.

8 § 1 ust. 1 pkt 8 Rozporządzenia.

258

Magdalena Pomietło

wojewódzkiego konserwatora zabytków, natomiast w zakresie obszarów morskich, do dyrektora urzędu morskiego właściwego miejscowo9. § 10 Rozporządzenia wskazuje elementy, jakie wniosek o pozwolenie na poszukiwanie zabytku winien zawierać. Należą do nich: dane wnioskodawcy, wskazanie miejsca poszukiwania zabytków10, dane osoby prowadzącej poszukiwania, uzasadnienie wniosku. Warto tu wskazać, że pozwolenie obejmować będzie zawężenie do konkretnego terenu poszukiwań, każde wyjście poza jego teren będzie więc obwarowane możliwością poniesienia odpowiedzialności karnej z art. 109c u.o.z.o.z.. Należy zwrócić uwagę na to, jak szczegółowo wymaga się od wnioskodawcy wskazania planu przyszłych poszukiwań. Do wniosku bowiem, zgodnie z § 10 ust. 3 pkt 1 należy dołączyć między innymi program poszukiwania zabytków określający zakres i sposób prowadzenia poszukiwań zabytków11. Zdaniem autorki zakreślenie przedstawionych wymogów formalnych znacznie ogranicza chęć poszukiwaczy – amatorów do starania się o omawiane pozwolenie, a w konsekwencji do samego rozpoczęcia poszukiwań. Opłata, jaką wnioskodawca powinien zapłacić występując z wnioskiem wynosi obecnie 82 złote, a czas oczekiwania wynosi około 1 miesiąca. Elementy jakie zawierać będzie pozwolenie na poszukiwanie zabytków wskazane zostały w § 19 Rozporządzenia i należą do nich między innymi dane wnioskodawcy, dane poszukiwacza, określenie konkretnego miejsca poszukiwań, zakres i sposób prowadzenia poszukiwań, termin ważności pozwolenia, czy warunek zawiadomienia o terminie rozpoczęcia i zakończenia poszukiwań. Pozwolenie może dodatkowo określać warunek zawiadomienia wojewódzkiego konserwatora zabytków (dyrektora urzędu morskiego) o terminie podjęcia czynności związanych z pozwoleniem minimum 3 dni przed podjęciem takich § 2 ust. 1 i 3 Rozporządzenia. § 10 ust. 1 pkt 2) Rozporządzenia: „wskazanie miejsca poszukiwania zabytków z określeniem współrzędnych geodezyjnych lub geograficznych z dokładnością do jednej setnej sekundy dla punktów załamań obszaru poszukiwań lub nazwę albo numer obrębu ewidencyjnego z numerami działek ewidencyjnych, a w odniesieniu do polskich obszarów morskich, współrzędnych geocentrycznych geodezyjnych naniesionych na morską mapę nawigacyjną” Odpowiednio w § 10 ust. 2 wskazano warunki dla poszukiwaczy zabytków na polskich obszarach morskich.

11 Dodatkowo, na podstawie § 10 Rozporządzenia, do wniosku należy dołączyć dokument potwierdzający posiadanie przez wnioskodawcę tytułu prawnego do korzystania z nieruchomości, uprawniającego do występowania z tym wnioskiem, a w przypadku gdy z wnioskiem występuje podmiot zamierzający prowadzić te poszukiwania, zgodę właściciela lub posiadacza nieruchomości na ich prowadzenie albo oświadczenie, że właściciel lub posiadacz tej zgody nie udzielił, zgodę dyrektora parku narodowego albo regionalnego dyrektora ochrony środowiska, w przypadku poszukiwania zabytków odpowiednio na terenie parku narodowego albo rezerwatu przyrody, oraz mapę topograficzną w skali 1:10 000 lub większej lub prezentację kartograficzną bazy danych obiektów topograficznych (BDOT10k), o której mowa w art. 4 ust. 1a pkt 8 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne, a w odniesieniu do polskich obszarów morskich, morską mapę nawigacyjną z zaznaczonym obszarem planowanych poszukiwań zabytków.

9

10

Odpowiedzialność karna poszukiwacza zabytków

259

czynności, czy też niezwłocznego zawiadomienia o wszelkich zagrożeniach albo nowych okolicznościach, jakie podczas poszukiwań się ujawnią12. Pozwolenie wydawane jest w formie decyzji13. Należy tu zaznaczyć, że nie każdy wniosek spotka się z aprobatą organu. Zgodnie z Rozporządzeniem, pozwolenie może określać warunek nieprowadzenia poszukiwań w określonych miejscach (strefie zakazu prowadzenia poszukiwań)14.

Jak zostało wskazane, system pozwoleń dość rygorystycznie odnosi się do poszukiwania zabytków. Zawęża jego zakres, formułując konkretne miejsca, sposoby i zakresy prowadzonych poszukiwań. Warto mieć w tym względzie na uwadze, że nawet wyjście poza sposób poszukiwań oznaczony w pozwoleniu będzie już poszukiwaniem bez pozwolenia, co może mieć wpływ na ocenę wypełnienia znamion typu czynu poszukiwania zabytków bez pozwolenia. Literalnie więc, zmiana sposobu poszukiwania ze sposobu zakreślonego początkowo, przykładowo z użyciem wykrywacza metali do innego sposobu, bardziej adekwatnego, z użyciem innego narzędzia pozwalającego na poszukiwania stanowić będzie już wyjście poza ramy pozwolenia wydanego przez organ.

3. Ustawowa odpowiedź na nielegalne poszukiwanie zabytku Ustawodawca już od początku obowiązywania ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami15 nie zgadzał się na poszukiwanie zabytku bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia. Początkowo, aż do zmiany ustawy z 2017 roku, która rozpoczęła swoje obowiązywanie od 1 stycznia 2018 roku, istniał art.

111 u.o.z.o.z., który to statuował odpowiedzialność podmiotu za wykroczenie w przypadku wypełnienia przedstawionych powyżej znamion16. Od 1 stycznia 2018 roku wypełnienie wskazanych znamion sprawia, że podmiot odpowiadać będzie za przestępstwo nielegalnego poszukiwania zabytku17. Co ciekawe oma§ 19 ust. 3 Rozporządzenia.

B. Kurzępa, E. Kurzępa – Czopek, Nielegalne poszukiwanie zabytków, „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 9, s. 147.

14 Chodzi, zgodnie z § 19 ust. 4 Rozporządzenia o zakazie prowadzenia poszukiwań w miejscach wyznaczonych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków albo dyrektora urzędu morskiego, ze względu na ochronę zabytków archeologicznych.

15 Od dnia 17 listopada 2003 r., czyli wejścia obecnie obowiązującej ustawy w życie.

16 Brzmienie art. 111 u.o.z.o.z. do 1 stycznia 2019 tj. utraty mocy przepisu: „Art. 111. 1. Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.

2. W razie popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1 można orzec: 1) przepadek narzędzi i przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia wykroczenia, chociażby nie stanowiły własności sprawcy; 2) przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia; 3) obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego lub zapłaty równowartości wyrządzonej szkody”.

17 Art. 109 u.o.z.o.z.: 12 13

260

Magdalena Pomietło

wiane przepisy, (bowiem dopiero na miejsce uchylonego art. 111 pojawił się art.

109c ustawy, nie dokonano zmiany w granicach art. 111 u.o.z.o.z.) nie zmienił swoich znamion. Zachowały się one dokładnie w takiej samej postaci. Ustawodawca przeniósł jedynie wymienione zachowanie z kategorii wykroczeń do kategorii przestępstw. Uzasadnienie projektu ustawy18 nie wskazuje jednak przyczyn tej decyzji. Jedno jest pewne, przedstawioną nowelizacją zmieniono podejście poszukiwaczy-amatorów do sposobu spędzania przez nich wolnego czasu i wykonywania ich dotychczasowego hobby. Mało kto zdając sobie sprawę z faktu ponoszenia odpowiedzialności karnej narazi się bowiem na nią.

4. Prawnokarna odpowiedź na nielegalne poszukiwania Obecnie ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 109c stanowi, że każdy „kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania” poniesie odpowiedzialność karną. Typ czynu zabronionego stypizowany w art.

109c u.o.z.o.z. nie jest jeszcze w praktyce rozwiązaniem zbyt szeroko komentowanym. Zdaje się, że jest to w pełni uzasadnione z uwagi na fakt, że brzmi on identycznie jak przepis w miejsce którego ten typ czynu się pojawił. Uwagi na gruncie przedstawionego art. 111 u.o.z.o.z. zachowują więc swoją pełną aktualność. Przedmiotem ochrony na gruncie omawianego przepisu jest więc „zarówno nienaruszalność i integralność zabytków, które mogą ulec uszkodzeniu lub zniszczeniu w wyniku nieprawidłowo prowadzonych prac poszukiwawczych, jak też sama prawidłowość prowadzenia poszukiwań zabytków”19. „Przedmiotem czynności wykonawczej jest ukryty lub porzucony zabytek”20, chodzi więc o zabytek, który obecnie znajduje się we władaniu innej osoby, a został przez nią jedynie ukryty albo został przez inną osobę porzucony, czyli obecnie nie posiada on żadnego właściciela i nie znajduje się w niczyim posiadaniu mimo, że wcześniej w posiadaniu, lub władaniu innej osoby się znajdował21. Czyn z art. 109c może „Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.

18 Druk nr 1403 z dnia 14 marca 2017 roku, Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw.

19 M. Kulik, Komentarz do art. 111 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, [w:] M. Kulik, Komentarz do przepisów karnych ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.03.162.1568), LEX/el., 2010, teza 1.

20 Ibidem, teza 2.

21 Ibidem, teza 3.

M. Kulik wskazuje w przytoczonym komentarzu także, że „Podobnie można uznać, że porzuconym zabytkiem jest także zabytek zagubiony.” co poszerza zakres penalizacji zachowania. W przypadku zagubienia zabytku następują identyczne następstwa dla samego zabytku, tożsamy jest także zakres świadomości właściciela zabytku, jako że zdaje on sobie sprawę z tego, że nie posiada już zabytku i wyzbył się go, w przypadku zagubienia jednak może nadal mieć nadzieję na odzyskanie

Odpowiedzialność karna poszukiwacza zabytków

261

zostać popełniony jedynie przez działanie. Jest to przestępstwo powszechne, może je popełnić każda osoba. Jest to typ formalny, ponieważ z dokonaniem tego przestępstwa mamy do czynienia już w momencie rozpoczęcia poszukiwań, nie jest ważny ich skutek w postaci odnalezienia jakiegokolwiek zabytku22. Inaczej jednak niż w przypadku wykroczenia23 przestępstwo to może zostać popełnione, ze względu na brzmienie art. 8 k.k.24, jedynie umyślnie.

By móc mówić o zachowaniu, które wypełniać będzie znamiona typu czynu zabronionego należy mieć do czynienia z zabytkiem. Samo poszukiwanie nie-zabytku bowiem nie jest karalne. Zabytkiem, zgodnie z jego legalną definicją zawartą w art. 3 pkt 1) u.o.z.o.z. jest „nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Zabytkiem ruchomym będzie zaś „rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt 1”, tj. definicji zabytku jako takiego25. Poszukiwanie obiektu musi nastąpić przy wykorzystaniu specjalistycznego sprzętu, próby poszukiwań bez jego wykorzystania nie będą karalne26. go. Nie ma woli wyzbycia się zabytku, dlatego też można posiadać uzasadnione wątpliwości co do objęcia zakresem penalizacji także zagubionego zabytku. Gdyby ustawodawcy zależało na objęciu zakresem penalizacji także zagubionych zabytków to objąłby zakresem tego przepisu wprost również zagubione zabytki. Te jednak nadal posiadają swojego właściciela. Uzasadniona zdaje się być jednak wykładnia celowościowa przytoczona w komentarzu M. Kulika. Z perspektywy potencjalnego sprawcy nie ma bowiem znaczenia czy zabytek został porzucony, czy jedynie zagubiony.

22 Uwagi poczynione w stosunku do art. 111 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, M. Kulik, w: Komentarz do przepisów karnych ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.03.162.1568), LEX/el., 2010, teza 14, 15 i 17, zachowują tu pełną aktualność.

23 M. Kulik, Komentarz do art. 111 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, M. Kulik, [w:] M. Kulik, Komentarz do przepisów karnych ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.03.162.1568), LEX/el., 2010, teza 18.

24 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny, Dz.U. 2018, poz. 1600 ze zm.

25 art. 3 pkt 3 u.o.z.o.z..

Pewien katalog przykładowych obiektów mogących stanowić zabytki ruchome wskazuje art. 6 ust. 2 pkt 2 u.o.z.o.z. i należą do nich między innymi „zabytki ruchome będące, w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2018 r. poz. 574 i 1669), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji”.

26 B. Kurzępa, E. Kurzępa-Czopek, op. cit., s. 150.

262

Magdalena Pomietło

5. Ocena obecnego rozwiązania Omawiana zmiana stanu prawnego wprowadzająca odpowiedzialność karną za przestępstwo w miejsce ponoszenia odpowiedzialności z przepisu przewidującego odpowiedzialność za wykroczenie nielegalnego poszukiwania zabytków zmieniła podejście wielu poszukiwaczy – amatorów do uskuteczniania przez nich ich dość kontrowersyjnego hobby. Należy wskazać, że istnienie zjawiska amatorskiego poszukiwania zabytków, ma swoje plusy i minusy.

Oczywistym jest, że działalność poszukiwaczy-amatorów w dużej mierze mogłaby wspomóc działalność profesjonalistów i pomóc odkrywać nieznane obszary, na co często profesjonaliści nie mają odpowiedniej ilości czasu. Jak wskazał M. Trzciński, który zauważa, że temat amatorskiego poszukiwania zabytków od dłuższego czasu cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem społeczeństwa: „współpraca amatorów z profesjonalistami daje niewątpliwie dobre rezultaty, o ile rzecz jasna uda się do takiej doprowadzić”27.

Z drugiej jednak strony, warto mieć na uwadze, że poszukiwacze to nie zawsze pasjonaci historii gotowi chronić swoje odkrycia i przekazywać informacje na ich temat odpowiednim organom. Biorąc pod uwagę tę drugą grupę, nowelizacja z pewnością zmieniła podejście do prowadzenia poszukiwań na własną rękę.

Wcześniej osoba taka narażała się jedynie na poniesienie odpowiedzialności za wykroczenie, zapłatę niezbyt wysokiej, w porównaniu z możliwymi odkryciami, grzywny. W chwili obecnej jest to odpowiedzialność za przestępstwo. W tym kontekście należy także zwrócić uwagę, że obecnie także nie jest tak łatwo obejść zakaz poszukiwania w pewnych miejscach. Chodzi o wspomniane wcześniej miejsca wyznaczone przez wojewódzkiego konserwatora zabytków albo dyrektora urzędu morskiego, jako miejsca wyłączone z zakresu poszukiwań. Wcześniej, osoba która zdawała sobie sprawę, że teren na którym zamierzała prowadzić poszukiwania może zostać zakwalifikowany przez odpowiedni organ, jako teren wyłączony od poszukiwań mogła nie starać się o pozwolenie, próbować eksplorować go na własną rękę i narazić się co najwyżej na odpowiedzialność za wykroczenie (pod warunkiem, że równocześnie nie wypełniła znamion innego typu czynu zabronionego). Obecnie, jest to przestępstwo i sprawca musi liczyć się z nieuchronną karą, jaka zostanie wymierzona mu na zasadach określonych w kodeksie karnym. Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, nowe przepisy z pewnością sprawią, że potencjalny sprawca weźmie pod rozwagę argumenty za i przeciw zanim rozpocznie nowe poszukiwania.

27 M. Trzciński, Poszukiwania skarbów czy poszukiwania zabytków? Między legendą a rzeczywistością, „Przegląd Prawa i Administracji” 2012, nr 88, str. 100.

Odpowiedzialność karna poszukiwacza zabytków

263

BIBLIOGRAFIA: Artykuły: 1. Kurzępa B., Kurzępa – Czopek E., Nielegalne poszukiwanie zabytków, „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 9.

2. Trzciński M., Poszukiwania skarbów czy poszukiwania zabytków? Między legendą a rzeczywistością, „Przegląd Prawa i Administracji” 2012, nr 88.

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny, Dz.U. 2018, poz. 1600 ze zm.

2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

3. Ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2017, poz. 1595.

4. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków, Dz.U. 2018, poz.1609. Źródła internetowe: 1. Kulik M., Komentarz do art. 111 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, [w:] Kulik M., Komentarz do przepisów karnych ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.03.162.1568), LEX/el., 2010.

2. https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1785042,1,jak-polacy-na-wlasna-reke-szukaja-zabytkow.read,[dostęp: 21.04.2019].

Inne: 1. Druk nr 1403 z dnia 14 marca 2017 roku, Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw 2. Wywiad z K. Zalasińską; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/ 1785042,1,­jak-polacy-na-wlasna-reke-szukaja-zabytkow.read, [dostęp: 21.04.2019].

264

Rozdział XIV Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury w czasie konfliktu zbrojnego. Perspektywa prawnomiędzynarodowa Mgr Patrycja Rutkowska – doktorantka w Instytucie Politologii na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie; magister administracji, europeistyki i stosunków międzynarodowych, członkini Polskiego Towarzystwa Studiów Międzynarodowych. Jej zainteresowania naukowe obejmują: ochronę dóbr kultury w konfliktach zbrojnych, sprzężenie religii i polityki w UE oraz europejską przestrzeń administracyjną.

TITLE: „International approach to individual criminal liability for performing hostile acts towards cultural property in an armed conflict”.

SŁOWA KLUCZE: ochrona dóbr kultury, konflikt zbrojny, Międzynarodowy Trybunał Karny, odpowiedzialność karna jednostki, zbrodnie wojenne.

KEY WORDS: protection of cultural property, armed conflict, International Criminal Court, individual criminal liability, war crimes.

STRESZCZENIE: Wobec faktu celowych i masowych zniszczeń dziedzictwa kulturowego, mających miejsce choćby podczas konfliktów zbrojnych w Mali lub Syrii i Iraku, zagadnienie odpowiedzialności karnej jednostki za naruszenie zobowiązań międzynarodowych z zakresu ochrony dóbr kultury stanowi wciąż żywy przedmiot zainteresowania społeczności międzynarodowej. Mając to na uwadze, w artykule

Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 267

dokonano przeglądu statutów i orzecznictwa MTW, MTKJ, a w szczególności MTK, w celu ukazania etapów rozwoju koncepcji odpowiedzialności karnej jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury. W artykule odwołano się również do dorobku prawnego UNESCO, tj. II Protokołu Dodatkowego dołączonego do konwencji haskiej z 1954 r., którego postanowienia obejmują swym zakresem poruszane zagadnienie.

we niszczenie dóbr kultury uchodzi obecnie coraz częściej za taktykę wojenną2, Irina Bokowa3 wielokrotnie podkreślała w swoich wypowiedziach, że ochronę dziedzictwa kulturowego należy postrzegać jako kwestię bezpieczeństwa międzynarodowego4. Rozwój technik wojennych i intensyfikacja konfliktów zbrojnych w różnych regionach świata sprawia, że zasada odpowiedzialności karnej jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury wydaje się być jednym z najistotniejszych narzędzi w walce z niszczeniem dziedzictwa kulturowego podczas konfliktów zbrojnych5. Należy przy tym jednocześnie zaznaczyć, że odpowiedzialność karna jednostki z tytułu naruszeń zobowiązań międzynarodowych z zakresu ochrony dóbr kultury nie jest nowym rozwiązaniem prawnym, nawet jeśli proces jej rozwoju odbywał się w sposób stopniowy i powolny. Jak podkreśla się w literaturze przedmiotu, przyczyną takiej sytuacji było przeświadczenie, że powyższe zagadnienie wchodzi przede wszystkim w zakres kompetencji wewnętrznych suwerennych państw. Potwierdza to treść projektu Deklaracji brukselskiej z 1874 roku, w której wskazano, że wszelkie akty zniszczenia, uszkodzenia i grabieży dóbr kultury powinny być ścigane przez władze państwowe6. Jednak już w 1907 r., w ramach Konwencji haskiej dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej7, społeczność międzynarodowa wyraziła potrzebę karania

266

SUMMARY: Faced with mass-scale, deliberate destruction of cultural property such as that which took place during the conflicts in Syria and Iraq, and Mali, the concept of individual criminal responsibility for violations of international norms on the protection of cultural property remains an issue of elevated interest for the international community. This article analyzes the statutes and judicial practice of the Nuremberg International Military Tribunal, the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, and the International Court of Justice in order to display the gradual development of laws regarding individual criminal liability for performing hostile acts towards cultural property. It also references the legislation of UNESCO by bringing up the Second Additional Protocol for the 1954 Hague Convention that directly applies to the matter in question.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Zagadnienie ochrony dóbr kultury pojawia się w wielu aktach prawnych zarówno na poziomie krajowym, regionalnym, jak i międzynarodowym. Kompleksowość przyjętych rozwiązań prawnych w tym zakresie nie zdołała jednak skutecznie uchronić dóbr kultury przed celowymi i masowymi ich zniszczeniami, stanowiącymi niejednokrotnie komponent działań stron walczących w konfliktach zbrojnych. Przykłady takich zdarzeń można by mnożyć w nieskończoność, poczynając chociażby od II wojny światowej, a kończąc na konflikcie zbrojnym w Syrii i Iraku.

Bestialskie akty zniszczeń dóbr kultury dokonywane w czasie konfliktów zbrojnych świadczą niewątpliwie o iluzoryczności, czy wręcz braku efektywności międzynarodowego systemu ochrony dóbr kultury, w ramach którego trudno jest wyegzekwować na stronach walczących w konflikcie przestrzegania standardów ochrony obiektów, stanowiących zasoby dziedzictwa kulturowego poszczególnych narodów, a nawet całej ludzkości1. Ze względu na to, że celo1 Por. A. Gerecka-Żołyńska, Karnoprawna odpowiedzialność sprawców przestępstw przeciwko dobrom kulturalnym popełnionym w okresie konfliktu zbrojnego jako element międzynarodowej

ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, nr 1(t. 80), s. 255.

2 Umyślne niszczenie dziedzictwa kulturowego często jest stosowane jako taktyka wojenna, mająca na celu m.in. szerzenie strachu lub nienawiści. Jako przykład może posłużyć taktyka ugrupowania ISIS, które niszczyło bezcenne dziedzictwo kulturowe Bliskiego Wschodu, np. stanowiska archeologiczne w Palmirze lub Stare Miasto w Aleppo. Por. Y. Pudovochkin, R. Georgy, Crimes against cultural values as a basis of international criminal responsibility, „Zbornik radova Pravnog fakulteta u Nišu” 2017,vol. 56, s. 240.

3 Irina Bokowa była dyrektorem generalnym UNESCO w latach 2009-2017. Obecnie tę funkcję sprawuje Audrey Azoulay.

4 Zob. I. Bokova, Culture in the Cross Hairs, The New York Times, 2.12.2012; https://www.nytimes.com/2012/12/03/opinion/global/cultural-sites-must-be-protected.html, [dostęp: 6.04.2019]; UNESCO, UN Security Council adopts historic resolution for the protection of heritage, 24.04.2017; https://en.unesco.org/news/security-council-adopts-historic-resolution-protection-heritage, [dostęp:6.04.2019].

5 Por. A. Kulpa, Ochrona dóbr kultury w trakcie konfliktów zbrojnych, „Refleksje” 2012, nr 6, s. 87.

6 Zgodnie z brzmieniem art. 8 Deklaracji brukselskiej z 1874 r.: „The property of municipalities, that of institutions dedicated to religion, charity and education, the arts and sciences even when State property, shall be treated as private property. All seizure or destruction of, or wilful damage to, institutions of this character, historic monuments, works of art and science should be made the subject of legal proceedings by the competent authorities”. Pełny tekst deklaracji brukselskiej dostępny na stronie internetowej Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża; https://ihldatabases.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Treaty.xsp?action=openDocument&documentId=42F78058BABF9C51C12563CD002D6659 [dostęp: 2.04.2019].

7 W świetle art. 56 Konwencji haskiej dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej z 1907, Dz.U. 1927, nr 21, poz. 161: „wszelkie zajęcie, zniszczenie lub rozmyślna profanacja instytucji tego ro-

Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 269

jednostek za zniszczenia dóbr kultury, co dało impuls do podjęcia późniejszych kroków zmierzających do nakładania na jednostkę międzynarodowej odpowiedzialności karnej za nieprzestrzeganie zasad ochrony dóbr kultury w konfliktach zbrojnych8.

konfliktów zbrojnych. Podczas procesów norymberskich przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym, odbywających się pomiędzy 20 listopada 1945 r. a 1 października 1946 r., przeprowadzono m.in. postępowanie w sprawie Alfreda Rosenberga i Hermanna Göringa – działaczy nazistowskich odpowiedzialnych za zorganizowanie akcji rabunkowych wobec dzieł sztuki znajdujących się na terenach okupowanych państw europejskich13. Pociągnięcie do odpowiedzialności karnej zbrodniarzy wojennych za działania skierowane przeciwko dobrom kultury umożliwił art. 6 lit. b Karty MTW14, w ramach którego Trybunał został wyposażony w uprawnienia do prowadzenia postępowań w sprawach dotyczących naruszeń praw i zwyczajów wojennych15. Nie sposób jednak nie zauważyć, że działania skierowane przeciwko dobrom kultury stanowiły w procesach norymberskich jedynie marginalny, a nie główny zarzut stawiany wobec oskarżonych. Podczas ich trwania wielokrotnie odwoływano się jednakże do polityki nazistowskiej w kontekście dokonywanych przez zbrodniarzy wojennych grabieży dzieł sztuki i dewastacji obiektów kultury żydowskiej16. Efektem końcowym procesów sądowych prowadzonych przez MTW było przyjęcie, a następnie potwierdzenie w 1946 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, katalogu zasad norymberskich, które co prawda nie posiadały mocy prawnie wiążącej, ale zakwalifikowały bezprawne działania skierowane przeciwko dobrom kultury do kategorii zbrodni wojennych17.

268

Mając na uwadze powyższe, celem artykułu jest zaprezentowanie z perspektywy prawnomiędzynarodowej zagadnienia odpowiedzialności karnej jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury w czasie konfliktu zbrojnego.

Za zasadne uznano odwołanie się w pierwszej części artykułu do Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze9 i Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii10, których jurysdykcja ma niebagatelny wpływ na rozwój zasady odpowiedzialności karnej jednostki za naruszenia zobowiązań międzynarodowych z zakresu ochrony dóbr kultury. Zwrócono także uwagę na II Protokół Dodatkowy dołączony do konwencji haskiej z 1954 r., w którym zawarto katalog czynów przestępczych skierowanych przeciwko dobrom kultury.

Następnie, dokonano analizy odpowiedzialności karnej jednostki z perspektywy funkcjonowania Międzynarodowego Trybunału Karnego11, uwzględniając przy tym jego Statut Rzymski oraz najnowszy wyrok z 2016 r. w sprawie Ahmada Al Faqi Al Mahdi12. Na zakończenie podjęto próbę oceny możliwości ewentualnego orzekania MTK w sprawie zniszczeń dziedzictwa kulturowego w konflikcie zbrojnym w Syrii i Iraku.

2. Geneza odpowiedzialności karnej jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury w czasie konfliktów zbrojnych a. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze Lekceważenie rudymentarnych zasad międzynarodowego prawa humanitarnego, m.in. z zakresu ochrony dóbr kultury podczas II wojny światowej, stanowiło istotny impuls dla społeczności międzynarodowej do podjęcia kroków w kierunku penalizacji działań skierowanych przeciwko dobrom kultury w czasie dzaju, pomników historycznych, dzieł sztuki i nauki są zabronione i winny być karane”.

8 Por. S. Stryjkowska, Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego w działalności międzynarodowych trybunałów karnych, „Adam Mickiewicz University Law Review” 2016, nr 6, s. 212; J. Nowakowska-Małusecka, Odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie popełnione w byłej Jugosławii i w Rwandzie, Katowice 2000, s. 15; G. Michałowska, Odpowiedzialność karna za niszczenie dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych, „Stosunki międzynarodowe. International Relations” 2017, nr 2 (t. 53), s. 36.

9 Dalej w artykule używany skrót: MTW. 10 Dalej w artykule używany skrót: MTKJ. 11 Dalej w artykule używany skrót: MTK. 12 Wyrok Prokurator v. Ahmad al Faqi al Mahdi, sprawa nr ICC-01/12-01/15 z 27.09.2016 r.

Procesy norymberskie stanowią zatem kamień węgielny dla dalszego rozwoju zasady odpowiedzialności karnej jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury podczas konfliktów zbrojnych, a katalog zasad norymberskich aż do czasu utworzenia MTKJ uchodził zaś za najważniejsze źródło międzynarodowego prawa karnego18.

13 Zarzut grabieży i zniszczenie dóbr kultury usłyszeli również Ludwig Fischer, Josef Buchner i Artur Greiser. Zob. G. Michałowska, op. cit., s. 37.

14 Porozumienie międzynarodowe w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, Karta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, Londyn 8.08.1945 r., Dz.U. 1947, nr 63 poz. 367.

15 W świetle art. 6 lit. b Karty MTW do czynów podlegających jurysdykcji Trybunału i pociągających za sobą odpowiedzialność osobistą zaliczono m.in.: rabunek własności prywatnej lub publicznej, bezmyślne burzenie osiedli, miast lub wsi lub ich spustoszeń nie dających się usprawiedliwić koniecznością wojenną.

16 Por. S. Stryjkowska, op. cit., s. 214; S.E. Nahlik, Grabież dzieł sztuki: rodowód zbrodni międzynarodowej, Wrocław-Kraków 1958, s. 386.

17 Zasada VI b dotyczy zbrodni wojennej, w której powtórzono formułę zawartą w art. 6(b) Karty MTK, potwierdzając tym samym, że zbrodnie wojenne stanowią naruszenie praw i zwyczajów wojennych. Zob. Affirmation of the Principles of International Law recognized by the Charter of the Nürnberg Tribunal, General Assembly resolution 95 (I), New York, 11.12.1946 r.; http://legal. un.org/avl/pdf/ha/ga_95-I/ga_95-I_ph_e.pdf, [dostęp: 2.04.2019].

18 Zob. K. Wierczyńska, A. Jakubowski, Zbrodnie przeciwko dziedzictwu kulturowemu przed

270

Patrycja Rutkowska

b. Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii Odpowiedzialnością karną jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury w czasie konfliktów zbrojnych zajął się następnie w latach 90. XX wieku Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. Został on utworzony przez Radę Bezpieczeństwa ONZ na mocy rezolucji 827 z 25 maja 1993 r.19 w celu rozstrzygania spraw dotyczących naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego podczas działań zbrojnych prowadzonych w czasie konfliktu na terenie państw wchodzących w skład byłej Jugosławii. W treści Statutu MTKJ20 zamieszczono art. 2 lit. d21 i art. 3 lit. d22, na podstawie których działania sprawców wymierzone przeciwko dobrom kultury stanowią naruszenie praw i zwyczajów wojennych, wchodząc tym samym w zakres zbrodni wojennej.

W ramach swojego orzecznictwa Trybunał dokonał interpretacji naruszeń zobowiązań międzynarodowych z zakresu ochrony dóbr kultury23, co było implikowane zdarzeniami mającymi miejsce podczas konfliktu jugosłowiańskiego, które sprowadzały się do celowego niszczenia dziedzictwa kulturowego o wyjątkowej wartości dla ludzkości i historii tego regionu. Do najbardziej znanych opinii publicznej przykładów należą: zniszczenie słynnego Starego Mostu w Mostarze i Narodowej Biblioteki w Sarajewie, oraz zbombardowanie Starego Miasta w Dubrowniku, znajdującego się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO 24.

W rozpatrywanych przez MTKJ sprawach oskarżonymi, a następnie skazanymi Międzynarodowym Trybunałem Karnym – analiza krytyczna, „Studia Prawnicze” 2016, z. 1, s. 51; K. Zeidler, Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa 2007, s. 241.

19 Resolution 827 (1993) adopted by the Security Council at its 3217th meeting, 25.05.1993r., S/RES/827 (1993); http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/Statute/statute_827_1993_en.pdf, [dostęp: 4.04.2019].

20 Statut Międzynarodowego Trybunału do Sądzenia Osób Odpowiedzialnych za Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Popełnione na Terytorium byłej Jugosławii od 1991 r., Nowy Jork, 25.05.1993 r.; http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/Statute/statute_sept09_en.pdf, [dostęp: 12.04.2019].

21 W świetle art. 2 lit. d Statutu MTKJ został „uprawniony do ścigania osób popełniających lub nakazujących popełnienie czynów stanowiących ciężkie naruszenie Konwencji Genewskich z 1949 r.” za: „niszczenie i przywłaszczanie mienia nie usprawiedliwione koniecznością wojskową i dokonane na wielką skalę w sposób bezprawny i samowolny”.

22 Zgodnie z brzmieniem art. 3 lit. d Statutu MTKJ, Trybunał „jest uprawniony do ścigania osób naruszających prawa lub zwyczaje wojenne” (…) za: „atakowanie lub bombardowanie przy użyciu jakichkolwiek środków nie bronionych miast, wsi, domów mieszkalnych i budynków”.

23 Por. L. Szafaryn, Indywidualna odpowiedzialność karna za naruszenia ochrony dóbr kultury w świetle międzynarodowego prawa karnego, [w:] E. Mikos-Skuza, K. Sałaciński (red.), Ochrona dziedzictwa kultury w konfliktach zbrojnych w świetle prawa międzynarodowego i krajowego. 60 lat Konwencji haskiej i 15 lat jej Protokołu II, Warszawa 2015, s. 221.

24 Szerzej na ten temat: A. Długozima, Bośnia i Hercegowina – dobra kultury w czasie wojny i pokoju, „Ochrona Zabytków” 2009, nr 62/3.

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 271

na karę więzienia zostali m.in. generał Jugosławiańskiej Armii Ludowej (JNA), Pavle Strugar25 i dowódca marynarki jugosłowiańskiej Miodrag Jokić26, którzy poprzez świadome, bezprawne działania wobec dziedzictwa kulturowego, nieusprawiedliwione koniecznością wojskową, dopuścili się naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego. Trybunał na tej podstawie uznał ich za winnych popełnienia zbrodni wojennych.

W orzecznictwie MTKJ dostrzeżono ponadto, iż niszczenie instytucji religijnych i kulturowych może uchodzić za formę prześladowania, a w konsekwencji tego zostać zakwalifikowane jako zbrodnia przeciwko ludzkości w świetle art.

5 lit. h Statutu MTKJ27. Potwierdza to wyrok w sprawie Prokurator v. Blaškić28, w której Trybunał skonstatował, że dokonywanie przez generała Chorwackiej Rady Obrony (HVO) Tihomira Blaškicia, aktów zniszczeń muzułmańskich miejsc kultu m.in. we wiosce Ahmići29, nie da się uzasadnić koniecznością wojskową i należy uznać je za jedną z form prześladowania bośniackich muzułmanów30. Oznacza to zatem, że w ocenie MTKJ akty skierowane przeciwko obiektom kulturowym w czasie konfliktu zbrojnego mogły uchodzić w praktyce za atak na tożsamość religijną lub kulturową ludności, podlegający penalizacji na podstawie międzynarodowego prawa karnego.

Działalność jurysdykcyjna MTKJ w zakresie odpowiedzialności karnej jednostki za akty zniszczeń dóbr kultury, uznawanych za formę prześladowania ukazuje jednocześnie pewny trend międzynarodowego orzecznictwa, w którym 25 W dniu 6.12.1991 r. oskarżony brał udział w nielegalnym ostrzale artyleryjskim JNA na historycznym Starym Mieście w Dubrowniku, podczas którego wiele budynków o znaczeniu historycznym i kulturowym uległo zniszczeniu. Zob. Wyrok Prokurator v. Pavle Strugar, sprawa nr IT-01-42-T, orzeczenie Izby Orzekającej z 31.01.2005 r.

26 Miodrag Jokić został oskarżony o udział w ostrzale Starego Miasta w Dubrowniku, stanowiącego atak na historię i dziedzictwo regionu, jak również dziedzictwo kulturowe całej ludzkości.

Zob. Wyrok Prokurator v. Miodrag Jokić, sprawa nr IT-01-42/1-S, orzeczenie Izby Orzekającej z 18.03.2004 r.

27 W Statucie MTKJ za jeden z przejawów zbrodni przeciwko ludzkości uznano prześladowanie.

W świetle brzmienia art. 5 lit. h Trybunał „jest uprawniony do ścigania osób odpowiedzialnych za następujące zbrodnie wymierzone przeciwko ludności cywilnej, popełnione podczas trwania międzynarodowego lub wewnętrznego konfliktu zbrojnego: (…) (h) prześladowania polityczne, rasowe i religijne”.

28 Wyrok Prokurator v. Tihomir Blaskić, sprawa nr IT-95-14-T, orzeczenie Izby Orzekającej z 3.03.2000 r.

29 Wieś zamieszkiwana w większości przez ludność muzułmańską, która była znana z żarliwej praktyki religijnej i nauczania religii muzułmańskiej. Ahmići uznawana była za symbol kultury muzułmańskiej w Bośni i Hercegowinie.

30 Zob. ICTY, Statement of the Trial Chamber at the Judgement Hearing; http://www.icty.org/x/ cases/blaskic/tjug/en/000303_summary_en.pdf, [dostęp: 12.04.2019].

Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 273

to zwraca się uwagę na ludzki wymiar międzynarodowego prawa własności kulturowej31. Ten trend prawny z jednej strony budzi entuzjazm wśród tych przedstawicieli środowiska prawniczego, którzy uznają to za ważne uzupełnienie „tradycyjnej” ochrony dóbr kultury lub, co więcej, doszukują się w tym całkowitej zmiany uzasadnienia prawa poprzez uwzględnienie w nim antropocentrycznego rozumienie dóbr kultury. Z drugiej jednak strony, przeciwnicy takiego poglądu uznają, że antropocentryczne rozumienie dziedzictwa kulturowego ograniczałoby znacznie zakres jego ochrony. W rezultacie oznaczać by to mogło, wyłączenie spod ochrony prawnej tego dziedzictwa kulturowego, które posiada znaczenie dla całej społeczności międzynarodowej, a nie tylko dla konkretnej grupy. W literaturze przedmiotu podkreśla się w dodatku, że całkowite przejście do antropocentrycznego rozumienia dziedzictwa kulturowego mogłoby znacznie ograniczyć zdolność np. międzynarodowych trybunałów karnych do nazywania aktów zniszczeń dóbr kultury zbrodniami międzynarodowymi32.

We wspomnianej już konwencji haskiej z 1954 r. nie zdecydowano się na zamieszczenie bezpośrednio przepisów karnych. Jedynie w ramach art. 28 państwa-strony konwencji zostały zobowiązane w ramach swoich systemów prawa karnego do przyjęcia środków umożliwiających wobec osób naruszających postanowienia konwencji lub nakazujących ich naruszenie, po pierwsze – ich ściganie (bez względu na posiadane przez nich obywatelstwo), a po drugie – nałożenie na nich sankcji karnych lub dyscyplinarnych35. W literaturze przedmiotu wskazuje się ponadto, że przyjęta konstrukcja art. 28 konwencji haskiej jest zbieżna z tą przyjętą w ramach art. 146 IV konwencji genewskiej z 1949 r.36.

Dlatego też w przekonaniu A. Gereckiej-Żołyńskiej oba sformułowania zawarte w powyższych artykułach mają jedynie charakter lakoniczny, charakterystyczny dla modelu kształtowania międzynarodowych umów wielostronnych w XX wieku, w których zawarte kompetencje karne były ustalane wyłącznie na poziomie minimalny37. W ramach konwencji haskiej nie zdecydowano się jednak na przyjęcie katalogu działań skierowanych przeciwko dobrom kultury, które można by uznać za zbrodnie międzynarodowe, co mogłoby w przyszłości ułatwić ściganie sprawców tych działań38. Tę lukę prawną postanowiono zatem uzupełnić przy opracowywaniu projektu II Protokołu Dodatkowego39.

272

Nadto, podkreślenia wymaga to, że znaczna skala zniszczeń dziedzictwa kulturowego podczas konfliktu jugosłowiańskiego, z którą musiał zmierzyć się w swoim orzecznictwie MTKJ zrodziła wśród społeczności międzynarodowej potrzebę uruchomienia nowych form prawnych umożliwiających w przyszłości zapewnienie większego bezpieczeństwa dóbr kultury podczas prowadzonych działań zbrojnych. Jedną z nich było przyjęcie w 1999 r. Protokołu Dodatkowego do konwencji haskiej z 1954, której IV rozdział został poświęcony zagadnieniu odpowiedzialności karnej za działania skierowane przeciwko dobrom kultury w czasie konfliktu zbrojnego. c. UNESCO Za sprawą orzecznictwa MTKJ zwrócono uwagę na potrzebę weryfikacji założeń przyjętych w ramach konwencji haskiej z 1954 r.33, wchodzącej w zakres dorobku prawnego UNESCO. Uczyniono to m.in. poprzez doprecyzowanie zasady odpowiedzialności karnej jednostki za naruszenia zobowiązań międzynarodowych w zakresie ochrony dóbr kultury oraz podjęcie znacznie aktywniejszych działań na rzecz ochrony dóbr kultury w konfliktach zbrojnych34.

Z ang. the human dimension of international cultural heritage law.

Szerzej na ten temat: M. Lostal, Two wrong ways of thinking about the legal protection of cultural property in armed conflict, „Cambridge University Press”; https://www.cambridge. org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/EC97A6713AB302300D8F749CBD37594E/9781316718414c1_p18-47_CBO.pdf/two_wrong_ways_of_thinking_about_the_legal_ protection_of_cultural_property_in_armed_conflict.pdf, [dostęp: 7.04.2019].

33 Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, Haga, 14.05.1954 r., Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212.

34 Por. A. Gerecka-Żołyńska, op. cit., s. 256.

31 32

W II Protokole Dodatkowym40 do konwencji haskiej wprowadzono kategorię przestępstwa, przyjmując w ramach art. 15 ust. 1 katalog czynów karalnych skierowanych przeciwko dobrom kultury, które naruszają postanowienia konwencji haskiej z 1954 r. lub II Protokołu Dodatkowego. Pięć kategorii czynów karalnych zostało ujętych w ramach dwóch grup; do pierwszej z nich zaliczono zgod35 Jak wskazuje H. Schreiber wzmocnienia art. 28 konwencji haskiej z 1954 należy doszukiwać się w I Protokole Dodatkowym do konwencji genewskich z 1977 r. Jeśli atak na obiekty stanowiące dziedzictwo kulturowe lub duchowe narodów spełnia wszystkie przesłanki określone w art. 85 ust.

4 pkt d I PD z 1977 r. można go zaliczyć do zbrodni wojennej, a osobę odpowiedzialną za jego dokonanie pociągnąć do odpowiedzialności karnej. Szerzej na ten temat: H. Schreiber, Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] W. Kowalski, K. Piotrowska-Nosek, H. Schreiber, K. Zalasińska (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

36 Zob. A. Gerecka-Żołyńska, op. cit., s. 257; H. Schreiber, op. cit.

37 Por. A. Gerecka-Żołyńska, op. cit., s. 258.

38 Zob. S.E. Nahlik, op. cit., s. 371.

39 Niebagatelne w tym kontekście znaczenie miał przyjęty w 1993 r. raport autorstwa Patricka Boylana, w którym dokonał on próby oceny efektywności rozwiązań przyjętych w konwencji haskiej. Zob. P.J. Boylan, Review of the Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, UNESCO doc. CLT-93/WS/12, Paryż 1993; https://unesdoc.unesco.org/ ark:/48223/pf0000100159, [dostęp: 11.04.2019].

40 Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego , podpisanej w Hadze dnia 14.05.1954 r., Haga, 26.03.1999 r., Dz.U. 2012, poz. 248.

Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 275

nie z art. 15 ust. 1 lit. a-c II PD czyny należące do kategorii ciężkich naruszeń konwencji genewskich z 1949 r. oraz protokołów dodatkowych z 1977 r., tj.: 1) atak na dobro kultury objęte ochroną wzmocnioną, 2) wykorzystywanie dobra kultury objętego ochroną wzmocnioną lub jego otoczenia do wsparcia działań wojskowych, 3) zniszczenie lub zawłaszczenie dobra kultury objętego ochroną na postawie konwencji haskiej lub dołączonego do niej II PD. W przypadku powyżej wymienionych czynów stanowiących znamiona przestępstwa, kluczowa wydaje się być właściwa implementacja tych postanowień przez państwa-strony do systemu prawa wewnętrznego, oraz obligatoryjne wprowadzenie tzw. uniwersalnej jurysdykcji, nakładającej na państwa obowiązek osądzenia lub wydania osoby podejrzanej (z łac. aut dedere aut iudicare). Do drugiej grupy czynów karalnych na podstawie art. 15 ust. 1 lit. d-e zaliczono zaś: 1) czynienie celem ataku dobra kultury chronionego na podstawie postanowień konwencji haskiej lub jej II PD, 2) kradzież, przywłaszczenie, rabunek lub akty wandalizmu dokonywane na dobrach kultury objętych ochroną na mocy postanowień konwencyjnych.

W przypadku zaistnienia czynów karalnych z drugiej grupy zasada uniwersalnej jurysdykcji ma jedynie charakter fakultatywny41.

skierowanych przeciwko dobrom kultury, których popełnienie przez jednostkę skutkowałoby pociągnięciem jej do odpowiedzialności karnej43.

274

Z przytoczonych powyżej przepisów prawnych konwencji haskiej z 1954 r. i dołączonego do niej Protokołu Dodatkowego można zauważyć, że akcent w kwestii ochrony dóbr kultury został położony przede wszystkim na zobowiązania państw-stron konwencji do ścigania i karania sprawców za działania wymierzone przeciwko dobrom kultury w czasie konfliktu zbrojnego. Innymi słowy, w świetle powyższych dokumentów prawnych przepisy prawa wewnętrznego nadal pozostają główną podstawą prawną dla odpowiedzialności karnej jednostki.

W przypadku zaś nieprzestrzegania przez państwa-strony konwencji nałożonych na nie zobowiązań międzynarodowych w tym zakresie, sprawca czynów powinien zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej w ramach obowiązującego międzynarodowego prawa karnego42. Należy podkreślić przy tym, iż pomimo tego, że prace nad II Protokołem Dodatkowym z 1999 r. i Statutem Rzymskim Międzynarodowego Trybunału Karnego przebiegały właściwie w tym samym czasie, nie zdecydowano się jednak na podjęcie współpracy zmierzającej do zwiększenia spójności międzynarodowego systemu ochrony dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego, np. poprzez ujednolicenie definicji bezprawnych czynów Szerzej na ten temat: H. Schreiber, Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] W. Kowalski, K. Piotrowska-Nosek, H. Schreiber, K. Zalasińska (red.) Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

42 Por. K. Wierczyńska, A. Jakubowski, op. cit., s. 46; G. Michałowska, op. cit., s. 41.

41

3. Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym d. Statut Rzymski MTK Standard osądzenia zbrodni przeciwko dziedzictwu kulturowemu został wyznaczony przez trybunały międzynarodowe ad hoc, aczkolwiek został on następnie skonfrontowany ze Statutem Rzymskim MTK, który wszedł w życie w 2002 r.44.

Jurysdykcja MTKJ, choć stanowiła kamień milowy w zakresie pociągania jednostek do odpowiedzialności karnej za naruszenia zobowiązań międzynarodowych z zakresu ochrony dóbr kultury, była jednak ograniczona pod względem terytorialnym i czasowym. W efekcie tego, ogromny wkład w rozwój odpowiedzialności karnej jednostki za działania naruszające zobowiązania międzynarodowe z zakresu ochrony dóbr kultury przypisuje się właśnie Międzynarodowemu Trybunałowi Karnemu, w ramach którego wymierzanie sprawiedliwości miało przestać być ograniczone terytorialnie lub personalnie, co w przekonaniu twórców Statutu Rzymskiego powinno sprzyjać gwarancji globalnej realizacji prawa międzynarodowego.

Zgodnie z art. 8 ust. 2 lit. b pkt ix Statutu Rzymskiego, zakres jurysdykcji MTK obejmuje zbrodnie wojenne, do których zalicza się umyślne kierowanie ataków m.in. na budynki przeznaczone na cele religijne, artystyczne czy naukowe, jak również na pomniki historyczne pod warunkiem, że nie stanowią one celów wojskowych45. Należy jednocześnie zauważyć, że lista obiektów objętych art. 8 Statutu Rzymskiego była inspirowana IV konwencją haską z 1907 r.46, a nie – jak można by oczekiwać – konwencją haską z 1954 r. Widać to wyraźnie choćby dlatego, że w Statucie Rzymskim nie zdecydowano się na użycie pojęcia dóbr kultury, wprowadzonego po raz pierwszy do międzynarodowego systemu ochrony dóbr kultury właśnie za pośrednictwem konwencji haskiej z 1954 r. Jest to o tyle niezrozumiałe, że pojęcie dobra kultury, jak podkreśla się wielokrotnie w literaturze przedmiotu, posiada najszerszy zakres, umożliwiający objęcie nim Por. A. Gerecka-Żołyńska, op. cit., s. 261.

Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego sporządzony w Rzymie dnia 17.07.1999 r., Dz.U. 2003, nr 78, poz. 708.

45 Za zbrodnię wojenną uznaje się czyn skierowany przeciwko temu dobru kultury, które posiada szczególną wartość i na tej podstawie jest chroniony. W pozostałym przypadkach obiekt podlega ochronie tożsamej z tą przyznawaną obiektom cywilnym. Por. L. Szafaryn, op. cit., s. 226.

46 Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej, Dz.U. 1927, nr 21, poz. 161.

43 44

Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 277

zarówno wytworów współczesnych, jak i dawnych; materialnych, jak i niematerialnych; a także tych posiadających „znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na wartość historyczną, naukową lub artystyczną”47.

art. 17 Statutu Rzymskiego wskazujący, że MTK należy traktować jedynie jako sąd last resort, ponieważ postępowanie przed Trybunałem jest dopuszczalne dopiero po ustaleniu, czy dana sprawa toczyła się lub toczy przed sądem krajowym, oraz – na co warto zwrócić uwagę – gdy waga danej sprawy jest na tyle poważna, że wymaga jurysdykcji Trybunału. W przekonaniu A.Gereckiej-Żołyńskiej, treść Statutu MTK wykazuje notabene regres w stosunku do regulacji prawnych przyjętych w ramach Statutu MTKJ czy systemu ochrony dóbr kultury w konfliktach zbrojnych stworzonego w oparciu o konwencję haską z 1954 r. i dołączonego do niej Protokołu Dodatkowego z 1999 r.51. Regres widoczny jest chociażby z powodu braku osobnej regulacji prawnej w Statucie Rzymskim, która odnosiłaby się wyłącznie do ścigania sprawców działań skierowanych przeciwko dobrom kultury w czasie trwania konfliktu zbrojnego. Co więcej, poważnym ograniczeniem odpowiedzialności karnej jest uwzględnienie w Statucie takich sytuacji, w których jednostka zwolniona jest z ochrony dóbr kultury w przypadku dokonywania ataku na obiekt stanowiący cel wojskowy52 lub w sytuacji, gdy korzysta z klauzuli konieczności wojskowej. Uwzględnienie w treści Statutu Rzymskiego proporcji pomiędzy zwyczajami wojennymi a nakazami humanitaryzmu było zapewne rezultatem wciąż ścierających się w międzynarodowym prawie konfliktów zbrojnych dwóch koncepcji – z jednej strony – konieczności wojskowej, zaś z drugiej – standardów humanitarnych53.

276

Zgodnie z postanowieniami zawartymi w Statucie Rzymskim, działania skierowane przeciwko dobrom kultury mogą zostać zakwalifikowane do kategorii zbrodni wojennej pod warunkiem, że spełnią one określone przesłanki. Oznacza to, że: po pierwsze – czyn potencjalnie kwalifikujący się jako zbrodnia wojenna musi mieć miejsce w czasie trwania konfliktu zbrojnego, po drugie – musi zaistnieć związek pomiędzy czynem zabronionym a trwającym konfliktem zbrojnym, zaś po trzecie – sprawca w trakcie popełnianego czynu zabronionego musi posiadać świadomość istnienia konfliktu zbrojnego. Ponadto, jak wskazuje treść art.

30 ust. 1 Statutu MTK, sprawca czynu ponosi odpowiedzialność karną jedynie wtedy, gdy realizuje znamiona zbrodni w sposób świadomy i z zamiarem jej popełnienia48. Natomiast w świetle art. 8 ust. 1 Statutu Rzymskiego zakres jurysdykcji obejmuje te zbrodnie wojenne, w ramach których działania podejmowane są przez sprawców z uwagi na realizację konkretnego planu lub polityki, albo w sytuacji, gdy podejmowane były na szeroką skalę. Istotne przy kwalifikacji danego czynu za zbrodnię wojenną jest również to, że podejmowane przez sprawcę bezprawne działania nie muszą prowadzić do całkowitego zniszczenia dóbr kultury. Mogą stanowić jedynie np. nieudaną próbę zniszczenia danego obiektu49.

Z punktu widzenia zmiany charakteru współczesnych konfliktów zbrojnych należy zauważyć, że Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego penalizuje działania dokonywane w ramach zbrodni nie tylko w czasie trwania konfliktu zbrojnego o charakterze międzynarodowym, ale także te mające miejsce w czasie konfliktu zbrojnego nie posiadającego charakteru międzynarodowego50. Można zatem skonstatować, że przy opracowywaniu Statutu Rzymskiego uwzględniono istotne zmiany dokonane w obszarze ius in bello w ostatnich dekadach.

Nie sposób jednak nie odnieść się w tym miejscu również do wybrzmiewających coraz częściej wśród opinii publicznej głosów krytycznych wobec jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Karnego. Wskazuje się m.in. na ograniczony zakres jurysdykcji MTK ze względu na to, że może on orzekać jedynie w sprawach, w których państwo nie wykonuje swojej jurysdykcji. Potwierdza to E. Małachowicz, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środowisku kulturowym, Wrocław 2007, s. 16.

48 Szerzej na ten temat: J. Jurewicz, Jurysdykcja przedmiotowa Międzynarodowego Trybunału Karnego, Łódź 2008, s. 71 i n.

49 Por. K. Wierczyńska, A. Jakubowski, op. cit., s. 48.

50 Por. A. Gerecka-Żołyńska, op. cit., s. 263.

47

e. Niszczenie dóbr kultury w Mali przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym Kluczowe znaczenie dla rozwoju międzynarodowego systemu ochrony dóbr kultury w konfliktach zbrojnych, w tym także dla rozwoju odpowiedzialności karnej jednostki, ma z pewnością wyrok MTK w sprawie Ahmada Al Faqi Al Mahdi z 2016 r. Jest to pierwsza tego typu sprawa rozstrzygana przez Trybunał; głównym i jedynym zarzutem było w niej niszczenie dziedzictwa kulturowego Timbuktu, stanowiące znamiona zbrodni wojennej. Wśród opinii publicznej można było jednak zauważyć ambiwalentną postawę wobec sprawy Ahmada al-Mahdi. Z jednej strony wskazywano, że wyrok w tej sprawie przyczyni się do zwiększenia efektywności ochrony dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych, z drugiej zaś strony krytykowano Trybunał za zajmowanie się sprawami, mającymi jedynie drugorzędne znaczenie wobec tak poważnych zbrodni, jak np. tortury Por. A. Gerecka-Żołyńska, op. cit., s. 260.

Zob. Art. 8 ust. 2 pkt ix Statutu Rzymskiego.

53 Por. Military necessity (subject), [w:] R. Wolfrum (red.), The Max Planc Encyclopiedia of Public International Law, New York 2012, s. 201.

51 52

Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 279

czy morderstwa dokonywane na określonych grupach religijnych, rasowych czy etnicznych54.

dzała się nie tylko do bezpośrednich ataków na obiekty kulturowe i religijne, ale w szczególności do: 1) nadzorowania osób wykonujących operację niszczenia obiektów, 2) dostarczania narzędzi niezbędnych do przeprowadzania ataków, 3) udzielania instrukcji i wsparcia moralnego61, oraz 4) komunikacji z mediami w celu uzasadnienia ataków62. To sprawiło, że w opinii Trybunału Abou Tourab na mocy art. 25 ust. 3 lit. b-d Statutu ponosi odpowiedzialność karną za dokonane przez siebie działania, gdyż zaistniały wszystkie elementy współsprawstwa63.

Aktów zniszczeń, w których uczestniczył Ahmad al-Mahdi dokonano w okresie od 30 czerwca 2012 r. do 11 lipca 2012 r.64 na obiektach o charakterze religijnym i historycznym, które w 1988 roku zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO65, a od 1990 roku znajdowały się dodatkowo na Liście Światowego Dziedzictwa w Niebezpieczeństwie66. Żadne z zaatakowanych obiektów nie miało ponadto przeznaczenia strategicznego ani wojskowego, dlatego też nie można było uznać ich za cel wojskowy. Dodatkowo, Międzynarodowy Trybunał Karny uznał, że w przedmiotowej sprawie ma zastosowanie także art. 25 ust. 3 lit. a Statutu Rzymskiego, ponieważ oskarżony osobiście uczestniczył w atakach na minimum pięć obiektów67.

278

Islamskie ugrupowania terrorystyczne wielokrotnie dopuszczały się ataków na obiekty kulturowe podczas trwającego od 2012 r. konfliktu zbrojnego na terenie Mali, uszkadzając je lub całkowicie niszcząc. Towarzyszyły temu dodatkowo prześladowania skierowane wobec społeczności zarówno chrześcijańskiej, jak i muzułmańskiej. W związku z tym, Rada Bezpieczeństwa ONZ już w 2012 r. przyjęła szereg rezolucji wzywających społeczność międzynarodową do współpracy w rozwiązaniu kryzysu w Mali55, w tym także do udzielenia pomocy władzom malijskim w ochronie przed atakiem miejsc kulturalnych i historycznych w Mali56. W 2013 r. RB ONZ przyjęła rezolucję 2100, mającą kluczowe znaczenie z perspektywy międzynarodowego prawa karnego, gdyż wezwała przejściowe władze Mali do współpracy z Międzynarodowym Trybunałem Karnym w celu pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawców dopuszczających się poważnych naruszeń praw człowieka oraz międzynarodowego prawa humanitarnego57.

Nie trzeba było długo czekać na reakcję władz malijskich, które 18 lipca 2012 r. oficjalnie zwróciły się z prośbą do Międzynarodowego Trybunału Karnego o wszczęcie postępowania w sprawie Ahmada al-Mahdi58. W styczniu 2013 r.

Biuro Prokuratora zainicjowało oficjalne dochodzenie w sprawie domniemanych przestępstw popełnianych na terenie Mali59. Izba Przygotowawcza MTK w dniu 24 marca 2016 r. potwierdziła w świetle art. 8 ust. 2 lit. e pkt. iv Statutu Rzymskiego zarzut popełnienia przez Ahmada al-Mahdi – przywódcy policji religijnej Hisbah, zbrodni wojennej na dziedzictwie kulturowym Mali. Rola Ahmada Al Faqi A Mahdi, znanego także jako Abou Tourab60 w opinii Trybunału sprowa54 Por. M.S. Ellis, The ICC’s Role in Combatting the Destruction of Cultural Heritage, „Case Western Reserve Journal of International Law” 2017, vol. 49, s. 25.

55 Por. K. Wierczyńska, A. Jakubowski, op. cit., s. 42.

56 Security Council UN, Resolution 2164 (2014), S/RES/2164 (2014), par. 14.

57 Security Council UN, Resolution 2100 (2013), S/RES/2100 (2013), par. 27.

58 Republika Mali podpisała Statut Rzymski w 1998 r., a jego ratyfikacji dokonała w 2000 r.

59 Por. M. Sterio, Individual criminal responsibility for the destruction of religious and historic buildings: The Al Mahdi Case, „Case Western Reserve Journal of International Law” 2017, vol. 49, s. 65.

60 Ahmad al-Mahdi był członkiem radykalnej islamskiej grupy Ansar Eddine, malijskiej grupy zbrojnej powiązanej z Al-Kaidą. Osobiście uczestniczył w atakach na: mauzoleum Bahaber Babadié, mauzoleum Ahmeda Fulane, mauzoleum Szejka Sidi Ahmeda Ben Amara Arragadi, mauzoleum Alfa Moya oraz drzwi meczetu Sidi Yahia. Zob. ICC, Summary of the Judgment and Sentence in the case of The Prosecutor v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi; https://www.icc-cpi.int/itemsDocuments/160926Al-MahdiSummary.pdf, [dostęp: 6.04.2019], s. 7.

Na posiedzeniu zatwierdzającym zarzuty przeciwko oskarżonemu, prokurator Fatou Bensouda podkreśliła w swoim przemówieniu, że zniszczone obiekty posiadały walor historyczny i artystyczny, stanowiąc jednocześnie symbol muzułmańskiej kultury subsaharyjskiej Afryki. Timbuktu nazywane „Miastem 333 Świętych” stanowi jedno z najważniejszych ośrodków miejskich znajdujących się na terenie Afryki Zachodniej. Zdaniem Bensoudy działania, których dopuścił 61 Al Mahdi osobiście określał m.in. kolejność budynków, które miały stać się przedmiotem ataku oraz dokonywał ustaleń logistycznych.

62 Zob. ICC, Summary of the Judgment and Sentence in the case of The Prosecutor v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi; https://www.icc-cpi.int/itemsDocuments/160926Al-MahdiSummary.pdf, [dostęp: 6.04.2019], s. 7-8.

63 Por. tamże, s. 9.

64 ICC, Press Release: 27.09.2016; https://www.icc-cpi.int/pages/item.aspx?name=pr1242, [dostęp: 5.04.2019].

65 Na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znajdowały się takie obiekty, jak: 16 mauzoleów sufickich świętych mężów oraz 3 wielkie meczety – Sankore, Sidi Yahia oraz Dżinguereber.

Zob. UNESCO, Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage.

Report of the world heritage committee; Twelfth session, Brasília 1988, http://unesdoc.unesco.org/ images/0009/000927/092717eb.pdf, [dostęp: 10.04.2019].

66 Zob. K. Rak, Ahmad al-Faqi al-Mahdi, pierwsza osoba skazana przez Międzynarodowy Trybunał Karny (ICC) za zbrodnie wojenne przeciwko światowemu dziedzictwu kulturowemu, [w:] W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Bilad as-Sudan. Rodzime kultury a islam 2018, s. 93.

67 Zob. ICC, Summary of the Judgment and Sentence in the case of The Prosecutor v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi, s. 7; https://www.icc-cpi.int/itemsDocuments/160926Al-MahdiSum­mary.pdf, [dostęp: 6.04.2019].

Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 281

się oskarżony, nie należy traktować jedynie jako aktów polegających na fizycznym niszczeniu dóbr kultury, ale także jako atak na tożsamość zamieszkującej tam ludności: meczety i mauzolea znajdujące się w Timbuktu stanowiły integralną część życia religijnego jego mieszkańców, będąc dla nich miejscem modlitwy, a dla niektórych także miejscem pielgrzymek68.

du. Bogactwo kulturowe świata arabskiego uległo znacznemu uszkodzeniu lub zniszczeniu; albo w wyniku celowych ataków prowadzonych przez członków Państwa Islamskiego, albo z powodu operacji wojskowych nadzorowanych przez władze rządowe, próbujące odzyskać kontrolę nad uprzednio straconymi terenami. Najczęściej zaś działania członków ugrupowań terrorystycznych skierowane przeciwko dobrom kultury były motywowane względami religijnymi, powiązanymi ze współczesną wersją ikonoklazmu73. Dla przykładu, w 2012 r. spalono średniowieczny bazar Al-Madina, stanowiący część Starego Miasta w Aleppo74, dwa lata później uległ bombardowaniu natomiast średniowieczny zamek Krak des Chevaliers w prowincji Homs75.

280

Proces w sprawie Abou Tourab trwał zaledwie kilka dni, na co wpływ miała postawa samego oskarżonego. Na początku procesu w dniu 22 sierpnia 2016 r.

Ahmad al-Mahdi w specjalnym oświadczeniu przyznał się do skierowanych przeciwko niemu zarzutów popełnienia zbrodni wojennej, żałując jednocześnie za czyny, które wyrządził nie tylko społeczności Timbuktu, ale również całej społeczności międzynarodowej69. Warto przy tym zauważyć, że już na etapie przygotowawczym procesu oskarżony współpracował z Prokuraturą, przedstawiając szczegółowy opis swoich działań i ułatwiając Trybunałowi ustalenie faktów w sprawie70. Wyrok w tej sprawie został ogłoszony już w dniu 27 września 2016 r., w którym to Trybunał skazał Ahmada al-Mahdi na dziewięć lat pozbawienia wolności.

Dodatkowo, w dniu 17 sierpnia 2017 roku odbyła się rozprawa w sprawie wypłaty odszkodowań od Ahmada al-Mahdi za wyrządzone szkody. Podczas rozprawy Trybunał w wydanym zarządzeniu (z ang. reparation order) przyznał indywidualne i grupowe odszkodowania w wysokości 2,7 mln euro dla ofiar zbrodni wojennej. Zasądzone odszkodowania obejmują trzy kategorie szkód, których dopuścił się Ahmad al-Mahdi, tj.: szkody ekonomiczne, szkody moralne, oraz szkody dotyczące zniszczonych obiektów religijnych i historycznych71. W tym celu specjalny Fundusz powierniczy na rzecz ofiar (z ang. Trust Funds for Victims) miał zająć się wypłatą zasądzonych odszkodowań72. f. Niszczenie dóbr kultury w konflikcie zbrojnym Syrii i Iraku przed MTK? Podczas konfliktu odbywającego się na terenie Syrii i Iraku doszło do celowych i systematycznych ataków na dziedzictwo kulturowe Bliskiego Wscho-

Rada Bezpieczeństwa ONZ, podobnie zresztą jak w przypadku Mali, wydała wiele rezolucji, w których potępiła akty dewastacji obiektów kulturowych, zwracając jednocześnie uwagę społeczności międzynarodowej nie tylko na skalę zniszczeń dóbr kultury, ale również na problem nielegalnego handlu dobrami kultury, stanowiącego dla ugrupowań terrorystycznych jedno z głównych źródeł finansowania ich działalności76. Sytuacja, w jakiej znalazło się dziedzictwo kulturowe Bliskiego Wschodu stanowi niewątpliwie jedno z największych wyzwań, z jakim musi współcześnie mierzyć się międzynarodowy system ochrony dóbr kultury ustanowiony pod auspicjami UNESCO. Podkreśliła to w swojej wypowiedzi Irina Bokowa mówiąc, iż zjawisko niszczenia dziedzictwa kulturowego Syrii osiągnęło już bezprecedensowy poziom. Zdaniem I. Bokowej bestialskie ataki na dobra kultury stanowią przykłady bezpośredniego naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego, dlatego też ich sprawcy muszą zostać pociągnięci do odpowiedzialności karnej77.

Wezwanie społeczności międzynarodowej78 do wymierzenia sprawiedliwości wobec sprawców działań skierowanych wobec obiektów należących do dziedzictwa kulturowego Syrii i Iraku nie jest jednak proste, gdyż oba państwa nie są sygnatariuszami Statutu Rzymskiego, przez co zakres jurysdykcji MTK Por. S. Stryjkowska, op. cit., s. 220 i n.

Zob. BBC, How Syria’s ancient treasures are being smashed, 10.07.2014; https://www.bbc. com/news/magazine-28191181, [dostęp: 03.11.2018].

75 Zob. BBC, Syria Crusader Castel Krak de Chevaliers has war scars, 22.03.2014; https://www. bbc.com/news/world-middle-east-26696113, [dostęp: 03.11.2018].

76 Zob. Security Council UN, Resolution 2199 (2015), S/RES/2199 (2015); Security Council UN, Resolution 2253 (2015), S/RES/2253 (2015).

77 Zob. UNESCO, Director-General Irina Bokova condemns the destruction of the Mar Elian monastery in Syria, 21.08.2015; https://en.unesco.org/news/director-general-irina-bokova-condemns-destruction-mar-elian-monastery-syria, [dostęp: 26.11.2018].

78 Zob. treść art. 12 ust. 3 Statutu Rzymskiego.

73 74

Zob. tamże, s. 4.

Zob. Statement made by Mr. Al Mahdi (transcripts); https://www.icc-cpi.int/mali/al-mahdi/ Documents/Al-Mahdi-Admission-of-guilt-transcript-ENG.pdf, [dostęp: 5.04.2019].

70 Zob. ICC, Summary of the Judgment and Sentence in the case of The Prosecutor v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi; https://www.icc-cpi.int/itemsDocuments/160926Al-MahdiSummary.pdf, [dostęp: 12.04.2019], s. 16.

71 Zob. ICC, Public Reparations Order, 17.08.2017 r.; https://www.icc-cpi.int/CourtRecords/ CR2017_05117.PDF, [dostęp: 12.04.2019].

72 Ustanowiony na mocy art. 79 Statutu Rzymskiego MTK. 68 69

Patrycja Rutkowska

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 283

jest w tym względzie znacznie ograniczony. W wydanym oświadczeniu w dniu 8 kwietnia 2015 r. prokurator Bensouda79 podkreśliła, że co prawda Trybunał nie posiada kompetencji jurysdykcyjnych względem Syrii i Iraku, jednak w Statucie Rzymskim zostały przewidziane dwie okoliczności, których zaistnienie umożliwia Trybunałowi wykonywanie jurysdykcji wobec zbrodni popełnianych przez obywateli lub na terenie tych państw, które nie są stronami Statutu. W celu zniwelowania ograniczeń strukturalnych MTK Statut umożliwia uznanie przez dane państwo jurysdykcji Trybunału w formie deklaracji złożonej przez nie Sekretarzowi (art. 12 ust. 3 Statutu MTK)80. Drugi wariant, oparty na art. 13 pkt. b Statutu, umożliwia zainicjowanie przed Trybunałem postępowania za pośrednictwem wydanej przez Radę Bezpieczeństwa ONZ rezolucji, na podstawie rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych81.

karnych. Może ona jedynie wyrażać publicznie swoją dezaprobatę wobec ogromnej skali zniszczeń dziedzictwa kulturowego Bliskiego Wschodu, co wielokrotnie czyniła85.

282

Społeczność międzynarodowa, mając na uwadze złą sytuację, w jakiej znalazło się dziedzictwo kulturowe Syrii i Iraku w związku z prowadzonymi tam działaniami zbrojnymi, oraz przypadki naruszania międzynarodowego prawa humanitarnego zarówno przez władze syryjskie, jak i niepaństwowe grupy zbrojne, postanowiła skorzystać z drugiej opcji przewidzianej w Statucie Rzymskim.

Przygotowany w tym celu projekt rezolucji 348 (2014)82 w sprawie przekazania sprawy Syrii i Iraku do MTK spotkał się jednak z dużą dezaprobatą ze strony dwóch spośród stałych członków RB ONZ, tj. Rosji i Chin83, co przekreśliło szansę na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej w ramach MTK sprawców zniszczeń dziedzictwa kulturowego Bliskiego Wschodu. W dodatku wobec faktu, że ani Syria ani Irak nie podpisały II Protokołu Dodatkowego dołączonego do konwencji haskiej z 1954 r.84, społeczność międzynarodowa nie posiada także legalnych instrumentów, które umożliwiłyby jej wyegzekwowanie postępowań 79 Zob. ICC, Statement of the Prosecutor of the International Criminal Court, Fatou Bensouda on the alleged crimes committed by ISIS; https://www.icc-cpi.int/Pages/item.aspx?name=otp-stat-08-04-2015-1, [dostęp: 16.04.2019].

80 Szerzej na ten temat: S. Stryjkowska, op. cit., s. 221 i n.

81 Karta Narodów Zjednoczonych, Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Porozumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych, Dz.U. 1947, nr 23, poz. 90.

82 Projekt Rezolucji 348 (2014), S/2014/348; https://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/s_2014_348.pdf, [dostęp: 16.04.2019].

83 Za przyjęciem rezolucji było 13 państw, m.in. Argentyna, Australia, Francja, Luksemburg, czy Nigeria. Zob. Security Council UN Document, S/PV.7180; https://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/s_pv_7180.pdf, [dostęp: 12.04.2019], s. 4.

84 Lista państw, które ratyfikowały II PD do konwencji haskiej z 1954 r. znajduje się na oficjalnej stronie UNESCO; http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=15207&language=E&order=alpha, [dostęp: 03.04.2019].

4. Zakończenie Ogromna skala ataków wymierzonych w ostatnich dekadach na dobra kultury implikuje potrzebę podjęcia przez społeczność międzynarodową wspólnych i zdecydowanych działań co, jak pokazuje praktyka nie zawsze daje się urzeczywistnić. Można było przekonać się o tym choćby podczas głosowania nad rezolucją 348 (2014), która choć dotyczyła tak ważnej kwestii, jak przekazanie sprawy Syrii i Iraku do MTK, spotkała się z dużą dezaprobatą jednych z najważniejszych graczy na arenie międzynarodowej – Rosji i Chin. Ze względu na tę sytuację, za zasadne należy uznać ponowne przypomnienie, iż prymat w ściganiu i osądzaniu sprawców działań skierowanych przeciwko dobrom kultury powinny wieść przede wszystkim państwa; Ze względu na zasadę komplementarności, Międzynarodowy Trybunał Karny pełni bowiem jedynie rolę sądu ostatniej szansy. Może on zaledwie wspomóc sądy krajowe w nakładaniu odpowiedzialności karnej na jednostkę dopuszczającą się naruszeń zobowiązań międzynarodowych z zakresu ochrony dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych.

Niezależnie od powyższego, pozytywnie należy odnieść się jednak do działalności jurysdykcyjnej międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc (tj. MTW i MTKJ) w zakresie osądzania sprawców za działania skierowane przeciwko dobrom kultury dokonywane w czasie konfliktów zbrojnych. Dorobek orzeczniczy tychże trybunałów stanowił cenną wskazówkę dla Międzynarodowego Trybunału Karnego, który w 2016 r. wydał pierwszy wyrok w całości odnoszący się do kwestii zniszczeń dziedzictwa kulturowego dokonanych w czasie konfliktu zbrojnego. Pociągnięcie przez Trybunał do odpowiedzialności karnej Ahmada al-Mahdi za zbrodnię wojenną, polegającą na niszczeniu dziedzictwa kulturowego Timbuktu daje jasny sygnał, że społeczność międzynarodowa jest zdeterminowana do walki z bezkarnością działań skierowanych przeciwko dobrom kultury.

Jest jeszcze jedna istotna kwestia, na którą warto spojrzeć oceniając wyrok MTK w sprawie Ahmada al-Mahdi: podczas tego postępowania doszło do współpracy dwóch państw afrykańskich (tj. Nigru i Mali)86 z MTK, co powinno zmniejszyć Por. G. Michałowska, op. cit., s. 41.

Należy zauważyć, że to właśnie w dniu 26.09.2015 r. władze Nigru przekazały Ahmada al-Mahdi Międzynarodowemu Trybunału Karnemu. Zob. ICC Press Release, Situation in Mali: Ahmad Al Faqi Al Mahdi surrendered to the ICC on charges of war crimes regarding the destruction of historical and religious monuments in Timbuktu, 26.09.2015; https://www.icc-cpi.int/Pages/item. aspx?name=pr115, [dostęp: 13.04.2019].

85 86

284

Patrycja Rutkowska

erozję legitymizacji Trybunału, postrzeganego często jako „sądu białego człowieka nad czarną Afryką” oraz oddalić oskarżenia dotyczące stosowania przez niego podwójnych standardów wobec państw afrykańskich87.

Międzynarodowe prawo karne, a w tym zasada odpowiedzialności karnej jednostki za naruszenie zobowiązań międzynarodowych, może być wykorzystane jako ważny instrument służący do reakcji na celowe i masowe zniszczenia dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych. Wymierzanie sprawiedliwości wobec winnych naruszeń międzynarodowych z zakresu ochrony dóbr kultury przez Międzynarodowy Trybunał Karny posiadać może także charakter prewencyjny.

Może ono skutecznie zniechęcać potencjalnych sprawców do działań wymierzonych przeciwko dobrom kultury w razie zaistnienia konfliktu zbrojnego.

Na zakończenie należy stwierdzić, że MTK po wydaniu wyroku w sprawie Ahmada al-Mahdi nie jest tylko teoretycznym konstruktem prawnym; stanowi arsenał prawny mogący w przyszłości odgrywać skuteczną rolę w wymuszaniu wobec jednostek respektowania międzynarodowego prawa z zakresu ochrony dóbr kultury poprzez nakładanie na nie odpowiedzialności karnej za bezprawne działania.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte:

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 285 Artykuły: 1. Czerep J., Afryka a przyszłość Międzynarodowego Trybunału Karnego, „Biuletyn PISM” 2018, nr 51.

2. Ellis M.S., The ICC’s Role in Combatting the Destruction of Cultural Heritage, „Case Western Reserve Journal of International Law” 2017, vol. 49.

3. Gerecka-Żołyńska A., Karnoprawna odpowiedzialność sprawców przestępstw przeciwko dobrom kulturalnym popełnionym w okresie konfliktu zbrojnego jako element międzynarodowej ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, t. 80, nr 1.

4. Hausler K., Culture under Attack: The destruction of the Cultural Heritage by Non-State armed groups, „Santander Art and Culture Law Review” 2015, vol. 2.

5. Długozima A., Bośnia i Hercegowina – dobra kultury w czasie wojny i pokoju, „Ochrona Zabytków” 2009, nr 62/3.

6. Kulpa A., Ochrona dóbr kultury w trakcie konfliktów zbrojnych, „Refleksje” 2012, nr 6.

7. Michałowska G., Odpowiedzialność karna za niszczenie dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych, „Stosunki międzynarodowe. International Relations” 2017, nr 2 (t. 53).

8. Military necessity (subject), [w:] R. Wolfrum (red.), The Max Planc Encyclopiedia of Public International Law, New York 2012.

9. O’Keefe R., World Cultural Heritage: Obligations to the International Community as a Whole?, „International and Comparative Law Quarterly” 2004, vol. 1.

10. Pudovochkin Y., Georgy R., Crimes against cultural values as a basis of international criminal responsibility, „Zbornik radova Pravnog fakulteta u Nišu” 2017, vol. 56.

1. Jurewicz J., Jurysdykcja przedmiotowa Międzynarodowego Trybunału Karnego, Łódź 2008.

2. Małachowicz E., Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środowisku kulturowym, Wrocław 2007.

11. Rak K., Ahmad al-Faqi al-Mahdi, pierwsza osoba skazana przez Międzynarodowy Trybunał Karny (ICC) za zbrodnie wojenne przeciwko światowemu dziedzictwu kulturowemu, [w:] Cisło W., Różański J., Ząbek M. (red.), Bilad as-Sudan. Rodzime kultury a islam, Pelplin 2018.

3. Nahlik S.E., Grabież dzieł sztuki: rodowód zbrodni międzynarodowej, Wrocław-Kraków 1958.

12. Schreiber H., Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] Kowalski W., Piotrowska-Nosek K., Schreiber H., Zalasińska K. (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury.

Komentarz, Warszawa 2014.

4. Nowakowska-Małusecka J., Odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie popełnione w byłej Jugosławii i w Rwandzie, Katowice 2000.

5. Schreiber H., Zalasińska K. (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

6. Zeidler K., Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa 2007.

Dodatkowo Prokuratorem w sprawie Ahmada al Mahdi była Fatou Bensouda, pochodząca z kraju afrykańskiego, tj. Gambii. Por. J. Czerep, Afryka a przyszłość Międzynarodowego Trybunału Karnego, „Biuletyn PISM” 2018, nr 51; G. Michałowska, op. cit., s. 52.

87

13. Sterio M., Individual criminal responsibility for the destruction of religious and historic buildings: The Al Mahdi Case, „Case Western Reserve Journal of International Law” 2017, vol. 49.

14. Stryjkowska S., Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego w działalności międzynarodowych trybunałów karnych, „Adam Mickiewicz University Law Review” 2016, nr 6.

286

Patrycja Rutkowska

15. Szafaryn L., Indywidualna odpowiedzialność karna za naruszenia ochrony dóbr kultury w świetle międzynarodowego prawa karnego, [w:] Mikos-Skuza E., Sałaciński K. (red.), Ochrona dziedzictwa kultury w konfliktach zbrojnych w świetle prawa międzynarodowego i krajowego. 60 lat Konwencji haskiej i 15 lat jej Protokołu II, Warszawa 2015.

16. Wierczyńska K., Jakubowski A., Zbrodnie przeciwko dziedzictwu kulturowemu przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym – analiza krytyczna, „Studia Prawnicze” 2016, z. 1.

Akty prawne: 1. Konwencja haska dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej z 1907 r., Dz.U. 1927, nr 21, poz. 161.

2. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, Haga, 14.05.1954 r., Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212.

3. Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14.05.1954 r., Haga, 26.03.1999 r., Dz.U.2012, poz. 248.

4. Karta Narodów Zjednoczonych, Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Porozumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych, Dz.U.1947, nr 23, poz. 90.

5. Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego sporządzony w Rzymie dnia 17.07.1999 r., Dz.U. 2003 nr 78 poz. 708.

6. Statut Międzynarodowego Trybunału do Sądzenia Osób Odpowiedzialnych za Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Popełnione na Terytorium byłej Jugosławii od 1991 r., Nowy Jork, 25.05.1993 r.; http://www.icty.org/x/file/ Legal%20Library/Statute/statute_sept09_en.pdf, [dostęp: 12.04.2019].

7. Porozumienie międzynarodowe w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, Karta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, Londyn 8.08.1945 r., Dz.U. 1947, nr 63, poz. 367.

8. Resolution 827 (1993) adopted by the Security Council at its 3217th meeting, 25.05.1993r., S/RES/827 (1993); http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/Statute/ statute_827_1993_en.pdf, [dostęp: 4.04.2019].

9. Security Council UN, Resolution 2100 (2013), S/RES/2100 (2013).

10. Security Council UN, Resolution 2164 (2014), S/RES/2164 (2014).

11. Security Council UN, Resolution 2199 (2015), S/RES/2199 (2015).

12. Security Council UN, Resolution 2253 (2015), S/RES/2253 (2015).

13. Affirmation of the Principles of International Law recognized by the Charter of the Nürnberg Tribunal, General Assembly resolution 95 (I), New York, 11.12.1946 r.; http:// legal.un.org/avl/pdf/ha/ga_95-I/ga_95-I_ph_e.pdf, [dostęp: 2.04.2019].

14. ICC, Public Reparations Order, 17.08.2017 r.; https://www.icc-cpi.int/CourtRecords/CR2017_05117.PDF, [dostęp: 12.04.2019].

Odpowiedzialność karna jednostki za działania skierowane przeciwko dobrom kultury... 287 Orzecznictwo: 1. Wyrok Prokurator v. Tihomir Blaskić, sprawa nr IT-95-14-T, orzeczenie Izby Orzekającej z 3.03.2000 r.

2. Wyrok Prokurator v. Miodrag Jokić, sprawa nr IT-01-42/1-S, orzeczenie Izby Orzekającej z 18.03.2004 r.

3. Wyrok Prokurator v. Pavle Strugar, sprawa nr IT-01-42-T, orzeczenie Izby Orzekającej z 31.01.2005 r.

4. Wyrok Prokurator v. Ahmad al Faqi al Mahdi, sprawa nr ICC-01/12-01/15 z 27.09.2016 r. Źródła internetowe: 1. Bokova I., Culture in the Cross Hairs, The New York Times, 2.12.2012 r.; https:// www.nytimes.com/2012/12/03/opinion/global/cultural-sites-must-be-protected.html, [dostęp: 6.04.2019].

2. Boylan P.J., Review of the Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, UNESCO doc. CLT-93/WS/12, Paryż 1993; https://unesdoc. unesco.org/ark:/48223/pf0000100159, [dostęp: 11.04.2019].

3. Lostal M., Two wrong ways of thinking about the legal protection of cultural property in armed conflict, „Cambridge University Press”; https://www.cambridge.org/ core/services/aop-cambridge-core/content/view/EC97A6713AB302300D8F749CBD37594E/9781316718414c1_p18-47_CBO.pdf/two_wrong_ways_of_thinking_about_ the_legal_protection_of_cultural_property_in_armed_conflict.pdf, [dostęp: 7.04.2019].

4. BBC, How Syria’s ancient treasures are being smashed, 10.07.2014; https://www. bbc.com/news/magazine-28191181, [dostęp: 03.11.2018].

5. BBC, Syria Crusader Castel Krak de Chevaliers has war scars, 22.03.2014; https:// www.bbc.com/news/world-middle-east-26696113, [dostęp: 03.11.2018].

6. ICC, Statement of the Prosecutor of the International Criminal Court, Fatou Bensouda on the alleged crimes committed by ISIS; https://www.icc-cpi.int/Pages/item. aspx?name=otp-stat-08-04-2015-1, [dostęp: 16.04.2019].

7. ICC, Summary of the Judgment and Sentence in the case of The Prosecutor v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi , s. 7; https://www.icc-cpi.int/itemsDocuments/160926Al-MahdiSummary.pdf, [dostęp: 6.04.2019].

8. ICTY, Statement of the Trial Chamber at the Judgement Hearing, http://www.icty. org/x/cases/blaskic/tjug/en/000303_summary_en.pdf, [dostęp: 12.04.2019].

9. Security Council UN Document, S/PV.7180; https://www.securitycouncilreport.org/ atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/s_pv_7180.pdf, [dostęp: 12.04.2019].

288

Patrycja Rutkowska

10. Situation in Mali: Ahmad Al Faqi Al Mahdi surrendered to the ICC on charges of war crimes regarding the destruction of historical and religious monuments in Timbuktu, ICC Press Release, 26.09.2015 r.; https://www.icc-cpi.int/Pages/item.aspx?name=pr115, [dostęp: 13.04.2019].

11. Statement made by Mr. Al Mahdi (transcripts); https://www.icc-cpi.int/mali/al-mahdi/Documents/Al-Mahdi-Admission-of-guilt-transcript-ENG.pdf, [dostęp: 5.04.2019].

12. UNESCO, Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. Report of the world heritage committee, Twelfth session, Brasília 1988; http://unesdoc.unesco.org/images/0009/000927/092717eb.pdf, [dostęp: 10.04.2019].

13. UNESCO, Director-General Irina Bokova condemns the destruction of the Mar Elian monastery in Syria, 21.08.2015; https://en.unesco.org/news/director-general-irina-bokova-condemns-destruction-mar-elian-monastery-syria, [dostęp: 26.11.2018].

14. UNESCO, UN Security Council adopts historic resolution for the protection of heritage, 24.04.2017 r.; https://en.unesco.org/news/security-council-adopts-historic-resolution-protection-heritage, [dostęp: 6.04.2019].

Rozdział XV Michał Literski

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Uwagi na marginesie nowelizacji z 22 czerwca 2017 r.

Mgr Michał Literski – absolwent studiów prawniczych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obecnie doktorant w Katedrze Prawa Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz aplikant adwokacki w Krakowskiej Izbie Adwokackiej. Numer ORCID: 0000-0003-3345-4335.

TITLE: „Apparent degression of the repressive law under the Act on the Protection of Monuments and the Care of Monuments. Comments on the margin of amendment from 22 June 2017”.

SŁOWA KLUCZE: administracyjna kara pieniężna, grzywna karna, ochrona dziedzictwa narodowego.

KEY WORDS: administrative fines, penal fines, protection of national heritage.

STRESZCZENIE: Praca ma na celu zwrócenie uwagi na zmianę charakteru orzekanych kar pieniężnych na gruncie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Ustawodawca wprowadza reżim administracyjnych sankcji pieniężnych za naruszenie przepisów, które kiedyś stanowiły wykroczenia. W artykule wskazano na liczne mankamenty takiego rozwiązania, w szczególności na uboższe gwarancje procesowe jednostki po takiej zmianie. Jednocześnie zwrócono uwagę na syste-

290

Michał Literski

mowy problem z ochroną zabytków w Polsce, sygnalizując, że zmiana w zakresie prawa represyjnego nie jest właściwym rozwiązaniem, a powinno podjąć się środki o bardziej podstawowym znaczeniu i długofalowych oddziaływaniach.

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

W niniejszym opracowaniu wskazane zostaną mankamenty takiego rozwiązania, w szczególności przy uwzględnieniu obecnych problemów z jakimi boryka się ochrona zabytków w Polsce. a. Charakterystyka zmian

SUMMARY: The work aims to draw attention to the change in the nature of adjudicated fines under the Act on the Protection of Monuments and the Care of Monuments.

The legislator introduces a regime of administrative pecuniary sanctions for violation of provisions that once constituted offenses. The article pointed to numerous shortcomings of such a solution, in particular, the poorer procedural guarantees of the entity after such a change. At the same time, attention was paid to the systemic problem with the protection of monuments in Poland, signaling that the change in the scope of repressive law is not the right solution, and measures with more fundamental importance and long-term impact should be taken.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wprowadzenie Pomysł na niniejszy tekst zrodził się z uwagi na dostrzegalne szczególnie w Polsce neoklasyczne podejście do prawa karnego w obecnych czasach1. Przejawia się ono w tendencji do wymuszania posłuchu dla obowiązującego prawa za pomocą szeroko rozbudowanego instrumentarium penalnego. Ustawodawca stara się w ten niezwykle prosty, acz niezbyt wyszukany sposób zabezpieczyć efektywne wykonywanie obowiązującego prawa, informując obywateli, że jego nieprzestrzeganie wiązać się będzie z zadaną im stosowną dolegliwością przez uprawniony do tego organ.

Interesującym w kontekście powyższego jawi się zabieg prawodawcy dokonany ustawą z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw2. Normodawca wprowadził do ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami3 nowy rozdział 10a zatytułowany „Administracyjne kary pieniężne”, jednocześnie derogując – ze skutkiem na 1 stycznia 2024 r. – niektóre przepisy rozdziału 11 („Przepisy karne”), które treściowo pokrywają się z nowowprowadzonymi przepisami statuującymi odpowiedzialność administracyjnodeliktualną.

1 Na neoklasycyzm we współczesnym prawie karnym, który w Polsce zaczyna przybierać formę czystego populizmu penalnego zwraca się już uwagę nawet w podręcznikach do prawa karnego, zob. chociażby W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2014, s. 55–56.

2 Dz.U. 2017, poz. 1595, dalej w artykule określana jako: „ustawa nowelizująca”.

3 Dz.U. 2018, poz. 2067, dalej w artykule używany skrót: u.o.z.o.z.

291

Charakteryzując pokrótce nowe przepisy, wskazać należy, że nowy art. 107a u.o.z.o.z. pozwala nałożyć karę pieniężną na właściciela lub posiadacza zabytku w przypadku niezawiadomienia przez nich organu ochrony zabytków o istotnych okolicznościach dotyczących zabytku wpisanego na Listę Skarbów Dziedzictwa albo do rejestru zabytków (uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku, zagrożeniu dla zabytku, zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego oraz zmianach dotyczących stanu prawnego zabytku). Naruszenie wskazanego obowiązku informacyjnego stanowiło dotychczas wykroczenie, o którym mowa w art. 113 u.o.z.o.z.

Z kolei w art. 107b u.o.z.o.z. stypizowano delikt administracyjny, polegający na niepowiadomieniu we właściwym terminie przez osobę, która otrzymała pozwolenie na czasowy wywóz zabytku za granicę, właściwego organu o przywiezieniu zabytku na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Naruszenie tego obowiązku informacyjnego stanowiło wykroczenie z art. 113a u.o.z.o.z.

Ponadto, wprowadzona została w art. 107c u.o.z.o.z. kara pieniężna względem osób, które uniemożliwiają lub utrudniają dostęp do zabytku organowi ochrony zabytków, wykonującemu uprawnienia wynikające z ustawy, co odpowiada treści art. 114 u.o.z.o.z., statuującemu odpowiedzialność wykroczeniową za naruszenie tożsamej normy prawnej.

We wszystkich powyższych przypadkach organ może nałożyć na podstawie nowych przepisów karę pieniężną w wysokości od 500 zł do 2000 zł, zaś na podstawie analogicznych przepisów wykroczeniowych można – stosownie do treści art. 48 oraz art. 24 § 1 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń4 – orzec karę grzywny od 20 zł do 5000 zł.

W dodawanym art. 107d u.o.z.o.z. wprowadzono potencjalnie bardzo dotkliwą administracyjną karę pieniężną w wysokości od 500 zł do 500 000 zł za prowadzenie bez pozwolenia albo niezgodnie z zakresem lub warunkami określonymi w pozwoleniu prac konserwatorskich, restauratorskich lub badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa albo prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich lub architektonicznych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków lub robót 4

Dz.U. 2019, poz. 821 ze zm., dalej w artykule używany skrót: k.w.

292

Michał Literski

budowlanych w jego otoczeniu albo badań archeologicznych. Przepis ten pokrywa się zakresowo z art. 117 u.o.z.o.z., który statuuje odpowiedzialność za wykroczenie w przypadku naruszenia tożsamych norm, a na podstawie którego można orzec jedynie grzywnę w standardowej wysokości od 20 zł do 5000 zł.

Z kolei w art. 107e u.o.z.o.z. wprowadza się karę pieniężną za niewykonanie zaleceń pokontrolnych w wysokości od 500 zł do 50 000 zł. Ten z kolei przepis odpowiada art. 119 u.o.z.o.z., który również przewiduje reżim odpowiedzialności wykroczeniowej i podobnie jak poprzednio wzmiankowane przepisy obwarowany jest sankcją w postaci kary grzywny od 20 zł do 5000 zł. b. Etap legislacyjny Co ciekawe, pierwotnie w projekcie ustawy – o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw5 jedyną proponowaną zmianą w perspektywie represyjnego charakteru ustawy była nowelizacja brzmienia art. 108 ust. 1 u.o.z.o.z. (tzw. przestępstwo niszczenia zabytku), poprzez podwyższenie ustawowego zagrożenia w tym typie. Zamiast kary pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat zaproponowano karę pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. W uzasadnieniu projektu ustawy – o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw6, projektodawca ograniczył się do lapidarnych słów: „W zmienionym art. 108 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków podwyższono ustawowy wymiar kary pozbawiania wolności za umyślne przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku”7. Nie sposób nie zauważyć, że treść tę dało się bezpośrednio dekodować z art. 1 pkt 16 pierwotnego projektu nowelizacji, który wprowadzał tę zmianę. Ustawodawca nie pozostawił zatem w tej kwestii jakiegokolwiek merytorycznego komentarza.

Nie wiadomo przez to czy prawodawca starał się zareagować na dostrzeżoną w społeczeństwie zmianę w postrzeganiu wartości zabytków, czy też spostrzegł, że zastane ustawowe zagrożenie jest nieadekwatne do abstrakcyjnego stopnia społecznej szkodliwości zachowań godzących w substancję zabytku, czy wręcz był to jedynie wyraz polityki państwa w zakresie ochrony zabytków, mającej na celu wykształcenie w społeczeństwie większego poszanowania dla zabytków.

Warto jedynie w tym miejscu napomknąć, że mimo zniwelowania aksjologicznego dysonansu, który istniał w sytuacji, gdy art. 108 ust. 1 u.o.z.o.z. przewidywał tożsamą karę jak art. 288 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny8, 5 Druk nr 1403 z 14 marca 2017 r., Sejm VIII kadencji, nr w wykazie prac UD20, dalej w artykule określana jako: „pierwotny projekt nowelizacji”.

6 Dalej w artykule określane jako: „uzasadnienie pierwotnego projektu nowelizacji”.

7 Uzasadnienie pierwotnego projektu nowelizacji, s. 6.

8 Dz.U. 2018, poz. 1600, ze zm., dalej w artykule używany skrót: k.k.

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

293

typizujący występek niszczenia rzeczy, nadal pozostaje rozdźwięk pomiędzy art.

108 ust. 1 u.o.z.o.z. oraz art. 288 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 2 k.k., który przewiduje karę od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolności za czyny godzące w dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury. Analiza tej kwestii nie mieści się jednak w ramach niniejszego opracowania.

Na intencje prawodawcy jedynie pośrednio naprowadza inny fragment uzasadnienia pierwotnego projektu nowelizacji, z którego da się wyczytać, że planowana zmiana ustawy ma za zadanie mocniejszą hierarchizację i podporządkowanie w strukturach organów zajmujących się ochroną zabytków, co ma służyć efektywniejszej ochronie zabytków9. W kontekście nowelizacji art. 108 ust. 1 u.o.z.o.z. wskazuje to, że prawodawca stara się za pomocą prawnokarnego instrumentarium skuteczniej chronić zabytki, jednakże w dalszym ciągu nie wiadomo o jaki aspekt oddziaływań prewencyjnych chodziło prawodawcy.

Represja uległa dużo dalej idącym zmianom dopiero po autopoprawce z 6 czerwca 2017 r.10 – dodano wówczas rozdział 10a, w którym wprowadzono administracyjne kary pieniężne. W uzasadnieniu autopoprawki11 ustawodawca wprost stwierdził, że celem proponowanych zmian jest zwiększenie efektywności realizacji zadań w ramach polityki państwa w obszarze ochrony zabytków, co ma zostać osiągnięte poprzez wprowadzenie dostosowanych do aktualnej sytuacji i problemów zasobu zabytkowego sankcji za naruszenia przepisów ochrony zabytków12. Wyakcentowano przy tym, że „brak skutecznej egzekucji obowiązków przypisanych dysponentom zabytków doprowadził w ostatnich latach do znaczącej degradacji zasobu zabytkowego. Proponowana zmiana ma powstrzymać wspomniany proces, doprowadzając do zapewnienia skuteczności regulacji z zakresu ochrony zabytków”13. W konsekwencji wprowadzonych zmian, orga9 Zob. uzasadnienie pierwotnego projektu nowelizacji, s. 1 – „Celem regulacji jest zoptymalizowanie instytucjonalnych podstaw realizacji polityki państwa w obszarze ochrony zabytków określonej w Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami (KPOZiOZ) przyjętym uchwałą nr 125/2014 Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2014 r. w sprawie »Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami« przez zwiększenie kompetencji Generalnego Konserwatora Zabytków w zakresie kształtowania obsady personalnej terenowych organów ochrony zabytków oraz rozszerzenie środków nadzoru i koordynacji przysługujących naczelnemu organowi ochrony zabytków w stosunku do organów, dla których jest organem nadrzędnym”.

10 Autopoprawka do rządowego projektu ustawy – o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, druk nr 1403-A z 6 czerwca 2017 r., dalej w artykule określana jako: „autopoprawka”.

11 Uzasadnienie autopoprawki do rządowego projektu ustawy – o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, druk nr 1403-A z 6 czerwca 2017 r., s. 1, dalej w artykule określane jako: „uzasadnienie autopoprawki”.

12 Uzasadnienie autopoprawki, s. 1.

13 Uzasadnienie autopoprawki, s. 1.

294

Michał Literski

ny ochrony zabytków mają zostać wyposażone w skuteczne środki egzekwowania obowiązków dotyczących właścicieli i posiadaczy zabytków wpisanych do rejestru zabytków, takich jak wykonywanie zaleceń pokontrolnych (art. 40 u.o.z.o.z.), udostępnianie zabytku organowi ochrony zabytków celem przeprowadzenia czynności urzędowych, realizowanie obowiązków informacyjnych (art.

28 u.o.z.o.z.), uzyskanie pozwolenia właściwego organu ochrony zabytków na podejmowania działań przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa (art. 36 u.o.z.o.z.)”14. Wprowadzenie administracyjnych kar pieniężnych ma oddziaływać na właścicieli, posiadaczy i dzierżawców zabytku wpisanego do rejestru, poprzez „motywowanie do ścisłego realizowania obowiązków ustawowych”15.

Odnośnie zaś do wysokości projektowanych administracyjnych kar pieniężnych, prawodawca stwierdził, że uzasadnia ją potrzeba zapewnienia skuteczności ochrony zabytków. Posiłkując się art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.16 wskazano, że „określenie górnej wysokości kar administracyjnych znajduje swoje uzasadnienie w wartości chronionej, a także jej usytuowaniu w hierarchii wartości przyjętych w Konstytucji”17. Projektodawca zaznaczył przy tym, że „w polskim systemie prawnym istnieją przepisy dotyczące nakładania kar administracyjnych o bardzo dużej wysokości (10 mln zł), np. art. 62 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 15 kwietnia 2005 r. o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredytowymi, zakładami ubezpieczeń, zakładami reasekuracji i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego”18.

Podkreślono nadto, że „administracyjne kary pieniężne będą skuteczniejszym środkiem egzekwowania powinnych zachowań. Zmiana reżimu odpowiedzialności umożliwi szybką i skuteczną reakcję na naruszenie prawa, jednocześnie będzie się opierać na rzetelnym postępowaniu, toczącym się z zachowaniem gwarancji procesowych osoby, której to postępowanie dotyczy”19.

De lege lata omawiane kary pieniężne mają być nakładane przez administracyjne organy ochrony zabytków w drodze decyzji administracyjnych na zasadach określonych w ustawie z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego20.

Uzasadnienie autopoprawki, s. 6.

Zob. uzasadnienie autopoprawki, s. 7 (tabela).

16 Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm., dalej w artykule określana jako: „Konstytucja”.

17 Uzasadnienie autopoprawki, s. 3.

18 Uzasadnienie autopoprawki, s. 3.

19 Uzasadnienie autopoprawki, s. 6 (tabela).

20 Dz.U. 2018, poz. 2096 ze zm., dalej w artykule używany skrót: k.p.a.

14 15

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

295

W uzasadnieniu pierwotnego projektu nowelizacji podkreślono, że „nie ma możliwości podjęcia alternatywnych w stosunku do projektowanej ustawy środków umożliwiających osiągnięcie zamierzonego celu”21.

2. Kłopot z ochroną zabytków w Polsce Jednemu zaprzeczyć się nie da – problem z ochroną zabytków w Polsce jest problemem realnym. Potwierdza to opublikowany niedawno raport Najwyższej Izby Kontroli, który na przykładzie województwa lubuskiego wskazuje, że problem ten ma charakter raczej systemowy. Podmioty zobowiązane nie wywiązują się z nałożonych na nie obowiązków, w konsekwencji czego nie ma opracowanych planów ochrony tychże zabytków22. W raporcie sygnalizowane są również ewidentne braki kadrowe w podmiotach odpowiedzialnych za ochronę zabytków, jak również nieracjonalna procedura finansowania ochrony zabytków w sytuacjach kryzysowych23. Najwyższa Izba Kontroli alarmuje, że nawet Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków, mimo że generalnie zabytki znajdują się w złym stanie, w toku własnych kontroli nie zważał na uwagi wysuwane przez nadzór budowlany i nieskutecznie egzekwował nakazy i zalecenia konserwatorskie, podczas gdy naruszane były podstawowe przepisy związane chociażby z ochroną przeciwpożarową24. Sytuacje zaś, w których dany obiekt jest wykreślany z listy zabytków na skutek jego zniszczenia spowodowanego brakiem należytej ochrony są nieakceptowalne.

W związku z brakiem skuteczności nadzoru służb konserwatorskich nad zabytkami zwrócono uwagę na konieczność ściślejszego nadzoru nad działalnością wojewódzkich i miejskich konserwatorów zabytków, jak również zasygnalizowany został problem nikłego zainteresowania gmin gminnymi programami opieki nad zabytkami. Jak dotychczas, niewiele gmin (szacunkowo ok. 20%) uchwaliło gminny program opieki nad zabytkami, czyli wypełniło zobowiązania określone w art. 87 u.o.z.o.z.25 „Przekazanie kompetencji gminom w tym zakresie Uzasadnienie pierwotnego projektu nowelizacji, s. 8.

Zob. opublikowany 12 marca 2019 r. raport Najwyższej Izby Kontroli pt.: „Niepewna przyszłość zabytków przeszłości (kontrola NIK w Lubuskiem)”, s. 2. Problem braku efektywnej ewidencji zabytków był już sygnalizowany w raporcie NIK z 2 października 2018 r. pt.: „Dziurawa ochrona zabytków archeologicznych”; https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/rekreacja-i-kultura/ ochrona-zabytkow.html, [dostęp: 21.04.2019].

23 Zob. ibidem, s. 3.

24 Zob. ibidem. Na liczne nieprawidłowości w tym zakresie NIK wskazywała również w raporcie z 7 marca 2018 r. pt.: „NIK o zabytkach architektury drewnianej”.

25 Zob. interpelację nr 20655 posła Grzegorza Furgi z 16 marca 2018 r. do ministra kultury i dziedzictwa narodowego w sprawie ochrony architektury drewnianej oraz odpowiedź ministra; http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/interpelacja.xsp?documentId=B483CB144C692307C125824B004CBA4B, [dostęp: 21.04.2019].

21 22

296

Michał Literski

spowodowało, że minister kultury i dziedzictwa narodowego jako organ ochrony zabytków, nie ma narzędzi egzekwowania od organów gminy wykonywania ich ustawowych obowiązków. Gminy, w których nie podjęto prac nad programem, tłumaczyły się – na ogół – niedostatecznym rozpoznaniem zasobów dziedzictwa kulturowego na terenie gminy, brakiem specjalistów, którzy mogliby sporządzić ten dokument, oraz innymi pilniejszymi zadaniami nałożonymi na organ gminy”26.

W kontekście powyższego należy wyakcentować także, że obecnie brak również krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Poprzedni program zakończył się z 31 grudnia 2017 r. i do lipca 2019 r. dalej nie opracowano nowego. Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019–2022 dopiero powstaje – na stronie internetowej kancelarii prezesa rady ministrów nie ma jeszcze nawet żadnej konkretnej propozycji27. Zarysowany został jedynie cel główny (stworzenie warunków efektywnej ochrony zabytków) i cele szczegółowe: (1) optymalizacja systemu ochrony dziedzictwa kulturowego, poprzez: (a) wzmocnienie systemu ochrony na poziomie lokalnym, (b) wzmocnienie systemu ochrony na poziomie centralnym; (2) wsparcie działań w zakresie opieki nad zabytkami, poprzez: (a) merytoryczne wsparcie działań w zakresie opieki nad zabytkami, (b) podnoszenie bezpieczeństwa zasobu zabytkowego; (3) budowanie świadomości społecznej wartości dziedzictwa, poprzez: (a) upowszechnianie wiedzy na temat dziedzictwa i jego wartości, (b) tworzenie warunków dla sprawowania społecznej opieki nad zabytkami28.

3. Krytyka propozycji ustawodawcy Należy w tym miejscu zadać sobie pytanie, czy przyjęte przez ustawodawcę rozwiązania w zarysowanym wyżej zakresie są właściwe.

Zgodnie z art. 5 Konstytucji RP jednym z podstawowych zadań państwa jest stanie na straży dziedzictwa narodowego. Prawodawca, jako gwarant ochrony dóbr kultury, powinien dostosować wysokość administracyjnych kar pieniężnych tak, ażeby zapewnić skuteczność ochrony zabytków – chodzi tutaj o zdecydowanie oddziaływania prewencyjne, zarówno w aspekcie indywidualnym, ale 26 Zob. odpowiedź ministra kultury i dziedzictwa narodowego na interpelację w sprawie ochrony architektury drewnianej; http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/interpelacja.xsp?documentId=B483CB144C692307C125824B004CBA4B, [dostęp: 21.04.2019].

27 https://bip.kprm.gov.pl/kpr/form/r750131964,Projekt-uchwaly-Rady-Ministrow-w-sprawie-ustanowienia-Krajowego-programu-ochrony.html, [dostęp: 7.07.2019 ].

28 Zob. https://bip.kprm.gov.pl/kpr/form/r750131964,Projekt-uchwaly-Rady-Ministrow-w-sprawie-ustanowienia-Krajowego-programu-ochrony.html, [dostęp: 7.07.2019].

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

297

w szczególności w aspekcie generalnym. Dużo większy bowiem pożytek będzie miał ustawodawca z wykształcenia w społeczeństwie przeświadczenia o potrzebie wysokiego standardu dbałości o zabytki, aniżeli z karania za już popełnione czyny. Taki kierunek widać w sankcjach przewidzianych w art. 107d oraz 107e, które operują znacznymi kwotami rzędu 50, a nawet 500 tys. zł. Czy jednak określenie górnej wysokości kar administracyjnych zdaje się znajdować swoje uzasadnienie na gruncie ustawy? Dziwi w tym miejscu fakt, że za czyny z art. 107a, 107b oraz 107c przewidziana jest wyłącznie kara do 2 tys. zł, biorąc pod uwagę, że poprzednio – w ramach reżimu odpowiedzialności wykroczeniowej, można było wymierzyć karę grzywny nawet do 5 tys. zł. Ustawodawca zatem starając się zwiększyć skuteczność ochrony zabytków obniża ustawowe zagrożenia w trzech przypadkach o ponad połowę, podczas gdy opisy zachowań zakazanych pozostawia praktyczne te same. W pozostałych dwóch przypadkach natomiast – przy tożsamych opisach zachowań zakazanych – zwiększa ustawowe zagrożenie w sposób niezwykle drastyczny. Aktualnie za m.in. prowadzenie bez pozwolenia prac konserwatorskich przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa przewidziana jest kara pieniężna do pół miliona złotych, podczas gdy do 1 stycznia 2018 r. groziła za to wyłącznie kara grzywny do 5 tys. zł. Zaś za niewykonanie zaleceń pokontrolnych (które również było zagrożone karą grzywny do 5 tys. zł) obecnie można orzec karę pieniężną do 50 tys. zł. W jednym wypadku punitywność wzrosła stukrotnie, natomiast w drugim dziesięciokrotnie, podczas gdy w przypadku pozostałych trzech czynów ustawodawca zdecydował się na degresję w odniesieniu do grożących kar. Trudno to zrozumieć spoglądając przez pryzmat stopnia społecznej szkodliwości tego typu zachowań. Nie zmienił się on aż tak diametralnie (o ile w ogóle uległ zmianie), ażeby podwyższać kary w tak znaczący sposób, abstrahując już od faktu, że ustawodawca jest niespójny systemowo i w innych przypadkach kary obniża – można postawić w tym miejscu retoryczne pytanie, czy w przypadku zachowań opisanych w art. 107a, 107b oraz 107c ustawy o ochronie zabytków społeczna szkodliwość tego typu zachowań nagle zmalała?

Zdaje się jednak – w perspektywie treści uzasadnienia – że ustawodawcy chodziło wyłącznie o zwiększenie efektywności nakładania kar, poprzez zmianę trybu ich orzekania, co przyspieszyło by procedowanie w tym przedmiocie.

Przewidziane w art. 107a–107e kary pieniężne są nakładane w drodze decyzji administracyjnych organów ochrony zabytków, a ponadto utworzony został Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków, na którego rzecz przelewa się nawiązki orzekane w postępowaniach karnych i wykroczeniowych oraz kary pieniężne

298

Michał Literski

orzekane w trybie administracyjnym. W załączonej do uzasadnienia autopoprawki szczegółowej kalkulacji rocznych wpływów do Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków z administracyjnych kar pieniężnych oraz nawiązek estymuje się, że łączna kwota orzeczonych kar administracyjnych i nawiązek wyniesie 28 032 500 zł, zaś uwzględniając 60% współczynnik ściągalności, faktyczny wpływ na konto Funduszu wyniesie w granicach 17 000 000 zł29. Łatwo więc zauważyć, że prawodawcy zależało również na nowym źródle finansowania ochrony zabytków. Oddanie w ręce konserwatorów zabytków, żywo zainteresowanych pozyskaniem pieniędzy na ochronę zabytków, decydowania w przedmiocie nawiązek na rzecz funduszu, miało przyspieszyć i usprawnić napływ aktywów.

Sam pomysł utworzenia takowego funduszu ocenić należy pozytywnie, podobnie jak pomysł, ażeby zasilały go wpływy z nawiązek, jednakże jednoczesne przekazanie tych spraw organom administracyjnym budzić winno liczne zastrzeżenia, mimo że dodany nowelizacją art. 107g u.o.z.o.z. wprowadza odesłanie, zgodnie z którym w sprawach kar administracyjnych stosowane będą przepisy działu IVa k.p.a. Zawarte w tym dziale przepisy są niejako odzewem prawodawcy na głosy piśmiennictwa, judykatury, a także innych instytucji stojących na straży praworządności (jak chociażby Rzecznika Praw Obywatelskich), które sygnalizowały problem z obiektywizacją i automatyzmem w stosowaniu kar administracyjnych, których dolegliwość często zbliżała je niebezpiecznie do prawa stricte represyjnego30. Przez długi czas nie było w ogóle mowy o kwestii przedawnienia sankcji administracyjnych, co sprawiało, że w tym zakresie odpowiedzialność administracyjna stawała się dużo bardziej punitywna od odpowiedzialności karnej31, naruszana była tzw. zasada budzenia zaufania32, jak również było to rozwiązanie wątpliwe z perspektywy konstytucyjnej, gdyż nad danym podmiotem już na zawsze „wisiało” widmo kary, bez względu na upływ czasu33. W dziale IVa 29 Zob. szczegółową kalkulację rocznych wpływów do Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków z administracyjnych kar pieniężnych oraz nawiązek.

30 Zob. J. Róg, Ewolucja zasad nakładania i wymierzania administracyjnych kar pieniężnych za naruszenie przepisów prawa rynku kapitałowego a praktyka działania organów nadzoru, [w:] J. Jagielski, M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018, s. 650–651; P. Janiak, Stosowanie administracyjnych kar pieniężnych w świetle zasady lex mitior retro agit, [w:] J. Jagiel-ski, M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018, s. 292–293.

31 Zob. A. Michór, Status administrowanego w procesie nakładania sankcji administracyjnej, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 571.

32 Zob. A. Nałęcz, Sankcje administracyjne w świetle Konstytucji RP, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 645.

33 Zob. I. Niżnik-Dobosz, Aksjologia sankcji w prawie administracyjnym, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 136–137.

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

299

k.p.a. dodano szereg przepisów, które indywidualizują odpowiedzialność i mogą służyć dostosowaniu karania do względów prewencji indywidualnej34. Wprowadzono również ucieleśnienie zasady lex mitior agit w procedurze administracyjnej, co do której przed wprowadzeniem działu IVa k.p.a. nie było ustawowej podstawy jej stosowania, a orzecznictwo i piśmiennictwo podejmowały karkołomne zabiegi wykładnicze wskazując na możliwość stosowania analogii z k.k. lub doszukiwały się podstawy jej stosowania w prawie międzynarodowym35. Mimo to w dalszym ciągu brak w prawie administracyjnym pewnych mechanizmów pozwalających na zaniechanie ukarania sprawcy, takich jak chociażby tzw. błąd co do prawa36. Biorąc zaś pod rozwagę, że w toku konsultacji społecznych nad nowelizacją wiele organizacji (Ogólnopolska Rada Konserwatorów Dzieł Sztuki, Stowarzyszenie Forum Rozwoju Olsztyna, Krajowa Rada Izby Architektów RP, Stowarzyszenie Samorządowych Konserwatorów Zabytków i Towarzystwo Opieki nad Zabytkami „TOnZ”) wskazywało, że „niektóre z projektowanych zmian nie mają merytorycznego uzasadnienia”, zaś „ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest coraz bardziej zagmatwana, niespójna, niezrozumiała dla obywatela”37, łatwo dojść do wniosku, że ów brak tych regulacji osłabia znacznie pozycję procesową podmiotu karanego, w porównaniu z obwinionym w postępowaniu w sprawach o wykroczenia.

Nadto, trzeba wyakcentować, że istnienie działu IVa k.p.a. nie sanuje tego, że po nowelizacji u.o.z.o.z. w przedmiocie kar pieniężnych decyduje organ administracyjny, a nie niezależny i niezawisły sąd. Postępowanie dowodowe oraz ustalanie stanu faktycznego będzie w sposób inkwizycyjny prowadzone przez organ administracji publicznej, który następnie sam będzie wymierzał karę. Podmiot administrowany będzie mógł się od tej decyzji odwołać do sądu administracyjnego, który jednakże ze swej istoty będzie jedynie weryfikował legalność decyzji organu, bez samodzielnego przeprowadzania postępowania w sprawie.

To tak jakby prokurator prowadził całe postępowanie dowodowe i wymierzał karę, a obywatel mógłby tylko odwołać się do sądu karnego, aby ten skontrolował, czy prokurator procedował prawidłowo, a jeśli nie to sprawę odsyłałby do prokuratury, nie ingerując co do zasady w meritum. Postępowanie administra34 Zob. W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2014, s. 41; A. Marek, Funkcje prawa karnego, [w:] A. Marek (red.), System Prawa Karnego, t. 1, Zagadnienia ogólne, Warszawa 2010, s. 13–14.

35 Zob. P. Janiak, op. cit., s. 293–295.

36 M. Wincenciak, Przesłanki wyłączające wymierzenie sankcji administracyjnej, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 605.

37 Raport z konsultacji, s. 1-2.

300

Michał Literski

cyjne pozbawione jest wielu gwarancji procesowych, które są immanentne dla zarówno postępowania karnego, jak i wykroczeniowego, takich jak chociażby domniemanie niewinności38. Organ administracyjny nie ma również obowiązku wyznaczenia rozprawy administracyjnej, która mogłaby znacznie ułatwić obronę swych praw jednostce. Powstaje zatem zasadnicze pytanie, czy dopuszczalne jest w demokratycznym państwie prawa, ażeby sankcję prima facie karną stosował dyskrecjonalnie organ administracji publicznej, zaś ingerencja sądu ograniczała się jedynie do kontroli zakończonego postępowania, bez samodzielnego prowadzenia postępowania i rozstrzygania o odpowiedzialności danego podmiotu?39 Nowy dział IVa k.p.a. wprowadza co prawda liczne gwarancje, jednakże nie podobna w tym miejscu nie przytoczyć słów A. Błasia, który uznał, że pozostawienie obywatela „sam na sam” z organem administracji publicznej z naiwnym przekonaniem, że w każdym przypadku ów organ rozstrzygnie o prawach i wolnościach obywatela zgodnie z prawem i sprawiedliwie, stanowi krok w kierunku ewolucji państwa w państwo policyjne40. Cały dział IVa k.p.a. ma w przekonaniu autora niniejszego opracowania o tyle negatywny wydźwięk, że jest niejako cichym przyzwoleniem na przenoszenie instrumentarium prawa karnego do innych dziedzin prawa41. Prowadzi to do tego, że organy administracyjne przejmują w pewnym aspekcie wymierzanie sprawiedliwości pod płaszczykiem skuteczniejszego i sprawniejszego procedowania w pozornie prostych sprawach.

Administracyjne kary pieniężne bardzo często są jednak dużo surowsze od grzywien wymierzanych za przestępstwa powszechne42. Powstaje zatem pytanie, czy nie dochodzi w tej sytuacji do pewnego zachwiania systemu, w szczególności M. Kasiński, Ekspansja represyjnej funkcji administracji publicznej jako zagrożenie demokratycznego państwa prawnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2011, t. XXI, nr 1, s. 287.

39 Zob. W. Kisiel, Kary administracyjne i sankcje karne w ustawach „drogowych”, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 301. Szczegółowy przegląd zarzutów stawianych administracyjnej kontroli sądowej w przypadku nakładania kar pieniężnych zob. E. Kruk, Sądowa kontrola wymierzania sankcji administracyjnych, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 690 i n.

40 Zob. A. Błaś, Jednostka wobec dyskrecjonalnych uprawnień administracji publicznej, [w:] E. Ura (red.), Jednostka wobec działań administracji publicznej. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Olszanica 21–23 maja 2001 r., Rzeszów 2001. Zob. również M. Kasiński, Ekspansja represyjnej funkcji administracji publicznej jako zagrożenie demokratycznego państwa prawnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2011, tom XXI, nr 1, s. 278.

41 Zob. L. Staniszewska, Kodyfikacja administracyjnej kary pieniężnej jako instrumentu prawnego na styku z odpowiedzialnością karną, [w:] J. Jagielski, M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018, s. 208–210.

42 Zob. L. Staniszewska, Kodyfikacja administracyjnej kary pieniężnej jako instrumentu prawnego na styku z odpowiedzialnością karną, [w:] J. Jagielski, M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018, s. 198.

38

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

301

w perspektywie konstytucyjnego trójpodziału władzy? 43 Czyż monopol na rozstrzyganie o odpowiedzialności represyjnej nie powinien przynależeć li tylko niezależnym i niezawisłym sądom? Nie bez znaczenia pozostaje też okoliczność wymagań, jakie stawia się kandydatom na sędziów, zanim dopuści się ich do funkcji orzeczniczych. Od takich osób wymaga się wieloletniej nauki i praktyki, mających na celu właściwe przygotowanie do wykonywania tego trudnego zawodu, natomiast na gruncie u.o.z.o.z. prawodawca jedną nowelizacją przesunął rozstrzyganie pewnej kategorii spraw z poziomu sędziowskiego na poziom urzędniczy. Również w tym kontekście powstaje pytanie o konstytucyjność takiego rozwiązania44.

To co obserwujemy na gruncie u.o.z.o.z. można nazwać za P. Janiakiem „transgresją odpowiedzialności”, rozumianą jako proces dekryminalizacji zachowań połączony z przeniesieniem odpowiedzialności na grunt prawa administracyjnego45. Za przykład tego zjawiska może posłużyć mająca miejsce w latach 2008–2009 podjęta przez polskiego prawodawcę próba nowelizacji ustawy prawo o ruchu drogowym, przewidująca m.in. właśnie przeniesienie niektórych czynów z kategorii wykroczeń do deliktów administracyjnych, obwarowanych karami pieniężnymi.

Biorąc pod uwagę możliwość orzeczenia bardzo surowych kar pieniężnych, jakie są przewidziane w obecnym brzmieniu art. 107d oraz 107e u.o.z.o.z., zjawisko transgresji odpowiedzialności nie wydaje się być pożądane. W polskim systemie prawnym istnieją co prawda przepisy dotyczące nakładania kar administracyjnych o bardzo dużej wysokości, jednakże kary te są nakładane na podmioty gospodarcze, które dysponują ogromnymi zasobami finansowymi i celem skutecznego represjonowania dokonywanych przez nich naruszeń, sankcje muszą być odpowiednio wysokie. W przypadku natomiast osób fizycznych, możliwe do wymierzenia na podstawie u.o.z.o.z. kary przewyższają znacząco wysokość grzywien, które są przeważnie orzekane w postępowaniach karnych. Wydaje się zatem, że i w odniesieniu do zachowań opisanych w art. 107d oraz 107e należałoby zagwarantować, aby były rozpatrywane przez niezależny i niezawisły sąd, a nie organ administracyjny.

43 Obawy te zdaje się podzielać I. Niżnik-Dobosz, op. cit., s. 146. Zob. również L. Staniszewska, Kodyfikacja administracyjnej kary pieniężnej jako instrumentu prawnego na styku z odpowiedzialnością karną, [w:] J. Jagielski, M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018, s. 200–202.

44 Zob. I. Niżnik-Dobosz, op. cit., s. 140–141.

45 P. Janiak, Stosowanie administracyjnych kar pieniężnych w świetle zasady lex mitior retro agit, [w:] J. Jagielski, M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018, s. 292.

302

Michał Literski

Jak widać, w związku z opisanym powyżej zjawiskiem, w nauce prawa administracyjnego tym bardziej należy zwrócić większą uwagę na kwestię miejsca jednostki w prawie administracyjnym, a w szczególności na ochronę jednostki oraz zagadnienia związane z uprawnieniami służącymi jednostce wobec aparatu administracyjnego46. Polski Trybunał Konstytucyjny jasno wskazywał, że „zmiana reżimu odpowiedzialności, umożliwiająca szybką i skuteczną reakcję na naruszenie prawa, musi jednak opierać się na rzetelnym postępowaniu, toczącym się z zachowaniem gwarancji procesowych osoby, której to postępowanie dotyczy. W świetle rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy nr R (91) 1 przyjętej 13 lutego 1991 r. do sankcji administracyjnych należy stosować normy postępowania urzeczywistniające między innymi postulat, by osobie, w stosunku do której toczy się postępowanie, zapewnić możliwość wysłuchania, zanim jakakolwiek decyzja zostanie podjęta”47.

4. Czy problem ochrony zabytków rzeczywiście tkwi w represji?

Poniekąd automatyczne nakładanie potencjalnie dotkliwych kar za niewykonywanie zaleceń pokontrolnych nie wydaje się słuszne również z uwagi na problem natury bardziej pierwotnej, a mianowicie z uwagi na niewydolność owych kontroli. Według raportu Najwyższej Izby Kontroli z 7 marca 2018 r. kontrole konserwatorskie są bardzo rzadkie (obejmują około 15–20% zabytków) i długotrwałe. W pierwszej kolejności winno się usprawnić działanie organów w zakresie samych kontroli, tak aby przeprowadzane były one sprawnie i rzetelnie, a ich wyniki były prezentowane podmiotom kontrolowanym w sposób klarowny i niezwłoczny.

Pojawiają się też sygnalizowane już powyżej głosy, zgodnie z którymi postępowania karne w sprawach ochrony zabytków są długotrwałe i kończą się niskimi grzywnami lub umorzeniami. Zdaje się jednak, że problem tkwi gdzie indziej – Najwyższa Izba Kontroli wskazuje, że „konserwatorzy nie kierują do organów ścigania zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa lub wykroczenia, pomimo stwierdzenia zniszczenia zabytku, niewykonania zaleceń pokontrolnych lub prowadzenia robót budowlanych przy zabytku bez pozwolenia”48. Wskaza46 P. Majczak, Potrzeba zmiany jednego z paradygmatów prawa administracyjnego, „Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis” 2017, nr 6 (2), s. 143–144.

47 Zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 października 2009 r., Kp 4/09, s. 41. Szerzej o rekomendacji nr R (91) 1 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie sankcji administracyjnych zob. A. Michór, Status administrowanego w procesie nakładania sankcji administracyjnej, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 567–568.

48 Raport Najwyższej Izby Kontroli z 19 kwietnia 2016 r. pt.: „NIK o ochronie zabytków”.

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

303

nym byłoby zatem zwrócenie uwagi konserwatorów zabytków na przysługujące im uprawnienia, ażeby w pełni z nich korzystali. W sprawach o przestępstwa przeciwko zabytkom konserwator winien każdorazowo zgłaszać sprawę do prokuratury, zaś na etapie sądowym korzystać z uprawnień oskarżyciela posiłkowego, natomiast w przypadku wykroczeń przeciwko zabytkom konserwator zabytków został wyposażony w uprawnienie do występowania jako oskarżyciel publiczny. Zatem to sam organ winien zebrać niezbędne dowody w sprawie i złożyć w sądzie skargę publiczną przeciwko sprawcy, żądając jego ukarania. Postępowania karne oraz wykroczeniowe zapewne toczyłyby się sprawniej, gdyby to same organy administracyjne aktywniej uczestniczyły w tej procedurze i w pełni korzystały z wachlarzu przysługujących im uprawnień procesowych.

Powyższą diagnozę zdaje się niestety potwierdzać piśmiennictwo, w którym wskazuje się, że „dokonując jednak ogólnej oceny karania sprawców wyżej wskazanych wykroczeń, należy stwierdzić, że w ich przypadku mamy do czynienia z problemem w teorii prawa określanym jako zjawisko martwego prawa.

Polega ono na tym, że przepis obowiązuje, a mimo że zachodzą okoliczności do jego zastosowania, nie jest on przez organ uprawniony stosowany. Należy więc postulować, aby w pełniejszym zakresie wykorzystywać także to instrumentarium mogące służyć ochronie zabytków”49.

Nie sposób pominąć również alternatywnych w stosunku do prawa represyjnego mechanizmów ochrony zabytków opisanych w u.o.z.o.z. Z raportu Najwyższej Izby Kontroli z 19 kwietnia 2016 r. wynika, że konserwatorzy rzadko sięgają po instytucje tzw. wykonania zastępczego prac konserwatorskich (art. 49 u.o.z.o.z.) oraz wywłaszczenia nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa (art. 50 u.o.z.o.z.) ze względu na niepraktyczne procedury50. Warto byłoby się natomiast nieco pochylić nad tą kwestią, gdyż zdaje się, że w sytuacji, gdy właściciele nieruchomości nie zapewniają dostatecznej ochrony zabytkowi, należałoby skorzystać z dobrodziejstwa tychże instytucji, a poniesionych ewentualnie kosztów dochodzić regresowo od tegoż właściciela. Przed nowelizowaniem przepisów karnych można byłoby zatem pomyśleć nad nowelizacją tychże instytucji, tak aby zachęcić konserwatorów zabytków do częstszego sięgania po nie, przez co zwiększyłaby się efektywność ochrony zabytków.

Ponadto, już w 2010 r. Najwyższa Izba Kontroli sygnalizowała, że posiadacze zabytków nie wywiązują się z wytyczonych im zaleceń pokontrolnych, a sami konserwatorzy zabytków owego wykonania swoich zaleceń następnie na49 50

K. Zalasińska, K. Zeidler, Wykład prawa ochrony zabytków, Warszawa–Gdańsk 2015, s. 169.

Zob. raport Najwyższej Izby Kontroli z 19 kwietnia 2016 r.

304

Michał Literski

wet nie egzekwują51 – świadczy to chyba o problemie ze społecznym odbiorem zabytków. Zdaje się, że ludzie nie dostrzegają samoistnej wartości zabytków, które tworzą przecież dziedzictwo narodowe, przedkładając ponad swoje partykularne interesy (jak np. sprawienie, aby łatwiej sprzedać atrakcyjnie położoną działkę). Jeśli faktycznie problem tkwi w mentalności społeczeństwa, to nie przezwycięży się tego karami administracyjnymi. Nie w ten sposób też powinniśmy próbować zwracać uwagę społeczeństwa na ważkie problemy, takie jak zachowanie substancji dziedzictwa narodowego i kulturowego. Nawet zaś, jeśli owe kary pieniężne są jedynie traktowane jako doraźna metoda rozwiązania palącego problemu, to nie widać za bardzo pomysłu na rozwiązanie długofalowe, a przecież to jest w tym momencie dużo ważniejsze.

Warto przytoczyć słowa M. Gawin: „Zmiany, przy takiej skali zaniedbań, muszą zajść na kilku poziomach. Pierwszy poziom to respektowanie prawa przez właścicieli i zarządców. Prawo powinno być skonstruowane tak, żeby skutecznie odstraszało tych, którzy zabytki świadomie niszczą, często pod działki inwestycyjne. Drugi poziom zmian to działania edukacyjne, czyli szkolenia – m.in. dla samorządowców, ale także dla sędziów i prokuratorów. Cieszę się, że temat przestępczości przeciwko zabytkom wraca do szkoleń w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury. Ogromna część zasobu zabytkowego kurczy się albo marnieje na skutek braku wrażliwości samorządów na ochronę zabytków”52.

5. Podsumowanie Zdaniem autora niniejszego opracowania nie powinna mieć miejsca sytuacja, w której pewne przepisy funkcjonują jako przepisy o charakterze stricte represyjnym, a następnie dyskrecjonalną decyzja prawodawcy stają się przepisami administracyjnymi, nie zmieniając przy tym swojej istoty. „Powszechnie przyjmuje się, że istotą sankcji karnych jest represja, natomiast kar administracyjnych – profilaktyka i prewencja. Nie oznacza to oczywiście, że dane typy sankcji powinny spełniać tylko i wyłącznie te funkcje. To właśnie spełnianie wspomnianych funkcji przesądza jednakże o tym, czy dana sankcja jest ze swej istoty karna, czy administracyjna. Kara administracyjna nie jest zatem, w myśl wskazanej koncepcji, 51 Zob. raport Najwyższej Izby Kontroli z 11 maja 2010 r. pt.: „NIK o zaniedbaniach w ochronie zabytków”.

52 Zob. wywiad K. Krzykowskiej z podsekretarzem stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnym Konserwatorem Zabytków – Magdaleną Gawin, opublikowany w portalu www.prawo.pl 16 września 2017 r., pt.: „Będzie nowy Krajowy Program Ochrony Zabytków”; https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/bedzie-nowy-krajowy-program-ochrony-zabytkow,72083.html, [dostęp: 21.04.2019], dalej w artykule określany jako: „wywiad z 16 września 2017 r.”.

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

305

odpłatą za popełniony czyn, lecz stanowi jedynie środek przymusu służący zapewnieniu realizacji wykonawczo-zarządzających zadań administracji”53. Oczywistym jest również, że granica pomiędzy deliktem administracyjnym i będącą jego konsekwencją karą administracyjną a wykroczeniem jest płynna, a określenie jej zależy w wielu sytuacjach od uznania władzy ustawodawczej54, jednakże nie można godzić się na swoisty Etikettenschwindel i kompletnie dowolne zmienianie reżimu przepisów o jasnym zabarwieniu represyjnym. Generalnie przepisy prawa administracyjnego mogą pełnić najrozmaitsze funkcje (motywacyjną, restytucyjną, ochronną, redystrybucyjną, a w pewnym zakresie nawet represyjną)55, jednakże słusznie podnoszą M. Kobak i R. Sawuła, że „prawo administracyjne i właściwe mu sankcje powinny zmierzać do realizacji powierzonych im zadań, do zaspokojenia interesu publicznego. Karanie i represja do tak zakreślonych funkcji nie należą”56.

Ochrona zabytków ma z normatywnego punktu widzenia zakorzenienie konstytucyjne (art. 5 Konstytucji RP), wskazujące na potrzebę skutecznej ochrony dziedzictwa narodowego, zaś najważniejszą dziedziną prawa zajmującą się tą ochroną winno być prawo administracyjne, gdyż dysponuje najbardziej adekwatnymi środkami do zapewnienia prewencyjnej ochrony zabytków57. Trzeba jednak mieć na uwadze, że u.o.z.o.z. jeszcze przed nowelizacją dysponowała instrumentami administracyjnymi, które po prostu nie były stosowane w praktyce. Problem z ochroną zabytków jest ewidentnie systemowy i nie da się go uleczyć sztucznym zmienianiem nazwy rozdziału i numeracji przepisów. Działania, które winny zostać podjęte to szeroko pojęta edukacja społeczeństwa, a także urzędników odpowiedzialnych za ochronę zabytków, ażeby potrafili efektywnie korzystać z tych narzędzi, które zapewnia im ustawodawca.

Co się zaś tyczy administracyjnych kar pieniężnych, to już w latach 90. XX wieku Komitet Ministrów Rady Europy dostrzegł, że z punktu widzenia ochrony jednostki pożądane jest zahamowanie rozprzestrzeniania się sankcji administraWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 października 2009 r., Kp 4/09, s. 37 Zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 stycznia 2007 r., P 19/06.

55 P. Przybysz, Funkcje sankcji administracyjnych, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 170. Zob. również I. Niżnik-Dobosz, op. cit., s. 134 i n. Zob. M. Kaczocha, Istota i struktura administracyjnych kar pieniężnych uregulowanych w ustawie z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków, „Ius Novum” 2013, nr 3, s. 185.

56 M. Kobak, R. Sawuła, Uwagi na tle stosowania sankcji administracyjnej, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 522.

57 Zob. A. Fogel, Zasada powszechnej ochrony zabytków, [w:] Z. Duniewska, A. Krakała, M. Stahl (red.), Zasady w prawie administracyjnym. Teoria, praktyka, orzecznictwo, Warszawa 2018, s. 584.

53 54

306

Michał Literski

cyjnych jako działających wprawdzie szybko i automatycznie, lecz jednocześnie stwarzających zagrożenia dla poszanowania interesów jednostki”58. Na koniec warto natomiast przytoczyć słowa F. Longchampsa, który podnosił, że administrowanie to nie karanie, a więc do prawa administracyjnego nie powinny przynależeć instrumenty o typowo karnoprawnej proweniencji59.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Wróbel W., Zoll A., Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2014.

2. Zalasińska K., Zeidler K., Wykład prawa ochrony zabytków, Warszawa–Gdańsk 2015.

Artykuły: 1. Błaś A., Jednostka wobec dyskrecjonalnych uprawnień administracji publicznej, [w:] Ura E. (red.), Jednostka wobec działań administracji publicznej. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Olszanica 21–23 maja 2001 r., Rzeszów 2001.

2. Fogel A., Zasada powszechnej ochrony zabytków, [w:] Duniewska Z., Krakała A., Stahl M. (red.), Zasady w prawie administracyjnym. Teoria, praktyka, orzecznictwo, Warszawa 2018.

3. Janiak P., Stosowanie administracyjnych kar pieniężnych w świetle zasady lex mitior retro agit, [w:] Jagielski J., Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018.

4. Kaczocha M., Istota i struktura administracyjnych kar pieniężnych uregulowanych w ustawie z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków, „Ius Novum” 2013, nr 3.

5. Kasiński M., Ekspansja represyjnej funkcji administracji publicznej jako zagrożenie demokratycznego państwa prawnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2011, t. XXI, nr 1.

6. Kisiel W., Kary administracyjne i sankcje karne w ustawach „drogowych”, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

7. Kobak M., Sawuła R., Uwagi na tle stosowania sankcji administracyjnej, [w:] R. Zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 października 2009 r., Kp 4/09, s. 41. Szerzej o rekomendacji nr R (91) 1 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie sankcji administracyjnych zob. A. Michór, Status administrowanego w procesie nakładania sankcji administracyjnej, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011, s. 567–568.

59 F. Longchamps, Problemy pogranicza prawa administracyjnego, „Studia Prawnicze” 1967, nr 16, s. 12.

58

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

307

Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

8. Kruk E., Sądowa kontrola wymierzania sankcji administracyjnych, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

9. Longchamps F., Problemy pogranicza prawa administracyjnego, „Studia Prawnicze” 1967, nr 16.

10. Majczak P., Potrzeba zmiany jednego z paradygmatów prawa administracyjnego, „Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis” 2017, nr 6 (2).

11. Marek A., Funkcje prawa karnego, [w:] Marek A. (red.), System Prawa Karnego, t. 1, Zagadnienia ogólne, Warszawa 2010.

12. Michór A., Status administrowanego w procesie nakładania sankcji administracyjnej, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

13. Nałęcz A., Sankcje administracyjne w świetle Konstytucji RP, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

14. Niżnik-Dobosz I., Aksjologia sankcji w prawie administracyjnym, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

15. Przybysz P., Funkcje sankcji administracyjnych, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

16. Róg J., Ewolucja zasad nakładania i wymierzania administracyjnych kar pieniężnych za naruszenie przepisów prawa rynku kapitałowego a praktyka działania organów nadzoru, [w:] Jagielski J., Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018.

17. Staniszewska L., Kodyfikacja administracyjnej kary pieniężnej jako instrumentu prawnego na styku z odpowiedzialnością karną, [w:] Jagielski J., Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018.

18. Wincenciak M., Przesłanki wyłączające wymierzenie sankcji administracyjnej, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

2. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, Dz.U. 2018, poz. 2096 ze zm.

3. Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń, Dz.U. 2019, poz. 821 ze zm.

4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. 2018, poz. 1600, ze zm.

5. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Michał Literski

Pozorna degresja prawa represyjnego na gruncie ustawy o ochronie zabytków i...

6. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2005 r. o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredytowymi, zakładami ubezpieczeń, zakładami reasekuracji i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego, Dz.U. 2016, poz. 1252 ze zm.

7. Ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2017, poz. 1595.

7. Raport NIK z 2 października 2018 r. pt.: „Dziurawa ochrona zabytków arche

308

Orzecznictwo: 1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 stycznia 2007 r., P 19/06.

2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 października 2009 r., Kp 4/09. Źródła internetowe: 1. Interpelacja nr 20655 posła Grzegorza Furgi z 16 marca 2018 r. do ministra kultury i dziedzictwa narodowego w sprawie ochrony architektury drewnianej oraz odpowiedź ministra; http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/interpelacja.xsp?documentId=B483CB144C692307C125824B004CBA4B, [dostęp: 21.04.2019].

2. Odpowiedź ministra kultury i dziedzictwa narodowego na interpelację w sprawie ochrony architektury drewnianej; http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/interpelacja.xsp?documentId=B483CB144C692307C125824B004CBA4B, [dostęp: 21.04.2019].

3. https://bip.kprm.gov.pl/kpr/form/r750131964,Projekt-uchwaly-Rady-Ministrow-w-sprawie-ustanowienia-Krajowego-programu-ochrony.html, [dostęp: 7.07.2019 ].

4. Wywiad K. Krzykowskiej z podsekretarzem stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnym Konserwatorem Zabytków – Magdaleną Gawin, opublikowany w portalu www.prawo.pl 16 września 2017 r., pt.: „Będzie nowy Krajowy Program Ochrony Zabytków”; https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/bedzie-nowy-krajowy-program-ochrony-zabytkow,72083.html, [dostęp: 21.04.2019].

Inne: 1. Autopoprawka do rządowego projektu ustawy – o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, druk nr 1403-A z 6 czerwca 2017 r.

2. Druk nr 1403 z 14 marca 2017 r., Sejm VIII kadencji, nr w wykazie prac UD20.

3. Raport Najwyższej Izby Kontroli z 11 maja 2010 r. pt.: „NIK o zaniedbaniach w ochronie zabytków”.

4. Raport Najwyższej Izby Kontroli z 12 marca 2019 r. pt.: „Niepewna przyszłość zabytków przeszłości (kontrola NIK w Lubuskiem)”.

5. Raport NIK z 19 kwietnia 2016 r. pt.: „NIK o ochronie zabytków”.

6. Raport NIK z 7 marca 2018 r. pt.: „NIK o zabytkach architektury drewnianej”.

309

8. ologicznych”.

9. Rekomendacja nr R (91) 1 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie sankcji administracyjnych.

10. Rekomendacja nr R (91) 1 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie sankcji administracyjnych.

11. Uzasadnienie autopoprawki do rządowego projektu ustawy – o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, druk nr 1403-A z 6 czerwca 2017 r.

310

Rozdział XVI Radosław Sepioł

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego Mgr Radosław Sepioł – absolwent Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego z tytułem magistra filozofii oraz studiów podyplomowych Akademia Dziedzictwa Małopolskiej Szkoły Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie. Od 2006 r. związany z Krakowskim Biurem Festiwalowym – miejską instytucją kultury, w której odpowiada za organizację kluczowych wydarzeń kulturalnych odbywających się w Krakowie.

TITLE: „Theoretical and philosophical grounds of law-making in the field of cultural heritage protection”.

SŁOWA KLUCZE: dziedzictwo kulturowe, dziedzictwo niematerialne, zabytek, prawo, ustawa.

KEY WORDS: cultural heritage, immaterial heritage, monument, law, statute.

STRESZCZENIE: Artykuł koncentruje się na kwestii możliwego rozumienia przedmiotu ochrony dziedzictwa kulturowego w kontekście prawodawstwa. Zestawienie pojęć dziedzictwa i zabytku, po analizie ilościowej występowania tych terminów w polskich przepisach prawnych, prowadzi do tezy, że bardziej rozpowszechnione pojęcie zabytku określa rozumienie dziedzictwa, które postrzegane jest przez

312

Radosław Sepioł

pryzmat obiektów zabytkowych. W oparciu o etymologię wyrażeń „zabytek” (jako dokument historyczny) i „dziedzictwo” (jako otrzymany do wykorzystania zasób), rozwijany jest rys możliwego teoretycznego podejścia do ochrony: od rozszerzającego się zbioru obiektów zabytkowych, po myślenie nieobiektowe i włączenie w obszar nośników pamięci historycznej elementów innych niż zabytki – wraz z koniecznymi zmianami podejścia prawodawstwa do ewoluującego obszaru dziedzictwa kulturowego.

SUMMARY: The paper concentrates on a question of possible understanding of the subject of cultural heritage protection in the light of legislation. A juxtaposition of the terms ‘monument’ and ‘heritage’, after a quantitative analysis of their occurence in Polish legal acts, leads to a thesis that a more frequently appearing term of a monument defines the understanding of heritage, which is perceived through the prism of monumental objects. On the basis of etymology of ‘monument’ (as a historical document) and ‘heritage’ (as a resource to be utilized), a sketch of theoretical approach lo their protection is outlined: from a growing set of monumental objects, towards ‘non-object’ thinking and regarding entities other than monuments as means for carrying historical thought – along with necessary changes of legal approach to an evolving range of cultural heritage.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp – pytanie zasadnicze Punktem wyjścia niniejszych rozważań uczyńmy trzy wyróżniki pytania o ochronę dziedzictwa: „Pierwszym elementem jest przedmiot dyscypliny, czyli jak jest rozumiany zabytek/dziedzictwo? Drugim elementem jest cel działania, czyli jaki jest cel postępowania z zabytkiem/dziedzictwem? Trzecim elementem są metody osiągania założonego celu, czyli jakie są metody postępowania z zabytkiem/dziedzictwem?”1. Istotną kwestią jest, że pojawiają się tu naraz pojęcia dziedzictwa oraz zabytku – użyte w sposób mogący sugerować wręcz ich tożsamość, czy też wymienność stosowania. Jaki jest stosunek tych pojęć? Czy mogą być stosowane wymiennie? Czy „przedmiot” jest dla nich tożsamy? Na poziomie konceptualnym, intuicyjnie już można stwierdzić znaczące różnice w wymowie obu terminów. Lapidarnie ujmuje to profesor Jacek Purchla: „(…) o ile zaby1 B. Szmygin, Problemy ochrony zabytków – obecny stan oraz Zalecenie UNESCO w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego, [w:] A. Rottermund (red.), Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe. Materiały pokonferencyjne, Warszawa 2014, s. 57.

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

313

tek należy do przeszłości to dziedzictwo służy współczesnym celom”2. Niniejsze opracowanie ma jednak na celu umieścić to zagadnienie w kontekście konkretnych przepisów prawa – niezbędne jest więc ich przywołanie.

2. Przedmiot ochrony – dziedzictwo a zabytek Rozpoczynając od obowiązującej Konstytucji RP, pojęcie „dziedzictwo” znajdujemy w niej trzykrotnie, w tym „dziedzictwo kulturalne” – jeden raz. Pozostałe użycia to „dziedzictwo Narodu” i „dziedzictwo narodowe”, nota bene dziedzictwo kulturalne w swym jedynym wystąpieniu również opatrzone jest przydawką „narodowe”. Z tych trzech użyć, paradoksalnie, najbliższe naszym rozważaniom „dziedzictwo kulturalne” (nie kulturowe!) jest w obecnym kontekście najmniej ważne, gdyż pojawia się w artykule 6 pkt 2, stwierdzającym: „Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym”3. Pierwsze natomiast pojawienie się terminu „dziedzictwo” ma miejsce już w preambule, gdzie „my, Naród Polski (…) wdzięczni przodkom (…) za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach (…) ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej”4. Dziedzictwo więc – ale dziedzictwo chrześcijańskie – jest swoistym fundamentem kultury, wraz z ogólnoludzkimi wartościami. Zdanie nie mówi zatem wprost nic o dziedzictwie jako takim, jedynie o dziedzictwie chrześcijańskim. Zdając się jednak sugerować, że kultura – a więc, można domniemywać, również dziedzictwo kulturowe – zawiera w sobie silny pierwiastek dziedzictwa chrześcijańskiego. Wraz z pochodnymi oddziaływania, bliżej nieokreślonych, wartości ogólnoludzkich. Poza dość oczywistymi wskazówkami na temat pochodzenia dziedzictwa kulturowego narodu, niewiele można tu stwierdzić na temat jego zakresu. Artykuł 5 Konstytucji mówi natomiast: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”5. Ochrona dziedzictwa (narodowego, nie kulturowego) jest więc wymieniona jako jedna z naczelnych wartości jakie może strzec państwo – na równi (w jednym zdaniu) z niepodJ. Purchla, Dziedzictwo kulturowe a kapitał społeczny [w:] A. Rottermund (red.), op. cit., s. 21.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

4 Ibidem.

5 Ibidem.

2 3

314

Radosław Sepioł

ległością i wolnością, czyli wartościami które wydają się być fundamentalne dla istnienia państwa. Można więc domniemywać, że ochrona dziedzictwa będzie dla państwa jednym z zadań kluczowych – wciąż jednak nie daje to wytycznych do ujęcia ani jego istoty, ani zakresu.

Ważnym wnioskiem z lektury ustawy zasadniczej jest jednak usytuowanie ochrony dziedzictwa w rzędzie priorytetów działań państwa. Właśnie dziedzictwa, a nie zabytków – słowo „zabytek” nie pojawia się w tekście Konstytucji ani raz. Uznając zaś, że sam najwyższy akt prawny nie musi być odpowiednim miejscem na poszukiwanie definicji, możemy żywić nadzieję na znalezienie ich w konkretnych ustawach. Nie istnieje jednak żadna ustawa zajmująca się „z nazwy” dziedzictwem. Idąc więc tropem zestawienia dziedzictwa z zabytkiem, przeanalizować musimy ustawy wskazane przez Jacka Dąbrowskiego jako będące podstawami działania administracji konserwatorów zabytków6. Do ustaw tych zaliczają się: • ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami7, • ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym8, • ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku – Prawo budowlane9, • ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody10, • ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami11, • ustawa z dnia 3 lutego 1995 roku o ochronie gruntów rolnych i leśnych12, • ustawa z dnia 28 września 1991 roku o lasach13, • ustawa z dnia 31 stycznia 1959 roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych14, • ustawa z dnia 17 czerwca 1966 roku o postępowaniu egzekucyjnym w administracji15, 6 J. Dąbrowski, Realizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – wybrane problemy administracyjne [w:] A. Rottermund (red.), op. cit., s. 122-123.

7 Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

8 Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

9 Dz.U. 2019, poz. 1186 ze zm.

10 Dz.U. 2018, poz. 1614 ze zm.

11 Dz.U. 2018, poz. 2204 ze zm.

12 Dz.U. 2017, poz.1161.

13 Dz.U. 2018, poz. 2129 ze zm.

14 Dz.U. 2019, poz. 1473.

15 Dz.U. 2019, poz. 1438.

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

315

• ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego16.

Dodajmy do tego uchwaloną już po publikacji tekstu J. Dąbrowskiego ustawę z dnia 25 maja 2017 roku o restytucji narodowych dóbr kultury17, a także ustawę z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach18 oraz ustawę z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej19.

Ilościowa analiza terminów użytych w tych ustawach daje następujące rezultaty20: w ustawie z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (dalej w artykule określana jako: „ustawa o ochronie zabytków”) wyraz „dziedzictwo” pojawia się 172 razy. Z tego jednak 103 przypadki użycia to sformułowanie „minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego”, bez bliższych wyjaśnień dotyczącego zakresu podległego owemu ministrowi. 60 pozostałych użyć to zwrot „Lista Skarbów Dziedzictwa”. Dwa razy (art. 14a i 52.1) pojawia się określenie „szczególnej wartości dla dziedzictwa kulturowego”. Trzykrotnie (art. 15.4) dziedzictwo pojawia się w kontekście odwołania do Komitetu Światowego Dziedzictwa, „Listy dziedzictwa światowego” i Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Raz (art. 87.2) wspomniane jest dziedzictwo archeologiczne. Trzykrotnie też (art. 95) mowa jest o postępowaniach karnych, w sprawach o wykroczenia, a także administracyjnych, dotyczących ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego. Nie znajdziemy więc w ustawie definicji dziedzictwa. Co niekoniecznie musi dziwić – przedmiotem zainteresowania ustawodawcy jest ochrona „zabytków”, nie dziedzictwa. Zwróćmy jednak uwagę – ochrona dziedzictwa (wprawdzie narodowego, co nie musi być równoznaczne z kulturowym), zapisana explicite w Konstytucji, w której nie ma mowy o zabytkach, w przeciwieństwie do nich nie doczekała się własnej ustawy. „Zabytek” natomiast w tekście ustawy pojawia się 906 razy, a jego definicja (jak i definicje rodzajów zabytków: ruchomego, nieruchomego i archeologicznego) jest pierwszą występującą się w tekście.

Analiza ilościowa pojawiania się terminów „dziedzictwo” i „zabytek” w pozostałych wspomnianych wyżej ustawach przedstawia się następująco: 16

Dz.U. 2018, poz. 2096 ze zm.

17

Dz.U. 2019, poz. 1591.

18

Dz.U. 2019, poz. 917.

19

Dz.U. 2018, poz. 1983 ze zm.

20

Według stanu na dzień 21 maja 2018 r.

316

Radosław Sepioł

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

317

cyzyjniejsze określenie co pod tym terminem rozumiemy i dla celów praktycznych jest to zupełnie wystarczające.

Interesują nas jednak założenia, które mają wpływ na taki a nie inny dobór sformułowań. A także odwrotna zależność: jak użyte pojęcia i ich wydźwięk wpływają na pojmowanie przedmiotu rozważań. Żeby naświetlić intuicje i pewne znaczeniowe niuanse wiążące się z tymi terminami, zasadnym jest więc sięgnięcie do ich etymologii.

3. Dziedzictwo i zabytek – pochodzenie terminów i koncepcji

Wnioski z samej analizy ilościowej mogą być zbytnim uproszczeniem, jednak zestawienie ukazujące tak wielką przewagę „konstytucyjnie nieumocowanego” (w sensie niewystępowania w Konstytucji) zabytku nad „konstytucyjnym” dziedzictwem zdaje się sugerować, że rozumienie dziedzictwa zasadza się i określane jest przez znacznie bardziej rozpowszechnione pojęcie zabytku. W ustawie o ochronie zabytków pojawiają się, oprócz zabytków, definicje historycznych układów urbanistycznych i ruralistycznych, zespołów budowlanych, krajobrazów kulturowych i otoczenia zabytków, pojawia się też niedefiniowane wprost pojęcie parku kulturowego. Można domniemywać, że wspólnie z zabytkami te kategorie tworzą ogólną kategorię dziedzictwa kulturowego – jednak jest to interpretacja, i to wydająca się iść zdecydowanie zbyt daleko. Zwróćmy też uwagę, że wartość chronionego obiektu jest określana jako wartość dla dziedzictwa kulturowego21. Natomiast konkretne wartości opisane są jedynie w kontekście definicji zabytku – jest to wartość historyczna, artystyczna i naukowa. Zestawienie tych dwóch pojęć – dziedzictwa i zabytku – jako posiadających różne zakresy, a co za tym idzie mogących na poziomie prawnym wprowadzać pewną niejasność co do przedmiotu rozważań, może wydawać się jednak jałowym sporem o terminologię. Istotne dla prawidłowego stosowania prawa jest właściwe zdefiniowanie jego przedmiotu. Czy będzie to zabytek, czy dziedzictwo, ważne jest jak najpre21

Art. 14a ustawy o ochronie zabytków.

„Jak pisał niegdyś Zygmunt Gloger, ‘zabyć’ w języku staropolskim oznacza ‘zapomnieć’, a więc obiekt ‘zabytkowy’ to obiekt zapomniany, porzucony, opuszczony. Również współcześnie w języku potocznym termin „zabytek” ma w naszym kraju często konotacje negatywne i używany jest dla określenia czegoś przestarzałego, o czym właśnie należy jak najszybciej zapomnieć. Inaczej tłumaczył etymologię słowa «zabytek» Samuel Bogumił Linde w swoim Słowniku języka polskiego, wydanym w latach 1807-1814 w Warszawie, który definiował «zabytek» jako pozostałego co z byłych rzeczy; podobnie Aleksander Brückner definiował «zabytek» jako to, co z dawnego bytu pozostało. W wielu językach europejskich pojęciem odpowiadającym polskiemu «zabytkowi» jest «monument» – słowo o etymologii łacińskiej, pochodzące od rzeczownika monumentum, utworzonego od czasownika moneo i oznaczającego znak pamięci”22. „Zabytek” w swym źródle, i w skojarzeniach, które wywołuje, jest rzeczą należącą do przeszłości. Rzeczą, która znalazła się w dzisiejszych czasach „wbrew naturalnej kolei rzeczy” i skoro się w nich znalazła – to służyć może przede wszystkim przypominaniu o tejże przeszłości, w której wciąż jest zanurzona. Jest znakiem przeszłości w teraźniejszości: „W języku niemieckim rzeczownik Denkmal także pochodzi od czasownika denken – „myśleć”, „wyobrażać sobie”, a także „pamiętać”, oraz od rzeczownika Mal, oznaczającego „znak” lub „znamię”23. Nie znaczy to jednak, że ujęcie takie z góry zawiera w sobie ocenę. Jest to raczej stwierdzenie pewnego stanu rzeczy: zabytek to coś „przeniesione” z danego mu czasu, w którym funkcjonował „naturalnie” w czas późniejszy, dla którego „naturalny” już nie jest. Zwróćmy też uwagę, że rozumienie zabytku jako „czegoś, co ma przypominać” nadaje mu już pewną funkcję – a więc też pewną wartość, nawet jeśli ma to być wartość tylko utylitarna. W przypadku rozumienia zabytku jako „godnego uchronienia od zapomnienia”, funkcja jego, a co za tym idzie wartość, Z. Kobyliński, Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe? „Mazowsze. Studia regionalne” 2011, nr 7, s. 22-23.

23 Z. Kobyliński, op. cit., s. 23.

22

318

Radosław Sepioł

pozostaje tylko w domyśle. W każdym razie, przy uznaniu dowolnej z możliwych etymologii terminu, zabytek jawi się jako „dokument historyczny”. Jak pisze B. Szmygin o takim postrzeganiu istoty zabytku i dziedzictwa: „Celem działań konserwatorskich było więc zachowanie autentyzmu i integralności zabytku.

Pozwalało to utrzymać jego wartość jako dokument historyczny, który pozostaje wiarygodnym źródłem badań. Dlatego właśnie wszelkie działania przy zabytku powinny być ograniczone do utrwalenia jego historycznej substancji i formy. (…) Jednak takie rozumienie zabytków ma określoną cenę; zabytki są wyizolowane z otoczenia. Zabytkami są raczej obiekty, a nie obszary. Charakterystyka tradycyjnego rozumienia zabytków sprawia, że ich ochrona jest postrzegana jako sfera kultury, a nie gospodarki”24. Dziedzictwo natomiast, owoc dziedziczenia, również oznacza w pewnym sensie coś, co z przeszłości znalazło się tu i teraz – ale niekoniecznie jako tej przeszłości świadek; jest raczej czymś, co możemy i powinniśmy wykorzystać: „Spadek po dziadzie, dziadku, był dziedziną, przechodził na pochodzących od jednego dziadka, w przeciwieństwie do ojczyzny (ojcowizny), dla dziedziców, co dziedziczyli, dziedzictwo”25. Dziedzictwo to więc przede wszystkim spadek. Tak dzieje się też w innych językach europejskich, bazujących na łacińskim terminie hereditas, co oznacza właśnie spadek, także stan bycia spadkobiercą; od rzeczownika heres, czyli spadkobierca/dziedzic, co sięga do protoindoeuropejskiego rdzenia ghe – „uwolnić, opuścić” (natychmiastowe skojarzenie z naszą spuścizną), od czego pochodzi też na przykład grecki wyraz khera określający wdowę.

4. Dziedzictwo jako zasób Zwrócenie uwagi na aspekt spadku, materiału który otrzymujemy, przenosi myślenie z kategorii „zbioru reliktów” do kategorii zasobów do wykorzystania, czyli na płaszczyznę ekonomiczną. Dziedzictwo znacznie bardziej niż zabytek kieruje myśl w stronę traktowania swego przedmiotu jako tego, co możemy zagospodarować. Zauważyć trzeba jednak, że w takim rozumieniu dziedzictwo jest wszystkim co otrzymujemy, a – tak jak w spadku – na to, co otrzymamy nie mamy wpływu. Zagospodarowanie tego zasobu może zatem równie dobrze oznaczać odrzucenie jego części, jako uznanej za nieprzydatną. Widać więc, że dziedzictwo jest terminem o wiele pojemniejszym od zabytku. To, o czym myślimy pod terminem „zabytek” nie tylko intuicyjnie, ale i semantycznie zawiera się w desygnacie pojęcia dziedzictwa – rozumianego bądź jako dziedzictwo narodo24 B. Szmygin, Światowe Dziedzictwo Kultury UNESCO – charakterystyka, metodologia, zarządzanie, Warszawa – Lublin 2016, s. 15-16.

25 A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, cyt. za: https://pl.wikisource.org/ wiki/ Słownik_etymologiczny_języka_polskiego/dziad, [dostęp: 25.06.2019].

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

319

we, bądź kulturowe. Co w kategoriach przepisów prawnych może powodować kłopot: po pierwsze, zbiór dziedzictwa, jako „wszystko” otrzymywane z przeszłości, jest znacznie trudniej definiowalny niż zabytek. Po drugie, może powstać kontrowersja: na czym właściwie ma polegać ochrona dziedzictwa? Dziedzictwo jest „spadkiem” otrzymywanym z przeszłości. Z jakimikolwiek formami ochrony lub bez nich – zawsze jakieś dziedzictwo będziemy otrzymywać. Jak zatem ma się tak rozumiane dziedzictwo do pojęcia ochrony? Ochrona zabytków jako wydzielonego zbioru określonych elementów mających funkcję dokumentu historycznego wydaje się pod tym względem stosunkowo łatwo zrozumiała, choć kryje w sobie niebezpieczeństwo: „Tradycyjne konserwatorstwo wypracowało zasady i formy ochrony zabytków, które miały charakter uniwersalny. Było to uzasadnione i możliwe wobec ograniczonej liczby zabytków oraz spójności ich charakterystyki. Stosowanie tradycyjnych zasad i metod konserwatorskich prowadziło do różnych form muzeifikacji zabytków. (…) W tradycyjnym podejściu zabytek był traktowany jako element statyczny, który powinien być wyłączony z procesu zmian i przekształceń”26. Ochrona dziedzictwa, jako samo sformułowanie, może natomiast zakrawać na paradoks: dziedzictwo jest tym, co i tak otrzymujemy i będziemy otrzymywać. Może więc wydawać się, że przy takim ujęciu sprawy nie ma niczego do chronienia – dziedzictwo niezależnie od form ochrony, siłą rzeczy będzie nam dane z przeszłości – choćby jego częścią była tradycja i etos niechronienia dziedzictwa.

5. Specyfika dziedzictwa kulturowego Mówimy jednak o ochronie dziedzictwa kulturowego – które może być określone jako „ta część dawnych dóbr kultury, która uznana została za wartościową przez kolejne, następne pokolenia i dzięki temu dotrwała do chwili obecnej. (…)

Można zatem powiedzieć, że dziedzictwo kulturowe, chociaż składa się z wytworów dawnych, jest w znacznym – być może najwyższym – stopniu produktem teraźniejszości, jest współczesnym konstruktem społecznym, przypisywanym w ciągłym procesie przemian wciąż nowym zjawiskom z przeszłości”27. Skoro zawężamy krąg zainteresowań do pewnej części zbioru dziedzictwa uznanej za wartościową, pojawić się może kwestia: dlaczego koncept ochrony dziedzictwa łączy się tak ściśle z kategorią zabytku, że jego wyrażenie (i prawna systematyzacja), odbywa się w „języku zabytków”? To pytanie jest o tyle ważne, że myślenie o dziedzictwie, gdy wyrażane jest w języku ochrony i opieki nad zabytkami, łatwo może utożsamić się z myśleniem o zabytkach i tylko o nich.

26 27

B. Szmygin, Światowe Dziedzictwo Kultury UNESCO (…), op. cit., s. 33-34.

Z. Kobyliński, op. cit., s. 24.

320

Radosław Sepioł

„Ekonomiczne” podejście jest historycznie i psychologicznie pierwsze. Dziedzictwo pierwotnie jest właśnie zasobem, z którego czerpie się, zaspokajając przede wszystkim podstawowe i bieżące potrzeby. Dopiero na pewnym etapie rozwoju – dostrzegania wartości i wagi historii – mogło nastąpić docenienie dziedzictwa jako „pomnika” – czegoś wartego uwiecznienia, zachowania dla celów innych niż praktyczne. Oczywiście, historycznie mogło się to wydarzyć bardzo wcześnie. Obiekty takie jak egipskie piramidy mogą być traktowane jako budowle „pomnikowe” – mające świadczyć o „dziedzictwie” dla przyszłych pokoleń, być pewnym projektem przeznaczonym do odczytania jako świadectwo – w celu nie czysto utylitarnym, ale bliskim temu, jaki dziś utożsamiamy z zabytkiem.

Na początku więc ochrona dotyczyć musiała „utylitarnych” funkcji przedmiotów, a jeśli dotyczyło to funkcji „przypominania o przeszłości” – to w zakresie przedmiotów, które takie właśnie miały zadanie, czyli obiektów „pomnikowych”.

Do teraz zresztą, jak już zostało wspomniane, w wielu zachodnich językach „monument” oznacza zarówno to, co po polsku rozumiemy jako „pomnik” jak i jako „zabytek” właśnie. Może to sugerować taki właśnie kierunek rozwoju myśli o obiektach zabytkowych – jeszcze wtedy nie nazwanych dziedzictwem. Po tym, gdy chroniono monumenty ze względu na „dokumentalną” funkcję, którą pełniły, takie samo znaczenie zaczęto nadawać obiektom spełniającym też inne zadania, ale ze względu na swoją „starożytność” coraz bardziej zmieniającym swój status na „dokumenty historyczne”. Można to zagadnienie ująć w następujący sposób: część obiektów od razu tworzona była z myślą o funkcji symbolicznej. Inne z czasem coraz bardziej funkcję symboliczną zyskiwały – do momentu, gdy mogła ona przeważać nad wszystkimi innymi. A że człowiek tym różni się od zwierząt, że potrafi konstruować i rozpoznawać symbole, do walki o nie sprowadza się z grubsza walka o kulturę. Obiekty obdarzone funkcją symboliczną są więc zagrożone podwójnie: po pierwsze, jako potencjalne pole do zastosowań praktycznych – przeróbek, adaptacji, czy wręcz jako źródło materiału budulcowego.

Po drugie – jako przedmiot celowych zniszczeń, zwłaszcza w rezultacie działań wojennych i przewrotów dziejowych.

6. Czynniki wyboru – kontrowersja kryteriów jakościowych Ustalenie zbioru przedmiotów podlegających ochronie musi wywoływać kontrowersje. Dzieje się tak za każdym razem, gdy o wyborze decydują czynniki jakościowe, przynajmniej w pewnej mierze subiektywne. Nie pomogłoby nawet przyjęcie abstrakcyjnego założenia, że u początków prawodawstwa w tej dziedzinie panowała powszechna zgoda co do listy obiektów, do których ochrona ma być stosowana. Gdyby uznać, że ochronie podlegają wszelkie wytwory należące do sfery symbolicznej, taka definicja, nie dość że nie do końca jasna, byłaby za

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

321

szeroka28. Gdyby ograniczyć ją do tej sfery jedynie w zakresie „bycia świadkiem minionego zdarzenia”, mówiąc językiem obecnie obowiązującej ustawy – nadal nie zwiększa to precyzji kryteriów.

Uzyskiwanie wartości symbolicznej jest procesem, nie da się jednoznacznie stwierdzić w którym momencie jest ono na tyle duże, ze wymaga ochrony prawnej. Rozwiązaniem nie budzącym wątpliwości byłoby wprowadzenie kryteriów ilościowych (wiek, wartość materialna). Wątpliwe jednak, czy takie kryterium dałoby się zastosować do wszystkich elementów dziedzictwa, zwłaszcza przy ich coraz większej różnorodności. Trudno też argumentować, że żaden obiekt młodszy od arbitralnie ustalonej granicznej daty przyjęcia na listę nie powinien podlegać ochronie. Problem jest jeszcze większy gdy przyjmie się, z definicji nieostre, kryteria jakościowe. Kryterium „powszechnej zgody”, poza tym, że byłoby anachronizmem, jest niemożliwe do zastosowania nawet jako koncept teoretyczny. Choćby ze względu na to, że zabytki – bo na nich w tym przypadku się skupiamy – realizować mają wartości abstrakcyjne, które nie dla wszystkich muszą być dostępne. Trzeba by więc manipulować pojęciem powszechności (ograniczyć je tak, aby nie obejmowało całej społeczności ludzkiej). Ponadto, osoby zdolne do przedkładania wartości abstrakcyjnych nad wartości praktyczne, mogą mieć różne podejście do czynników warunkujących zaistnienie tych wartości. Zwłaszcza jeśli pochodzą z różnych kręgów kulturowych i mają różne teoretyczne przygotowanie. Można próbować przyjąć, że istnieje mniej lub bardziej określony zbiór obiektów, na widok których każdy, niezależnie od pochodzenia i wiedzy, odczuwa podziw połączony (nawet nieświadomie) z poczuciem, że dany obiekt, przez samo wrażenie które wywołuje, jest godny ochrony – takie pojęcie byłoby bliskie wprowadzonemu przez Kanta i Burke’a pojęciu wzniosłości. Jest to jednak wysoce teoretyczny i trudny do obrony konstrukt. Zakładając nawet, że początkowe, najcenniejsze obiekty, dające początek koncepcji systemowej ochrony, nie budziły wątpliwości, ewolucja zbioru musi budzić kontrowersje. Jest ona nieunikniona z kilku powodów. Po pierwsze, zasób dziedzictwa sam w sobie ewoluuje, jest niedookreślony i sama jego koncepcja wymusza zmiany także w obszarze, który ma być chroniony. Ponadto, pozostaje kwestia jakościowych kryteriów doboru obiektów przeznaczonych do ochrony, tym trudniejsza, że wartości dla których realizacji ochrona ma być stanowiona są wartościami abstrakcyjnymi.

Gdyby nawet przyjąć, upraszczając, że początkowo ogół osób wykształconych, z tego samego kręgu kulturowego, uznał bez wątpliwości jakie obiekty otoczone muszą być ochroną prawną i nie budziło to protestów – kolejne przypadki 28

Nie chroni się ustawowo np. dzieł sztuki jako ogółu.

322

Radosław Sepioł

musiały już wywoływać kontrowersje. Dlatego właśnie, że każdy artefakt, poza „wyłączeniem” go z naturalnego rytmu życia przez „muzeifikację”, zabezpieczenie go przed ingerencją i przekształceniami, może też realizować funkcje praktyczne. Funkcje, którymi jakaś grupa jest zawsze zainteresowana bardziej niż pozostawaniem w stanie „dokumentu historycznego”. Polityczne umocowanie ochrony przenosi zakres decyzyjny z szerokiego grona interesariuszy w sposób nieunikniony do grupy specjalistów, potrafiących wyznaczyć kryteria wyboru.

Samo słowo „wybór” wskazuje jednak, że zbiór nie jest jednoznaczny. Co więcej, zgody na jego wyznaczenie może nie być nawet wśród ekspertów, z przyczyn tak prozaicznych jak np. przekonania ideologiczne. Nawet sytuacja „bezspornego” ustalenia wyjściowego, najcenniejszego zbioru jest tylko hipotetyczna. Tym bardziej przy ustalaniu zakresu, który nie jest dla laików oczywisty, a taki musi być w przypadku sfery dla osób bez odpowiedniego wykształcenia niejednoznacznej czy wręcz niedostępnej – konflikt jest naturalną konsekwencją. Tak przynajmniej musi się dziać przy „policyjnym” prawie dotyczącym ochrony dziedzictwa (sprowadzonej do ochrony zabytków), opartym na represji, czyli zakładającym kary za naruszenie substancji obiektu poza poziom dozwolony. Rozbieżność jest tym większa, im bardziej zakres ilościowy chronionych obiektów się rozrasta.

Powiększeniu ulega on z kilku powodów. Wspomniane zostało już, że gdy kryteria ustalają osoby będące specjalistami w danej dziedzinie, kierują się wyznacznikami charakterystycznymi dla tej dziedziny, nieznanymi dla osób niewyspecjalizowanych – a więc zakładać można, że dostrzegać będą więcej nośników wartości niż ogół pozostałych zainteresowanych podmiotów. Im bardziej będą one nieoczywiste dla ogółu, tym trudniejsze do uniknięcia konflikty związane z chęcią realizacji wartości pragmatycznych, dających szybsze i bardziej wymierne efekty niż realizacja funkcji „pomnikowych”.

7. Rozwój i niestałość definicji Kolejnym aspektem zagadnienia jest wzrost znaczenia elementów należących do dziedzictwa kulturowego, które trudno zaliczyć do kategorii zabytków.

Kierunek ten nie powinien jednak dziwić w obliczu zarysowanego wyżej schematu rozwoju myśli o dziedzictwie i stanowi jego naturalne rozwinięcie. Skoro nadrzędnym celem ochrony obiektów dziedzictwa miało być zachowanie „dokumentów historycznych”, umożliwienie przetrwania „żywej” pamięci o bardziej czy nawet mniej doniosłych rzeczach przeszłych, rozwój myśli na ten temat mógł wkraczać na dwa obszary. Pierwszy – opisany – to rozwój spisu obiektów mogących podlegać ochronie, przez dodawanie elementów, często możliwych do zi-

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

323

dentyfikowania jako godne ochrony jedynie przez specjalistów, będących w stanie kompetentnie porównać je z innymi obiektami o podobnych parametrach.

Drugi – narzucający się – to przyznanie, że nośnikami pamięci historycznej nie muszą być tylko konkretne obiekty – obiekty zabytkowe.

Już w definicjach przedmiotów chronionych prawem w ustawie o ochronie zabytków następuje wyjście poza zabytek wyłącznie jako obiekt – pojawiają się części i zespoły zabytków, będąc chronionymi na równi z samymi zabytkami.

Wprowadzenie możliwości tworzenia parków kulturowych również oznacza szerszą perspektywę traktowania chronionych obiektów – wyznaczenie obszaru, który ma być chroniony jako całość, podczas gdy jego elementy również mogą być chronione odrębnie, wskazuje, że poza sumą obiektów zabytkowych pojawia się na pewnych obszarach jakaś wartość dodana, niesprowadzalna do sumy swoich elementów. Rozszerzenie takie może z pozoru wydawać się oczywiste, jest jednak pewnym sposobem zmiany myślenia o obiektach dziedzictwa. Wciąż pozostającym jednak w schemacie zakładającym ochronę zbioru poszczególnych elementów. Przesunięcie polega na uznaniu określonych podzbiorów zbioru dziedzictwa, w tym wypadku połączonych ścisłymi więzami terytorialnymi, za godne wyróżnienia odrębnymi przepisami ochronnymi. Jest to myśl która może sama się nasuwać – grupa obiektów zabytkowych związanych ze sobą może jako nośnik pamięci działać silniej niż pojedynczy obiekt i w ten sposób „domagać się” ochrony w dodatkowy sposób. Nietrudno jest pomyśleć o średniowiecznym zespole urbanistycznym w granicach murów miejskich jako o jednym obiekcie – czy raczej zespole obiektów, ale na tyle połączonych, że stanowią „jedność”. Idea ochrony takich miejsc zakładać musi jako cel zachowanie pewnego przestrzennego układu elementów – gdzie zasadniczą rolę odgrywa aspekt estetyczny. Wyjście poza ten schemat polega na zwiększeniu stopnia abstrakcji – ochrona nadal może tu być „klasyczna”, w tym sensie, że celem jest chronić nośniki pamięci historycznej, a ochrona prowadzi do „muzeifikacji” – już nie obiektów, ale całego ich układu i w pewnym stopniu otoczenia. Ale zmianie ulega samo myślenie o tyle, że nośnikiem pamięci nie jest już sam obiekt, ale pewna abstrakcyjna wartość pojawiająca się w związku z widokiem, atmosferą, „duchem” miejsca. Nadal jest to jednak przede wszystkim różnica skali, wpisująca się w klasyczne, „muzeifikacyjne” myślenie o ochronie. Przepisy dotyczące możliwości tworzenia parków kulturowych w istocie są zespołem zakazów pewnych czynności i działalności na określonych obszarach, mających w gruncie rzeczy doprowadzić do jak najmniejszych przekształceń ich stanu dotychczasowego. Takie myślenie, choć wykraczające poza ramy traktowania ochrony dziedzictwa jako ochrony zbioru poszczególnych obiektów, jest jego bezpośrednim rozszerzeniem i kontynuacją,

324

Radosław Sepioł

na tyle bliskim, że historycznie możliwym do zaistnienia wspólnie z pierwszymi koncepcjami ochrony zabytków. Innym podejściem jest myślenie, które można nazwać „nieobiektowym”, czyli uznanie dziedzictwa polegającego na byciu nośnikiem pamięci historycznej przez czynniki inne niż obiekty zabytkowe i niekoniecznie w ogóle z nimi powiązane. Można więc przyjąć punkt widzenia, że chronione aspekty widokowe są „pośrednimi” między klasycznym podejściem „muzeifikacji” obiektów materialnych a ochroną elementów niematerialnych.

Widok może być przykładem czynnika będącego elementem dziedzictwa nie stanowiącym obiektu materialnego, mogącego zostać nazwanym zabytkowym. Jest on jednak elementem „pośrednim” o tyle, że do zaistnienia niezbędnie potrzebuje obecności obiektów zabytkowych. Istnieje jednak kategoria bytów, które takiego fundamentu nie potrzebują, a można argumentować, że nie mniej niż obiekty zabytkowe kształtują dziedzictwo kulturowe. Tu jeszcze raz wypada przyjrzeć się temu, co pod pojęciem dziedzictwa rozumiemy. „Spuścizna”, „spadek” po dziadach oznacza przede wszystkim to, co dziedziczy się materialnie – ziemię, nieruchomości, zbiór przedmiotów, który można zagospodarować. Ale w szerokim znaczeniu jest ono wszystkim, co po przodkach dostaje się nam do wykorzystania –nie tylko materialny spadek, ale też cały, można powiedzieć, „bagaż kulturowy”. Można zaryzykować stwierdzenie, że te właśnie, niematerialne aspekty dziedzictwa mają większe niż zabytki znaczenie dla kształtowania świadomości – historycznej, narodowej, czy ogólnie tożsamościowej dla każdej społeczności.

Konkretne obiekty bowiem, zwłaszcza gdy jednostka nie czuje się z nimi związana własnościowo i emocjonalnie, mogą nie wywierać żadnego oddziaływania29.

Tymczasem zawsze ma znaczenie to, co jest przekazywane – nawet nieświadomie – jako pewne kulturowo utrwalone wzorce postaw, tradycje, obrzędy, rytuały, zwyczaje, tańce, techniki wytwarzania określonych przedmiotów – elementy, które określają tożsamość danych społeczności względem innych.

8. Dziedzictwo niematerialne Te elementy w sposób jeszcze bardziej oczywisty niż materialne obiekty ulegają zmianom, przeobrażeniom i ewolucji. W przypadku artefaktów sprawa jest właściwie jednoznaczna: obiekt posiada określone właściwości fizyczne, da się bez większych trudności stwierdzić, czy uległ on transformacji, podlega procesom niszczenia, czy też zmienił się o tyle, że nie można już mówić o tym samym przedmiocie. W przypadku obiektów niematerialnych zaobserwowanie takich procesów jest o wiele bardziej problematyczne. Mówimy tu bowiem głównie 29 Należy wspomnieć, że przy związkach własnościowych nieraz obiekt zabytkowy może wywierać wpływ odwrotny do oczekiwanego od zabytku, tzn. stanowić obciążenie.

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

325

o działaniach i procesach, których zmiany – pod wpływem choćby postępu technologicznego czy kontaktów z innymi społecznościami – decydują o rozwoju cywilizacji, dokonującym się nieustannie. Cywilizacja pociąga za sobą wytwarzanie obiektów materialnych – które są łatwe do zidentyfikowania i mogą podlegać ochronie jako zabytki. Jak wspomniano wcześniej, dokonuje się to (z możliwymi zastrzeżeniami) wtedy, gdy ich funkcja symboliczna bierze górę nad praktyczną.

Ochrona zakłada wtedy całkowitą lub częściową niezmienność ich substancji.

W przypadku dziedzictwa niematerialnego, które wiąże się bardziej z praktykami, procesami niż wytworami, trudno w ogóle mówić o substancji – przynajmniej w takim samym rozumieniu tego słowa.

Sama idea ochrony takich właśnie zjawisk nie wydaje się być niczym zaskakującym. Aspekty niematerialne są bardziej „ulotne”, nietrwałe niż konkretne wytwory materialne. Cała działalność etnograficzna może być rozpatrywana pod kątem próby ocalenia przed zapomnieniem pewnych elementów kultury tradycyjnej, przy ciągłych zmianach cywilizacyjnych, zagrażających jej coraz większym odchodzeniem w niepamięć. Jest to jednak zagadnienie ciekawe pod względem prawnym, zwłaszcza w zestawieniu z ochroną dóbr materialnych. Przy dobrach materialnych bowiem, wydać przepisy ochronne zmierzające do zachowania danego stanu obiektu jest – co do zasady – stosunkowo łatwo. Problemy zaczynają się przy zagadnieniach praktycznych, związanych z realną możliwością realizacji tego celu i koniecznym do zawierania kompromisie. Zauważmy natomiast, że w przypadku wierzeń, rytuałów, zwyczajów czy technik, podlegać ochronie miałyby pewne schematy działania, zawsze odmienne w jednostkowych realizacjach. To już pierwsza trudność –problematyczne na poziomie oceny jest stwierdzenie, czy dany przejaw jest „czysty”, czy realizuje wymagany schemat, czy też wykracza poza niego w sposób naruszający wymagania.

W teorii możliwe wydaje się sformułowanie systemu nakazów wykonywania danych czynności w określony sposób (czyli zakazów działania w sposób inny niż wyznaczony przepisami). Gdy jednak w przypadku zabytków związane z takim podejściem jest zagrożenie „muzeifikacją”, tu bardzo łatwo o podobne zjawisko, które nazwałbym „skansenizacją”. Zabezpieczone czynności, praktyki czy techniki zostałyby wyłączone z naturalnego biegu zmian, przymusowo zepchnięte w obszar, w którym stałyby się coraz bardziej odległe od potrzeb, z których wyrosły i od naturalnego rytmu życia, w którym były zanurzone. Tego typu regulacja byłaby znacznie trudniejsza do wprowadzenia i utrzymania niż wydzielenie konkretnego obiektu zabytkowego w celu jego ochrony. Nakaz taki musiałby obejmować określoną grupę ludzi, którzy nie mogliby korzystać z takiej dowolności wyboru środków do uzyskania określonego celu, jakie dostępne

326

Radosław Sepioł

są reszcie społeczności. Wydaje się to zmierzać prostą drogą do karykaturalnego państwa totalitarnego. To już nie byłaby ochrona dziedzictwa, ale określone przekonania światopoglądowe przełożone na system prawny, gdzie dziedzictwo „przy okazji” jest chronione jako związane z wartościami wrogimi innowacji; wartościami, które należy utrzymywać w stanie niezmienionym.

Poza fundamentalistycznym, „zeskansenowanym” społeczeństwem, gdzie zasadnie można mówić o prześladowaniu pewnych grup społecznych, trudno wyobrazić sobie prawo zabraniające grupie korzystania z możliwości przez inne grupy wykorzystywanych – w imię zachowania tego, co „do tej pory” było praktykowane. W istocie, zminimalizowałoby to nie tylko kontakt z innymi społecznościami, ale także korzystanie z przemyślności i rozwoju wewnątrz samej grupy. Widać stąd, że dziedzictwo niematerialne wymaga innego, nierepresyjnego podejścia do tworzenia przepisów regulacyjnych – jeśli w ogóle można tu mówić o regulacji. Represja oznacza tu bowiem de facto dyskryminację pewnej grupy i jej wyłączenie z możliwości naturalnego rozwoju. Co może nie razić w odniesieniu do obiektów materialnych – zabytków – ale nie ma zastosowania do zjawisk, wydarzeń związanych z ludzką aktywnością. Dla zachowania istotnych z punktu widzenia dziedzictwa niematerialnych, związanych z praktyką działania ludzkiego czynników, należy stosować system odwrotny. Nie oparty na zakazach, represyjny, ale pozytywny, zachęcający do możliwie ścisłego kultywowania, czy wręcz wskrzeszania obyczajów, tradycji uznanych za dziedzictwo kulturowe.

Zachęcający – bo obiecujący za kultywowanie „żywego dziedzictwa” określone korzyści. Oczywiście to tylko hasłowo potraktowany koncept, koniecznie traktowany z ostrożnością i dopracowany, aby nie zamienił się w klasyczne rozdawnictwo. Nie należy jednak ulegać pokusie prostej dychotomii: prawo „policyjne”, system nakazów i zakazów dla dziedzictwa materialnego i system zachęt administracyjnych dla niematerialnego. Po pierwsze – to właśnie zamknięcie się w takim schemacie myślowym grozi opisywaną wcześniej „muzeifikacją”, sprawieniem, że zabytki wyłączone są z życia społeczności – także w tym sensie, że stają się dla niej nieraz czymś zbędnym czy zgoła uciążliwym. Po drugie – zauważyliśmy, że obecne prawo ochrony zabytków odnosi się też w pewnej mierze do obiektów mocno związanych z dziedzictwem niematerialnym. To samo działa też w drugą stronę. Ochrona dziedzictwa materialnego to nie tylko próba możliwie najpełniejszego zachowania substancji obiektu, ale także działania „partycypacyjne” – osadzające na nowo lub utrwalające obecność i istotność obiektów dziedzictwa w życiu i aktywności ludzkiej.

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

327

9. Zakończenie Śledząc od punktu wyjścia rozważania dotyczące założeń ochrony dziedzictwa można łatwo zauważyć, że nie była to droga wiodąca kolejno przez analizę punktów przytoczonych na wstępie: przedmiotu, celu i metody ochrony. Założeniem było jednak ukazanie, jak te czynniki współistnieją i wzajemnie z siebie wypływają: próbując zamknąć pojęciowo zakres przedmiotowy dziedzictwa, jego możliwe rozumienie (oraz zmiany, rozwój tego rozumienia) i podział, w nieunikniony sposób odnieść się trzeba było do celów mu przyświecających (ochrony, zachowania, „włączenia w nurt życia”), towarzyszących temu zagrożeń („muzeifikacja” i „skansenizacja”) i możliwych metod (przez samą specyfikę przedmiotu w pewnym stopniu odmiennych dla dziedzictwa materialnego i niematerialnego).

W całym jednak wywodzie trudno doszukać się jednoznacznej odpowiedzi na kwestię również we wstępie poruszoną, mianowicie sensu wszystkich opisanych działań. Jaki to nadrzędny sens sprawia, że dziedzictwo kulturowe jest wartością, którą warto i należy chronić? Wspomniana została opcja, że być może jest to wartość sama w sobie, nie wymagająca dalszego uzasadnienia. Jednak intelektualne tropienie przedmiotu dziedzictwa, przynajmniej w tak skromnym zakresie jak tu przedstawiony, nie dało punktu zaczepienia do obrony takiej tezy. Jest ona zresztą zawsze niebezpieczna – zatwardziały sceptyk może się uprzeć, że wartości samej w sobie nie widzi i nie ma logicznej argumentacji, która mogłaby to zmienić. W toku rozważań pojawiały się jednak pojęcia, które mogą nasunąć myśl na pewien trop – może nawet więcej niż jeden. Jest takim chociażby – określona w pewnym momencie jako kluczowa – różnorodność i postulat jej zachowania.

Różnorodność, będąc wartością samą w sobie przynajmniej dla cybernetyków, niewątpliwie jest ciekawszą od jednostajności i uniformizacji. Tezę taką oczywiście można atakować. Jednak nie brnąc w wywód mający ją obronić, podajmy jeden koronny argument: różnorodność dostarcza więcej bodźców niż jednostajność, w ten sposób pobudzając naszą uwagę – więc jest ciekawsza, co udowadnia choćby obserwacja noworodków. Ochrona dziedzictwa jeśli nie jest prowadzona wybiórczo, zachowuje różnorodność więc wartość tę urzeczywistnia.

Chciałbym jednak na koniec odnieść się do bliższych codziennej egzystencji, a nie intelektualnej analizie, pojęć, które również w niniejszych poszukiwaniach się pojawiły: zachwytu, podziwu, radości – wywoływanych kontaktem z obiektami i przejawami dziedzictwa kulturowego. Skoro dziedzictwo może wywoływać i powszechnie wywołuje takie stany – to podstawowa empatia każe nam przypuszczać, że skoro wywołuje taki stan w nas, może wywołać go też w innych – i żyjących obecnie, i w przyszłych pokoleniach. Ta sama empatia każe

328

Radosław Sepioł

stwierdzić, że sama możliwość wywołania tego stanu jest powodem, dla którego dziedzictwo warto chronić. Spośród wszystkich możliwych powodów, ten jeden, będąc najprostszym i być może najmniej wysublimowanym intelektualnie, ma na tyle potężną siłę oddziaływania, że wszelkie inne przynajmniej na chwilę wydają się zbędne.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Rottermund A., Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe. Materiały pokonferencyjne, Warszawa 2014.

2. Szmygin B. (wybór tekstów i opracowanie), Vademecum konserwatora zabytków.

Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury, Warszawa 2015.

3. Szmygin B., Światowe Dziedzictwo Kultury UNESCO – charakterystyka, metodologia, zarządzanie, Warszawa-Lublin 2016.

Artykuły: 1. Brykowska M., Zakres i metody adaptacji zabytków z zachowaniem ich wartości, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

2. Bukal G., Ochrona i zagrożenie wartości zabytków – czyli o skutkach braku wartościowania i co dalej…, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie zabytków architektury, Warszawa 2013.

3. Dąbrowski J., Służby ochrony zabytków w Polsce – usytuowanie prawne od 1918 r. do dziś, perspektywa zmian od 2017 r., [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

4. Dobosz P., Kierunki zmian w polskim systemie ochronie zabytków, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

5. Dobosz P., Uwarunkowania i możliwości wykorzystania prawa w zarządzaniu dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO zlokalizowanymi na terytorium Polski, [w:] Szmygin B. (red.), Wybrane zagadnienia zarządzania dobrami UNESCO w Polsce, Warszawa 2015.

6. Dobosz P., Ratio legis est anima legis a potrzeba istnienia i wzmacniania państwowej służby konserwatorskiej w Polsce, [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

7. Doroz-Turek M., Ochrona wartości w procesie adaptacji obiektów zabytkowych.

Wartość SACRUM w wybranych adaptacjach zdesakralizowanych kościołów i założeń klasztornych, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

329

8. Fuglewicz S., Dlaczego chronimy zabytki?, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie zabytków architektury, Warszawa 2013.

9. Gawlicki M., Jaki system ochrony zabytków? Pytania bez odpowiedzi, [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

10. Gmiter M., Za co inwestor „kocha” konserwatora zabytków, czyli rzecz o praktycznym stosowaniu przepisów prawa, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

11. Janczykowski J., Kilka uwag wojewódzkiego konserwatora zabytków do ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

12. Kobyliński Z., Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe?, „Mazowsze. Studia regionalne” 2011, nr 7.

13. Kowalski W., Zalasińska K., Prawo ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce – próba oceny o wnioski, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

14. Kowalski W., Wartość jako kryterium kwalifikacyjne zabytku w prawie wewnętrznym i międzynarodowym, [w:] Szmygin B. (red.), Systemy wartościowania dziedzictwa.

Stan badań i problemy, Lublin-Warszawa 2015.

15. Kowalski W., Wartość zabytku a wartość adaptacji i modernizacji w świetle prawa autorskiego oraz prawa dziedzictwa kulturowego. Wzmocnienie ochrony czy konkurencja tych wartości?, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

16. Lewicki J., Między waloryzacją a klasyfikacją czyli o skutecznej ochronie zabytków w Polsce, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

17. Lewicki J., Wartościowanie zabytków w Polsce. Przegląd doświadczeń i postulaty na przyszłość, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie zabytków architektury, Warszawa 2013.

18. Lewicki J., O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków, [w:] Szmygin B. (red.), Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, Warszawa 2016.

19. Lewicki J., Razem czy osobno, czyli o potrzebie zintegrowanej ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego w działalności urzędów konserwatorskich, [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

20. Narębski L., Na czym polega skuteczna ochrona zabytków architektury o bezpowrotnie upadłej funkcji pierwotnej, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

21. Szmelter I., Społeczna strategia wielokryterialnego wartościowania w ochronie dziedzictwa kultury, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

330

Radosław Sepioł

22. Szmygin B., System ochrony zabytków w Polsce – próba diagnozy, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

23. Szmygin B., Propozycje założeń do systemu wartościowania zabytków architektury – podmiot, przedmiot, status wartości, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie zabytków architektury, Warszawa 2013.

24. Szmygin B., „Rekomendacja o Historycznym Krajobrazie Miejskim” – nowe podejście do ochrony dóbr Światowego Dziedzictwa, [w:] Szmygin B. (red.), Wybrane zagadnienia zarządzania dobrami UNESCO w Polsce, Warszawa 2015.

25. Szmygin B., Ocena wartości zabytków w świetle rejestru i ewidencji zabytków, [w:] Szmygin B. (red.), Systemy wartościowania dziedzictwa. Stan badań i problemy, Lublin-Warszawa 2015.

26. Szmygin B., Uwarunkowania i założenia systemu służb ochrony zabytków w Polsce, [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

27. Szmygin B., Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, [w:] Szmygin B. (red.), Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, Warszawa 2016.

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

2. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, Dz.U. 2019, poz. 1473.

3. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, Dz.U. 2018 poz. 2096 ze zm.

4. Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, Dz.U. 2019, poz. 1438 ze zm.

5. Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach, Dz.U. 2018, poz. 2129 ze zm.

6. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, Dz.U. 2018, poz. 1983 ze zm.

7. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, Dz.U. 2019, poz. 1186 ze zm.

8. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. 2017, poz.1161.

9. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 2019, poz. 917.

10. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2018, poz. 2204 ze zm.

11. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

12. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Teoretyczno-filozoficzne założenia prawodawstwa w zakresie ochrony dziedzictwa...

331

13. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2018 poz. 1614 ze zm.

14. Ustawa z dnia 25 maja 2017 r. o restytucji narodowych dóbr kultury, Dz.U. 2019, poz. 1591. Źródła internetowe: 1. Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, cyt. za: https://pl.wikisource. org/ wiki/Słownik_etymologiczny_języka_polskiego/dziad, [dostęp: 25.06.2019].

332

Rozdział XVII Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum Dr Elżbieta Cyganik – absolwentka Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, adiunkt w Muzeum Narodowym w Krakowie, pracownik Sekcji Ruchu Muzealiów Działu Głównego Inwentaryzatora oraz Działu Digitalizacji i Zarządzania Zasobami Cyfrowymi. Numer ORCID: 0000-0001-6379-2859.

TITLE: „Export of objects of art abroad. Rules and practice from the perspective of the Polish museum”.

SŁOWA KLUCZE: wystawy międzynarodowe, mobilność kolekcji, ochrona dziedzictwa kulturowego, polityka kulturalna Unii Europejskiej.

KEY WORDS: international exhibitions, collection mobility, protection of cultural heritage, cultural policy of the European Union.

STRESZCZENIE: Mobilność kolekcji stanowi istotny aspekt działalności współczesnego muzeum Dysponowanie odpowiednimi standardami udostępniania muzealiów jest obecnie jednym z podstawowych wyznaczników funkcjonowania instytucji muzealnej na arenie lokalnej i międzynarodowej. Muzea polskie są aktywnymi uczestnikami wymiany i biorą udział w realizacji kluczowych projektów w zakresie upowszechniania europejskiego dziedzictwa kulturalnego. Celem niniejszego opracowania jest ukazanie strony formalnej i proceduralnej udostępniania dziel sztuki na wystawy o charakterze międzynarodowym wraz z omówieniem sytuacji problematycznych.

334

Elżbieta Cyganik

SUMMARY: The mobility of the collection is an important aspect of the activity of a modern museum. Having appropriate standards, is currently one of the basic determinants of the functioning of a museum institution on the local and international arena. Polish museums are active participants of the exchange and take part in the implementation of key projects in the field of promotion of the European cultural heritage. The purpose of this study is to show the formal and procedural aspects of sharing works of art for exhibitions of an international nature, together with a discussion of problematic situations.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Mobilność kolekcji stanowi istotny aspekt działalności współczesnego muzeum. Wynikająca z działalności statutowej, wpisuje się w realizację zadań związanych z upowszechnianiem informacji na temat zgromadzonych zbiorów.

Gotowość do wypożyczania oraz dysponowanie odpowiednimi standardami udostępniania muzealiów w ramach własnych wystaw, współorganizowanych, bądź przygotowywanych przez inne podmioty kulturalne, krajowe lub zagraniczne, jest obecnie jednym z podstawowych elementów funkcjonowania instytucji muzealnej na arenie lokalnej i międzynarodowej.

Muzea polskie aktywnie uczestniczą w wymianie kulturalnej poprzez czynny udział w tworzeniu wystaw o fundamentalnym znaczeniu w zakresie upowszechniania europejskiego dziedzictwa kulturalnego. Działalność o charakterze wystawienniczym odbywa się obecnie z stosowaniem szeregu procedur, wpisujących się standardy międzynarodowej współpracy międzymuzealnej, jednocześnie również realizując bardzo restrykcyjne wytyczne, dotyczące ochrony udostępnianych zbiorów. Skala problematyki związanej z udostępnianiem dzieł sztuki jest rozległa, niemniej funkcjonujące regulacje prawne, w połączeniu z maksymalizacją działań na rzecz odpowiednich zabezpieczeń, pozwalają na czynną obecność na międzynarodowej arenie wymiany kulturalnej.

Celem niniejszego opracowania jest naświetlenie niektórych problemów, związanych z działalnością wystawienniczą polskich instytucji kulturalnych poza granicami kraju w drugiej dekadzie XXI wieku. W oparciu o praktykę międzynarodowej współpracy Muzeum Narodowego w Krakowie, przedstawione zostaną pewne kwestie, stanowiące przedmiot dyskusji w trakcie realizacji projektów wystawienniczych, gdzie udostępniane są dzieła ze zbiorów własnych, innych instytucji, bądź kolekcji prywatnych.

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 335

Zakres zagadnień oparty został na podstawie zbioru rekomendacji na rzecz poprawy mobilności kolekcji, przygotowanym w 2005 roku przez grupę ekspertów z Unii Europejskiej. Publikacja pt. Lending for Europe. Reccomendations on collection mobility for European museums jest jednym z pierwszych opracowań, dotyczących ogólnoeuropejskiej problematyki współpracy międzymuzealnej, powstałych w wyniku zaangażowania instytucji Unii Europejskiej na rzecz wsparcia wymiany kulturalnej między państwami członkowskimi1. Zastosowany w raporcie podział kwestii związanych z udostępnianiem kolekcji jest obecnie najczęściej stosowany. Uwzględnia on zagadnienia z zakresu m. in.: standardów zarządzania procesem wypożyczenia, zawiązywania umów, kwestii udostępnienia długoterminowego, jak również kosztów związanych z ubezpieczeniem, opieki kurierską, czy też organizacją transportu.

Opracowanie zawiera rożne pojęcia odniesieniu do dzieł sztuki będących przedmiotem udostępniania (zabytek, muzealium, dzieło sztuki, obiekt, przedmiot), bez ścisłego kategoryzowania ich pod kątem znaczenia. Uzasadnieniem takiego podejścia jest dążenie do zapewnienia treści zrozumiałej dla czytelnika posiadającego podstawową wiedzę na temat praktycznej strony organizacji międzynarodowych wystaw. W międzynarodowej praktyce muzealnej stosuje się powszechnie pojęcie „obiektu”, które jest przyjmowane jako uniwersalne i odnoszące się do wszelkich kategorii udostępnianych przedmiotów.

Niniejsze opracowanie uwzględnia stan prawny na dzień 31 maja 2019 roku.

2. Ramy prawne Zasadnicze przepisy, dotyczące udostępniania muzealiów poza granice Rzeczypospolitej Polskiej, ujęte są w kilku ustawach i rozporządzeniach, nowelizowanych na przestrzeni ostatnich kilku lat pod kątem poprawy usprawnienia przepływu dzieł sztuki oraz ich zabezpieczeń. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (dalej: ustawa o muzeach) łączy obecnie, obok delegacji ustawowych, kwestie przenoszenia muzealiów poza teren muzeum z regulacjami związanymi z zasadami wywozu za granicę2. W ten sposób art. 29, ust. 1, określający przyczyny i warunki przenoszenia3, uzupełniony został o wykaz pozwoleń wywozowych, wraz z odniesieniem do Ustawy z dnia 30 lipca 2003 r. o ochronie zabytków 1 Lending for Europe. Recommendations on collection mobility for European museums, April 2005. Raport opracowany przez niezależną grupę ekspertów, powołaną na podstawie rezolucji Rady UE nr 13839/04.

2 Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 2019, poz. 917.

3 Ustawa o muzeach, art. 29, ust. 1.

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 337

i opiece nad zabytkami (dalej: ustawa o ochronie zabytków), szczegółowo regulującej tę kwestię4.

rem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą (dalej: rozporządzenie w sprawie zabezpieczeń) reguluje zasady przenoszenia muzealiów pod kątem bezpieczeństwa przechowywania, ekspozycji i transportu8.

Istotnymi elementami dokumentu jest wskazanie kwalifikacji związanych z konwojowaniem transportu, jak również z obecnością kuriera muzealnego, towarzyszącego transportowi dzieł sztuki. Obie kwestie zostaną szerzej przeanalizowane w dalszej części opracowania jako odrębne zagadnienia problematyczne.

336

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach (dalej: rozporządzenie w sprawie ewidencjonowania) zawiera istotne zapisy, dotyczące podstawowych warunków przenoszenia muzealiów. Wskazuje ono na obowiązek posiadania dokumentacji wizualnej oraz zaopiniowanie udostępnienia przez pracownika merytorycznego i konserwatora zbiorów. Jest tu również mowa o formalnej stronie przeniesienia, który to fakt powinien zostać udokumentowany w postaci protokołu. Rozporządzenie wymienia zasadnicze elementy dokumenty, na które składają się: opis muzealiów, data sporządzenia, wskazanie przyczyny przeniesienia oraz termin planowanego zwrotu5.

Szczegółowe zasady wydawania muzealiów poza teren muzeum zostają zawarte w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 15 maja 2008 r. w sprawie warunków, sposobu i trybu przenoszenia muzealiów (dalej: rozporządzenie w sprawie przenoszenia muzealiów). Określone zostały dane, wymagane w zawieranej umowie oraz protokole zdawczo-odbiorczym, które to dokumenty stanowią podstawy formalne udostępnienia muzealiów. Poruszone zostają również kwestie zabezpieczeń, konserwatorskie, oraz związane z opieką kurierską, która jest rekomendowana w przypadku przenoszenia poza granice kraju6.

Szczególną rolę przy wywozie dzieł sztuki za granicę stanowi ustawa o ochronie zabytków, zawierająca wytyczne, dotyczące pozyskiwania i realizacji pozwoleń wywozowych. Obejmują one muzealia będące zabytkami w rozumieniu tejże ustawy, jak również dzieła sztuki, będące zabytkami, nie wpisane do inwentarza muzealnego. Z punktu widzenia muzeum, jako organizatora zagranicznych projektów wystawienniczych, istotne jest zwrócenie uwagi na tę drugą kategorię, jako że niejednokrotnie przedmiotem wypożyczenia na tego typu wystawy są dzieła sztuki, będące własnością prywatną, o czy będzie mowa poniżej7.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 września 2014 r. w sprawie w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed poża4 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz.

2067 ze zm.

5 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach, Dz.U. 2004, nr 202, poz. 2073, § 8-9.

6 Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 15 maja 2008 r. w sprawie warunków, sposobu i trybu przenoszenia muzealiów, Dz.U. 2008, nr 91, poz. 569.

7 Por.: ustawa o ochronie zabytków, art. 51-61.

Omówione powyżej formalne i organizacyjne zagadnienia nie wyczerpują katalogu spraw związanych z udostępnianiem muzealiów w ramach wymiany międzynarodowej. Poboczną, choć niezwykle istotną rolę, pełnią kwestie prawa autorskiego. Z uwagi na obowiązujące obecnie prawo mogą one stanowić istotny problem dla organizatora, czy też instytucji prezentującej wystawę. W świetle Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: ustawa o prawie autorskim)9 muzeum wypożyczające dysponuje swobodą udostępniania obiektów nie będących w domenie publicznej, jednakże pozyskanie zgody na eksponowanie i wykorzystanie tychże obiektów pozostaje po stronie instytucji prezentującej wystawę. Kwestia ta jest istotna dla muzeum, kiedy występuje w roli organizatora wystawy, co niesie za sobą konieczność uwzględnienia wszelkich zobowiązań, w tym finansowych, wynikających z tytułu poszanowania praw autorskich w stosunku do prezentowanych własnych dzieł sztuki, bądź pozyskanych do eksponowania z innych źródeł10.

3. Procedury Procedury współpracy między europejskimi instytucjami muzealnymi i kulturalnymi w zakresie udostępniania dziel sztuki zostały wypracowane w trakcie wieloletniej praktyki i posiadają umocowanie zarówno w systemach prawa krajowego, jak i międzynarodowego. Wsparciem w zakresie opracowania katalogu dobrych praktyk od wielu lat służą międzynarodowe organizacje, zrzeszające muzea i podmioty działające w obszarze wymiany kulturalnej. Od lat 90-tych XX wieku datują się kontakty w ramach sieci współpracy muzeów europejskich (np.

Bizot Group, The Network of European Museum Organisations), stanowiących platformy wzajemnej wymiany doświadczeń, analizy problemów, czy też poszu8 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 września 2014 r. w sprawie w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą, Dz.U. 2014, poz. 1240.

9 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. 2019, poz.

1231.

10 Ustawa o prawie autorskim, art. 17.

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 339

kiwania rozwiązań pojawiających się nowych problemów. Od 2004 roku działania na rzecz poprawy mobilności kolekcji aktywnie wspiera Unia Europejska, powołując kolejne międzynarodowe grupy eksperckie, opracowujące problematykę związaną z wymianą kolekcji dziel sztuki. Owocem ich pracy jest szereg publikacji zawierających wytyczne, będące jednocześnie rozwiązaniami proceduralnymi, które są obecnie stosowane przez strony podejmujące współpracę11.

W odniesieniu do zbiorów publicznych art. § 29 ustawy o muzeach stanowi, iż muzealia za zgodą dyrektora mogą być przenoszone poza teren muzeum, w którym są wpisane do inwentarza w następujących sytuacjach: wypożyczenia innym muzeom, w związku z konserwacją, przeprowadzeniem badań lub zapewnienia bezpieczeństwa, w celach ekspozycyjnych12. Ust. 2 przytoczonego powyżej paragrafu zawiera delegację ustawową do rozporządzenia określającego zasady przenoszenia muzealiów. Zgodnie z nimi przeniesienie następuje na podstawie zawartej umowy, określającej cel, miejsce, czas przeniesienia, warunki transportu, i przechowania oraz wykaz muzealiów wraz z odpowiednią dokumentacją13.

Muzealia mogą być przenoszone, jeśli zostaną zapewnione odpowiednie warunki, zabezpieczające obiekty przed uszkodzeniem, zniszczeniem, czy ich utratą.

Wypożyczając obiekty ze swoich zbiorów muzeum jest w dalszym ciągu za nie odpowiedzialne i zobowiązane do zapewnienia ich bezpieczeństwa. Scedowanie opieki odbywa się na podstawie umowy dotyczącej przekazania obiektów, wraz z którą strona biorąca powinna przejąć obowiązek zapewnienia wszelkich zabezpieczeń oraz warunków używania14.

338

Zebrane i opracowane praktyki obejmują wszystkie etapy procesu wypożyczenia. Począwszy od zainicjowania współpracy, poprzez ustalenie warunków udostępnienia, zawarcie umowy, przekazanie obiektów, aż do momentu zamknięcia ekspozycji i zwrotu dzieł strony wypożyczenia działają w oparciu o podobne standardy. Należy podkreślić, iż przy jednoczesnym zobowiązaniu do jak najwyższej dbałości o bezpieczeństwo obiektów, gdzie uwzględnianych jest szereg restrykcji odnośnie ich wydania, współpracę cechuje wzajemna otwartość na potrzeby i rozwiązywanie problemów.

Decyzje dotyczące wypożyczenia podejmowane są indywidualnie dla każdego obiektu a analiza zamówienia uwzględnia rozmaite czynniki, wpływające na finalne postanowienia. Należą do nich w głównej mierze dostępność obiektów, stan ich zachowania oraz ocena zabezpieczeń ekspozycji, warunków przechowywania w siedzibie biorącego do używania. Istotnym aspektem jest zawartość merytoryczna planowanej wystawy. Niejednokrotnie, przy podejmowaniu decyzji o udostępnieniu dzieł należących do grupy najcenniejszych, stanowiących element stałych ekspozycji lub uwzględnianych we własnych planach wystawienniczych pod uwagę brana jest ranga projektu, która może mieć wpływ na pozytywną ocenę rozpatrywanego wniosku.

Kluczowym aspektem, związanym z przygotowaniem do wypożyczenia muzealiów/dzieł sztuki, jest uzgodnienie przedsięwzięcia od strony formalnej, tj. zawarcie stosownych umów, określających warunki przekazania obiektów. Ramy prawne, w obrębie których realizowane są stosowne zobowiązania zaangażowanych stron, obejmują szereg regulacji, nakładających wymogi z zakresu warunków ekspozycji, czy też zabezpieczeń na czas transportu. Działająca na gruncie prawa polskiego instytucja publiczna zobowiązana jest do realizacji procesu ruchu muzealiów (własnych, czy też pochodzących z innych muzeów publicznych) z uwzględnieniem wszelkich przewidzianych przepisami wytycznych.

Po przygotowaniu pierwszego raportu pt. Lending to Europe… działania grup eksperckich zaowocowały kolejnymi publikacjami, o większym poziomie uszczegółowienia problematyki wypożyczeń. Do istotnych należą: Final Report and Recommendations to the Cultural Affairs Committee on improving the means of increasing the Mobility of Collections, OMC Expert Working Group on the Mobility of Collections, June 2010; A Report on Practical Ways to reduce the Costs of Lending and Borrowing of Cultural Objects among Member States of the European Union, OMC Working Group of EU Member States’ Experts on the Mobility of Collections, September 2012.

11

Nieco bardziej złożona jest procedura organizacji wystawy własnej poza siedzibą własną muzeum, w tym również poza granicami kraju. Obowiązek dotrzymania odpowiednich zabezpieczeń ekspozycji, przy jednoczesnym braku bezpośredniego nadzoru nad przechowywanymi / eksponowanymi obiektami powoduje konieczność przeniesienia zobowiązań związanych z zapewnieniem odpowiednich warunków na jednostkę przyjmującą wystawę. Występująca jako współorganizator lub też zamawiająca wystawę instytucja powinna zapewnić w nowym miejscu warunki analogiczne do panujących w miejscu stałego pobytu obiektów. Obowiązek sprawdzenia warunków w miejscu docelowym spoczywa na muzeum udostępniającym obiekty15. Przeniesienie zobowiązań w drodze umowy powinno być na tyle szczegółowe, aby zostały uwzględnione wszelkie warunki i wymagane zabezpieczenia.

O ile opisana powyżej forma przenoszenia odpowiedzialności za obiekty przekazywane w ramach wystawy wpisuje się w standardy stosowane przy wypożyczeniu, zdarza się, iż pozostaje otwarta kwestia gotowości do realizacji Ustawa o muzeach, § 25, ust. 1 a-c.

Rozporządzenie w sprawie przenoszenia muzealiów, § 2,3.

14 Kwestie związane z zawieraniem umów wypożyczenia oraz idącymi za tym zobowiązaniami zostały szczegółowo ujęte w dysertacji doktorskiej dr Pauliny Gwoździewicz-Matan. Por.: P. Gwoździewicz-Matan, Umowa użyczenia muzealiom w prawie prywatnym, Warszawa 2015.

15 Por.: rozporządzenie w sprawie przenoszenia muzealiów, § 7; rozporządzenie w sprawie zabezpieczeń, § 21.

12 13

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 341

narzucanych warunków przez stronę biorącą wystawę. Praktyka muzealna odnotowuje przypadki odmowy przejęcia odpowiedzialności za udostępniane dzieła sztuki. Przedstawiane są argumenty podkreślające funkcję partnera realizującego określony zakres zadań (udostępnienie miejsca ekspozycji, promocja wystawy, edukacja) nie związanych bezpośrednio z odpowiedzialnością za udostępniane obiekty. Jako forma zabezpieczenia wskazywane są gwarancje rządowe lub polisa ubezpieczeniowa, regulujące zobowiązania wynikające z uszkodzenia, czy utraty obiektów16.

np. ukryte wady stanu zachowania, biorąc jednocześnie odpowiedzialność za dalsze użytkowanie obiektu17.

340

Postępowanie z obiektami wpisanymi do inwentarza muzealnego jest szczegółowo definiowane przez przepisy, które określają kolejne etapy procesu wypożyczenia. Praktyka muzealna wskazuje jednakże na pewną lukę związaną z kompleksowym podejściem do przejmowania odpowiedzialności za przedmioty pochodzące z prywatnych kolekcji. Mające tu zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego do pewnego stopnia regulują zakres zobowiązań, nie wyczerpują jednakże katalogu zabezpieczeń, stosowanych w międzymuzealnym ruchu muzealiów. Kwestia ta jest istotna w sytuacji zawierania umów określających zobowiązania stron, gdzie udostępniający dany obiekt właściciel może nie posiadać pełni wiedzy związanej z obrotem dziełami sztuki i, w związku z tym, nie przedstawi wszelkich warunków, odpowiednio zabezpieczających w umowie jego własność. Sytuacje takie dotyczą m. in. prywatnych właścicieli, których kolekcje nie są zarejestrowane. Przyjętą praktyką jest cedowanie na organizatora wystawy kwestii związanych z oceną możliwości eksponowania obiektów, jak również realizacja zadań od strony formalnej. Z prośbami o tego rodzaju wsparcie zwracają się przede wszystkim osoby prywatne, ale również instytucje kościelne, takie jak klasztory i parafie, nie dysponujące zapleczem służącym wsparciem prawnym.

Powszechnie przyjmowane jest przygotowywanie umowy wypożyczenia przez stronę biorącą, a następnie przedstawianie jej udostępniającemu do akceptacji.

Należy podkreślić, iż podstawą tego rodzaju współpracy jest przede wszystkim zaufanie ze strony właściciela, pokładane w organizatorze wystawy, który niejednokrotnie staje przed trudnym zadaniem objęcia opieką dzieł posiadających 16 Przekazanie wystawy pod opiekę instytucji zagranicznej, udostępniającej miejsce ekspozycji, towarzyszy dodatkowe zabezpieczenie w postaci umowy ubezpieczenia lub gwarancji rządowych danego państwa. Ostatnie lata przyniosły praktykę wnioskowania przez stronę przyjmującą o zmiany w zapisach dotyczących odpowiedzialności. Prośby dotyczą o zawarcie zapisów o przejmowanie odpowiedzialności w zakresie umowy ubezpieczenia. Powstaje w ten sposób pewien dysonans w podejściu do definicji odpowiedzialności instytucji przyjmującej, gdzie ma miejsce cesja zobowiązań na ubezpieczyciela, [przyp. aut.].

W ramach organizacji wystawy, obok muzealiów, niejednokrotnie przedmiotem wypożyczenia są dzieła sztuki nie będące zabytkami w rozumieniu ustawy o ochronie zabytków, czy też zabytki nie wpisane do rejestru zabytków. Obok przedmiotów pochodzących ze zbiorów muzeum – organizatora, swoją własność udostępniają prywatni kolekcjonerzy, instytucje publiczne, związki wyznaniowe.

Pomimo, iż brak jest jednoznacznych regulacji odnośnie traktowania przez muzeum obiektów pochodzących z prywatnych kolekcji, nie będących zabytkami, czy też nie wpisanych do żadnych rejestrów, przyjmuje się przez polskie muzea podejście to tej kategorii dzieł jak do muzealiów, wchodzących z skład własnych zbiorów. Organizator wystawy w równym stopniu dba o ich bezpieczeństwo, podejmuje dodatkowe czynności, umożliwiające włączenie obiektów do scenariusza wystawy (wstępne oględziny, ocena stanu zachowania, ewentualne przeprowadzenie prac konserwatorskich lub zabezpieczających) oraz ich wywóz poza granice kraju. Wszelkie ustalenia zostają zawarte w umowach wypożyczenia z właścicielami. Następnym krokiem jest zdefiniowanie formy i zasad przeniesienia na stronę przyjmującą wystawę zobowiązań w stosunku do udostępnianych obiektów. Przygotowanie wystawy przez organizatora implikuje, iż jest to własne przedsięwzięcie, a zobowiązania względem właścicieli obiektów określane są na mocy dwustronnych umów. Udostępnienie wystawy stronie trzeciej niesie za sobą konieczność uwzględnienia warunków przedstawianych przez właścicieli, kwestii wynikłych w wyniku oceny obiektów przez organizatora, a następnie uzgodnienia w formie prawnej zasad, mających na celu ich realizację.

Istotną kwestią przy udostępnianiu muzealiów / wystaw instytucjom poza granicami kraju jest uzyskanie pozwoleń wywozowych. Ustawa o ochronie zabytków określa poszczególne kategorie dokumentów wywozowych zaznaczając jednocześnie aspekt terytorialny ich stosowania (w ramach UE oraz poza granice celne Unii Europejskiej). Uwzględniając ten zasadniczy podział, zgodnie z ustawą stosowane są odpowiednio następujące kategorie pozwoleń: pozwolenie wielokrotne ogólne (instytucja muzealna może pozyskać tego rodzaju dokument na dla całości zbiorów na okres 5 lat; wywóz poszczególnych obiektów rejestro17 Niejednokrotnie, po zakończeniu transportu, odnotowywane są przypadki uszkodzeń obiektów wynikające z naturalnego zużycia materiału, będącego tworzywem dzieła, nie poddawanego wcześniej zabiegom konserwatorskim. Występują także sytuacje odkrywania obecności ukrytych insektów, stwarzających dodatkowe zagrożenie i wymagających odpowiedniej interwencji. Wszelkie tego typu sytuacje generują dodatkowe działania i często również dodatkowe koszty, [przyp. aut.].

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 343

wany jest w postaci załącznika do pozwolenia, zawierającego wykaz obiektów, podpisanego przez upoważnione osoby ), wielokrotne indywidualne (umożliwia wielokrotny wywóz wskazanego w dokumencie muzealium), pozwolenie jednokrotne (dotyczy jednorazowego wywozu jednego lub więcej obiektów na maksymalny trzyletni okres czasu). Katalog pozwoleń został uzupełniony w 2017 roku w formie rozporządzenia ministerialnego o wykaz pozwoleń dla muzealiów nie będących zabytkami w rozumieniu ustawy18. W ten sposób obiekty wpisane do inwentarza muzealnego, a nie spełniające kryteriów wieku i wartości określonych w ustawie o ochronie zabytków, wymagają pozyskania odrębnego dokumentu wywozowego19.

Brak jest wskazania, czy wnioskodawcą powinien być właściciel dzieła. Z kolei ustawa o ochronie zabytków wskazuje jako wnioskodawcę posiadacza zabytku23.

W praktyce realizacja tej procedury odbywa się na podstawie indywidualnych ustaleń. Na wniosek właściciela prywatnego zobowiązanie pozyskania pozwolenia przejmuje organizator wystawy, występujący do odpowiedniego terytorialnie organu administracyjnego na podstawie zawartej umowy i pisemnego upoważnienia. Właściciele instytucjonalni, jak muzea i instytucje kultury, z reguły dołączają dokumenty wywozowe, pozyskane w organach wydających pozwolenia zgodnie z kompetencją terytorialną.

342

Niejednokrotnie elementami scenariusza planowanej wystawy są materiały biblioteczne lub archiwalia. Włączenie tego rodzaju obiektów do wystawy eksponowanej poza granicami kraju stanowi również przedmiot podlegający restrykcjom przepisów wywozowych. Kwestię dokumentacji zasobów bibliotecznych reguluje ustawa o ochronie zabytków, określając zasady analogicznie jak w przypadku wywozu zabytków20. Wywóz materiałów archiwalnych może mieć miejsce po uzyskaniu zgody ze strony Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych21.

Brak jest wytycznych ustawowych co do zasad oraz procedury wydawania pozwoleń. O ile pozyskiwanie pozwoleń do wywozu dziel sztuki posiada regulacje ustawowe i ministerialne o wysokim stopniu szczegółowości, o tyle charakter pozwoleń dotyczących archiwaliów pozostaje w gestii upoważnionej jednostki, tj. dyrekcji Archiwów Państwowych.

Istotne wydaje się być podniesienie kwestii występowania o pozwolenia na wywóz dla dzieł przewidzianych na wystawę, a pozyskiwanych z kolekcji innych muzeów, czy też od właścicieli prywatnych. Brak jest jednoznacznych zasad postępowania. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011 w sprawie wywozu zabytków za granicę roku stanowi, iż wniosek o wydanie jednorazowego pozwolenia na czasowy wywóz zabytku za granicę zawiera imię, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres wnioskodawcy albo nazwę, siedzibę i adres jednostki organizacyjnej, będącej wnioskodawcą22.

Por.: ustawa o ochronie zabytków, art. 51, ust. 1.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 sierpnia 2017 r. w sprawie pozwoleń na czasowy wywóz za granicę muzealiów, które nie stanowią zabytków oraz są wpisane do inwentarza muzealiów w muzeach będących instytucjami kultury, Dz.U. 2017, poz. 1693.

20 Ustawa o ochronie zabytków, art. 58.

21 Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, Dz.U. 2019, poz. 553 ze zm., art. 14.

22 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę, Dz.U. 2011, nr 89, poz. 510, § 3, pkt. 1.

18 19

4. Wypożyczenia długoterminowe Jedną z form udostępniania obiektów przez muzea jest wypożyczenie długoterminowe. Cechą wyróżniającą ten instrument spośród innych jest czas trwania wypożyczenia, obejmujący, w zależności od indywidualnych ustaleń, okres od roku do kilku lat, wraz z możliwością prolongaty. Formuła ta jest stosowana w przypadku szczególnego zapotrzebowania na określone dzieła sztuki, z uwagi na możliwość wieloletniej współpracy w zakresie konserwacji dziedzictwa kulturowego, jak też wynikająca z polityki instytucjonalnej, czy też łącząc się z kierunkami polityki kulturalnej państwa.

Szerzej zakrojone badania na temat polityki długoterminowego udostępniania dzieł sztuki przez muzea europejskie datują się od 2004 roku. Powstałe w ramach inicjatywy UE grupy robocze, włączyły ten aspekt do konsultacji jako istotny element współpracy międzymuzealnej. O znaczeniu tych praktyk wspomniano już w pierwszym raporcie z 2005 roku (Lending to Europe…)24, a kolejne prace zaowocowały katalogiem problematyki oraz zbiorem rekomendowanych najlepszych praktyk.

Poświęcony temu zagadnieniu raport, opublikowany w 2009 roku przez Fińską Galerię Narodową25, przedstawia wyniki ankiet przeprowadzonych w krajach europejskich, zawierających zapytania odnośnie zasadności, wątpliwości oraz praktyk z wieloletnim udostępnianiem własnych zbiorów na rzecz innych instytucji. Jedną z interesujących konkluzji jest wskazanie na terytorialny aspekt 23 Stanowi o tym art. 52, ust.2 ustawy o ochronie zabytków, który mówi, iż wniosek o wydanie jednorazowego pozwolenia na stały wywóz zabytku za granicę, za pośrednictwem wojewódzkiego konserwatora zabytków składa osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, w której posiadaniu znajduje się zabytek. Nie jest to równoznaczne z wyznaczeniem właściciela obiektu jako wnioskodawcy.

24 Lending to Europe (…), op. cit., s. 15.

25 T. Jyrkkiö (red.), Long-Term Loans Best Practices Report. Report of the Long-term Loans and Collection Research Working Group 2008−2010, Helsinki, 2009.

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 345

takich wypożyczeń. Odnotowano szczególną tendencję do przekazywania obiektów w ramach współpracy międzymuzealnej w obrębie własnego kraju, ewentualnie wypożyczanie muzeom państw sąsiednich, czy też zlokalizowanych w danym regionie Europy26.

rowym danego miejsca. Z drugiej strony tego rodzaju forma współpracy otwiera możliwość promocji dziedzictwa kulturowego w miejscach ważnych, publicznych wydarzeń, zarówno w skali lokalnej, jak i krajowej oraz międzynarodowej.

W ten sposób dekorowane są pomieszczenia budynków samorządowych, administrowanych przez urzędy centralne oraz placówki dyplomatyczne.

344

Raport wprowadza elementy definicji wypożyczenia długoterminowego muzealiów. Zgodnie z nim udostępnienie obiektów na dłuższy okres wzbogaca kolekcję strony biorącej w używanie, która jednocześnie jest zobowiązana dbać o nie w równym stopniu, jak o własne zbiory. Przybliżony czas tego rodzaju wypożyczenia określony został na 3-5 lat, wraz z możliwością prolongaty terminu.

Wskazane jest wykonywanie regularnych, okresowych przeglądów konserwatorskich, jak również udostępnianie obiektów do oględzin na żądanie wypożyczającego. Jako istotny wskazuje się aspekt określenia zasad używania oraz udostępniania dzieł sztuki w związku z eksponowaniem, jak również ścisła współpraca z właścicielem27. Dokument dosyć szczegółowo omawia zasady współpracy, jak również zawiera cenne wskazówki, sformułowane w oparciu o doświadczenia muzeów w całej Europie.

Polskie prawo nie wprowadza rozróżnienia w stosowaniu przepisów w związku z kryterium terminu wypożyczania muzealiów innym instytucjom. Zasady określone w ustawach i rozporządzeniach dotyczą wszelkiego rodzaju przenoszenia poza siedzibę muzeum, kładąc nacisk przede wszystkim na dbałość o bezpieczeństwo wydawanych obiektów. Przepisy nie wprowadzają również rozróżnienia w kontekście terytorialnym, co oznacza, iż mają zastosowanie zarówno w przypadku wypożyczeń krajowych, jak i zagranicznych. Przyznanie statusu wypożyczenia długoterminowego pozostaje po stronie właściciela, który w tej sytuacji dysponuje swobodą zdefiniowania czasu trwania udostępnienia. W gestii instytucji udostępniającej leży również określenie zasad używania obiektów, które powinny korespondować z obowiązującym prawem oraz przyjętymi przez instytucję normami konserwatorskimi.

Należy w tym miejscu odnotować, iż stronami udostępniania są nie tylko muzea, czy podmioty prowadzące działalność kulturalną. Istotnymi partnerami długoterminowej współpracy są instytucje publiczne, wykorzystujące dzieła sztuki do dekoracji wnętrz swoich budynków. Wprawdzie brak jest ogólnie zdefiniowanych wytycznych odnośnie takiej współpracy, niemniej przyjmuje się jej zasadność z uwagi na podniesienie rangi przestrzeni administracyjnej, poprzez nadanie jej indywidualnego charakteru, łączącego obiekt z dziedzictwem kultu-

Udostępnianie muzealiów instytucjom użyteczności publicznej odbywa się na analogicznych zasadach, jak w przypadku muzeów. Obowiązkowa jest weryfikacja miejsca docelowego zarówno pod kątem parametrów konserwatorskich jak i zabezpieczeń. Dodatkowym warunkiem proceduralnym wypożyczenia jest uzyskanie zgody organizatora instytucji udostępniającej na wypożyczenie inne, aniżeli wskazane w ustawie28.

Wydanie muzealiów do instytucji ulokowanych poza granicami kraju wymaga ponadto uzyskania odpowiedniego pozwolenia wywozowego. Warunkiem wypożyczenia jest przywóz obiektów na terytorium kraju przed upływem terminu pozwolenia. Przez wiele lat stanowiło to ograniczenie w swobodzie dysponowania obiektami w ramach współpracy międzynarodowej z uwagi na brak możliwości prolongaty terminu, jeśli dzieła sztuki nie powróciły do kraju.

Interesującym przykładem tej problematyki jest dyskusja zainicjowana w związku z koniecznością uregulowania statusu formalnego obiektów wypożyczanych przez muzea do dekoracji placówek dyplomatycznych. W 2010 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego otrzymało zapytanie na temat statusu tego rodzaju miejsc, jako terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w kontekście ustawy o ochronie zabytków. Problem dotyczył stosowania przepisów tejże ustawy w przypadku dzieł sztuki wywiezionych z Polski, a znajdujących się w placówkach dyplomatycznych Rzeczypospolitej Polskiej, które to miejsca w świetle prawa międzynarodowego stanowią terytorium danego państwa.

Stanowisko Ministerstwa w tej sprawie było jednoznaczne. Teren placówek dyplomatycznych nie został przez Ministra uznany za terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w rozumieniu ustawy o ochronie zabytków. Jednocześnie Ministerstwo skierowało do podległych sobie jednostek apel o przesłanie sugestii mogących wpłynąć na nowelizację ustawy regulującej zasady wywozu dzieł sztuki29.

Nawiązanie dialogu Ministra Kultury z różnymi instytucjami kultury, jak również zainicjowane działania ustawodawcze, przyniosły poprawę sytuacji w zakresie terminowości wypożyczeń zagranicznych. Odpowiednia noweliPor.: Ustawa o muzeach, art. 29, ust. 1, pkt. 2.

Okólnik Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 grudnia 2010 roku, sygn. nr DDK/3328/331/JL/2010 28

Long-Term Loans Best Practices Report (…), op. cit., s. 6.

27 Ibidem, s. 27.

26

29

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 347

zacja ustawy o ochronie zabytków miała miejsce w 2016 roku. Wprowadzona została możliwość przedłużenia terminu wypożyczenia na podstawie wniosku skierowanego do odpowiedniego urzędu konserwatorskiego, który może obecnie zaopiniować ewentualną prolongatę w oparciu o zaktualizowaną dokumentację konserwatorską. Warunkiem proceduralnym rozpatrzenia wniosku jest zachowanie terminu jego złożenia, który powinien uwzględnić co najmniej 90 dni przed upływem ważności pozwolenia30.

i wyszkolony, aby podjąć obowiązki wynikające z funkcji, jaką pełni. […] Wypożyczający powinien wcześniej uzgodnić z użyczającym fatyczne obowiązki kuriera w odniesieniu do konkretnego użyczanego przedmiotu. […]”32.

346

Warto w tym miejscu przywołać interesujący kazus związany z możliwością zastosowania opisanej powyżej procedury. Jednym z najistotniejszych programów ostatniej dekady w zakresie długoterminowej współpracy z instytucją zlokalizowaną poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej był wieloletni projekt dotyczący rewitalizacji pałacu Tyszkiewiczów w Zatroczu na Litwie31. Odnowione wnętrza pałacu zostały w 2013 roku kompleksowo wyposażone w dzieła sztuki pochodzące z polskich muzeów oraz z prywatnych kolekcji. Nowelizacja przepisów z 2016 roku umożliwiła przedłużenie terminu pobytu dzieł sztuki na terenie Republiki Litewskiej bez konieczności czasowego ich zwrotu. Wsparcie w kwestii prolongaty terminu wypożyczenia wykazało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, kierując do właścicieli obiektów prośby o przedłużenie terminu udostępnienia. Niestety, pomimo deklaracji w zakresie dalszej współpracy ze strony instytucji polskich, strona biorąca zrezygnowała z propozycji i dokonano zwrotu wszystkich dzieł sztuki do Polski w sierpniu 2018 roku.

5. Opieka kurierska W świetle rekomendacji raportu Lending to Europe… funkcja kuriera muzealnego stanowi istotny element procedury przenoszenia muzealiów. „Kurier pełni rolę przedstawiciela użyczającego, zapewniając bezpieczeństwo użyczanego przedmiotu podczas przewozu, rozpakowania, pakowania i, o ile to konieczne, podczas montażu i demontażu, a także przeprowadza kontrolę użyczanych przedmiotów, za które bierze odpowiedzialność. […] Do użyczającego należy prawo wyznaczenia kuriera, tak, aby zapewnić bezpieczne obchodzenie się z użyczonym przedmiotem. […] Kurier powinien być odpowiednio wykwalifikowany 30 Ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o muzeach, Dz.U. 2016, poz. 1330, art. 1, p. 26.

31 „Projekt Zatrocze” realizowany była w latach 2012 – 2018 w ramach współpracy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie z Trockim Historycznym Parkiem Narodowym, przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W ramach projektu zrekonstruowano wnętrza zrewitalizowanego budynku Pałacu Tyszkiewiczów w Zatroczu oraz przygotowano kilka ekspozycji czasowych. Dzięki wsparciu finansowemu zakonserwowano wiele obiektów, które następnie zostały włączone do scenariusza stałej wystawy. Partnerami projektu były liczne muzea polskie, jak również właściciele prywatni, udostępniający obiekty ze swoich kolekcji. Więcej na: https://zatrocze.wilanow-palac.pl/, [dostęp: 10.07.2019].

W dalszej części dokumentu została szczegółowo opisana rola kuriera oraz obowiązki, jakie powinien wypełniać w procesie transportu i przekazania wypożyczanych obiektów. Uwzględnione zostały również jego dodatkowe zadania, wynikające z przyjęcia pod opiekę obiektów, pochodzących z innych instytucji lub od właścicieli prywatnych, a przewożonych transportem łączonym33.

W obowiązującym w Polsce prawie status kuriera muzealnego nie jest zdefiniowany zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym. Zalecenia odnośnie obecności kuriera można odnaleźć w rozporządzeniu MKiDN w sprawie przenoszenia muzealiów, które stanowi, iż przenoszenie muzealiów poza granice kraju powinno się odbywać pod opieką kuriera muzealnego34. Zastrzeżono jednak, że przenoszenie muzealiów szczególnie cennych wymaga określenia kwalifikacji kuriera przez dyrektora instytucji wysyłającej35. Kwestia uczestnictwa kuriera jest określona w większym zakresie w rozporządzeniu w sprawie zabezpieczenia zbiorów muzealnych. Zgodnie z zaleceniami ochrona zbiorów w czasie transportu polega m.in. na zapewnieniu uczestnictwa kuriera w czasie transportu36. Załącznik nr 3 do rozporządzenia wskazuje, iż „kurier wykonuje transport zbiorów o wartości mniejszej od 1 jednostki obliczeniowej” oraz „uczestniczy w transporcie zbiorów o wartości równej albo większej od 1 jednostki obliczeniowej”37. W praktyce oznacza to, że dozwolone jest samodzielne przenoszenie muzealiów przez kuriera w przypadku obiektów o określonej rozporządzeniem wartości. W przypadku wartości przekraczającej 1 jednostkę obliczeniową kurier staje się uczestnikiem takiego transportu. W transporcie o wartości przekraczającej 0,3 j.o. uczestniczy konwój – zgodnie z dalszymi wytycznymi rozporządzenia38. Rozporządzenie wyznacza kurierowi obowiązek oceny przystosowania środka transportu oraz przyznaje uprawnienie do odmowy transportu jeśli nie zapewnia on bezpieczeństwa39.

32 Lending to Europe (…), Appendix 4: Couriers. General principles on the administration of loans and exchange of cultural goods between institutions, s. 55. Cyt. za: D. Folga-Januszewska (red.), Muzea, wystawy, wypożyczenia, Kraków 2012, s. 62.

33 Ibidem, s. 62-65.

34 Rozporządzenie w sprawie przenoszenia muzealiów, §6, p. 1.

35 Ibidem, §6, p. 2.

36 Rozporządzenie w sprawie zabezpieczeń, §22, p. 2.

37 Ibidem, Załącznik nr 3 Wymagania w zakresie organizacji ochrony zbiorów w czasie transportu, p. 2.

38 Ibidem, p. 9, 1).

39 Ibidem, p. 4-5.

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 349

Zaprezentowane powyżej przepisy prawne stanowią o podstawach dotyczących funkcji kuriera w trakcie przenoszenia muzealiów. Praktyka muzealna wskazuje jednakże na konieczność określenia zadań i uprawnień kurierskich z większą precyzją. Kurierowi zleca się bezpośredni nadzór nad pakowaniem / rozpakowaniem obiektów, instalacją / demontażem w miejscu ekspozycji. Pozwala to na kontrolę stanu zachowania obiektów w sposób nieprzerwany. Istotnym aspektem nadawanym funkcji kurierskiej jest kontrola warunków w miejscu ekspozycji obiektów oraz podjęcia indywidualnej decyzji odnośnie wydania obiektów w sytuacji stwierdzonego zagrożenia.

mendując ścisłą współpracę umożliwiającą maksymalną redukcję wydatków.

Zaleca się między innymi odstępowanie od pobierania opłat za wypożyczenie między muzeami, które w przypadku dużej ilości obiektów mogą generować wysokie kwoty. Wytyczne w tym zakresie znajdują odzwierciedlenie w przepisach prawa polskiego, które stanowi, iż „nie pobiera się opłat od muzeów polskich, oraz, na zasadach wzajemności, od instytucji muzealnych z siedzibą w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej oraz w państwach członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym”42. Ustawodawca dopuszcza natomiast pobieranie opłat z tytułu przygotowania do wypożyczenia. Są one jednakże nie do uniknięcia z uwagi na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa obiektów (należą do nich m. in. prace konserwatorskie, ramowanie, specjalistyczne opakowanie) i stanowią najczęstszą pozycję w wykazie przedstawianych kosztów.

348

Wachlarz czynności ukazuje, iż obowiązki kuriera stanowią jeden z kluczowych elementów zapewnienia bezpieczeństwa udostępnianych obiektów. Wskazane jest w związku z tym zaopatrzenie osoby pełniącej nadzór nad przenoszonymi dziełami sztuki w szczegółowe instrukcje dotyczące zarówno obchodzenia się z nimi, jak i proceduralne. W obecnej sytuacji uregulowań prawnych obowiązek ich określenia spoczywa na jednostkach organizujących transport. Sposobem rozwiązania tego problemu jest opracowanie wewnętrznej instrukcji kurierskiej, służącej jako podstawa działania w instytucji. Przykładem takiego dokumentu jest instrukcja wprowadzona przez Muzeum Narodowe w Krakowie, udostępniona następnie szerokiemu gronu odbiorców w ramach serii wydawniczej Ochrona Zbiorów, wydawanej przez Muzeum Narodowe w Krakowie przy współpracy z Narodowym Instytutem Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów40.

6. Koszty Koszty związane z wypożyczeniem obiektów udostępnienia instytucjom ulokowanym poza granicami kraju stanowią poważną pozycję planowanych budżetów wystaw. Składają się na nie wydatki obejmujące przygotowanie przedmiotów do wypożyczenia, ubezpieczenie, koszty transportu i opieki kurierskiej.

Ze względu na rozległą problematykę w tym zakresie, na potrzeby niniejszego opracowania przywołanych zostaje kilka wybranych aspektów, celem zasygnalizowania ich wpływu na procesy organizacji i realizacji międzynarodowych projektów wystawienniczych41.

Wymienione uprzednio w treści opracowania katalogi dobrych praktyk w zakresie udostępniania obiektów traktują te problemy ze szczególną uwagą, rekoInstrukcja kurierska Muzeum Narodowego w Krakowie, [w:] D. Okrągła (red.), Opieka nad zabytkami muzealnymi, Warszawa 2016, s. 51-57.

41 Szerokie i wyczerpujące opracowanie na temat ubezpieczenia dziel sztuki w związku z ich udostępnianiem można odnaleźć w: I. Gredka, Ubezpieczenia dóbr kultury w muzeach i zbiorach prywatnych, Kraków 2013.

40

O ile muzea raczej respektują zasadę wzajemnego odstępowania od pobierania opłat za wypożyczenie, nieco inaczej sytuacja kształtuje się w przypadku wykorzystywania dzieł pochodzących z kolekcji prywatnych. Swoboda postępowania dysponowania przedmiotami w tym zakresie, wysoki poziom świadomości odnośnie wartości dzieł sztuki i korzyści wynikających z możliwości ich udostępnienia sprawiają, że dysponenci obiektów bardzo często przedstawiają warunek dotyczący opłat. Przy jednoczesnym zobowiązaniu do ubezpieczenia obiektów, realizacji zobowiązań wynikających z prawa autorskiego, koszty współpracy z właścicielami prywatnymi mogą okazać się barierą nie do pokonania i tym samym ograniczającą pierwotne plany związane z kształtem wystawy.

Zobowiązanie do ubezpieczania wypożyczanych obiektów, czy też wchodzących w skład udostępnianej wystawy, generuje kolejne wydatki, których wysokość należy do grupy najwyższych w budżecie. W odniesieniu do zbiorów publicznych przepisy prawa nie przewidują obowiązku ubezpieczania wypożyczanych obiektów. Jeśli nie występują szczególne okoliczności wymiana miedzy muzeami krajowymi odbywa się bez stosowania tego instrumentu. Jednakże w przypadku udostępniania poza granice kraju ma miejsce powszechna praktyka dołączania takiego warunku do umów wypożyczenia, gdzie zobowiązuje się stronę biorącą do zawarcia umowy ubezpieczenia i przedstawienia polisy.

W tę praktykę wpisuje się również współpraca w zakresie wypożyczenia z innymi podmiotami, aniżeli muzea. Wniosek o ubezpieczenie obiektów jest wysuwany powszechnie przez prywatnych właścicieli, a jego realizacja niejednokrotnie stanowi warunek udostępnienia dzieła.

42

Por. ustawa o muzeach, art. 25, ust. 3.

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 351

Jako alternatywę dla kosztownych polis wybiera się obecnie, w miarę możliwości, stosowanie instrumentu w postaci gwarancji rządowych państwa, w których ulokowana jest siedziba biorącego do używania. Ta forma zabezpieczenia finansowego jest szczególnie rekomendowana w ramach dobrych praktyk z uwagi możliwość redukcji kosztów wynikających z wykupienia polisy. Należy jednakże podkreślić, iż pozyskanie tego rodzaju zabezpieczenia wymaga zastosowania przewidzianych prawem procedur, wymagających dotrzymania odpowiednich terminów. W przypadku organizacji wystawy o wysokim stopniu trudności w zakresie pozyskiwania obiektów na wystawę warunek ten może nie zostać dopełniony co może skutkować utratą prawa do objęcia wystawy gwarancją.

mimo szczegółowego zaplanowania działań i wydatków, mogą wystąpić sytuacje niespodziewane, zaburzające przebieg procesu i wymagające dodatkowych decyzji i działań. Wydarzenia losowe, błędy ludzkie, ukryte wady obiektów – każdy z tych czynników może wystąpić nieoczekiwanie i przynieść dalsze koszty.

Ważne jest więc zabezpieczenie się przed skutkami takich wydarzeń poprzez uwzględnienie nieplanowanych wydatków w budżetach przedsięwzięć.

350

Trzecim istotnym aspektem związanym z finansami międzynarodowych projektów wystawienniczych jest organizacja transportu i opieka kurierska. Jak zostało uprzednio wykazane obecność kuriera w czasie transportu dziel sztuki wchodzących w skład zbiorów publicznych jest obowiązkowa. Przepisy nakładają również konieczność zapewnienia profesjonalnego transportu, tj. odpowiadającego normom zawartym w rozporządzeniu o zabezpieczeniach, jak również zapewnienia konwoju43. Dotyczy to przewożenia wszelkich obiektów wpisanych do inwentarza muzealnego, zarówno o niewysokiej wycenie, jak i tych kwalifikowanych jako cenne. Stosowanie tych przepisów może generować pewne rozterki biorąc pod uwagę fakt, iż koszt przewiezienia np. pojedynczego obiektu może wielokrotnie przewyższać jego wartość (należy uwzględniać wysokie relatywnie koszty profesjonalnego transportu, specjalistycznego konwoju, wydatki związane z podróżą kuriera obejmujące diety, zakwaterowanie, podróż powrotną).

Pewną formą redukcji wysokich kosztów jest stosowanie transportów łączonych w ramach jednej wystawy. Organizacja większych międzynarodowych projektów wystawienniczych, jakie są realizowane w ostatnich latach, przewiduje rozwiązania logistyczny obejmujące określone strefy lokalne. Dąży się do tego, aby za pomocą jednego transportu zebrać maksymalną ilość obiektów, ulokowanych względnie blisko. Wypracowane zostały również standardy współpracy w zakresie opieki kurierskiej. Przyjmuje się, że na czas transportu przewożonym dziełom towarzyszy możliwie najmniejsza liczba kurierów, którzy jednocześnie sprawują opiekę nad obiektami własnymi, ale również tymi pochodzącymi z innych instytucji.

Przedstawiona w niniejszej części opracowania problematyka związana z finansowaniem wystaw nie wyczerpuje katalogu wydatków. Niejednokrotnie, po43 Rozporządzenie w sprawie zabezpieczeń, § 22; Załącznik nr 3 Wymagania w zakresie organizacji ochrony zbiorów w czasie transportu.

7. Zakończenie 18 maja 2017 roku w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie miał miejsce wernisaż pokazu Damy z gronostajem Leonarda da Vinci. Uroczyste otwarcie wystawy zostało uświetnione obecnością przedstawicieli rządu, w tym Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, prof. dra hab. Piotra Glińskiego, którego dotacja pozwoliła na stworzenie odpowiednich warunków oraz aranżacji ekspozycji obrazu. Prezentacja dzieła w Gmachu Głównym została przewidziana jako tymczasowa. Docelowe miejsce pobytu dzieła – Muzeum Książąt Czartoryskich – było wówczas przedmiotem intensywnych prac konsultacyjnych, mających na celu przygotowanie powrotu zarówno dzieła wielkiego artysty, jak i pozostałych elementów kolekcji, rozproszonych i udostępnianych w miarę możliwości w okresie trwających od kilku lat prac remontowych w kompleksie budynków siedziby. Trwający od czerwca 2011 roku i – niemal nieprzerwany – czas peregrynacji dzieła został prawie zakończony, kiedy, po pięciu latach pobytu, opuścił mury zamku Królewskiego na Wawelu. Ostatnim etapem będzie powrót obrazu w grudniu 2019 roku do odnowionego Muzeum Książąt Czartoryskich, stanowiącego od niemal dwóch wieków jego „dom”.

Charakterystycznym dla tej sytuacji był fakt, iż obraz, opuszczając swoją siedzibę w 2011 roku, ze statusem prywatnej własności, powrócił do niej jako element kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie. Prezentowany na międzynarodowych wystawach w okresie intensywnej współpracy krakowskiego Muzeum Narodowego z europejskimi i światowymi instytucjami kulturalnymi, stał się najważniejszym elementem promocji Leonarda da Vinci, jak również Muzeum Narodowego w Krakowie. Trwająca niemal rok podróż obrazu po Europie stanowiła dla Muzeum ogromne wyzwanie organizacyjne i logistyczne. W rezultacie jednakże dopisane zostały kolejne rozdziały do historii tego wyjątkowego w zbiorach polskich dzieła.

W 2011 roku, w czasie, wraz z przygotowaniami wypożyczenia Damy z gronostajem, Muzeum Narodowe w Krakowie realizowało niezwykle intensywną działalność wystawienniczą na całym świecie. Półrocze pierwszej polskiej pre-

Elżbieta Cyganik

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 353

zydencji w Radzie Unii Europejskiej44 przyniosło organizację oraz współudział w wielu projektach, określonych, m. in., w ramach programu kulturalnego, przygotowanego przez Instytut Adama Mickiewicza, jako realizatora zadań promocyjnych za granicą45.

otrzymała nowy tytuł: Polska. Skarby i kolekcje dzieł sztuki czyli Złote Czasy Rzeczypospolitej.

352

Jednym z najważniejszych przedsięwzięć w ramach tego zadania była organizacja wystawy The Power of Fantasy. W BOZAR EXPO w Brukseli zaprezentowanych zostało około 100 prac polskich twórców, sprowadzonych specjalnie na tę okazję z terenów Austrii, Holandii, Francji, Niemiec, Polski, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Ekspozycja, pod opieką kuratorską Davida Crowley’a, Zofii Machnickiej i Andrzeja Szczerskiego, przedstawiła ponad stuletni dorobek polskiej sztuki, reprezentowany przez takich artystów, jak: Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Bruno Schulz, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Marcin Maciejowski, Piotr Uklański, Zbigniew Libera, Katarzyna Kozyra, Szymon Kobylarz, Robert Kuśmirowski, Monika Sosnowska, Wilhelm Sasnal i wielu innych46.

Równolegle – również w ramach polskiej prezydencji – trwały prace nad innymi projektami wystawienniczymi, przygotowywanymi wspólnie przez Muzeum Narodowe w Krakowie oraz Patrimonio Nacional de España, instytucję zarządzającą kolekcjami hiszpańskiego dworu królewskiego. W ramach podpisanego wspólnie memorandum sygnatariusze zobowiązali się do organizacji dwóch wystaw47. Pierwsza z nich, początkowo tytułowana jako Złote czasy Rzeczypospolitej, prezentowana była w Pałacu Królewskim w Madrycie od czerwca do września 2011 roku. Opracowana i przygotowana przez krakowskie muzeum ekspozycja objęła około 250 obiektów, udostępnionych w tym celu przez szereg polskich i zagranicznych muzeów oraz właścicieli prywatnych. W kwietniu 2011 roku, w wyniku kilkumiesięcznych ustaleń, zapadła również niespodziewana decyzja o dołączeniu do ekspozycji obrazu Leonarda da Vinci. Pierwotny charakter wystawy uległ wraz z tym pewnej zmianie i, w rezultacie, ekspozycja Prezydencja Rzeczypospolitej Polskiej w Radzie Unii Europejskiej została wyznaczona na okres lipiec – grudzień 2011 r., Decyzja Rady UE z dnia 1 stycznia 2007 r. w sprawie porządku sprawowania prezydencji w Radzie (2007/5/WE, Euratom) Dz.U. UE, L 1/2017 z dnia 4.01.2007.

45 I, CULTURE – Program Kulturalny Prezydencji 2011, Instytut Adama Mickiewicza, źródło: http://www.mkidn.gov.pl/media/download_gallery/Zagraniczny_Program_Kulturalny_Polskiej_ Prezydencji_2011_informacja_prasowa.pdf, [dostęp: 10.07.2019].

46 The Power of Fantasy. Modern and Contemporary Art from Poland, Palais des Beaux-Arts de Bruxelles, czerwiec – wrzesień 2011. Organizatorzy: BOZAR EXPO, Instytut Adama Mickiewicza, Instytut Polski w Brukseli, Muzeum Narodowe w Krakowie.

47 Memorandum zawarte pomiędzy Zarządem Patrimonio Nacional, Hiszpania i Muzeum Narodowym w Krakowie, Polska dotyczące organizacji dwóch wystaw, Madryt – Kraków 2010, Archiwum MNK. 44

Druga z przewidzianych przez memorandum wystaw, Skarby Korony Hiszpańskiej, została udostępniona dla publiczności w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie, w terminie od lipca do października 2011 roku. Wybrane przez hiszpańskiego partnera około 100 dzieł z różnych okresów stanowiły swego rodzaju skróconą prezentację historii sztuki hiszpańskiej.

Przedstawione powyżej trzy wystawy, organizowane przez krakowskie muzeum w ramach polskiej prezydencji w Radzie UE odbiły się głośnym echem wśród międzynarodowej publiczności. Brukselska ekspozycja uzyskała ponadto tytuł wystawy roku, przyznany przez Financial Times48. Należy podkreślić, iż nie był to jedyny wkład Muzeum Narodowego w Krakowie w przygotowanie oprawy kulturalnej prezydencji. Równolegle z organizacją wystaw udostępniony został szereg obiektów w ramach standardowych procedur wypożyczenia na wystawy innych organizatorów. Dzieła z krakowskiej kolekcji weszły w skład jednego z największych projektów wystawienniczych tego roku – Obok. Polska – Niemcy. 1000 lat historii w sztuce – będącego wynikiem kooperacji Zamku Królewskiego w Warszawie i niemieckiego partnera, Martin Gropius Bau (Kulturveranstaltungen des Bundes in Berlin (KBB) GmbH). Scenariusz wystawy autorstwa Andy Rottenberg stanowił swego rodzaju podsumowanie tysiącletniej historii sąsiedztwa polsko-niemieckiego, cechującego się żywotnością oraz bogactwem wzajemnych relacji49.

Kolejne przedsięwzięcie, angażujące w znacznym stopniu Muzeum Narodowe w Krakowie, dotyczyło prezentacji życia i twórczości Aliny Szapocznikow.

Wystawa Alina Szapocznikow: Sculpture Undone, 1955-1972, została zaprezentowana w WIELS Contemporary Art Centre w Brukseli, będącym, obok Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie i Instytutu Adama Mickiewicza, jednym z jej organizatorów. Dla potrzeb wystawy udostępnionych zostało kilka ważnych rzeźb z kolekcji krakowskiego muzeum, ale również pokaźna część ogromnego zespołu archiwaliów, zdeponowanego w nim czasowo przez spadkobiercę artystki. Sukces wystawy był niezaprzeczalny. Potwierdziły go kolejne jej edycje, które odbyły się w okresie kilkunastu miesięcy w trzech miastach USA50.

48 J. Wullschlager, Poles apart, „Financial Times”, portal ft.com z dnia 24.06.2011, źródło: https://www.ft.com/content/831b4a52-9ce6-11e0-8678-00144feabdc0, [dostęp: 10.07.2019].

49 Obok. Polska – Niemcy. 1000 lat historii w sztuce, Martin-Gropis-Bau, wrzesień 2011 – styczeń 2012. Organizatorzy: Zamek Królewski w Warszawie, Martin-Gropius-Bau, Berliner Festspiele.

50 Alina Szapocznikow: Sculpture Undone, 1955-1972, WIELS Contemporary Art Centre, Bruxelle, wrzesień 2011 – styczeń 2012; Hammer Museum, Los Angeles, luty – kwiecień 2012; Wex-

354

Elżbieta Cyganik

Praca na rzecz promocji polskiej kultury za granicą w ramach Programu Kulturalnego Polskiej Prezydencji 2011 nie wyczerpuje katalogu międzynarodowych przedsięwzięć kulturalnych, w których uczestniczyło w tym czasie krakowskie Muzeum Narodowe51. Łącznie, w ramach działań związanych z prezydencją, w międzynarodowych wystawach zostało wypożyczonych ok. 550 obiektów, pochodzących z kolekcji MNK, udostępnionych w tym celu przez inne instytucje i właścicieli prywatnych z terenu Polski i wielu krajów świata.

Wzięcie udziału przez autorkę niniejszego opracowania w realizacji powyżej projektów pozwoliło na gruntowne zapoznanie się z problematyką udostępniania dzieł sztuki w ramach wymiany międzynarodowej od strony praktycznej. Istotnym aspektem takiej współpracy jest konieczność traktowania każdej sprawy indywidualnie. Funkcjonujące ramy prawne wyznaczają ogólne procedury, jednakże realizacja poszczególnych kwestii narzuca konieczność szukania nowych rozwiązań. Wypracowywane są standardy współpracy, niejednokrotnie należy uwzględnić zmiany prawa. Kluczowa jednakże jest otwartość na potrzeby i gotowość do rozwiązywania problemów. Budowane w ten sposób zaufanie stanowi podstawę dobrych relacji w trakcie realizacji projektów. Wpływa również pozytywnie na markę instytucji jako partnera.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Folga-Januszewska D. (red.), Muzea, wystawy, wypożyczenia, Kraków 2012.

2. Gredka I., Ubezpieczenia dóbr kultury w muzeach i zbiorach prywatnych, Kraków 2013.

3. Gwoździewicz-Matan P., Umowa użyczenia muzealium w prawie prywatnym, Warszawa 2015.

4. Jyrkkiö T. (red.), Long-Term Loans Best Practices Report. Report of the Long-term Loans and Collection Research Working Group 2008−2010, Helsinki 2009. ner Center for the Arts, Columbus, maj – sierpien 2012; The Museum of Modern Art, New York, październik 2012 – styczeń 2013.

51 Warte przywołania są następujące wystawy: The Poles in France: men and Places, Musée de la Cité nationale de l’histoire de l’immigration, marzec – sierpień 2011; Stanislas Auguste. Dernier roi de Pologne, collectionneur et mécène au siècle des Lumières, Musée national du Palais impérial de Compiègne, kwiecień – lipiec 2011 ; Madame Geoffrin, une femme d’affaires et d’esprit, Maison de Chateaubriand, kwiecień – lipiec 2011; Via Regia, Kaisertrutz, Görlitz, maj – październik 2011; „Gesichter der Renaissance” Masterpieces of Italian Renaissance-Portraiture from Masaccio to Leonardo da Vinci, Bode-Museum, sierpień – listopad 2011; Makart – Ein Künstler regiert die Stadt, Museen der Stadt Wien, czerwiec – październik 2011; Turner and the Elements, Muzeum Narodowe w Krakowie, październik 2011 – styczeń 2012; Leonardo da Vinci, Painter at the Court of Milan, The National Gallery in London, listopad 2011 – luty 2012.

Wywóz zabytków za granicę. Przepisy i praktyka z perspektywy polskiego muzeum. 355 Artykuły: 1. Instrukcja kurierska Muzeum Narodowego w Krakowie, [w:] Okrągła D. (red.), Opieka nad obiektami muzealnymi, Warszawa 2016.

2. Wullschlager J., Poles apart, „Financial Times”, portal ft.com z dnia 24.06.2011, źródło: https://www.ft.com/content/831b4a52-9ce6-11e0-8678-00144feabdc0, [dostęp: 10.07.2019].

Akty prawne: 1. Decyzja Rady UE z dnia 1 stycznia 2007 r. w sprawie porządku sprawowania prezydencji w Radzie (2007/5/WE, Euratom) Dz.U. UE, L 1/2017 z dnia 4.01.2007.

2. Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, Dz.U. 2019, poz. 553 ze zm.

3. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych Dz.U. 2019, poz. 1231.

4. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach, Dz.U. 2019, poz. 917.

5. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

6. Ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o muzeach, Dz.U. 2016, poz. 1330.

7. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach, Dz.U. 2004, nr 202, poz. 2073.

8. Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 15 maja 2008 r. w sprawie warunków, sposobu i trybu przenoszenia muzealiów, Dz.U. 2008, nr 91, poz. 569.

9. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę, Dz.U. 2011, nr 89, poz. 510.

10. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 września 2014 r. w sprawie w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą, Dz.U. 2014, poz.

1240.

11. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 sierpnia 2017 r. w sprawie pozwoleń na czasowy wywóz za granicę muzealiów, które nie stanowią zabytków oraz są wpisane do inwentarza muzealiów w muzeach będących instytucjami kultury. Dz.U. 2017, poz. 1693.

Raporty i dokumenty: 1. Okólnik Ministra Kultury I Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 grudnia 2010 r., sygn. nr DDK/3328/331/JL/2010.

356

Elżbieta Cyganik

2. Memorandum zawarte pomiędzy Zarządem Patrimonio Nacional, Hiszpania i Muzeum Narodowym w Krakowie, Polska, dotyczące organizacji dwóch wystaw, Madryt – Kraków 2010, Archiwum MNK. 3. Lending for Europe. Recommendations on collection mobility for European museums, April 2005.

4. Final Report and Recommendations to the Cultural Affairs Committee on improving the means of increasing the Mobility of Collections, OMC Expert Working Group on the Mobility of Collections, June 2010.

5. A Report on Practical Ways to reduce the Costs of Lending and Borrowing of Cultural Objects among Member States of the European Union, OMC Working Group of EU Member States’ Experts on the Mobility of Collections, September 2012. Źródła internetowe: 1. I, CULTURE – Program Kulturalny Prezydencji 2011, Instytut Adama Mickiewicza, źródło: http://www.mkidn.gov.pl/media/download_gallery/Zagraniczny_Program_Kulturalny_Polskiej_Prezydencji_2011_informacja_prasowa.pdf, [dostęp: 10.07.2019].

2. https://zatrocze.wilanow-palac.pl/, [dostęp: 10.07.2019].

3. https://www.ne-mo.org/, [dostęp: 10.07.2019].

Rozdział XVIII Piotr Dobijas

Zbiórki publiczne jako instrument prawny służący finansowaniu opieki nad dziedzictwem kulturowym Mgr Piotr Dobijas – absolwent trzech kierunków studiów magisterskich – politologii, administracji oraz prawa na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Absolwent studiów doktoranckich z zakresu nauk prawnych na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie oraz doktorant w Katedrze Prawa Administracyjnego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Zainteresowania naukowe koncentruje wokół ustrojowego prawa administracyjnego oraz nauki administracji.

TITLE: „Public fundraising as a legitimate source for financing care of cultural heritage”.

SŁOWA KLUCZE: zbiórka publiczna, opieka nad dziedzictwem kulturowym, alternatywne źródła finansowania opieki nad dziedzictwem kulturowym, zgłoszenie zbiórki publicznej, podpis elektroniczny.

KEY WORDS: public fundraising, financing care of cultural heritage, alternative source of financing care of cultural heritage, public report of fundraising, digital signature.

STRESZCZENIE: Celem niniejszej publikacji jest wskazanie na instytucję zbiórki publicznej jako alternatywnego źródła pozyskiwania środków finansowych na sprawowanie opieki nad dziedzictwem kulturowym. Ukształtowany w ramach ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zbytkami system finansowania opieki nad zabytkami

358

Piotr Dobijas

opiera się na dotacjach udzielanych z budżetu państwa lub z budżetu jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto szansą na realizację projektów remontowo-konserwatorskich stały się fundusze unijne. Znakomitym dopełnieniem wskazanego systemu finansowania opieki nad dziedzictwem kulturowym jest popularna w ostatnich latach zbiórka publiczna stanowiąca skuteczny sposób finansowania różnych akcji społecznych. W rozważaniach odwołano się do literatury przedmiotu, obowiązujących regulacji prawnych a także orzecznictwa.

SUMMARY: The aim of this article indicates public fundraising as an alternative source of financing care of cultural heritage. The system of financing care of monuments is shaped within the Act on the conservation and the care of monuments and rests on subventions granted from the state or local budgets. Additionally, European funds has become a chance for implementation of restoration and conservation projects. The great complement of financing care of cultural heritage constitutes, very popular in recent years, public fundraising as an effective mean of financing different social campaigns. The article, in its considerations, refers to the source literature, current legislature and case-law.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wprowadzenie – „Narody tracąc pamięć tracą życie” (Tukidydes) Zaprezentowana powyżej sentencja autorstwa starożytnego historyka Tukidydesa, wydaje się być ponadczasowa, w piękny, a zarazem prosty sposób oddaje sens pielęgnowania i przekazywania następnym pokoleniom wszelkich wartości materialnych i niematerialnych, które da się utożsamiać z dziedzictwem kulturowym danego Narodu.

Na wstępie wskazać należy, iż sprawowanie opieki nad szeroko pojętym dziedzictwem kulturowym stanowi fundamentalne wyzwanie dla współczesnego państwa rozumianego jako struktura organizacyjna obywateli i ich wspólnot1.

W tym ujęciu państwa obywatele mają podstawy, aby żądać od organów władzy państwowej podejmowania stosownych decyzji zmierzających do realizacji zadań państwowych, a państwo ma możliwość realizacji zadań przy bezpośrednim udziale swych obywateli2. W ramach takiego ujęcia dominująca rola państwa zostaje zastąpiona przez samorząd terytorialny i społeczeństwo obywatelskie, A. Frankiewicz, Znaczenie prawne regulacji dziedzictwa narodowego i dóbr kultury w rozdziale I Konstytucji RP, „Przegląd Prawa i Administracji” 2012, nr 88, s. 16.

2 Ibidem.

1

Zbiórki publiczne jako instrument prawny służący finansowaniu opieki nad...

359

których aktywność jest niezbędnym warunkiem do stworzenia nowoczesnego systemu opieki nad dziedzictwem kulturowym. Bez społecznej wrażliwości i chęci partycypacji w przedsięwzięciach zmierzających do finansowania opieki nad dziedzictwem kulturowym, żaden nawet najdoskonalszy model opieki nie przyniesie pożądanego rezultatu.

We wstępie do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., ustrojodawca zawarł zobowiązanie: „(…) my, Naród Polski wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski (…) wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach (…), zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku (…)”3.

Ponadto Konstytucja RP w art. 5 i 6 z rozdziału I stanowi, iż „Rzeczypospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju” (art. 5) oraz „stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju” (art.6 ust.1)4.

Konstytucja z racji swojej rangi i ogólnego charakteru nie formułuje definicji większości stosowanych w niej terminów. Nie posługuje się również terminami „zabytek” czy „dziedzictwo kulturowe”, ale stosuje wyrażenia o charakterze synonimicznym jak „dziedzictwo kulturalne”, czy mieszczące się w jego ramach terminy o węższym desygnacie jak „dobra kultury” czy „dziedzictwo narodowe”5. Przechodząc do wyjaśnienia podstawowych pojęć, wskazać należy, iż dziedzictwo w sensie prawnym jest pojęciem oznaczającym majątek przejęty w drodze spadku, scheda, spuścizna, sukcesja6. W odniesieniu do dziedzictwa kulturowego A. Gieysztor pisał: „Dziedzictwo tkwi w kulturze, w akumulacji wartości duchowych i przybranych w materię, także w zabytkach i innych postaciach ojcowizny przekazywanej sobie przez pokolenia”7. Dziedzictwo kulturowe zgodnie z najobszerniejszą definicją tego pojęcia sformułowaną przez J. Pruszyńskiego, to „zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nimi wartościami duchownymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi uznawany Preambuła do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

3

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

J. Sługocki, Opieka nad zabytkiem nieruchomym. Problemy administracyjnoprawne, Warszawa 2014, s. 17.

4 5

6

E. Sobol (red.), Nowy słownik języka polskiego, Warszawa 2002.

7

A. Gieysztor, O dziedzictwie kultury, Warszawa 2000, s. 17.

360

Piotr Dobijas

za godny ochrony prawnej dla społeczeństwa i jego rozwoju oraz przekazania następnym pokoleniom, z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej”8.

Przedmiotowe rozważania uzupełnić należy również o definicję zabytku stanowiącego fundament materialnego dziedzictwa kultury, na kanwie którego poczyniona będzie część rozważań w niniejszej pracy. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zbytkami9 definiuje zabytek jako „nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Użyty w niniejszej definicji termin – interes społeczny utożsamiany jest z interesem ogółu ludności, która żyje w ramach wspólnoty, w której zagwarantowana jest ochrona realizacji interesów zmierzających do zaspokojenia potrzeb całej społeczności, z jednoczesnym poszanowaniem praw wolnościowych każdej jednostki10. Wartość historyczna zabytku uznawana jest za wypadkową wieku, jako świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, chodzi tutaj o okres historycznie zamknięty11. Wartość naukowa zabytku, to kryterium aktualnej naukowej oceny danego przedmiotu, natomiast wartość artystyczna, to subiektywne kryterium kwalifikacji zabytku12.

Niniejsze opracowanie dotyczy finansowania ze zbiórek publicznych opieki nad dziedzictwem kulturowym. W ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przyjęte zostały terminy zbliżone znaczeniowo „ochrona” i „opieka”, przy czym intencją ustawodawcy było rozgraniczenie pojęć ochrony i opieki, przy jednoczesnym dopełnianiu się tych instytucji13. Opieka ma charakter wykonawczy i sprowadza się do realizacji konstytucyjnie określonego celu, natomiast ochrona odpowiada za nadzór nad działaniami wykonawczymi14.

8 J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1, Kraków 2001, s. 49.

9 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz.

2067 ze zm., dalej w artykule używany skrót: u.o.z.o.z.

10 M. Wyrzykowski, Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1986, s. 36.

11 P. Dobosz, Administracyjnoprawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Kraków 1997 r., s. 94.

12 Ibidem.

13 J. Sługocki, op. cit., s. 38.

14 Ibidem, s. 44.

Zbiórki publiczne jako instrument prawny służący finansowaniu opieki nad...

361

Zgodnie z art. 4 u.o.z.o.z. – ochrona zabytków „polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska”. Natomiast zgodnie z art. 5 u.o.z.o.z. opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza, polega, „w szczególności, na zapewnieniu warunków: naukowego badania i dokumentowania zabytku; prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury”.

Urzeczywistnianie powyższych działań wykonawczych w ramach sprawowania opieki nad zabytkami pozostaje w bezpośrednim związku z pozyskiwaniem źródeł finansowania na ich realizację. Ukształtowany w ramach u.o.z.o.z system finansowania opieki nad zabytkami opiera się na instytucji dotacji udzielanych z budżetu państwa lub z budżetu jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej szansą na realizację projektów remontowo-konserwatorskich stały się fundusze unijne15.

Znakomitym dopełnieniem wskazanego systemu finansowania opieki nad dziedzictwem kulturowym jest popularna w ostatnich latach zbiórka publiczna stanowiąca skuteczny sposób finansowania różnych akcji społecznych. Warto wskazać, iż instytucja zbiórki publicznej ma wymiar prawny, podstawowym aktem normatywnym stanowiącym o istocie zbiórki i sposobach jej przeprowadzania jest ustawa z dnia 14 marca 2014 r., o zasadach przeprowadzania zbiórek publicznych16 wraz z aktem wykonawczym17.

15 Zob. P. Wróblewska, Fundusze strukturalne jako specjalne formy ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym, [w:] P. Dobosz, K. Szepelak, W. Górny (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015, s. 412-426.

16 Ustawa z dnia 14 marca 2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych, Dz.U. 2019, poz.

756, dalej w artykule używany skrót: u.z.p.z.p.

17 Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 9 czerwca 2014 r., w sprawie wzorów dokumentów dotyczących zbiórek publicznych, Dz.U. 2014, poz. 833. Zob. szerzej na temat zbiórek publicznych: P. Ruczkowski, Zbiórki publiczne, [w:] M. Zdyb, J. Stelmasiak (red.), Prawo administracyjne, Warszawa 2016, s. 639 i n.; P. Ruczkowski, Zbiórki publiczne, [w:] J. Stelmasiak, P. Ruczkowski (red.), Prawo administracyjne – część szczegółowa, t. 2, Warszawa 2011, s. 249 i n.

362

Piotr Dobijas

Wskazany akt normatywny zastąpił dotychczas obowiązującą ustawę z dnia 15 marca 1933 r., o zbiórkach publicznych18. Przy tej okazji warto wspomnieć, iż ustawa o zbiórkach publicznych była jednym z nielicznych aktów normatywnych o tak długim okresie obowiązywania, gdyż stanowiła podstawę normatywną dla prowadzenia zbiórek publicznych przez ponad 80 lat, co przez doktrynę określone zostało jako ewenement w prawie administracyjnym19. Ustawą z dnia 14 marca 2014 r., o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych wprowadzono prospołeczne zasadnicze zmiany w zasadach prowadzenia zbiórek publicznych.

Tytułem przykładu wskazać można na zastąpienie obowiązku uzyskania pozwolenia w formie decyzji administracyjnej, obowiązkiem zgłoszenia zbiórki na ogólnopolskim elektronicznym portalu zbiórek publicznych. Ponadto rozszerzony został krąg podmiotów uprawnionych do prowadzenia zbiórek publicznych względem ustawy z 1933 r., wprowadzono także obowiązek sprawozdawczy.

Zbiórki publiczne jako instrument prawny służący finansowaniu opieki nad...

Jeżeli chodzi o kwestowanie przez wolontariuszy do puszek kwestarskich, jest to metoda bardzo popularna i często spotykana na chodnikach polskich miast.

Mniej popularną metodą są natomiast skarbony stacjonarne, choć i one znajdują zastosowanie, tak jak ma to miejsce w przypadku Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, który zasilany jest oprócz dotacji z budżetu państwa przekazywanej za pośrednictwem Kancelarii Prezydenta RP – także zbiórką publiczną prowadzoną do trzech skarbon ustawionych na Rynku Głównym, w sąsiedztwie Katedry Wawelskiej oraz w terminalu pasażerskim Kraków Airport w Balicach.

Warto wskazać, iż dwie pierwsze skarbonki ustawione zostały przez Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa w 1978 r., i do dzisiaj stanowią integralną część przestrzeni Krakowa, umożliwiając wrzucanie do nich środków pieniężnych na realizację zaszczytnego celu jakim jest „ochrona i odnowa zabytków Krakowa jako skarbu całego Narodu”21.

2. Publiczne zbieranie ofiar Instytucja publicznego zbierania ofiar na realizację godnego poparcia przez społeczeństwo celu jest zjawiskiem historycznym. Trudno jednoznacznie wskazać moment powstania mechanizmu prowadzenia zbiórek publicznych, chodź jak powszechnie wiadomo publiczne zbieranie środków finansowych na określony cel, szczególnie warty społecznego zainteresowania i poparcia nie jest zjawiskiem nowym. Odwoływanie się do wrażliwości, a w konsekwencji ofiarności społecznej znane jest od wieków. Popularności publicznego zbierania ofiar nie tylko w pieniądzu sprzyjała możliwość realizacji zadań, których finansowanie niekoniecznie było możliwe do osiągniecia ze skarbca panującego czy w dalszej kolejności z budżetu państwa. Współcześnie zbiórka publiczna jest powszechnie stosowanym sposobem pozyskiwania dodatkowego finansowania różnych przedsięwzięć, w tym związanych z rekonstrukcją i odbudową obiektów o historycznej wartości. Znakomitym tego przykładem jest powojenna odbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie, która w latach 1971-1974 została w całości sfinansowana ze środków pochodzących ze zbiórki publicznej20.

Z punktu widzenia celu, jakim w niniejszej publikacji jest finansowanie opieki nad dziedzictwem kulturowym, znaczenie podstawowe będą miały zebrane w gotówce do puszek kwestarskich lub do skarbon stacjonarnych środki pieniężne.

Dz.U. 1933, nr 22, poz.162 ze zm.

J. Niczyporuk, Zbiórki publiczne, „Studia Iuridica Lublinensia” 2007, t. X, s. 31.

20 Zob. https://www.zamek-krolewski.pl/historia/historia, [dostęp: 14.06.2019].

18 19

363

3. Pojęcie zbiórki publicznej Zgodnie z art. 1 u.z.p.z.p, zbiórką publiczną jest „zbieranie ofiar w gotówce lub w naturze w miejscu publicznym na określony, zgodny z prawem cel pozostający w sferze zadań publicznych, o których mowa w art. 4 ust.1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r., o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie22 oraz cele religijne”. W odniesieniu do prezentowanej definicji na istotę publicznego zbierania ofiar wskazuje zatem sam termin podstawowy „zbiórki publiczne”, którego wykładnia oznacza zbieranie pieniędzy lub przedmiotów na określony prawem cel. Ustawowa definicja zbiórki publicznej w dalszej części odnosi się do nieostrego zawrotu miejsca dokonywania zbiórki, określając je jako „miejsce publiczne”. Ustawodawca wprawdzie wskazuje przykładowo, że w szczególności chodzi o ulice, place, parki i cmentarze, niemniej jednak warto przytoczyć, iż w ocenie Sądu Najwyższego „miejsce publiczne”, to każde miejsce dostępne dla nieokreślonej liczby osób23. W tym kontekście wskazując na istotę zbiórki publicznej Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach wskazał, iż „istotą zbiórki publicznej jest zbieranie ofiar, nie zaś pobieranie opłat, nawet jeżeli środki uzyskane z opłat są przeznaczane na z góry określony cel. Opłata oznacza bowiem kwotę pieniężną wypłaconą za coś (usługi świadczenia prawo do czegoś)”24.

Zob. http://www.skozk.pl, [dostęp: 14.06.2019].

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. 2019, poz. 688 ze zm.

23 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1971 r., V KRN 219/71.

24 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 22 czerwca 2009 r., IV SA/GI 977/08.

21 22

364

Piotr Dobijas

a. Cel zbiórki publicznej Zasady dotyczące zbiórek publicznych stosuje się m.in. do zbierania ofiar na określony, zgodny z prawem cel pozostający w sferze zadań publicznych enumeratywnie wskazanych w art. 4 ust.1 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Obecnie lista sfer pożytku publicznego składa się z 37 sfer pożytku publicznego, wśród których, w odniesieniu do finansowania opieki nad dziedzictwem kulturowym wskazać można kilka obszarów pożytku publicznego obejmującego cele w zakresie: kultury sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego; podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej; działalności na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego; turystyki i krajoznawstwa oraz działalności na rzecz integracji europejskiej; rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami oraz rewitalizacji.

Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie wskazuje szeroki katalog zadań publicznych w ogóle, w tym również w odniesieniu do celu zbiórki w zakresie opieki nad dziedzictwem kulturowym umożliwia zbieranie środków finansowych w zakresie „całokształtu twórczej i odkrywczej działalności człowieka, która obejmuje nie tylko dobra kulturalne, ale i naukowe”25. Ponadto do celu zbiórki zaliczyć można dobra kultury rozumiane jako „przedmioty ruchome lub nieruchome, dawne lub współczesne, mające znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego ze względu na wartość historyczną, naukową i artystyczną”26. W ramach tej kategorii zadań publicznych istnieje możliwość prowadzenia zbiórki publicznej w celu finansowania opieki nad cennymi kulturowo zabytkami, co do których trudno wskazać właściciela – są to m.in. przydrożne krzyże, kapliczki modlitewne, dla których społeczne źródło finansowania stanowi nierzadko jedyny ratunek stanowiący o przetrwaniu. W tym kontekście nie można zapominać o roli cmentarzy w kulturze narodu, gdyż „są one oczywistą częścią polskiej kultury, są dziejami życia, człowieka i narodu, jego cywilizacji”27. „Miasta zmarłych są wyjątkową lekcją historii, stanowią specyficzny przewodnik po wielu sferach sztuki, w plastyczny sposób przedstawiają jej rozwój, transformację, demonstrują osiągnięcia artystyczne na niwie architektury, rzeźby, poezji czy literatury”28.

25 Cyt. za J. Sobczak, Wolności korzystania z dóbr kultury – standardy europejskie i konstytucyjna rzeczywistość polska, [w:] T. Gardocka, J. Sobczak (red.), Prawna ochrona dóbr kultury, Toruń 2009, s. 23.

26 Ibidem.

27 E. Szerszeń, Rola cmentarzy w kulturze narodu, [w:] Studia i Materiały – Cmentarze 1(4), Warszawa 1994, s. 13.

28 Ibidem.

Zbiórki publiczne jako instrument prawny służący finansowaniu opieki nad...

365

Zbiórki publiczne przeprowadzane w dniach 1-3 listopada każdego roku na terenach cmentarnych stały się już polską tradycją. Do najbardziej znanych należą zapewne zbiórki publiczne organizowane w celu renowacji zabytkowych nekropolii na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie czy na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. b. Wyłączenia przedmiotowe Z zakresu przedmiotowego ustawy o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych wyłączono zbieranie ofiar w gotówce lub w naturze: „na cele religijne, na kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, naukową, oświatową i wychowawczą oraz na utrzymanie duchownych i członków zakonów, jeżeli odbywa się w obrębie terenów kościelnych, kaplic oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętych w danej okolicy i w sposób tradycyjnie ustalony; w drodze loterii pieniężnych i fantowych; wśród grona osób znajomych osobiście przeprowadzającym zbiórkę; wśród młodzieży szkolnej na terenach szkolnych, odbywające się na podstawie pozwolenia władz szkolnych; w ramach zbiórek koleżeńskich odbywających się w: a) lokalu urzędu publicznego na podstawie pozwolenia kierownika urzędu, lub b) innym zakładzie pracy”29.

Spod regulacji ustawowej o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych wyłączono również wszelkie formy zbierania ofiar, w których jest ślad przepływu środków pieniężnych i darów tzn. następuje ich ewidencjonowanie (przelewy na konta bankowe, wpłaty na konto, smsy charytatywne czy crowfunding30. c. Organizator zbiórki publicznej Zgodnie z treścią ustawy o zasadach przeprowadzania zbiórek publicznych organizatorem zbiórki mogą być: „1) organizacja pozarządowa w rozumieniu art.

3 ust. 2 u.d.p.p.w; 2) podmiot, o którym mowa w art. 3 ust. 3 u.d.p.p.w tj. osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działal29 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. 2019, poz. 688 ze zm.

30 J. Blicharz, Ustawa o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych. Komentarz, Warszawa 2015, s. 40. Crowfunding to rodzaj gromadzenia i alokacji kapitału przekazywanego na rzecz rozwoju określonego przedsięwzięcia (np.: społecznego, kulturalnego, biznesowego) w zamian za określone świadczenie zwrotne, takie jak np.: unikalne bonusy (bilety, spotkania, gadżety, produkty bądź usługi twórcy lub udziały w swoim przedsięwzięciu), który angażuje szerokie grono kapitałodawców, charakteryzuje się wykorzystaniem technologii teleinformatycznych oraz niższą barierą wejścia i lepszymi warunkami transakcyjnymi, niż ogólnodostępne na rynku. Zob. http://crowdfunding.pl, [dostęp: 14.06.2019].

366

Piotr Dobijas

ności pożytku publicznego; stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego; spółdzielnie socjalne; spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2016 r. poz. 176, 1170 i 1171), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników; 3) komitet społeczny powołany w celu przeprowadzenia zbiórki”.

Mając na uwadze powyższe należy wskazać, iż pomimo, że definicja organizacji pozarządowych zawarta w art. 3 ust. 2 u.d.p.p.w nie wskazuje precyzyjnie wszystkich podmiotów, które mogą być uznane za organizacje pozarządowe, to do kręgu tego rodzaju podmiotów należy zaliczyć stowarzyszenia oraz fundacje prawa prywatnego. W odniesieniu do stowarzyszeń poza wyłączeniem z możliwości prowadzenia zbiórek publicznych stowarzyszeń zwykłych (art. 42 ust.1 pkt 5 ustawy – Prawo o stowarzyszeniach31), możliwość prowadzenia zbiórek publicznych mają wszystkie stowarzyszenia działające na podstawie ogólnych przypisów prawa o stowarzyszeniach, a także organizacje podobne do stowarzyszeń jak np. Polski Czerwony Krzyż czy Polski Związek Łowiecki, których status prawny różni się nieznacznie od stowarzyszeń, co daje podstawę do połączenia ich w jednej grupie ze stowarzyszeniami32. Organizacjami pożytku publicznego są także fundacje prawa prywatnego, tworzone na podstawie ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach33. W tym kontekście warto zauważyć, iż w art.

1 przedmiotowej ustawy określono, że fundacja może być ustanowiona w celu realizacji zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich jak m.in. kultura i sztuka oraz opieka nad zabytkami.

Najszerszą formą organizacji zbiórek publicznych pozostaje Komitet społeczny, powoływany aktem założycielskim przez co najmniej 3 osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych oraz niekarane za popełnienie przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi lub za przestępstwo skarbowe34.

Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. 2019, poz. 713.

J. Blicharz, op.cit., s. 43.

33 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach, Dz.U. 2018, poz. 1491.

34 Zob. szerzej na temat podmiotów uprawnionych do prowadzenia zbiórki publicznej: J. Blicharz, op. cit., s. 40-48.

31 32

Zbiórki publiczne jako instrument prawny służący finansowaniu opieki nad...

367

W odniesieniu do przedmiotu niniejszego opracowania tytułem przykładu wśród podmiotów uprawnionych do prowadzenia zbiórek publicznych warto wskazać Obywatelski Komitet Ratowania Krakowa; Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami; Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Lublina; Społeczny Komitet „Poznaniacy Rossie i...”, czy mniej znane liczne w Polsce takie jak np.: Społeczny Komitet odbudowy Kościoła św. Anny w Nowej Rudzie; Społeczny Komitetu Odbudowy Ukraińskiego Domu Ludowego – Narodnego Domu w Przemyślu. d. Zasady prowadzenia zbiórek publicznych Zbiórka publiczna może zostać przeprowadzona po jej zgłoszeniu przez organizatora zbiórki i zamieszczeniu informacji o zgłoszeniu przez ministra właściwego do spraw administracji publicznej na ogólnopolskim elektronicznym portalu zbiórek publicznych35.

Zgłoszenie zbiórki publicznej dokonywane jest przy użyciu elektronicznego formularza lub w postaci papierowej poprzez wysłanie pocztą tradycyjną do Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji. W przypadku elektronicznego zgłoszenia zbiórki publicznej osoba uprawniona do reprezentowania organizatora zbiórki opatruje bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu lub podpisem potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP. W przypadku zbiórki publicznej organizowanej przez komitet społeczny, członkowie komitetu dołączają do zgłoszenia zbiórki akt założycielski.

Przeprowadzenie zbiórki publicznej jest możliwe dopiero po zamieszczeniu informacji o zgłoszeniu przez ministra właściwego do spraw administracji publicznej na portalu zbiórek publicznych. Natomiast odmowa zamieszczenia informacji o zgłoszeniu zbiórki publicznej na portalu zbiórek publicznych odbywa się w drodze decyzji administracyjnej wydawanej przez ministra właściwego do spraw administracji publicznej w trybie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego.

Należy podkreślić, iż zgodnie z Ustawą o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych odmowa zamieszczenia informacji o zgłoszeniu zbiórki publicznej na portalu zbiórek publicznych może być wydana tylko w dwóch przypadkach: po pierwsze gdy wskazany w zgłoszeniu cel zbiórki publicznej jest niezgodny z prawem lub wykracza poza sferę zadań publicznych określonych w art. 4 ust.1 u.d.p.p.w, albo nie jest celem religijnym, a w przypadku komitetu społecznego – również jest niezgodny z celem w jakim komitet został powołany. Po drugie gdy 35

Portal zbiórek publicznych znajduje się pod adresem: http://zbiorki.gov.pl, [dostęp: 25.04.2017].

368

Piotr Dobijas

do dnia wpływu zgłoszenia zbiórki publicznej sprawozdanie z poprzedniej zbiórki publicznej nie zostało zamieszczone na portalu zbiórek publicznych pomimo upływu terminu, o którym w art. 16 albo 17 u.z.p.z.p. Należy wskazać, iż w tym kontekście ustawa o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych nakłada na organizatora zbiórki obowiązek poinformowania o wynikach zbiórki oraz sposobie rozdysponowania zebranych ofiar.

4. Wnioski Transformacja ustrojowa jaka dokonała się w Polsce w latach 90-tych XX w przyniosła szereg zmian w zakresie funkcjonowania społeczeństwa i państwa.

Przeobrażenia dotknęły niemal wszystkie dziedziny życia, przede wszystkim administracja z państwowej przeobraziła się w publiczną, otwierając społeczeństwu możliwość współudziału w realizacji zadań publicznych. Należy podkreślić, iż nowa ustawa z 14 marca 2014 r., o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych daje temu wyraz ograniczając dominującą rolę państwa w zakresie arbitralnego promowania wskazanych przez siebie celów. Zmiana regulacji prawnej w zakresie eliminacji pozwolenia właściwego organu władzy publicznej na przeprowadzenie zbiórki, na rzecz wymogu zgłoszenia przez organizatora zbiórki zamiaru jej przeprowadzenia ministrowi do spraw administracji publicznej, otworzyła nowy etap w publicznym zbieraniu ofiar na społecznie godny poparcia cel.

Finansowanie opieki nad szeroko rozumianym dziedzictwem kulturowym zaliczane jest do „zadań publicznych, których wypełnianie jest uzasadniane interesem publicznym zachowania konkretnych przedmiotów i utrzymania ich w stanie uznanym za właściwy”36. Finansowanie opieki nad dziedzictwem kulturowym wymaga jednak odpowiedzialności wykraczającej poza perspektywę budżetu państwa, wymaga odpowiedzialności społecznej, w którą jak najbardziej wpisuje się publiczne zbieranie środków finansowych w celu ratowania przed zniszczeniem wspólnego dobra kształtującego narodową tożsamość oraz poczucie więzi społecznych.

Warto wskazać, iż na przestrzeni ostatnich trzech lat 2014-2016 określony procentowo udział zbiórek publicznych wg. celów zbiórek, w zakresie celu: „kultury sztuki ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego” wyniósł 4,33 % w odniesieniu do najbardziej popularnych celów zbiórek publicznych w tamtym okresie tj. „pomocy społecznej w tym pomocy rodzinom osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównania szans tych rodzin i osób” na poziomie 14 % oraz 36

J. Pruszyński, op. cit, s. 157.

Zbiórki publiczne jako instrument prawny służący finansowaniu opieki nad...

369

celu w zakresie „działalności charytatywnej” 15,67 %37. Ze wskazanej statystyki wynikać może pewien niedosyt w zakresie społecznej wrażliwości na sferę dziedzictwa kulturowego, nie umniejszając przy tym innym szczytnym celom wymagającym aktywnego społecznego udziału.

Nowe regulacje prawne w zakresie prowadzenia zbiórek publicznych znacznie ułatwiły i odformalizowały cały proces publicznego zbierania ofiar, co powinno pozwolić na jeszcze większą popularność akcji zbiórkowych, w tym związanych z przedmiotem niniejszego opracowania.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Blicharz J., Ustawa o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych. Komentarz, Warszawa 2015.

2. Dobosz P., Administracyjnoprawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Kraków 1997.

3. Gieysztor A., O dziedzictwie kultury, Warszawa 2000.

4. Pruszyński J, Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1, Kraków 2001.

5. Sługocki J., Opieka nad zabytkiem nieruchomym. Problemy administracyjnoprawne, Warszawa 2014.

6. Sobol E., Nowy słownik języka polskiego, Warszawa 2002.

7. Wyrzykowski M., Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1986.

Artykuły: 1. Frankiewicz A., Znaczenie prawne regulacji dziedzictwa narodowego i dóbr kultury w rozdziale I Konstytucji RP, „Przegląd Prawa i Administracji” 2012, nr 88.

2. Niczyporuk J., Zbiórki publiczne, „Studia Iuridica Lublinensia” 2007, t. X. 3. Ruczkowski P., Zbiórki publiczne, [w:] Zdyb M., Stelmasiak J. (red.), Prawo administracyjne, Warszawa 2016.

4. Ruczkowski P., Zbiórki publiczne, [w:] Stelmasiak J., Ruczkowski P. (red.), Prawo administracyjne – część szczegółowa, t. 2, Warszawa 2011.

5. Sobczak J., Wolności korzystania z dóbr kultury – standardy europejskie i konstytucyjna rzeczywistość polska, [w:] Gardocka T., Sobczak J. (red.), Prawna ochrona dóbr kultury, Toruń 2009.

37 Źródłem wskazanych informacji jest portal zbiórek publicznych, http://zbiorki.gov.pl, [dostęp: 25.04.2017].

370

Piotr Dobijas

6. Szerszeń E, Rola cmentarzy w kulturze narodu, [w:] Studia i Materiały – Cmentarze 1(4), Warszawa 1994.

7. Wróblewska P, Fundusze strukturalne jako specjalne formy ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

2. Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych, Dz.U. 1933, nr 22, poz.162 ze zm.

3. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach, Dz.U. 2018, poz. 1491.

Rozdział XIX Weronika Gadzicka

Ochrona zabytków w procesie inwestycyjnym

4. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. 2019, poz. 713.

5. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. 2019, poz. 688 ze zm.

6. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

7. Ustawa z dnia 14 marca 2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych, Dz.U. 2019, poz. 756.

8. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 9 czerwca 2014 r, w sprawie wzorów dokumentów dotyczących zbiórek publicznych, Dz.U. 2014, poz. 833.

Orzecznictwo: 1. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1971 r., V KRN 219/71.

2. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 22 czerwca 2009 r., IV SA/GI 977/08. Źródła internetowe: 1. https://www.zamek-krolewski.pl/historia/historia, [dostęp: 14.06.2019].

2. http://www.skozk.pl, [dostęp: 14.06.2019].

3. http://crowdfunding.pl, [dostęp: 14.06.2019].

4. http://zbiorki.gov.pl, [dostęp: 25.04.2017].

Weronika Gadzicka – absolwentka studiów prawniczych na uczelni City, University of London w Wielkiej Brytanii. Obecnie studiuje prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim. Numer ORCID: 0000-0002-9068-9723.

TITLE: „Protection of landmarked buildings in the investment process”.

SŁOWA KLUCZE: zabytki, ochrona zabytków, proces inwestycyjny, inwestorzy.

KEY WORDS: landmarked buildings, protection of landmarked buildings, investment process, investors.

STRESZCZENIE: W artykule dokonano omówienia prawnych form ochrony zabytków w początkowej fazie procesu inwestycyjnego – uzyskiwania zezwolenia na budowę.

Temat ten zostanie przedstawiony w oparciu o przepisy ustawy prawo budowlane oraz ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, jak również procedur organów ochrony zabytków. Omówione zostaną procedury kwalifikacji nieruchomości do wpisu do rejestru zabytków, ustawowe wymogi uzyskania zezwoleń na ingerencję w budynek zabytkowy, stopień ochrony zabytków jaki jest przez te procedury zagwarantowany oraz przewidziane sankcje.

SUMMARY: The article discusses the legal forms of landmarked buildings protection in the initial phase of the investment process – obtaining a building permit.

372

Weronika Gadzicka

This topic will be discussed based on the provisions of the Building Law Act and the Act on the Protection of Monuments and the Care of Monuments, as well as the procedures of landmarked buildings protection bodies. Procedures for qualifying properties for entry in the register of monuments, statutory requirements for obtaining permits to intervene in a historic building, the degree of protection of monuments that is guaranteed by these procedures and sanctions will be discussed.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Wiele nieruchomości w Polsce jest chronionych ze względu na swój zabytkowy charakter – zarówno budynki wybudowane wiele wieków temu, jak i te sprzed kilkudziesięciu lat. Często są to obiekty nie tylko o ogromnym walorze historycznym i kulturowym, ale także inwestycyjnym. Inwestycje w nieruchomości coraz częściej oznaczają zakup, generalny remont, przebudowę, nadbudowę czy też adaptację do potrzeb planowanej inwestycji obiektu, nierzadko podlegającego ochronie konserwatorskiej. Formy ochrony zabytków w Polsce są różnorodne i w zależności od rodzaju ochrony różne są też zasady korzystania z zabytków oraz dokonywania zmian w zabytku i jego otoczeniu.

Jedną z form prawnej ochrony zabytków jest uwzględnienie konieczności ochrony zabytków już na etapie procesu inwestycyjnego – poprzez przepisy zawarte w prawie budowlanym. Jest to jedna ze skuteczniejszych form prowadzących do osiągnięcia skutku w postaci faktycznej ochrony zabytków ze względu na petryfikację procesu inwestycyjnego do czasu uzyskania odpowiednich zezwoleń na prowadzenie robót budowlanych. Jest to o tyle istotne, że uszkodzone lub całkowicie zniszczone obiekty zabytkowe mogą zostać utracone bezpowrotnie, dlatego tak ważne jest zapewnienie jak największej ich ochrony w celu zachowania ich pierwotnych konstrukcji. Wobec powyższego w niniejszym tekście zostaną omówione przepisy ustawy Prawo o ochronie zabytków pod kątem kwalifikacji danej nieruchomości jako zabytku, procedurę wpisania zabytku do ewidencji zabytków oraz uzyskania pozwolenia na budowę przez inwestora, jak również skutki wykonywania prac przy zabytku bez wymaganego pozwolenia.

2. Przedmiot ochrony – definicja zabytku Definicja ustawowa zabytku, wskazana w art 3 pkt 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami1, jest bardzo ogólnikowa 1

Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Ochrona zabytków w procesie inwestycyjnym

373

i uznaniowa. Zgodnie z tą definicją zabytek to: „nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Definicja ta jest bardzo szeroka, jej interpretacja może być bardzo rozbudowana i jednocześnie dająca duże pole do manewru m. in. konserwatorom zabytków.

Ustawą z 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw2 rozszerzony został katalog form ochrony zabytków. Pierwotnie w katalogu tym znajdował się wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego i ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, natomiast po nowelizacji dodane zostało: ustalenie ochrony w decyzjach ustalających lokalizację inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej oraz decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej.

Ustawa – Prawo budowlane3 już w początkowej części sygnalizuje stosunek do ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – zgodnie z artykułem 2 bowiem: „Przepisy ustawy nie naruszają przepisów przepisów odrębnych, w tym w szczególności: o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w odniesieniu do obiektów i obszarów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów i obszarów objętych ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego”. W prawie budowlanym określona została również ogólna zasada dotycząca ochrony obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską przy projektowaniu i budowania obiektów.

1. Wpis do rejestru zabytków Wpisu do rejestru zabytków dokonuje się na podstawie art. 9 i następnych ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wpis do rejestru zabytków jest działaniem administracyjnym prowadzonym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek strony, będącej właścicielem obiektu lub użytkownika wieczystego gruntu, lub z urzędu – bez wniosku strony ani też zadeklarowanej jego zgody. Przed dokonaniem wpisu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze podczas którego gromadzone są niezbędne dokumenty i inforUstawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. 2010, nr 75, poz. 474.

3 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, Dz.U. 2019, poz. 1186 ze zm.

2

374

Weronika Gadzicka

macje na temat wartości historycznej danego obiektu. Postępowanie kończy się wydaniem przez wojewódzkiego konserwatora zabytków decyzji administracyjnej o wpisie danej nieruchomości do rejestru zabytków.

W tym miejscu warto pochylić się nad rozróżnieniem gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, a wpisem obszaru lub obiektu do rejestru zabytków.

Gminna ewidencja, wprowadzona została nowelizacją ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która weszła w życie dnia 5 czerwca 2010 r. i stanowi spis obiektów zabytkowych, który prowadzony jest przez gminę4. Wpis do gminnej ewidencji następuje na podstawie zarządzenia prezydenta, burmistrza lub wójta, w zależności od rodzaju gminy. Akt ten jest aktem wewnętrznym, a nie decyzją administracyjną, a więc nie jest doręczany zainteresowanym, w tym właścicielom nieruchomości, które zostają objęte wpisem. Kategorie obiektów, jakie powinny być ujęte w ewidencji, określa art. 22 ust 5 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami i są to: „1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, 2) inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków, 3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków”.

Oprócz gminnej ewidencji zabytków istnieje jeszcze wojewódzka ewidencja zabytków, jednak z wpisem do niej nie wiążą się bezpośrednio dla właściciela nieruchomości żadne obowiązki ani uciążliwości. Wojewódzka ewidencja zabytków prowadzona jest przez wojewódzkiego konserwatora zabytków zgodnie z art. 22 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece and zabytkami. Stanowi ona zbiór kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się na terenie województwa, sporządzanych zgodnie z przepisami Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem5.

Skutek powyższej różnicy proceduralnej odnośnie podstawy wpisu do ewidencji i rejestru zabytków jest taki, że o wpisie do ewidencji właściciel nieruchomości nie jest powiadamiany. Wpis do gminnej ewidencji zabytków – inaczej, niż wpis do rejestru zabytków – nie nakłada na właściciela obowiązków zwią4 Art. 22 ust. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

5 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem, Dz.U. 2011, nr 113, poz. 661.

Ochrona zabytków w procesie inwestycyjnym

375

zanych np. z konserwacją zabytku, ale jednocześnie nie pozwala na staranie się o środki publiczne na ten cel. Z punktu widzenia możliwości przebudowy lub rozbudowy obiektu wpis do ewidencji wprowadza niemal identyczne ograniczenia jak rejestr zabytków. Skutkuje mianowicie tym, że uzyskanie pozwolenia na budowę zgodnego z art. 26 ust. 1 ustawy Prawo budowlane wymaga uzgodnienia z konserwatorem.

Wpis do rejestru zabytków zespołu budowlanego oznacza, że ochronie konserwatorskiej podlega parcelacja, gabaryty i bryły budynków, relacje przestrzenne pomiędzy elementami zabudowy a także wygląd elewacji6. Natomiast wpis do rejestru zabytków układu urbanistycznego oznacza wpis obszarowy, co z kolei oznacza, że ochronie prawnej podlegają wszystkie znajdujące się na tym obszarze obiekty.

3. Wymagane rodzaje pozwoleń Prowadzenie robót budowlanych na nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wymaga uzyskania stosownego pozwolenia. Do tych prac zalicza się m.in. prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku, prowadzenie badań konserwatorskich, architektonicznych czy też archeologicznych. O konieczności uzyskania pozwolenia na budowę w przypadku wszystkich robót prowadzonych przy obiekcie wpisanym do rejestru zabytków przesądza art. 28 ust. 1 w związku z art. 29 ust. 4 pkt 1 ustawy – Prawo budowlane. Ustawa w art. 29 ust. 1 oraz 2 wylicza przypadki, w których prowadzenie robót zwolnione jest od konieczności uzyskania pozwolenia na budowę, jednak zwolnienie to nie dotyczy prac przy obiektach stanowiących zabytki. Jedynym złagodzeniem jakie przewiduje ustawa w art. 29 ust. 4 pkt 2 jest możliwość zgłoszenia organowi administracji architektoniczno-budowlanej prowadzenia robót na obszarze wpisanym do rejestru zabytków zamiast uzyskiwania pozwolenia. W przypadku obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków złagodzenie to nie występuje i konieczne jest uzyskanie pozwolenia na budowę, co wynika z art. 29 ust. 4 pkt 1 ustawy – Prawo budowlane.

W obydwu opisanych przypadkach niezbędne jest załączenie pozwolenia wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków7, które uzyskać można po złożeniu wniosku do właściwego Wojewódzkiego Urzędu Wyrok WSA w Warszawie z dnia 23 maja 2014 r., VII SA/Wa 188/14.

Art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

6 7

376

Weronika Gadzicka

Ochrony Zabytków8. Postępowanie o wydanie pozwolenia przez wojewódzkiego konserwatora zabytków toczy się na podstawie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego, a krąg podmiotów legitymowanych do brania udziału w postępowaniu określają przepisy prawa materialnego, w tym przypadku ustawa – Prawo budowlane oraz ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Postępowanie samo w sobie jest bardzo specyficzne i skupia się na ochronie konserwatorskiej samego budynku i jego historycznych walorów, a nie na ochronie praw czy interesów właścicieli, inwestorów czy osób trzecich. Wobec powyższego, jedynie osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna posiadająca tytuł prawny do korzystania z zabytku wpisanego do rejestru zabytków wynikający z własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu, ograniczonego prawa rzeczowego lub stosunku zobowiązaniowego9 może być wnioskodawcą w postępowaniu o wydanie pozwolenia na budowę obiektu wpisanego do rejestru zabytków lub podmioty, które wykażą interes prawny i zostaną dopuszczone do postępowania przez stosowny organ na podstawie art. 28 Kodeksu postępowania administracyjnego10.

W celu uzyskania pozwolenia na wykonywanie robót budowlanych przy zabytku należy złożyć wypełniony wniosek dostępny są na stronie internetowej Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz uiścić opłatę od wydania pozwolenia w kwocie 82 zł i ewentualnie od pełnomocnictwa w kwocie 17 zł. Cała procedura uzyskania pozwolenia odbywa się w oparciu o przepisy rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków11. Do wniosku należy dołączyć projekt budowlany lub program prac oraz dokument potwierdzający posiadanie tytułu prawnego do korzystania z zabytku12. Organowi orzekającemu o udzieleniu pozwolenia konserwatorskiego nie 8 https://www.biznes.gov.pl/pl/firma/inwestycje-budowlane/chce-wyremontowac-zabytek/proc_ 393-pozwolenie-na-prowadzenie-robot-budowlanych-przy-zabytku, [dostęp: 20.06.2019].

9 Art. 71 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm., (per analogiam).

10 Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, Dz.U. 2018, poz. 2096 ze zm.

11 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków, Dz.U. 2018, poz. 1609.

12 https://www.mwkz.pl/, [dostęp: 20.06.2019].

Ochrona zabytków w procesie inwestycyjnym

377

wolno ingerować w przewidziane przez wnioskodawcę rozwiązania techniczne czy projektowe. Może on jedynie wyrazić zgodę na ich zastosowanie w okolicznościach konkretnej sprawy albo takiej zgody odmówić – jest związany żądaniem wnioskodawcy co do zakresu rozstrzygnięcia. Analiza organu sprowadza się do kwestii czy możliwe jest prowadzenie wnioskowanych prac w taki sposób, że prace te nie wpłyną negatywnie na zabytek wpisany do rejestru zabytków.

W ramach uznania administracyjnego konserwator zabytków każdy przypadek powinien oceniać indywidualnie uwzględniając całokształt okoliczności dotyczących danego zabytku w tym stanu zabytku i sposobu jego aktualnego użytkowania i wykorzystania i wydać stosowną decyzję. Powinna ona zawierać również termin wykonania obowiązku lub korzystania z uprawnienia nałożonego na stronę na mocy tej decyzji. Brak określenia terminu ważności pozwolenia powoduje, iż uprawnienie adresata decyzji staje się bezterminowe i wymyka się kontroli organów konserwatorskich co do realizacji robót budowlanych wykonywanych w otoczeniu zabytku13.

Właściciel nieruchomości sąsiadującej z zabytkiem, którego dotyczy postępowanie w przedmiocie dopuszczalności prowadzenia prac budowlanych posiada indywidualny interes prawny – ochrona własnej nieruchomości przed ewentualnym oddziaływaniem robót budowlanych. Wspomniany właściciel nieruchomości sąsiadującej może realizować swoje prawo, w oparciu o przepisy ustawy – Prawo budowlane, jako podmiot posiadający interes prawny. Na gruncie przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami posiada on jedynie interes faktyczny, który nie uprawnia go do bycia stroną w postępowaniu. Mogą jednak zaistnieć sytuacje, gdy projektowane prace przy zabytku, na przeprowadzenie których udzielił zezwolenia konserwator zabytków, ingerują w sąsiednią nieruchomość i wówczas należy indywidualnie badać, czy właściciel takiej nieruchomości ma legitymację do bycia stroną postępowania przed konserwatorem14.

Pozwolenie od konserwatora zabytków jest dokumentem o tyle ważnym dla procesu inwestycyjnego, że bez jego przedstawienia nie możliwe jest ubieganie się o pozwolenie na budowę, a więc w przypadku obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków, gdzie zgoda taka potrzebna jest do rozpoczęcia robót, nie będzie to możliwe bez przedstawienia pozwolenia wydanego przez konserwatora.

Najlepszym sposobem w przypadku skarżenia odmowy wydania pozwolenia przez wojewódzkiego konserwatora zabytków będzie zaopatrzenie się w prywathttp://gawlowskakancelaria.pl/inwestycje-budowlane-na-nieruchomosci-zabytkowej/, [dostęp: 20.06.2019].

14 Wyrok WSA w Warszawie z dnia 11 marca 2014 r., VII SA/Wa 2606/13.

13

378

Weronika Gadzicka

ną opinię historyka sztuki lub architekta, którzy nie potwierdzą w niej zabytkowego charakteru danego obiektu, zgodnego z definicją ustawową zabytku wskazaną w art. 3 pkt 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Warto położyć nacisk na fakt, że w przypadku zabytków przed przystąpieniem do prac budowlanych konieczne jest przeprowadzenie dwóch odrębnych postępowań, bowiem zastosowanie się do standardowych przepisów dotyczących uzyskania pozwolenia na budowę zgodnie z ustawą – Prawo budowlane nie zwalnia inwestora z obowiązku uzyskania pozwolenia właściwego organu ochrony zabytków, a przeprowadzenie jakichkolwiek prac bez tego pozwolenia skutkować będzie otrzymaniem od wojewódzkiego konserwatora zabytków decyzji nakazującej przywrócenie zabytku do stanu poprzedniego lub uporządkowanie terenu. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 14 stycznia 2016 r. uznał, iż: „wydanie decyzji przez organ nadzoru budowlanego w postępowaniu naprawczym co do robót budowlanych wykonywanych w obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków, wymaga uprzedniego wydania przez wojewódzkiego konserwatora zabytków decyzji co do pozwolenia na wykonanie określonych robót budowlanych w tym obiekcie. Oznacza to, że rozstrzygnięcie przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o robotach budowlanych przy zabytku w drodze decyzji, stanowi zagadnienie wstępne, od którego zależy rozpoznanie sprawy i wydanie decyzji przez organ nadzoru budowlanego”15.

4. Nowe uprawnienia Generalnego Konserwatora Zabytków Zmiana ustawy o ochronie zabytków i opiece na zabytkami z dnia 22 czerwca 2017 r.16 wprowadziła nowe uprawnienia Generalnego Konserwatora Zabytków.

Na mocy nowelizacji Generalny Konserwator Zabytków zyskał uprawnienie do wzruszania ostatecznych decyzji wydawanych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków o pozwoleniu na wykonanie prac, o których mowa w art. 36 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Nowe przepisy budzą jedna pewne wątpliwości ze względu na ich brak precyzyjności – co w sytuacji, gdy po uzyskaniu pozwolenia konserwatora zabytków oraz pozwolenia na budowę, prace w obiekcie zabytkowym już trwają i inwestor poczynił zmiany w budynku będącym zabytkiem i poniósł znaczne koszty planowanej inwestycji, a decyzja zostanie uchylona przez Generalnego Konserwatora Zabytków? Literalne brzmienie przepisu, a w szczególności zwrot jeżeli realizacji działań określonych w tym pozwoleniu spowodowałaby pozwala na stwierdzenie, że Główny KonWyrok NSA z dnia 14 stycznia 2016 r., II OSK 1157/14.

Ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2017, poz. 1595.

15 16

Ochrona zabytków w procesie inwestycyjnym

379

serwator Zabytków będzie mógł uchylić lub zmienić decyzję jedynie w stosunku do wykonywanych na zabytku prac, badań, robót albo jeszcze w ogóle nierozpoczętych. Co oznacza, że jeżeli czynności, które wymagają pozwolenia, o których mowa w art. 36 zostały już wykonane to Główny Konserwator Zabytków nie będzie mógł już takiej decyzji uchylić lub zmienić17. Pierwszeństwo powinna mieć zasada trwałości decyzji, o której mowa w art. 16 Kodeksu postępowania administracyjnego. Ustawa w obecnym kształcie nie przewiduje „procedury naprawczej”, która określałaby konsekwencje uchylonej decyzji.

5. Sankcje Pozwolenie na prowadzenie robót przy zabytku czy też w otoczeniu zabytku należy uzyskać przez rozpoczęciem jakichkolwiek prac planowanych przez inwestora. Żaden inny dokument pozyskany przez inwestora nie może go zastąpić.

W ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nie przewidziano instytucji legalizacji samowoli konserwatorskiej w odróżnieniu od przepisów prawa budowlanego przewidujących, w zależności od zaistniałego przypadku, postępowanie legalizacyjne albo postępowanie naprawcze. Wobec powyższego, w razie naruszenia art. 36 ust. 1 ustawy konieczne jest zastosowanie jednej z sankcji przewidzianych w art. 45 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami lub administracyjnych kar pieniężnych za naruszenie przepisów o ochronie zabytków.

Wśród obowiązków związanych z pracami w obrębie zabytków wyróżniamy: obowiązek uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków lub Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na wykonanie prac, badań i robót budowlanych przy zabytkach oraz obowiązek wykonania prac, badań i robót budowlanych w obrębie zabytku zgodnie z zakresem lub warunkami określonymi w pozwoleniu wojewódzkiego konserwatora zabytków lub pozwoleniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Sankcją za wykonywanie robót budowlanych bez wymaganego pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków lub w sposób odbiegający od zakresu i warunków określonych w pozwoleniu jest wydanie przez organ decyzji nakazującej przywrócenie zabytku do stanu poprzedniego lub uporządkowanie terenu, określając termin wykonania tych czynności, albo zobowiązującą do doprowadzenia zabytku do jak najlepszego stanu we wskazany sposób i w określonym terminie. Sposób doprowadzenia do stanu pożądanego zależy od stanowiska wojewódzkiego konserwatora zabytków wyrażonego w formie decyzji.

17 http://gawlowskakancelaria.pl/inwestycje-budowlane-na-nieruchomosci-zabytkowej/, [dostęp: 20.06.2019].

380

Weronika Gadzicka

Prowadzenie prac w obrębie zabytku bez wymaganego pozwolenia lub niezgodnie z jego warunkami wiąże się z ryzykiem nałożenia na inwestora kary w wysokości od 500,00 zł do 500.000,00 zł. Dodatkowo, w przypadku niezastosowania się przez inwestora do zaleceń wydanych w wyniku kontroli przeprowadzonej przez właściwy organ zajmujący się ochroną zabytku, może on zostać obciążony karą w wysokości od 500,00 do 50.000,00 zł. O wysokości kary w danym przypadku decyduje organ, który przy jej wymiarze bierze pod uwagę m.in. wagę i okoliczności naruszenia prawa, w szczególności potrzebę ochrony mienia w znacznych rozmiarach lub ochrony ważnego interesu, częstotliwość naruszania zakazu tego samego rodzaju, czy wysokość korzyści, którą strona osiągnęła dzięki niezastosowaniu się do obowiązujących przepisów. Do 2024 roku wyżej wymienione kary pieniężne organ może stosować zamiennie z niektórymi dotychczas obowiązującymi karami przewidzianymi w przepisach karnych.

Od stycznia 2024 roku, kary pieniężne staną się jednak wyłącznymi karami za popełnienie wybranych czynów18.

2. Podsumowanie Definicja zabytków zawarta w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest bardzo szeroka i pozostawia duży margines uznaniowości dla organów zajmujących się konserwacją zabytków. Jednocześnie, ustawa – Prawo budowlane kładzie duży nacisk na ochronę zabytków już na najwcześniejszym etapie inwestycji – przed uzyskaniem pozwolenia na budowę poprzez konieczność uzyskania pozwolenia konserwatora zabytków. Jest to efektywna forma ochrony ze względu na indywidualną procedurę badania wartości historycznej danego budynków oraz wprowadzenie nowego uprawnienia Generalnego Konserwatora Budynków, która może skutecznie uniemożliwiać inwestorom obejmowanie i dokonywanie zmian w budynkach historycznie wartościowych.

Jednocześnie, sankcje przewidziane za dokonywanie zmian bez odpowiednich pozwoleń są dotkliwe i mogą odstraszać potencjalnych inwestorów przez angażowaniem się w inwestycję w budynki wpisane do rejestru zabytków.

18 https://www.norekwspolnicy.pl/blog/inwestycje-w-zabytki-jakie-kary-za-naruszenie-prawa-ochrony-zabytkow-, [dostęp: 20.06.2019].

Ochrona zabytków w procesie inwestycyjnym

381

BIBLIOGRAFIA: Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, Dz.U. 2018, poz. 2096 ze zm.

2. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, Dz.U. 2019, poz. 1186 ze zm.

3. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

4. Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. 2010, nr 75, poz. 474.

5. Ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2017, poz. 1595.

6. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem, Dz.U. 2011, nr 113, poz. 661.

7. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków, Dz.U. 2018, poz. 1609.

Orzecznictwo: 1. Wyrok NSA z dnia 14 stycznia 2016 r., II OSK 1157/14.

2. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 11 marca 2014 r., VII SA/Wa 2606/13.

3. Wyrok WSA w Warszawie z dnia 23 maja 2014 r., VII SA/Wa 188/14. Źródła internetowe: 1. https://www.biznes.gov.pl/pl/firma/inwestycje-budowlane/chce-wyremontowac-zabytek/proc_393-pozwolenie-na-prowadzenie-robot-budowlanych-przy-zabytku, [dostęp: 20.06.2019].

2. https://www.mwkz.pl/, [dostęp: 20.06.2019].

3. http://gawlowskakancelaria.pl/inwestycje-budowlane-na-nieruchomosci-zabytkowej/, [dostęp: 20.06.2019].

4. http://gawlowskakancelaria.pl/inwestycje-budowlane-na-nieruchomosci-zabytkowej/, [dostęp: 20.06.2019].

5. https://www.norekwspolnicy.pl/blog/inwestycje-w-zabytki-jakie-kary-za-naruszenie-prawa-ochrony-zabytkow-, [dostęp: 20.06.2019].

382

Rozdział XX Jakub Tekielak

Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego Jakub Tekielak – student V roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Numer ORCID: 0000-0001-6692-0115.

TITLE: „The tax aspects of the protection of monuments in Poland – the analysis of national legislation”.

SŁOWA KLUCZE: ochrona zabytków, podatki, zwolnienia podatkowe, ulgi podatkowe.

KEY WORDS: protection of monuments, taxes, tax exemptions, tax reliefs.

STRESZCZENIE: Posiadaczom zabytków przysługuje pomoc publiczna państwa nakierowana na utrzymanie ich w godnym stanie. Może mieć ona formę zarówno dotacji, jak i korzyści podatkowych. Oprócz dotacji prawo polskie w pewnym stopniu przyznaje posiadaczom zabytków pewne preferencje podatkowe. Jedno z nich dotyczy zwolnienia nieruchomości indywidualnie wpisanych do rejestru zabytków z objęcia podatkiem od nieruchomości. Dodatkowo stworzono także pewne zwolnienia podatkowe dla obiektów zabytkowych w zakresie podatku rolnego, podatku leśnego, podatku transportowego oraz podatku od spadków i darowizn.

Istnieje ponadto możliwość zastosowania 50% kosztów uzyskania przychodu dla działalności konserwatorskiej w podatku PIT w przypadku umów cywilnoprawnych. Konserwacja i renowacja zabytków budzą jednak pewne wątpliwości na

384

Jakub Tekielak

gruncie podatku od towarów i usług. W celu zwiększenia efektywności ochrony zabytków w Polsce dobrym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie ulgi konserwatorskiej w podatku dochodowym.

SUMMARY: Possesors of monuments are elligible for public aid which is intended to maintain them in an appropriate condition. It may be implemented as public subsidies or tax incentives. In addition to subsidies, in some extent, tax incentives for possesors of monuments are also provided by Polish law. One of them is connected with real estate tax exemption of real estates that are individually entered into the monument register. In addition, exemptions in terms of agricultural tax, forest tax, transporation tax as well as inheritance and donation tax have been introduced. Besides, there is an opportunity to apply 50% rate of deductible cost in personal income tax for civil law contracts in terms of conservation activities.

Nevertheless, there are some doubts connected with conservation and renovation of monuments related to value added tax. In order to increase effectiveness of monuments protection, it will be a good solution to introduce conservation tax relief in income tax.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wprowadzenie Istotą prawa ochrony zabytków jest stworzenie prawnych regulacji, które w należyty sposób dawałaby państwu kontrolę nad ingerencją człowieka w obiekty zabytkowe. Przez ingerencję w należyty sposób należy rozumieć traktowanie zabytków zgodnie z zasadami sztuki konserwatorskiej. Mówiąc o prawnych aspektach ochrony zabytków, nie powinno się jednak ograniczać tylko i wyłącznie do tego typu niezaprzeczalnie istotnych regulacji, będących w istocie nakazami i zakazami ustawowymi, połączonymi z normami sankcjonującymi ich naruszenie (czy to w drodze kar administracyjnych, czy też poprzez przepisy prawa karnego materialnego). Innym niezwykle istotnym aspektem prawa ochrony zabytków jest pojęcie ekwiwalentności praw i obowiązków. Dla celów prawa ochrony zabytków rozumiana jest ona jako konieczność zapewnienia odpowiedniego wsparcia przez państwo wobec właścicieli obiektów zabytkowych w zamian za wymóg spełniania przez nich szeregu ograniczeń prawnych w stosunku do przedmiotów ich własności (jak np. obowiązek dostosowania się do pozwolenia konserwatorskiego przy prowadzeniu robót budowlanych przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków itp.). Tak więc jeśli państwo nakłada

Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego

385

pewne obowiązki, które różnicują sytuację właścicieli obiektów zabytkowych względem reszty obiektów, jako ekwiwalent państwo powinno również gwarantować dla ich właścicieli pomoc publiczną.

W związku z powyższym również przepisy prawa polskiego przewidują pewne formy pomocy publicznej dla właścicieli lub posiadaczy prawnie chronionych zabytków (tj. wpisanych do rejestru zabytków, na Listę Skarbów Dziedzictwa lub przynajmniej wpisanych do gminnej ewidencji zabytków). Pomoc publiczną możemy podzielić na czynną i bierną. Przez czynną pomoc publiczną rozumie się dotacje dla właścicieli zabytków przeznaczane na ich konserwację i renowację, przyznawane na wniosek właścicieli z budżetu państwa lub budżetu jednostek samorządowych. Mogą one obejmować część lub całość kosztów konserwacji lub renowacji. Podstawę prawną do ich udzielania stanowią art. 73-82 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami1. Czynna pomoc publiczna jest zasadniczo głównym sposobem wspierania przez RP dziedziny jaką jest ochrona zabytków. Drugi rodzaj pomocy publicznej stanowi pomoc bierna, do której zalicza się ulgi oraz zwolnienia podatkowe, jak również wszelkiego rodzaju preferencje podatkowe. Efektywność tego rodzaju rozwiązań mających charakter ekonomiczny może być większa aniżeli administracyjnych środków przymusu2.

W Polsce stanowi ona raczej drugorzędną zachętę do wspierania ochrony zabytków przez państwo, niemniej niektóre ustawy podatkowe zawierają pewne regulacje pełniące taką rolę. Oprócz tego, ponadto należy również wspomnieć o innych instytucjach prawa podatkowego o bardziej ogólnym charakterze, które można zastosować w celu zwiększenia opłacalności inwestycji w zabytki nieruchome. Tematyka biernej pomocy publicznej dla ochrony zabytków w polskim prawie nie doczekała się w ostatnim czasie całościowej i głębokiej analizy w literaturze prawniczej (co najwyżej była opisywana wąsko, niejako przy okazji w publikacjach ogólniejszych, niezwiązanych bezpośrednio z ochroną zabytków, np. w komentarzach do ustaw, choć zaistniały też pewne publikacje bardziej szczegółowo odnoszące się do konkretnych zwolnień w ramach jednego, konkretnego podatku, niemniej bez brania pod uwagę innych podatków3), stąd też autor zdecydował się podjąć w niniejszej publikacji ten temat.

Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

P. Dobosz, Prawne aspekty ochrony funkcji zabytków nieruchomych, „Ochrona Zabytków” 1997, 50/1, 1-11, s. 9.

3 Np.: D. Wolczyński, Uwagi na tle stosowania zwolnienia od podatku od nieruchomości budynków i gruntów wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków, [w:] P. Dobosz, M. Adamus, D. Guzek, A. Mazur (red.), Węzłowe problemy prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego, Tom I. Ochrona dziedzictwa kulturowego w polskim prawie konstytucyjnym i administracyjnym, Kraków 2016, s. 172-193.

1 2

386

Jakub Tekielak

2. Podatek od nieruchomości, podatek rolny, podatek leśny Jednym z najistotniejszych zwolnień podatkowych, których celem jest wsparcie ochrony zabytków, jest zwolnienie z podatku od nieruchomości budynków i gruntów wpisanych do rejestru zabytków, o którym mowa w art. 7 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (dalej w artykule używany skrót: u.p.o.l.)4. Zwolnienie to nie obowiązuje jednak w każdym przypadku i aby można było je zastosować musi być spełnione kilka dodatkowych przesłanek. Po pierwsze odnosi się ono tylko o zabytków nieruchomych wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków. Oznacza to, iż zwolnienie nie obejmuje zabytków nieruchomych podlegających jedynie tzw. ochronie obszarowej (tzn. wpisowi danego obszaru składającego się z wielu nieruchomości do rejestru zabytków np. cała dzielnicy bądź jej fragmentu). Co istotne, przedmiotem niniejszego zwolnienia nie mogą być jednak budowle, które zgodnie z art. 1a ust.

2 u.p.o.l. definiuje się jako obiekty budowlane w rozumieniu przepisów prawa budowlanego, niebędące ani budynkiem, ani obiektem małej architektury, jak też urządzenia budowlane w rozumieniu przepisów prawa budowlanego związane z obiektem budowlanym, zapewniające możliwość użytkowania obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem. Nie dotyczy ono również zabytków nieruchomych chronionych w inny sposób aniżeli w art. 7 pkt 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w szczególności nie dotyczy ochrony poprzez park kulturowy albo poprzez ustalenia w planie zagospodarowania przestrzennego. Nie obejmuje także obiektów wpisanych jedynie do gminnej ewidencji zabytków. Ponadto należy zwrócić uwagę, że zwolnienie dotyczy osobno budynków i osobno gruntów5 (czyli np. jeśli do rejestru zabytków wpisany jest budynek, a konkretny grunt na którym ten budynek jest położony wpisany nie jest, zwolnienie obejmuje tylko ten budynek).

Kolejnym warunkiem pozwalającym na zastosowanie tego zwolnienia jest bycie niezajętym na prowadzenie działalności gospodarczej. Przy czym zgodnie z art. 1a ust. 1 pkt 4 u.p.o.l. termin „działalność gospodarcza” należy rozumieć w taki sam sposób jak ustawa z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców6, czyli „zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły” (art. 3 ustawy Prawo przedsiębiorców). Jeśli tylko dana część zabytkowej nieruchomości jest przeznaczona na takie cele, wtedy zwolniona z podatku będzie tylko jej część, która na cele związane z działalnością goDz.U 2019 poz. 1170.

5 Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 12 grudnia 2008 r., I SA/Go 720/08.

6 Dz.U. 2019, poz. 1292 ze zm.

4

Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego

387

spodarczą zajęta nie jest. Wówczas podatek zostanie naliczony proporcjonalnie do powierzchni nieruchomości zajętej na prowadzenie działalności gospodarczej.

Znaczy to, że jeśli 80% parteru dwupiętrowej kamienicy wpisanej indywidualnie do rejestru zabytków (przy założeniu, że nie zostały w niej wyodrębnione lokale) jest zajęte przez lokal gastronomiczny, wtedy gmina powinna naliczyć podatek od nieruchomości od 80% powierzchni tego parteru. Przyjmując, że reszta budynku jest przeznaczona na cele niezwiązane z działalnością gospodarczą – podatek od pozostałej powierzchni nie zostanie naliczony, o ile pozostałe przesłanki zwolnienia będą spełnione.

Pozostaje jeszcze jedna niezwykle istotna przesłanka do zastosowania zwolnienia. Jest to warunek „utrzymania i konserwacji, zgodnie z przepisami o ochronie zabytków”. Oznacza to, że jeśli właściciel bądź posiadacz nie dotrzymuje tego warunku, organ gminy ma prawo naliczyć podatek od takiego obiektu. Uważa się jednak, iż opinia organu podatkowego gminy w zakresie niespełnienia tej przesłanki nie może być podstawą do zakwestionowania możliwości zastosowania zwolnienia. Niektórzy autorzy7 twierdzą, że jeśli organ podatkowy gminy chce zakwestionować prawidłowość utrzymania zabytku powinien uprzednio zasięgnąć opinii właściwego organu konserwatorskiego w trybie art. 209 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (dalej w artykule używany skrót: OP)8. Nie należy zgodzić się z tezą, gdyż z treści art. 7 ust. 1 pkt 6 u.p.o.l. nie wynika w żaden sposób konieczność zasięgnięcia w tym zakresie stanowiska organu konserwatorskiego. Art. 209 OP stosuje się, gdy przepis prawa materialnego uzależnia wydanie aktu administracyjnego od zajęcia stanowiska przez inny organ. Co za tym idzie nie ma tutaj obowiązku stosowania art. 209 OP. Dlatego należy skrytykować stanowisko WSA w Opolu, jakie zajął on w uzasadnieniu wyroku z dnia 17 grudnia 2008 r. o sygn. SA/Op 272/089, orzekając, że: „Kontrolę w zakresie przestrzegania i stosowania przepisów dotyczących ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami sprawuje wojewódzki konserwator zabytków lub działający z jego upoważnienia pracownicy wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków. Zatem to właśnie do wojewódzkiego konserwatora zabytków powinien zwrócić się organ podatkowy o zajęcie stanowiska odnośnie należytego utrzymania nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków”. Krytyce należy poddać również późniejsze orzecznictwo sądów administracyjnych, opierające się na tej tezie, m.in. wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 30 listopada 2017 r. (I SA/ 7 Komentarz do art.7 ustawy o podatkach i opłatach lokalnych, [w:] P. Borszowski, K. Stelmaszczyk, Podatki i opłaty lokalne. Podatek rolny. Podatek leśny. Komentarz, Warszawa 2016.

8 Dz.U. 2019, poz. 900 ze zm.

9 Wyrok WSA w Opolu z dnia 17 grudnia 2008 r., I SA/Op 272/08.

388

Jakub Tekielak

Wr 199/17)10, które w podobnie bezpodstawny sposób uznaje, iż: „Racjonalnym wydaje się założenie, że skoro utrzymanie i konserwacja obiektów ma spełniać wymogi przepisów o ochronie zabytków, to także weryfikacja spełnienia tych warunków powinna być skojarzona z przepisami ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z art. 38 ust. 1 ustawy, kontrolę przestrzegania i stosowania przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami sprawują wojewódzki konserwator zabytków lub działający z jego upoważnienia pracownicy wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków”.

Podstawową wadą argumentacji wypływającej z powyższych orzeczeń jest sprzeczność z literalną treścią art. 209 OP. W obydwu z orzeczeń sąd niejako wyszedł poza granice ustawy i oparł swój wniosek o obowiązku zastosowania art. 209 OP na bardzo ogólnej normie zadaniowej z art. 38 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zasadniczo wydawało by się słusznym, aby rzeczywiście organy konserwatorskie miały zawsze wpływ na wydanie decyzji podatkowych w odniesieniu do obiektów zabytkowych, niemniej na gruncie obecnie obowiązujących przepisów organy gminy nie mają obowiązku pytać ich o zdanie. Sądy wypracowały linię orzeczniczą, z której taki obowiązek wynika.

Niemniej opiera się ona na kruchych podstawach i istnieje duże prawdopodobieństwo jej zakwestionowania. Należały więc tutaj postawić postulat znowelizowania treści art. 7 ust. 1 pkt 6 u.p.o.l., tak aby uzależniono podjęcie decyzji o zakwestionowaniu tego zwolnienia podatkowego przez organ podatkowy od opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków (bądź miejskiego konserwatora zabytków, działającego na podstawie porozumienia administracyjnego). W obecnym stanie prawnym obowiązek wystąpienia o taką opinię można by co najwyżej wywodzić z art. 180 OP w związku z art. 122 OP. Niemniej nie wydaje się, aby można było tak uczynić w każdym stanie faktycznym. Co za tym idzie postulat nowelizacji przepisu wydaje się tym bardziej słuszny. Zasadniczo uzależnienie zastosowania zwolnienia od utrzymywania w godnym stanie obiektów zabytkowych należy uznać za słuszny zabieg ustawodawcy, gdyż przynajmniej w teorii wpływa on korzystnie na ochronę dziedzictwa, ochronę krajobrazu przez zeszpeceniem, efektywną gospodarkę nieruchomościami a także na bezpieczeństwo (np. ochrona przechodniów przed opadającymi fragmentami tynku). Pytanie tylko czy samorządy gmin, jako organy podatkowe w zakresie podatku od nieruchomości, korzystają w pełni z przysługujących im kompetencji w celu urzeczywistniania tych celów.

Wyżej opisane zwolnienie ma charakter zwolnienia obligatoryjnego, obowiązującego w każdej gminie na terenie Polski. Każda gmina może jednak w ra10

Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 30 listopada 2017 r., I SA/Wr 199/17.

Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego

389

mach prowadzonej przez siebie lokalnej polityki gospodarczej w drodze uchwały stworzyć swoje własne dodatkowe zwolnienia od podatku od nieruchomości na podstawie art. 7 ust. 3 u.p.o.l., obowiązujące tylko na jej terytorium (zwolnienia fakultatywne – tj. będące w gestii władz gminnych). Zwolnienia te jak najbardziej mogą być związane także z ochroną zabytków. Przykładowo poprzez poszerzenie zwolnienia z podatku od nieruchomości na wszystkie nieruchomości wpisane do gminnej ewidencji zabytków, a nieobjęte wpisem indywidualnym do rejestru zabytków, gmina może uzyskać cenne narzędzie zachęcające do inwestowania w obiekty zabytkowe. Wydaje się to rozwiązanie wręcz idealne dla niektórych polskich miast, których śródmieścia pełne tego typu obiektów przechodzą od wielu lat kryzys rozwojowy. Można też, tak jak w przypadku gminy Głogów Małopolski11 w województwie podkarpackim, uchwalić zwolnienie wspierające renowację zabytków nieruchomych wpisanych do gminnej ewidencji: „§ 1. 1. Zwalnia się z podatku od nieruchomości budynki lub ich części wpisane do gminnej ewidencji zabytków miasta i gminy Głogów Małopolski, w zakresie w jakim nie są objęte zwolnieniem na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 6 ustawy o podatkach i opłatach lokalnych, w których po dniu wejścia w życie niniejszej uchwały wykonano remont elewacji frontowej lub remont dachu”.

Innym ciekawym przykładem aktu prawa miejscowego przewidującego zwolnienie promujące renowację zabytków uchwalono w gminie Kłodawa12 (województwo wielkopolskie), tym razem obejmując nim nieruchomości objęte tzw. wpisem obszarowym: „§ 1. 1. Zwalnia się od podatku od nieruchomości budynki lub ich części zlokalizowane w Kłodawie na obszarze historycznego układu wpisywanego do rejestru zabytków […], w których zrealizowano remont co najmniej jednej ze stron elewacji budynku”.

Wydawać się może, że udogodnienia podatkowe w zakresie ochrony zabytków w zakresie podatku od nieruchomości są wielkim dobrodziejstwem prawodawcy (zarówno tego ogólnokrajowego, jak i lokalnego) dla ochrony zabytków.

Niemniej w praktyce nie jest tak. Decyduje o tym przede wszystkim fakt, że podatek od nieruchomości w Polsce nie jest podatkiem szczególnie wysokim.

W Polsce jest on, co do zasady, obliczany w oparciu o powierzchnię nieruchomości, a nie w oparciu o jej wartość, jak np. w Niemczech i w Wielkiej Brytanii, co siłą rzeczy prowadzi do dość niskich stawek podatku, przez co korzyść podatkowa wynikającą ze zwolnienia nie jest odpowiednio duża, by stać się wystarczająco mocnym bodźcem, aby zachęcać do inwestowania w zabytki, których renowacja wymaga przecież większych nakładów niż zwykłych budynków.

11 12

Uchwała nr IV/45/2018 Rady Miejskiej w Głogowie Małopolskim z dnia 28 grudnia 2018 r.

Uchwała nr XXXVII/218/2017 Rady Miejskiej w Kłodawie z dnia 31 marca 2017 r.

390

Jakub Tekielak

Dość podobne zwolnienia jak w przypadku podatku od nieruchomości przewidziano w zakresie podatku leśnego i rolnego. Z art. ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym13 wyczytać można, iż zwolnione od podatku leśnego są lasy wpisane indywidualnie do rejestru zabytków. Natomiast zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym14 zwolnione od podatku rolnego są grunty rolne wpisane do rejestru zabytków, pod warunkiem ich zagospodarowania i utrzymania zgodnie z przepisami o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Łatwo zauważyć, że podobnie jak w przypadku podatku o nieruchomości, o którym mowa w ustawie o podatkach i opłatach lokalnych, zastosowanie niniejszego zwolnienia od podatku rolnego uzależnia się od utrzymania nieruchomości w zgodzie z przepisami prawa ochrony zabytków. Niemniej przesłanka ta nie warunkuje już zastosowania zwolnienia przewidzianego w podatku leśnym.

W przypadku podatku leśnego zwolnienie obejmuje tylko lasy indywidualnie wpisane do rejestru. Natomiast jeśli chodzi o podatek rolny słowa „indywidualny wpis” już nie użyto. Powstaje zatem pytanie czy ustawodawca dokonał takiego zabiegu celowo chcąc objąć zwolnieniem w zakresie podatku rolnego również nieruchomości podlegające wpisowi obszarowemu. W opinii autora należy jednak uznać, iż nie było to celowe, a przepis art. 12 ust. 1 pkt 11 ustawy o podatku rolnym i tak odnosi się tylko do gruntów indywidualnie wpisanych do rejestru (szersze rozumienie byłoby tu zbyt daleko idące – kontekst za nim nie przemawia).

3. Podatek od towarów i usług (VAT) W obecnie obowiązującym tekście ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (dalej w artykule używany skrót: u.p.t.u.)15 brak jest bezpośrednich odniesień do zagadnień związanych z ochroną zabytków. Wątpliwości wywołuje kwestia czy do usług konserwacji i renowacji zabytków nie powinno być stosowane zwolnienie, o którym mowa w art. 43 ust. 1 pkt 33 lit. b u.p.t.u.

Wedle tego przepisu zwolnione od podatku są usługi kulturalne świadczone przez indywidualnych twórców i artystów wykonawców, w rozumieniu przepisów o prawie autorskim i prawach pokrewnych, wynagradzane w formie honorariów, w tym za przekazanie lub udzielenie licencji do praw autorskich lub praw do artystycznego wykonania utworów. Co istotne zwolnienie to ma charakter podmioDz.U. 2019, poz. 888.

Dz.U. 2019, poz. 1256 ze zm.

15 Dz.U. 2018, poz. 2174 ze zm.

13 14

Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego

391

towo-przedmiotowy, gdyż z jednej strony jest ograniczone przedmiotowo (tylko działalność twórcza o charakterze kulturalnym), a z drugiej strony podmiotowo, gdyż zwolnienie obejmuje jedynie osoby fizyczne, które takie usługi świadczą16 (w rozumieniu ustawy Prawo autorskie będące twórcami). Powstaje pytanie czy usługi konserwacji i renowacji zabytków stanowią przedmiot ochrony autorskiego, dzięki czemu mogłyby podlegać wspomnianemu zwolnieniu.

Odpowiedź na postawione powyżej pytanie nie jest jednoznaczna, gdyż zależy to od pewnych czynników. Faktem jest, że programy konserwacji zarówno zabytków ruchomych, jak i nieruchomych mają w sobie pierwiastek twórczy – często łączą się z jakąś formą rekonstrukcji pewnych partii danego obiektu (np. odtworzenia tradycyjnego i odpowiednio dopasowanego wystroju wnętrza danej nieruchomości, zrekonstruowania ubytków malarskich danego dzieła sztuki). Dlatego też w takich sytuacjach można powiedzieć, że działania te spełniają definicję utworu w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r.

– Prawo autorskie17. W ten oto pozytywny sposób odniósł się do efektów prac konserwatorskich Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego w wyjaśnieniach z 24 czerwca 2003 r. (DP/WPA.024/382/03)18, a w odniesieniu do projektów prac konserwatorskich w wyjaśnieniach z 8 stycznia 2003 r. (DP/WPA.024/484/02)19.

Z kolei w odniesieniu do konserwacji rzeźby w wyjaśnieniach Ministra Kultury i Sztuki z dnia 12 sierpnia 1997 r. również uznał ją za przedmiot prawa autorskiego20. Jak jednak odnoszą się do tej problematyki organy podatkowe? Jeśli chodzi o ostatnie lata istnieje linia interpretacyjna oddzielająca twórczą konserwację od nietwórczej. Tylko ta twórcza może korzystać ze zwolnienia. Niemniej nierzadko organy interpretacyjne kwestionują możliwość zwolnienia nawet jeśli wnioskujący o interpretację wskazuje na twórcze aspekty swojej działalności. Przykładem takiego podejścia jest m.in. interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 24 stycznia 2019 r. o sygnaturze 0112-KDIL1-3.4012.747.2018.2.JN21, w której organ interpretacyjny zakwestionował możliwość zastosowania zwolnienia, pomimo tego, że wnioskodawca, będący konserwatorem dzieł sztuki specjalizującym się w restauracji zabytków 16 Komentarz do art. 43, [w:] W. Modzelewski (red.), Komentarz do ustawy o podatku od towarów i usług, Warszawa 2019.

17 Dz.U. 2019, poz. 1231.

18 W. Machała, Komentarz do art. 1, [w:] R.M. Sarbiński (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne.

Komentarz, Warszawa 2019.

19 Ibidem.

20 Ibidem.

21 Interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 24 stycznia 2019 r., 0112-KDIL1-3.4012.747.2018.2.JN.

392

Jakub Tekielak

ruchomych, wyraźnie wskazał we wniosku, że: „Często zdarza się, że Wnioskodawca musi domalować lub dorzeźbić rękę, twarz, stopę, szaty, niebo na obrazach, ścianach, rzeźbach. Rzeczy, które tworzy nie istnieją, nie ma ich, więc nie jest to działalność odtwórcza. Podczas prac Wnioskodawcy powstaje nowa ręka, nowa twarz, nowe niebo, nowa szata, roślinność, zwierzęta, które nigdy nie będą 100% odtworzeniem oryginału, ponieważ nikt nie wie jak ten oryginał wyglądał.

Nie jest to zatem działanie odtwórcze ani powielające. Dzieło, które wykonuje Wnioskodawca jest indywidualne, nie da się go powtórzyć i ma widoczny charakter oraz „rękę” wykonującej go twórczyni, czyli Wnioskodawcy”. Pomimo tego organ uznał, iż: „Utwór musi zatem wykazywać łącznie trzy cechy: 1. stanowić przejaw działalności człowieka (twórcy); 2. stanowić przejaw działalności twórczej; 3. mieć indywidualny charakter”. O ile sens pierwszej z cech nie budzi wątpliwości, dwie pozostałe mają charakter oceny. Jednakowoż stwierdzenie, że utwór to przejaw działalności twórczej uwypukla fakt, iż utwór powinien stanowić rezultat działalności o charakterze kreacyjnym. Przesłanka ta, niekiedy określana przesłanką „oryginalności” utworu kładzie nacisk na aspekt przedmiotowy, tj. odnoszący się do samego wytworu ludzkiego umysłu. Spełniona ona zostaje gdy istnieje nowy wytwór intelektu. Sam „przejaw działalności twórczej” nie jest warunkiem wystarczającym do zakwalifikowania określonego wytworu jako przedmiotu prawa autorskiego. Konieczne jest bowiem, by wytwór taki miał indywidualny charakter, tzn. żeby cechował się indywidualnością. Muszą zatem cechować go dostatecznie doniosłe różnice w porównaniu z uprzednio wytworzonymi produktami intelektualnymi. […] W związku z powyższym należy stwierdzić, że Wnioskodawca nie jest twórcą w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, gdyż przejawem prowadzonej przez niego działalności nie jest powstanie utworu, lecz jego konserwacja i restauracja związana z wykonaniem określonych czynności o charakterze technicznym.

Usługi konserwatorskie i restauratorskie mają charakter prac odtworzeniowych, pozbawione są indywidualnego, kreatywnego działania. Są to prace naprawcze, które nie przyczyniają się do powstania czegoś twórczego, a jedynie uzupełniają lub odtwarzają stan pierwotny. Zatem charakter wykonywanych przez Wnioskodawcę prac – wbrew jego twierdzeniu – nie wskazuje, aby wykonywane były przez podmiot wymieniony w art. 43 ust. 1 pkt 33 lit. b ustawy”.

Powyżej zacytowana negatywna ocena organu interpretacyjnego jest zdaniem autora błędna i sprzeczna z wyjaśnieniami ministra właściwego do spraw kultury, o których wcześniej była mowa. Podobne negatywne stanowisko zajął Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej w interpretacji indywidualnej z dnia

Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego

393

1 lipca 2019 r. o sygnaturze 0112-KDIL4.4012.186.2019.2.AR22 w odniesieniu do prac konserwatorskich, które obejmowały również m. in. rekonstrukcję złoceń i srebrzeń w kościele wpisanym do rejestru zabytków. Z drugiej strony sądy administracyjne czasem kwestionują takie rygorystyczne podejście częste w interpretacjach indywidualnych w tym zakresie. W tym duchu orzekł m. in. NSA w wyroku z 31 stycznia 2018 r. o sygn. I FSK 588/1623, przyznając rację podatnikowi, stwierdzając, iż: „zwolnieniu opisanemu w art. 43 ust. 1 pkt 33 lit. b ustawy o VAT podlegają usługi konserwatorskie i restauratorskie, o ile mają charakter działalności twórczej i charakteryzują się indywidualnością. Zwolnienie to nie dotyczy natomiast przypadków, gdy prace konserwatorskie i restauratorskie obejmują jedynie czynności o charakterze czysto technicznym”.

Pamiętać jednak należy, że powyższe zwolnienie może znaleźć zastosowanie do usług świadczonych w ramach działalności gospodarczej tylko przez indywidualnych twórców, czyli osoby fizyczne. Jeśli prawa autorskie do takiej twórczej działalności przysługują podmiotom gospodarczym niebędącym indywidualnymi osobami fizycznymi, ale osobami prawnymi (np. spółki kapitałowe), bądź tzw. ułomnymi osobami prawnymi (np. spółkami osobowymi) wówczas zwolnienie z podatku od towarów i usług nie obejmuje tego rodzaju transakcji (tj. takich, których przedmiotem jest twórcza konserwacja i renowacja zabytków) świadczonych przez tego typu osoby. Takie podmioty gospodarcze korzystają natomiast z preferencyjnej stawki 8% VAT na „usługi twórców i artystów wykonawców w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wynagradzane w formie honorariów za przekazanie lub udzielenie licencji do praw autorskich lub praw do artystycznego wykonania” (Załącznik nr 3 do u.p.t.u., pkt 181). Wówczas o ile konserwacja bądź renowacja miałaby charakter twórczy taką stawkę należałoby zastosować. Znając jednak praktykę organów podatkowych, zarówno jeśli chodzi o zwolnienie z VAT, jak i niższą stawkę VAT, w sytuacjach, gdy podatnik nie jest do końca pewny czy może je zastosować, dla bezpieczeństwa czasem opłaca się wystąpić o indywidualną interpretację podatkową w tym zakresie do Dyrektora Informacji Skarbowej.

4. Pozostałe podatki Pewne preferencje dla podatników związane z obiektami zabytkowymi przewidziano również w ustawie z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (dalej w artykule używany skrót: u.p.s.d.)24. Zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 9 22 Interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 1 lipca 2019 r., 0112-KDIL4.4012.186.2019.2.AR. 23 Wyrok NSA z dnia 31 stycznia 2018 r., I FSK 588/16.

24 Dz.U. 2018, poz. 644 ze zm.

394

Jakub Tekielak

u.p.s.d. zwalnia się od podatku od spadków i darowizn nabycie „zabytków ruchomych i kolekcji wpisanych do rejestru zabytków, a także zabytków użyczonych muzeum w celach naukowych lub wystawienniczych na okres nie krótszy niż 2 lata”. Natomiast art. 4 ust. 1 pkt 10 u.p.s.d. zwalnia z podatku nabycie „zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, jeżeli nabywca zabezpiecza je i konserwuje zgodnie z obowiązującymi przepisami”, o ile nabywca należy do I lub II grupy podatkowej (czyli do ograniczonego ustawowo katalogu krewnych i powinowatych wcześniejszego właściciela). Z tym, że zwolnienia te ograniczone są tylko i wyłącznie do nabycia zabytków w formie spadku lub zapisu windykacyjnego. Co za tym idzie, w przypadku darowizny, jak i innych czynności, będących przedmiotem opodatkowania wymienionych w art. 1 ust. 1 u.p.s.d. zwolnienia te nie będą mogły być zastosowane.

Z kolei w ustawie o podatkach i opłatach lokalnych obok wspomnianego na początku tekstu zwolnienia od podatku od nieruchomości obowiązuje również zwolnienie z podatku od środków transportowych. Na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 5 tej ustawy zwolnione z niego są pojazdy zabytkowe, w rozumieniu przepisów o ruchu drogowym (czyli do ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym25). Bazując na treści art. 2 pkt 39 tej ustawy będzie to oznaczało, że zwolnienie to obejmuje pojazdy wpisane do rejestru zabytków, wpisane do wojewódzkiej ewidencji zabytków, a także pojazdy wpisane do inwentarza muzealiów.

Z kolei w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych temat ochrony zabytków pojawia się właściwie jedynie w przypadku kosztów uzyskania przychodu w wysokości 50%. Otóż w art. 22 ust. 9b ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (dalej w artykule używany skrót: u.p.d.f.)26 do przychodów kwalifikujących się do podwyższonych kosztów uzyskania przychodu w wysokości 50% zalicza się także przychody z „działalności konserwatorskiej”. Podobnie jak w przypadku podatku VAT dla celów zastosowania tej preferencji podatkowej działalność ta musi mieć jednak charakter twórczy, co wynika z art. 22 ust. 9 pkt 3 u.p.d.f. Niemniej koszty te mogą być stosowane tylko do umów, w ramach których wykonawcą jest twórca, będącą osobą fizyczną, nieprowadzącą działalności gospodarczej (w przypadku, gdy taka umowa jest przedmiotem działalności gospodarczej danej osoby, koszty będą obliczane na zasadach ogólnych, czyli jako suma wydatków bezpośrednio bądź pośrednio związanych z jej działalnością gospodarczą).

25 26

Dz.U. 2018, poz. 1990 ze zm.

Dz.U. 2019, poz. 1387 ze zm.

Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego

395

5. Podsumowanie Pomoc finansowa państwa dla właścicieli zabytków, zarówno tych ruchomych, jak i nieruchomych, może przybierać różnorodne formy. Najistotniejszym jej rodzajem w Polsce są dotacje przeznaczane na konserwację i renowację zabytków z budżetu państwa i budżetów samorządowych. Niemniej pomoc ta może też być realizowana przez państwo za pomocą prawa podatkowego, które może stanowić o różnorodnych ulgach i zwolnieniach podatkowych promujących i wspierających ochronę zabytków. W Polsce istnieje ich kilka, jednak w opinii autora nie stanowią one zwykle na tyle wysokiej pomocy, by zasięg ich oddziaływania istotnie zwiększał efektywność ochrony dziedzictwa dóbr kultury w Polsce. Zwolnienia zawarte w podatku od nieruchomości, w podatku rolnym i w podatku leśnym są godne pochwały, jednak z racji dość niskich stawek tego podatku w Polsce, nie stanowią one wystarczającego wsparcia dla posiadaczy zabytków.

Natomiast w przypadku podatku od spadków i darowizn, nawet gdyby tych zwolnień przedmiotowych nie było, to i tak bardzo wielu spadkobierców i zapisobierców byłoby zwolnionych z opodatkowania tym podatkiem jako członkowie tzw. grupy zerowej (czyli najbliższych członków rodziny), pod warunkiem zgłoszenia do organu podatkowego w ciągu 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego odpowiedniej deklaracji. Z kolei podatek transportowy obejmuje pojazdy ciężarowe o masie powyżej 3,5 t oraz autobusy. Zatem zwolnienie zabytkowych pojazdów z opodatkowania tym podatkiem ma dość wąskie oddziaływanie z racji dość zawężonego zakresu pojazdów objętych tym podatkiem.

Pomimo więc, że na pierwszy rzut oka wydaje się, że tych preferencji podatkowych jest całkiem sporo, w praktyce z różnych racji (których część przedstawiono powyżej) ich rola we wsparciu ochrony dziedzictwa jest niewielka.

Aby zwiększyć efektywność ochrony zabytków autor postuluje wprowadzenie nowej formy wsparcia przez państwo przy wykorzystaniu podatku dochodowego (a przynajmniej podatku dochodowego od osób fizycznych). Są kraje, gdzie podatek dochodowy stosuje się jako instrument ochrony zabytków nieruchomych.

Do takich krajów zaliczyć można m. in. Niemcy (np. § 7h Einkommensteuergesetz – niemieckiej ustawy o podatku dochodowym)27 oraz USA (ulga podatkowa National Rehabilitation Tax Credit w federalnym podatku dochodowym)28. Aby taka ulga w Polsce była efektywnym instrumentem ochrony ważne, aby dostosować ją w możliwie największym stopniu do polskiej specyfiki i objąć ją przynajmniej najbardziej potrzebujące wsparcia państwa obszary. Ciekawym pomysłem 27 28

https://www.gesetze-im-internet.de/estg/__7h.html, [dostęp: 3.08.2019]. https://www.nps.gov/tps/tax-incentives.htm, [dostęp: 3.08.2019].

396

Jakub Tekielak

byłoby połączenie takiej ulgi z obszarami tzw. specjalnych stref rewitalizacji, o których mowa w ustawie z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji29. Aby taka ulga mogła być sensownie skonstruowana niezbędna byłaby szeroka wymiana doświadczeń i poglądów pomiędzy konserwatorami zabytków, właścicielami zabytków, prawnikami, ekonomistami, urzędnikami państwowymi i samorządowymi. Wprowadzenie takiej ulgi mogłoby być mniej kosztowne dla państwa niż znaczące zwiększenie istniejących obecnie dotacji30, które też oczywiście powinny funkcjonować. Obok jednak zgłaszania postulatów de lege ferenda, należy jednak w jak największym stopniu promować istniejące obecnie instrumenty wsparcia, bo jeśli chodzi o prawne aspekty ochrony dziedzictwa, w społeczeństwie istnieje niestety deficyt informacji w tym zakresie.

BIBLIOGRAFIA: Artykuły: 1. Dobosz P., Prawne aspekty ochrony funkcji zabytków nieruchomych, „Ochrona Zabytków” 50/1, 1-11, 1997.

2. Janczykowski J., [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

3. Komentarz do art. 43, [w:] Modzelewski W. (red.), Komentarz do ustawy o podatku od towarów i usług, Warszawa 2019.

4. Komentarz do art.7 ustawy o podatkach i opłatach lokalnych, [w:] Borszowski P., Stelmaszczyk K., Podatki i opłaty lokalne. Podatek rolny. Podatek leśny. Komentarz, Warszawa 2016.

5. Machała W., Komentarz do art. 1, [w:] Sarbiński R.M. (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2019.

6. Wolczyński D., Uwagi na tle stosowania zwolnienia od podatku od nieruchomości budynków i gruntów wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków, [w:] Dobosz P., Adamus M., Guzek D., Mazur A. (red.), Węzłowe problemy prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego, Tom I. Ochrona dziedzictwa kulturowego w polskim prawie konstytucyjnym i administracyjnym, Kraków 2016.

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, Dz.U. 2018, poz.

644 ze zm.

2. Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym, Dz.U. 2019, poz. 1256 ze zm.

Dz.U. 2018, poz. 1398 ze zm.

J. Janczykowski, [w:] B. Szmygin (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011, s. 93 29 30

Podatkowe aspekty ochrony zabytków w Polsce – analiza stanu prawnego

397

3. Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, Dz.U 2019 poz. 1170.

4. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. 2019, poz. 1387 ze zm.

5. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. 2019, poz. 1231.

6. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym, Dz.U. 2018, poz. 1990 ze zm.

7. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, Dz.U. 2019, poz. 900 ze zm.

8. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym, Dz.U. 2019, poz. 888.

9. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

10. Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, Dz.U. 2018, poz.

2174 ze zm.

11. Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz.U. 2018, poz. 1398 ze zm.

12. Uchwała nr XXXVII/218/2017 Rady Miejskiej w Kłodawie z dnia 31 marca 2017 r.

13. Uchwała nr IV/45/2018 Rady Miejskiej w Głogowie Małopolskim z dnia 28 grudnia 2018 r.

Akty prawne niemieckie: 1. Einkommensteuergesetz, https://www.gesetze-im-internet.de/estg/__7h.html, [dostęp: 03.08.2019].

Orzeczenia: 1. Wyrok NSA z dnia 31 stycznia 2018 r., I FSK 588/16.

2.Wyrok WSA w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 12 grudnia 2008 r., I SA/Go 720/08.

3. Wyrok WSA w Opolu z dnia 17 grudnia 2008 r., I SA/Op 272/08.

4. Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 30 listopada 2017 r., I SA/Wr 199/17. Źródła internetowe: 1. https://www.nps.gov/tps/tax-incentives.htm, [dostęp: 03.08.2019].

Inne: 1. Interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 24 stycznia 2019 r., 0112-KDIL1-3.4012.747.2018.2.JN. 2. Interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 1 lipca 2019 r., 0112-KDIL4.4012.186.2019.2.AR.

398

Rozdział XXI Julia Kościuk-Załupka

Archeolog wobec prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego.

Dyskurs na przykładzie wybranych państw arabskich Mgr Julia Kościuk-Załupka – absolwentka studiów magisterskich w zakresie archeologii oraz studiów bliskowschodnich w Uniwersytecie Jagiellońskim.

Obecnie kontynuuje rozwój naukowy na studiach doktoranckich kierując projektem dotyczącym wykorzystywania pigmentów żelazistych we wstępnym okresie neolityzacji. Numer ORCID: 0000-0001-7584-795X. TITLE: „Archaeologist considering legal protection of cultural heritage.

Discussion based on instance of chosen arabic states”.

SŁOWA KLUCZE: dziedzictwo kulturowe, archeologia, prawna ochrona dziedzictwa, Bliski Wschód.

KEY WORDS: cultural heritage, archaeology, legal protection of heritage, Near East.

STRESZCZENIE: Z uwagi na delikatne zadanie archeologa w zakresie odkrywania przeszłości, jego prace są obwarowane różnego rodzaju przepisami prawnymi. Rządy niektórych państw, przykładowo Jordanii, wydają odrębne uregulowania dotyczące przeprowadzania badań terenowych. Wówczas przepisy te są szczegółowe i kompletne. Natomiast w przypadku innych krajów arabskich, jak Syria czy Irak – reguły odnoszące się do prac archeologicznych są inkorporowane i stanowią

Julia Kościuk-Załupka

Archeolog wobec prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Dyskurs na przykładzie... 401

rozdziały w aktach dotyczących ogólnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Ich porównanie wskazuje także na stopień zainteresowania rządowego tą dziedziną wiedzy.

nej2 – ich porównanie rzuci nowe światło na wprowadzane rozwiązania prawne.

400

SUMMARY: Due to the delicate mission of archaeologist in term of discovering of the past, those works are subject to many legal provisions. The governments of certain countries, such as of Jordan, issue separate set of rules concerning the archaeological excavations. In such case, the regulations are complete and detailed.

Whereas in case of other arabic countries, such as Syria and Iraq – such rules are incorporated into basic heritage protection laws where those are presented as chapters of such laws. Comparison of those different systems of surveillance over archaeological works indicates also the level of interest of particular governments.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Tereny bliskowschodnie stanowią obszar o niezwykłej różnorodności kulturowej. Rozwijające się grupy ludzkie, przekształcające się następnie w społeczeństwa, odcisnęły głębokie piętno w tym rejonie1. Ma to także swoje odbicie w wielkiej liczebności wspaniałych stanowisk archeologicznych. Z tego względu niezwykle ważny jest także rozwój prawodawstwa, ukierunkowany na ochronę tych obiektów dziedzictwa kulturowego.

Celem niniejszej pracy jest krótkie podsumowanie przepisów prawnych dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego, zwłaszcza tych powiązanych z rozpoczynaniem i przeprowadzaniem prac archeologicznych. W tym celu skupiono się na aktach prawnych, wydanych dla zabytków w Iraku, Jordanii i Syrii. Dzięki zestawieniu aktów wydanych dla trzech państw z jednego kręgu kulturowego będzie można zaobserwować generalne kierunki rozwoju prawodawstwa w tym zakresie. Niektóre z tych dokumentów występują wyłącznie w języku arabskim, więc ich częściowy przekład na język polski stanowi dodatkową wartość. Co więcej, omawiane państwa różnią się także pod względem stabilności politycz1 P. Bieliński Starożytny Bliski Wschód. Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa 1985, s. 34-39; 80-81; Chahin D., When a civil war starts in a country, everyone and everything will pay a price, Report from the Sofia Conference „Fighting the looting of Syria’s cultural heritage: Initiatives to stop illicit antiquities trade financing the Syrian conflict. Awareness rising”, 2016, s. 1-8.

Słowem wstępu, należy wprowadzić pewne definicje unifikujące rozumienie terminów podstawowych w świetle praw omawianych państw. W obręb materialnego dziedzictwa kulturowego wchodzą zabytki ruchome i nieruchome. Zgodnie z przepisami, obowiązującymi w omawianych krajach, stanowią je przedmioty i obiekty wykonane w jakikolwiek sposób ręką ludzką3. Dodatkowo, w prawodawstwie syryjskim i irackim obowiązuje wymóg wieku – zabytek musi mieć więcej niż 200 lat, natomiast Generalna Dyrekcja ds. Zabytków może zaliczyć młodszy obiekt lub przedmiot do tego grona4. W przypadku Jordanii – decyzję taką podejmuje Minister Turystyki i Starożytności, jednak na ogół za zabytki uważa się elementy wytworzone przed 17005 lub 1750 r.6.

Natomiast w kwestii podziału zabytków na ruchome i nieruchome, rozróżnienie jest prowadzone w podobny sposób w omawianych krajach. Zabytkiem ruchomym jest taki przedmiot, który nie posiada stałego powiązania z gruntem, natomiast nieruchomy – jest trwale umocowany do ziemi7. Jednak w dekrecie nr 222 z 1963 r., wydanego w Syrii wskazano, iż zabytek ruchomy może być zaliczony do nieruchomych gdy stanowi detal architektoniczny8.

Badania archeologiczne również powinny zostać podzielone na kilka rodzajów. Poza wykopaliskami, wyróżnić należy badania powierzchniowe, różnego typu projekty, między innymi konserwacyjne, dokumentacyjne, czy ratunkowe, a także badania porównawcze i materiałowe9.

2. Przepisy obowiązujące archeologów Archeolog jako osoba fizyczna podlega oczywiście szeregowi praw miejscowych, jednak poniżej zostaną przedyskutowane jedynie przepisy wchodzące w skład aktów ukierunkowanych na omówienie ochrony dziedzictwa kulturowego.

2 A.H. Cordesman, Stability in the MENA Region: the range of forces shaping stability, Waszyngton 2018, s. 52-57.

3 Prawo o ochronie zabytków, uchwała numer 59, 1936, Irak; Prawo o ochronie zabytków, dekret nr 222, 1963 r., art. 1, Syria; E. Charymska, Zabytki i dzieła sztuki jako przedmioty ochrony, 2015, nr 1; desecuritate.uph.edu.pl, [dostęp: 12.07.2019], s. 31-46.

4 Prawo o ochronie zabytków nr 59, 1936, Irak; Dekret nr 222, art. 1 i 2, 1963, Syria; Prawo o ochronie zabytków nr 21, 1988, Jordania.

5 Prawo tymczasowe, rozdział 2, 1966 r., Jordania.

6 Prawo o ochronie zabytków nr 21, 1988 r., Jordania.

7 Przykładowo: Prawo o ochronie zabytków nr 222, art. 2, 1963, Syria.

8 Dekret nr 222, art. 3, ust. C, 1963, Syria.

9 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 2, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 2, ust. K, 2016, Jordania.

402

Julia Kościuk-Załupka

a. Irak Zgodnie z przepisami obowiązującymi w Iraku, wszystkie zabytki, włączając te pozostające w ziemi, należą do państwa. Wyjątek stanowi mienie objęte prawem waqfu10. Wytycza to od razu pewną linię postępowania wobec odkryć.

Przede wszystkim zabroniony jest wywóz zabytków z kraju poza wyjątkami konieczności przeprowadzenia odpowiednich badań bądź w celu wystawienia ich w muzealnych placówkach11.

W przypadku chęci przeprowadzenia badań archeologicznych, należy starać się o licencję na prace12. W toku takich badań w projekcie muszą być zaangażowani: archeolog jako dyrektor tych prac, architekt ze specjalizacją obejmującą starożytne budownictwo, asystent z doświadczeniem w prowadzeniu dokumentacji oraz epigrafik — w przypadku badań na stanowiskach historycznych13.

W każdym roku trwania koncesji na badania należy przeprowadzić co najmniej 3 miesiące prac, które dodatkowo powinny zostać opisane w raporcie przesłanym do Generalnej Dyrekcji ds. Zabytków14. Z uwagi na pozostawanie zabytków we własności państwowej, muszą one zostać przekazane dla Generalnej Dyrekcji ds. Zabytków, z zachowaniem wynagrodzenia dla kierownika badań. Osoba kierownika jest także upoważniona do otrzymania zdjęć i planów dokumentacyjnych a także pozwolenia na roczne wypożyczenie fragmentów ceramicznych i zabytków organicznych do dalszych badań15. W późniejszych dokumentach zapisy o wynagrodzeniu zostały usunięte, a wszystkie wyniki prac wykopaliskowych przechodzą na własność Generalnej Dyrekcji ds. Starożytności. Kierownik badań może zostać upoważniony do ich wykorzystania16.

W 1958 r., w rozporządzeniu nr 40 został dokładnie opisany zakres obowiązków Generalnej Dyrekcji ds. Zabytków. Wyróżnione zostały poszczególne wydziały, które dodatkowo podkreślają spełniane funkcje: Dział Inspekcji Stanowisk Archeologicznych, Dział Muzeów, Dział Inżynierii i Konserwacji Archeologicznej, Dział Publikacji i inne17. Wskazuje to dodatkowo obszary, w których prace archeologiczne są zależne od instytucji nadzorczej.

Ustawa o ochronie zabytków nr 59, rozdział 2, 1936, Irak.

Ustawa o ochronie zabytków nr 59, art. 26, 1936, Irak.

12 Ustawa o ochronie zabytków nr 59, art. 40, 1936, Irak.

13 Ustawa o ochronie zabytków nr 59, art. 43, 1936, Irak; Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 31, ust. 3-5, 2002, Irak.

14 Ustawa o ochronie zabytków nr 59, art. 44, 1936, Irak.

15 Ustawa o ochronie zabytków nr 59, art. 49, 1936, Irak.

16 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 35, 2002, Irak.

17 Rozporządzenie nr 40, art. 2, 1958, Irak.

10 11

Archeolog wobec prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Dyskurs na przykładzie... 403

W następnym akcie prawnym, numer 55 z 2002 r., wprowadzony został nadzór nad pracami archeologicznymi ze strony ustanowionej komisji18. Uszczegółowiono również zestaw dokumentów, jakie należy złożyć przed rozpoczęciem badań. Przede wszystkim wprowadzono wymóg zgłaszania osób mających wejść w skład ekipy badawczej, wraz z opisem ich kwalifikacji19. Następnie, należy dokładnie określić przebieg i zasięg badań, z załączeniem odpowiednich map terenu. Plan musi być rozpisany na kolejne pięć lat trwania projektu20. Kierownikowi badań narzucono również obowiązek spisania kontraktu z przedstawicielami Generalnej Dyrekcji ds. Starożytności21. Wprowadza to dodatkowy nadzór – w przypadku naruszenia warunków umowy licencja na prowadzenie badań może zostać odebrana22.

Archeolodzy podlegają także przepisom karnym. W ustawach irackich dotyczących ochrony dziedzictwa zwykle ostatni rozdział poświęcony jest właśnie zapisom w tym zakresie. W razie uszkodzenia zabytków, osoba może podlegać karze grzywny do wysokości 200 dinarów irackich lub pozbawienia wolności na okres jednego roku23. Za przemyt przedmiotów zabytkowych grozi kara więzienia do pięciu lat24, a w przypadku kradzieży z magazynów Generalnej Dyrekcji ds. Zabytków – osoba podlega pozbawieniu wolności na okres do sześciu lat i grzywnę liczoną jako sześciokrotność wartości danego przedmiotu25. W późniejszej ustawie przepisy te zostały znacznie zaostrzone. Za uszkodzenie zabytku pozostającego w posiadaniu danej osoby grozi kara pozbawienia wolności do lat dziesięciu26. Kradzież zabytków przez osobę odpowiedzialną za sprawowanie nad nimi pieczy obarczona jest karą dożywotniego więzienia27. Przemyt przedmiotów zabytkowych podlega karze dziesięciu lat pozbawienia wolności oraz grzywnie do 100 000 dinarów irackich28. Za prowadzenie prac wykopaliskowych bez ważnej licencji grozi taki sam wymiar kary więzienia, który może ulec zwiększeniu do piętnastu lat wobec zaangażowanego w ten proceder pracownika Generalnej Dyrekcji ds. Starożytności29.

Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 31, ust. 1, 2002, Irak.

Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 32, ust. 1, 2002, Irak.

20 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 32, ust. 2, 2002, Irak.

21 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 32, ust. 4, art. 33, 2002, Irak.

22 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 34, 2002, Irak.

23 Ustawa o ochronie zabytków nr 59, art. 55, 1936, Irak.

24 Ustawa o ochronie zabytków nr 59, art. 60, ust. 1, 1936, Irak.

25 Ustawa o ochronie zabytków nr 59, art. 60, ust. 2, 1936, Irak.

26 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 38, 2002, Irak.

27 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 40, ust. 1, 2002, Irak.

28 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 44, 2002, Irak.

29 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 42, 2002, Irak.

18 19

404

Julia Kościuk-Załupka

b. Jordania W prawodawstwie Jordanii zostało jasno stwierdzone, iż wszystkie zabytki stanowią własność państwową30. Tak więc przeprowadzanie nieupoważnionych poszukiwań takich przedmiotów uznaje się za nielegalne31 i podlega karze pozbawieniu wolności do roku do lat trzech32. W celu uzyskania licencji na prace wykopaliskowe wymagane są dwa czynniki: posiadanie odpowiednich kompetencji oraz środków finansowych do prowadzenia badań33. Zestaw dokumentów jest bardzo podobny do tych wymaganych w Iraku34: CV kierownika35 oraz wyrys planowanego miejsca na prace wykopaliskowe36. Taka licencja jest ważna do 31 grudnia roku, w którym nastąpiła aplikacja o jej uzyskanie37. Nie podlega ona również przeniesieniu na inne osoby – wydawana jest imiennie38. W późniejszych regulacjach z 1988 r. i z 2016 r. wprowadzono wymóg aplikowania o nią najpóźniej na 90 dni przed planowanym rozpoczęciem prac39 oraz załączenie listu popierającego z instytucji odpowiedzialnej za nadzór nad projektem40. Dokumenty te są kwalifikowane wstępnie przez Dyrekcję ds. Wykopalisk Archeologicznych i przekazywane do Dyrektora Generalnego41. Osobną aplikację, również na 90 dni przez rozpoczęciem prac, składa się o pozwolenie na wykorzystanie sprzętu specjalnego, przykładowo: tachimetru czy wykrywacza metali42.

30 Prawo tymczasowe, art. 9, 1966, Jordania; Prawo tymczasowe nr 12, art. 5, ust. A, 1976, Jordania; Prawo o ochronie zabytków nr 21, art. 21, ust. A, 1988, Jordania.

31 Prawo tymczasowe, art. 10 i art. 19, ust. A, 1966, Jordania; Prawo tymczasowe nr 12, art. 14, 1976, Jordania; Prawo o ochronie zabytków nr 21, art. 14, 1988, Jordania.

32 Prawo tymczasowe nr 12, art. 27, ust. A, 1976, Jordania.

33 Prawo tymczasowe, art. 20, 1966, Jordania.

34 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 32, ust. 2, 2002, Irak.

35 Prawo tymczasowe, art. 22, ust. A 1966, Jordania.

36 Prawo tymczasowe, art. 22, ust. B, 1966, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. A, pkt 7, 1988, Jordania.

37 Prawo tymczasowe, art. 27, 1966, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 1, 1975, Jordania.

38 Prawo tymczasowe, art. 32, ust. A, 1966, Jordania.

39 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. A, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 1, 1991, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. A, 2016, Jordania.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. A, pkt 2, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. A, pkt 2, 2016, Jordania.

40

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. B, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. B, 2016, Jordania.

42 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. C, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, ust. C, 2016, Jordania.

41

Archeolog wobec prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Dyskurs na przykładzie... 405

W skład zespołu muszą wchodzić rysownik oraz geodeta43. Dodatkowe obciążenie stanowi kaucja 1000 do 5000 dinarów jordańskich, z której pokrywa się późniejsze koszty publikacji44. Dalszy element budżetu projektowego stanowi dzierżawa gruntu – przy pracach trwających dwa sezony, bądź jego kupno w przypadku większej liczby sezonów badawczych45. Ustanowione zostały również stawki minimalne dla pracowników, zależnie od chronologii stanowiska: • stanowisko prehistoryczne; miasto datowane w przedziale 2200-330 p.n.e.; osadnictwo wczesnoislamskie – 500 dinarów miesięcznie; • stanowisko greckie i/lub rzymskie – 2000 dinarów miesięcznie; • stanowisko islamskie, sprzed roku 1700 –1000 dinarów miesięcznie46.

Na zakończenie prac i zasypanie wykopów należy uzyskać zgodę dyrektora Dyrekcji Starożytności47. Kierownik badań jest dodatkowo zobowiązany do odpowiedniego zabezpieczenia odkrytych zabytków48. Ostateczny raport z przeprowadzonych prac należy przesłać do Dyrekcji Starożytności w terminie do dwóch lat od chwili zakończenia wykopalisk49. Okres ten wydłużono w późniejszych dokumentach do długości pięciu lat50.

Można ubiegać się o zgodę na wywóz zabytków51 po przedstawieniu pisemnej prośby zawierającej dokładny ich opis52, jednak pod warunkiem wniesienia opłaty w wysokości 15% każdego pojedynczego przedmiotu53. Przed transportem, zabytki powinny zostać dostarczone do rejestracji do Dyrekcji Starożytności54.

W przypadku poczynienia szkody na przedmiotach lub obiektach zabytkowych, osobie grozi kara więzienia do dwóch lat bądź grzywna w wysokości 60 do 200 dinarów jordańskich. Dodatkowo pokrywa ona koszty naprawy zniszczeń55.

Prawo tymczasowe, art. 23, 1966, Jordania.

Prawo tymczasowe, art. 21, ust. A, 1966, Jordania.

45 Prawo tymczasowe, art. 25, ust. A, 1966, Jordania.

46 Prawo tymczasowe, art. 21, ust. B, 1966, Jordania.

47 Prawo tymczasowe, art. 24, ust. A, 1966, Jordania.

48 Prawo tymczasowe, art. 26, ust. A, 1966, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 3, ust. C, 1988, Jordania.

49 Prawo tymczasowe, art. 26, ust. D, 1966, Jordania.

50 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 3, ust. C, 1975, Jordania.

51 Prawo tymczasowe, art. 31, 1966, Jordania.

52 Prawo tymczasowe, art. 34, ust. B, pkt 1, 1966, Jordania.

53 Prawo tymczasowe, art. 32, ust. B, 1966, Jordania.

54 Prawo tymczasowe, art. 34, ust. A, 1966, Jordania.

55 Prawo tymczasowe, art. 46, 1966, Jordania.

43 44

Julia Kościuk-Załupka

Archeolog wobec prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Dyskurs na przykładzie... 407

W następnych aktach prawnych działania takie są uznawane za przestępstwo, jedynie zakres kar się zmienia – przykładowo, w prawie nr 21 z 1988 r., artykuł 26, ustęp A, punkt 4 przewiduje karę pozbawienia wolności od roku do lat trzech.

W dokumencie z 1988 r. wprowadzono także opłaty dodatkowe dla ekip przybywających spoza Jordanii, wypunktowane w załączonej tabeli68, co zostało również podtrzymane w regulacjach z 2016 r.69 Jednocześnie zachęca się do przeprowadzania prac konserwatorskich – w przypadku włączenia takich działań można starać się o obniżenie wspomnianych opłat o 50%70. Co więcej, po zakończeniu badań kierownik projektu zobowiązany jest do wygłoszenia prezentacji, podsumowującej przeprowadzone prace w jordańskiej placówce archeologicznej71. Wprowadzono również zakaz prowadzenia badań wykopaliskowych na terenach podlegających pod waqf bez odpowiednich pozwoleń od Ministerstwa ds. Islamu72. W wypadku potrzeby wycięcia drzew utrudniających prace archeologiczne wymagana jest zgoda ze strony Ministerstwa Rolnictwa73.

406

Z 1975 r. pochodzi odrębny dokument, stanowiący skrócony spis reguł dotyczących prowadzenia prac archeologicznych. W przypadku ubiegania się o licencję, rozszerzono wymagane dane o opis danych logistycznych i siły roboczej56.

Do dokumentów należy również załączyć szczegółowy opis celów badawczych57.

Wymaga się, by prace trwały co najmniej trzy sezony58.

Wprowadzono także dodatkowe obostrzenia. Przede wszystkim, w trakcie trwania prac na stanowisku musi być obecny reprezentant, delegowany przez Dyrekcję Starożytności59. Następnie, w wypadku prowadzenia prac konserwatorskich powinna zostać zatrudniona osoba z odpowiednimi kompetencjami w tym zakresie60. Każda misja powinna także przekazać 10% planowanego budżetu na poczet takich działań61. Kierownik badań zobowiązany jest także do dostarczenia co roku raportu do publikacji w Annual of the Department of Antiquities of Jordan (ADAJ)62. Przedmioty odkryte w toku prac wykopaliskowych o charakterze nieunikatowym podlegają podziałowi między kierownika a Dyrekcję Starożytności63. W późniejszych regulacjach zredukowano liczbę przekazywanych zabytków do wyznaczonych przez Departament Starożytności64, by w 1988 r. pozostawić jedynie możliwość wypożyczania artefaktów przez odpowiednie instytucje65 maksymalnie na okres trzech66 lub dziesięciu lat – w przypadku eksponatów muzealnych67.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 1, ust. A, pkt 3, 1975, Jordania.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 1, ust. A, pkt 5, 1975, Jordania.

58 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 1, ust. C, 1975, Jordania.

59 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 1, ust. B, 1975, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 12, ust. A, 1988, Jordania.

60 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 2, ust. A, 1975, Jordania.

61 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 2, ust. B, 1975, Jordania.

62 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 3, ust. B, 1975, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 11, ust. B, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 11, ust. B, 2016, Jordania.

63 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 4, 1975, Jordania.

64 Prawo tymczasowe nr 12, art. 21, 1976, Jordania.

65 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 15, ust. A-C, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 15, ust. C, 2016, Jordania.

66 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 15, ust. F, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 15, ust. F, 2016, Jordania.

67 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 15, ust. G, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 15, ust. G, 2016, Jordania.

56 57

c. Syria Za wydawanie licencji upoważniających do prowadzenia prac wykopaliskowych odpowiedzialna jest Dyrekcja Starożytności74. Zabytki stanowią własność państwową, z wyłączeniem przedmiotów o oficjalnie poświadczonej przynależności prywatnej75.

W przypadku prac archeologicznych, mogą one zostać przeprowadzone wyłącznie przez Dyrekcję Starożytności bądź upoważnioną jednostkę naukową. Licencje nie są przyznawane osobom fizycznym76. Właścicielowi ziemi wypłacana jest rekompensata, w wysokości ustalonej przez Ministra Kultury77.

Do zadań ekipy badawczej wlicza się tworzenie rejestru, spisanego zgodnie z wytycznymi Dyrekcji Starożytności78 oraz odpowiednie zabezpieczenie odkrywanych zabytków79. Co 15 dni należy także zawiadomić Dyrekcję Starożytności o przebiegu i postępach w badaniach80. Po zakończonym sezonie należy przesłać sprawozdanie81, a w ciągu roku – dokładny raport naukowy82.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 8, ust. A, 1988, Jordania.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 8, ust. A, 2016, Jordania.

70 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 8, ust. D, 1988, Jordania.

71 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 11, ust. E, 1988, Jordania; Regulacje ws. przeparowadzania prac archeologicznych, art. 11, ust. E, 2016, Jordania.

72 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 17, ust. 2, 1988, Jordania.

73 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 17, ust. 6, 1988, Jordania.

74 Prawo nr 63, art. 1, ust. B, 1950, Syria.

75 Dekret nr 222, art. 4, ust. A, 1963, Syria.

76 Dekret nr 222, art. 42, 1963, Syria.

77 Dekret nr 222, art. 43, 1963, Syria.

78 Dekret nr 222, art. 46, ust. B, 1963, Syria.

79 Dekret nr 222, art. 46, ust. D, 1963, Syria.

80 Dekret nr 222, art. 46, ust. E, 1963, Syria.

81 Dekret nr 222, art. 46, ust. F, 1963, Syria.

82 Dekret nr 222, art. 46, ust. G, 1963, Syria.

68 69

Julia Kościuk-Załupka

Archeolog wobec prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Dyskurs na przykładzie... 409

Podobnie jak w regulacjach jordańskich, tu ponownie pojawia się wymóg nadzoru ze strony reprezentanta odpowiednich władz83. Gdy naruszone są powyższe postanowienia84 bądź w przypadku niepodjęcia prac przez dwa kolejne sezony, licencja może zostać anulowana85.

rożytności. W przypadku Jordanii — zabytki w waqf’ie objęte są nadzorem ze strony Ministerstwa ds. Islamu94. Natomiast w prawodawstwie syryjskim takie przypadki nie były rozpatrywane.

408

Po zakończeniu projektu, w ciągu pięciu lat należy wydać publikację naukową, podsumowującą prace oraz otrzymane wyniki86. Można ubiegać się również o część odkrytych zabytków pod warunkiem wystawienia ich w muzeum87.

Do aktów prawnych załączone zostały również przepisy określające wysokość kar. W przypadku przeprowadzania prac wykopaliskowych bez autoryzacji, osoba podlega karze od dziesięciu do piętnastu lat pozbawienia wolności oraz grzywnie 100 000 do 500 000 funtów syryjskich88. Za zniszczenie przedmiotów i obiektów zabytkowych może zostać orzeczona kara od pięciu do dziesięciu lat więzienia lub grzywna 25 000 do 500 000 funtów syryjskich89.

W związku z budową tamy at-Tabka wprowadzono dekret nr 295, stanowiący w zasadzie zachętę dla archeologów do prowadzenia prac na terenach zagrożonych zalaniem wodami projektowanego zbiornika. Misje archeologiczne zostały upoważnione do otrzymania połowy spośród odkrytych artefaktów90, z nakazem wystawienia ich w muzeach lub innych jednostkach naukowych91.

W każdym z omawianych systemów obowiązują również różnego rodzaju sposoby nadzoru nad pracami archeologicznymi. W przypadku badań na terenach Jordanii i Syrii, w tok pracy zaangażowana jest osoba, reprezentująca Dyrekcję Starożytności. Poza funkcją pomocniczą, spełnia ona również rolę pośrednika z tą instytucją, a także ma wpływ na ewentualne wstrzymanie prac95. Dla projektów przeprowadzanych na terenach Syrii kierownik jest dodatkowo zobowiązany do relacjonowania toku badań co 15 dni do właściwej instytucji96. Natomiast w Iraku podstawą nadzoru nad pracami archeologicznymi jest kontrakt, podpisywany przez kierownika97, który reguluje relacje z instytucjami państwowymi i określa warunki, na których licencja może zostać anulowana98. Dopiero w najnowszym dokumencie z 2002 r. ustanowiono nadzór ze strony specjalnie powoływanej komisji99.

Natomiast w przypadku starania się o licencję — zasady funkcjonujące na terenach omawianych państw są zbieżne i dość intuicyjne. Same badania natomiast, pod kątem finansowym, najbardziej obciążone są na terenach Jordanii, gdzie oprócz kaucji100, należy także wpłacić 10% budżetu na prace konserwatorskie101 oraz przestrzegać ustalonych stawek dla zatrudnianych pracowników102.

3. Dyskusja Wyżej omówione przepisy prawne, dotyczące głównie prowadzenia prac archeologicznych, wydają się zbieżne w wielu punktach. Przykładowo, w prawodawstwie zarówno Iraku jak i Jordanii spod własności państwowej wyłączone zostały obszary objęte waqf’em92. Jako tereny niegdyś przekazane w formie jałmużny szerszej wspólnocie93, podlegają one władzom innym, niż Dyrekcje StaDekret nr 222, art. 46, ust. H, 1963, Syria.

Dekret nr 222, art. 48, 1963, Syria.

85 Dekret nr 222, art. 49, 1963, Syria.

86 Dekret nr 222, art. 51, 1963, Syria.

87 Dekret nr 222, art. 52, 1963, Syria.

88 Dekret nr 222, art. 57, ust. B, 1963, Syria; Regulacja nr 1, art. 57, ust. B, 1999, Syria.

89 Dekret nr 222, art. 58, ust. A, 1963, Syria; Regulacja nr 1, art. 58, ust. A, 1999, Syria.

90 Dekret nr 295, art. 1, 1969, Syria.

91 Dekret nr 295, art. 4, 1969, Syria.

92 Ustawa o ochronie zabytków nr 59, rozdział 2, 1936, Irak; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 17, ust. 2, 1988, Jordania.

93 M. El Khatib, Waqf in Shariah, its rules and applications in Islamic finance, INCEIF the Global University in Islamic Finance, PhD Program, 2016.

83 84

4. Podsumowanie Jak już zostało wspomniane, powyższe opracowanie ma charakter podsumowujący akty prawne, wydane w związku z tematyką ochrony dziedzictwa kulturowego oraz przeprowadzania prac archeologicznych. Stanowi ono wstęp do dalszych porównań prawnych, przykładowo z przepisami obowiązującymi na terenach Polski. Z uwagi na występowanie niektórych z omawianych aktów prawnych jedynie w języku arabskim, ich zapisy są niedostępne dla szerszego grona badaczy.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 17, ust. 2, 1988, Jordania.

Dekret nr 222, art. 46, ust. H i art. 48, 1963, Syria; Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 12, ust. M, 1988, Jordania.

96 Dekret nr 222, art. 46, ust. E, 1963, Syria.

97 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 32, ust. 4, art. 33, 2002, Irak.

98 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 34, 2002, Irak.

99 Ustawa o ochronie zabytków nr 55, art. 31, ust. 1, 2002, Irak.

100 Prawo tymczasowe, art. 21, ust. A, 1966, Jordania.

101 Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych, art. 2, ust. B, 1975, Jordania.

102 Prawo tymczasowe, art. 21, ust. B, 1966, Jordania.

94 95

410

Julia Kościuk-Załupka

Należy podkreślić także odrębność regulacji dotyczących prac archeologicznych, wydawanych jako osobne dokumenty na terenie Jordanii. W powyższym artykule omówiono trzy takie zbiory prawne. Są one publikowane także w języku angielskim, co stanowi ułatwienie dla zagranicznych misji.

Z uwagi na sytuację polityczną w dwóch pozostałych państwach, Iraku i Sy103 rii , akty prawne dotyczące omawianego zagadnienia nie były nowelizowane odpowiednio od 2002104 i 1999105 roku.

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Bieliński P., Starożytny Bliski Wschód. Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa 1985.

2. Cordesman A.H., Stability in the MENA Region: the range of forces shaping stability, Waszyngton 2018.

Artykuły: 1. Khan H. U., Khan W., Syria: History, the Civil Was and peace prospects, „Journal of Political Studies” 2017, vol. 24, wyd. 2.

Akty prawne irackie: 1. 1936 Prawo o ochronie zabytków numer 59.

2. 1958 bytków.

3. 2002

Rozporządzenie nr 40 w sprawie działalności Generalnej Dyrekcji ds. ZaPrawo o ochronie zabytków numer 55.

Akty prawne jordańskie: 1. 1966 Prawo tymczasowe.

2. 1975

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych.

3. 1976

Prawo tymczasowe numer 12.

4. 1988

Prawo o ochronie zabytków numer 21.

103 Przykładowo: Raport Iraq: legal history and traditions, 2004, The Law Library of Congress, Global Legal Research Center; H.U. Khan, W. Khan, Syria: History, the Civil Was and peace prospects, „Journal of Political Studies” 2017, vol. 24, wyd. 2, s. 587-601.

104 patrz: Prawo o ochronie zabytków nr 55, Irak.

105 patrz: Regulacja nr 1, Syria.

Archeolog wobec prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Dyskurs na przykładzie... 411 5. 1988

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych.

6. 1991

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych.

7. 2004

Poprawka nr 23 do prawa nr 21 z 1988 r.

8. 2016

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych.

Akty prawne syryjskie: 1. 1950 Prawo numer 63.

2. 1963

Prawo o ochronie zabytków numer 222.

3. 1969

Dekret numer 295.

4. 1969

Poprawka do prawa nr 222 w formie dekretu legislacyjnego nr 296.

5. 1969

Poprawka do prawa nr 222 w formie dekretu legislacyjnego nr 333.

6. 1977

Poprawka do prawa nr 222 w formie dekretu legislacyjnego nr 52.

7. 1999

Regulacja numer 1.

Źródła internetowe: 1. Charymska E., Zabytki i dzieła sztuki jako przedmioty ochrony, 2015, nr 1, desecuritate.uph.edu.pl, [dostęp: 12.07.2019].

Inne: 1. Chahin D., When a civil war starts in a country, everyone and everything will pay a price, Report from the Sofia Conference „Fighting the looting of Syria’s cultural heritage: Initiatives to stop illicit antiquities trade financing the Syrian conflict. Awareness rising”, 2016.

2. El Khatib M., Waqf in Shariah, its rules and applications in Islamic finance, INCEIF the Global University in Islamic Finance, PhD Program, 2016.

3. Raport Iraq: legal history and traditions, The Law Library of Congress, Global Legal Research Center, 2004.

412

Rozdział XXII Aleksandra Borek

Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych Aleksandra Borek – studentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, skarbnik Koła Naukowego Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Numer ORCID: 0000-0002-4708-1704.

TITLE: „International protection of cultural property in the context of armed conflicts”.

SŁOWA KLUCZE: ochrona dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, ochrona wzmocniona, opieka nad zabytkami.

KEY WORDS: protection of cultural property in the event of armed conflict, enhanced protection, safeguarding of monuments.

STRESZCZENIE: Artykuł omawia formy ochrony dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych, ustanowione na mocy Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego oraz dołączonych do niej Protokołów. Opisywany akt prawa międzynarodowego ustawia nie tylko zobowiązanie stron co do poszanowania zabytków w czasie konfliktu zbrojnego, nakłada również na państwo szereg obowiązków w zakresie sprawowania efektywnej opieki nad dobrami kulturowymi w czasie pokoju, w celu ich odpowiedniego zabezpieczenia na wypadek ewentualnych działań wojskowych. Wszystkie dobra kulturalne objęte są ochroną generalną,

Aleksandra Borek

Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych 415

natomiast strona Konwencji może poczynić starania dla zakwalifikowania jej zabytków do ochrony specjalnej lub wzmocnionej, która zapewnia najwyższy poziom ochrony poprzez bezwzględne wyłączenie dobra z działań wojennych.

W artykule podjęto również próbę naświetlenia praktycznego zastosowania prawa międzynarodowego w zakresie ochrony dóbr kultury w konflikcie w Syrii.

nego Krzyża w sprawie współpracy na rzecz ochrony dziedzictwa kulturalnego5, a przede wszystkim wszczęcie postępowania przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym w sprawie zniszczenia zabytków w Timbuktu6, świadczą o zainteresowaniu opinii międzynarodowej tematem ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktów zbrojnych. Jest to więc dobry moment na chwilę refleksji nad tematem środków prewencyjnych takiej ochrony, które powinny być wdrażane w czasie pokoju, jak i środkami bezpośredniej reakcji prawnej na dokonane zniszczenia.

Istnieje szereg aktów prawa międzynarodowego regulujących kwestię ochrony dóbr kultury, jednakże celem niniejszego artykułu będzie omówienie środków ustanowionych na mocy Konwencji haskiej podpisanej w 19547 (dalej w artykule nazywana Konwencją), ze zwróceniem szczególnej uwagi na mechanizmy zaproponowane w II Protokole dołączonym do tej konwencji w 1999 roku8 (dalej w artykule nazywany II Protokołem).

414

SUMMARY: The article discusses the forms of protection of cultural property in armed conflicts established by the Convention for the Protection of Cultural Property and its annexed Protocols. This act of international law not only lays down an obligation for the parties to respect monuments in times of armed conflict, but also imposes a number of obligations on the state to provide effective safeguarding of cultural goods in times of peace in order to protect them adequately in the event of possible military action. All cultural property is subject to general protection, while a Party to the Convention may make efforts to qualify its monuments for special or enhanced protection which provides the highest level of protection by strictly excluding the property from warfare. The article also attempts to highlight the practical application of international law in the field of protection of cultural objects in the conflict in Syria.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Słowo wstępne Doniesienia o niszczeniu starożytnego dorobku Palmiry, Damaszku czy Aleppo są dowodem na to, że kwestia prawnomiędzynarodowych środków ochrony dóbr kultury jest tematem jak najbardziej aktualnym i wymagającym refleksji1.

Uchwalenie aktów mających na celu potępienie niszczenia dorobku kulturowego i przeciwdziałanie handlowi dobrami nielegalnie wywiezionymi z terenów okupowanych takie jak: Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie niszczenia zabytków przez ISIS2, Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 21993 czy Konwencja Rady Europy o przestępczości przeciwko dobrom kultury4, a także zawarcie porozumień między UNESCO a Międzynarodowym Komitetem Czerwo1 https://niezalezna.pl/87278-ekspert-ds-dziedzictwa-syrii-dzihadysci-zrujnowali-wielowiekowa-kulture, [dostęp: 26.07.2019].

2 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 30 kwietnia 2015 r. w sprawie niszczenia zabytków kultury przez ISIS/Daisz (2015/2649(RSP)).

3 Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 2199 (2015).

4 Council of Europe Convention on Offences relating to Cultural Property, Council of Europe Treaty Series – No. 221 (2017).

2. Działania podejmowane w czasie pokoju Konwencja wraz z załączonymi Protokołami zobowiązuje strony konwencji, nie tylko do ochrony dóbr bezpośrednio w czasie konfliktu, ustanawia też obowiązek opieki nad zabytkami w czasie pokoju oraz określa środki odpowiedzialności karnej.

Artykuł trzeci Konwencji obliguje strony do roztoczenia opieki nad zabytkami znajdującymi się na ich terytorium w czasie pokoju, aby przeciwdziałać potencjalnym zniszczeniom w razie wystąpienia ewentualnego konfliktu zbrojnego. Konwencja pozostawiła w gestii stron określenie konkretnych środków jakie zamierzają podjąć dla realizacji tego celu. Rozwiązanie to zostało jednak poddane krytyce w czasie prac nad II Protokołem9, dlatego w artykule 5 niniejszego Protokołu sprecyzowano środki jakie należy podejmować dla zapewnienia dobrom kultury efektywnej opieki w czasie pokoju. Mają się one przejawiać przede wszystkim w przygotowaniu spisów inwentarza ułatwiających identy5 https://www.icrc.org/en/document/cultural-property-protected-in-armed-conflict, [dostęp: 26.07.2019].

6 Sprawa ICC-01/12-01/15, Prokurator v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi.

7 Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r, Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212.

8 Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r., sporządzony w Hadze dnia 26 marca 1999 r., Dz.U. 2012, poz. 248 9 Więcej na ten temat; J. Toman, Cultural Property in War: improvement in Protection. Commentary on the 1999 Second Protocol to the Hague Convention of 1954 for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, Paryż 2009, s. 75–84.

Aleksandra Borek

Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych 417

fikację i lokalizację dóbr w sytuacji bezpośredniego zagrożenia, opracowaniu mechanizmów ochrony przed ogniem czy przygotowaniu dóbr ruchomych do ich przeniesienia i składowania w bezpiecznym miejscu. Ważnym zapisem jest także zobowiązanie do wyznaczenia odpowiednich organów, które zajmą się wdrażaniem tych środków i staną się odpowiedzialne za wprowadzenie systemu efektywnej opieki. Należy jednak podkreślić, że wyliczenie zawarte w art.

5 nie ma charakteru enumeratywnego i strony mogą podejmować także działania niewskazane w II Protokole. Przedsięwzięcie zaproponowanych środków przygotowawczych wymaga dużych nakładów finansowych ze strony państwa, dlatego w art. 29 II Protokołu powołano do życia specjalny fundusz ochrony dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego. Funduszem zasilanym dobrowolnymi wpłatami stron konwencji, darowiznami osób prywatnych czy innych organizacji pozarządowych zarządza Komitet ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego (dalej w artykule nazywany Komitetem), który dostarcza również know-how w zakresie środków prewencyjnych i zapewnia ich bardziej jednolite wprowadzenie we wszystkich państwach, będących stroną II Protokołu10. Strona może się także zwrócić o pomoc techniczną do UNESCO m. in. we wprowadzaniu środków zapobiegawczych, organizacyjnych czy w przygotowywaniu spisu inwentarza11.

Działania jakie powinna podejmować strona już w czasie pokoju określa również art. 4 ust. 1 Konwencji, w którym zobowiązuje się państwo do poszanowania dóbr kulturalnych „przez powstrzymanie się od używania tych dóbr i ich bezpośredniego otoczenia oraz środków przeznaczonych do ich ochrony do celów, które mogłyby wystawić te dobra w razie konfliktu zbrojnego na zniszczenie lub uszkodzenie, oraz przez powstrzymanie się wobec nich od wszelkich aktów nieprzyjacielskich”12. Zobowiązanie takie jest niewątpliwie ograniczeniem nakładanym na państwo w zakresie swobodnego dysponowania dobrem w czasie pokoju, lecz zdaniem Hanny Schreiber jest ono konieczne ze względu na powszechne wykorzystywanie informacji o sposobie użytkowania obiektów już w czasie bezpośredniego zagrożenia konfliktem zbrojnym13. Działania podejmowane w czasie pokoju powinny polegać również na rozpowszechnianiu wiedzy

o potrzebie ochrony dóbr kultury wśród ludności cywilnej, jak i na kształtowaniu wrażliwości wojskowych na konieczność troski o zachowanie dziedzictwa kulturowego w czasie prowadzenia działań zbrojnych14. Artykuł 7 Konwencji precyzuje te postulaty poprzez zobowiązanie stron do utworzenia w ramach swoich sił zbrojnych ”komórek organizacyjnych, bądź zespołów osób o specjalnych kwalifikacjach, których zadaniem będzie czuwanie nad poszanowaniem dóbr kulturalnych i współpraca z władzami cywilnymi, do których należy opieka nad tymi dobrami”15.

Do działań prewencyjnych podejmowanych w czasie pokoju można również zaliczyć starania państwa o zakwalifikowanie dóbr do ochrony specjalnej lub wzmocnionej, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu, oraz oznaczanie obiektów tzw. błękitną tarczą – symbolem Konwencji16. Pojedynczym znakiem Konwencji są oznaczane obiekty podlegające ochronie generalnej, natomiast dobra zakwalifikowane do ochrony specjalnej oznaczane są znakiem w układzie potrójnym. Oznaczenie obiektów podlegających ochronie ułatwiła ich rozpoznanie przez wojska w razie ewentualnego konfliktu zbrojnego, dlatego celowe wydaje się ich oznaczanie już w czasie pokoju, lecz takie zobowiązanie nie zostało nałożone na państwa-strony, ani w Konwencji, ani w dołączonych do niej protokołach17.

Art. 27 II Protokołu.

UNESCO jest zobowiązane do udzielenia takiej pomocy w granicach swego programu i swoich możliwości na mocy art. 33 II Protokołu.

12 Art. 4 ust. 1 Konwencji.

13 H. Schreiber, Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] W. Kowalski, K. Piotrowska-Nosek, H. Schreiber, K. Zalasińska (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

Art. 7 i art. 25 Konwencji.

Art. 7 Konwencji.

16 Art. 16 Konwencji.

17 Por. S.E. Nahlik, Grabież dzieł sztuki. Rodowód zbrodni międzynarodowej, Wrocław–Kraków 1958, s. 365.

18 Definicja dobra kulturalnego znalazła się w art. 1 Konwencji.

19 Art. 4 Konwencji.

416

10 11

3. Formy ochrony dóbr kultury ustanowione przez Konwencję i II Protokół Konwencja uzupełniona protokołami ustanawia trzy rodzaje ochrony dóbr kultury – ochronę ogólną, specjalną i wzmocnioną. Ochroną ogólną objęte są wszystkie dobra kulturalne18, natomiast dla zakwalifikowania danego dobra do ochrony specjalnej lub wzmocnionej konieczne jest spełnienie określonych przesłanek i wpis na odpowiednią listę lub do odpowiedniego rejestru. Zakaz wszelkich aktów kradzieży, bezprawnego przywłaszczania dóbr kulturalnych, wszelkich aktów wandalizmu, a także nakaz powstrzymania się od wszelkich środków odwetu wymierzonych przeciwko dobrom kulturalnym – to minimum ochrony zapewnionej wszystkim obiektom objętym ochroną ogólną19.

14 15

418

Aleksandra Borek

3.1. Ochrona wzmocniona Warto pochylić się nad formą ochrony powołaną do życia na mocy art. 10 II Protokołu, która to forma miała uzupełnić braki widoczne w ochronie ogólnej i specjalnej. Ochrona wzmocniona polega na przyznaniu przywileju bezwzględnej nietykalności dobrom kultury stanowiącym dziedzictwo o największym znaczeniu dla ludzkości. Jest instytucją postępową w stosunku do poprzedniej regulacji, bowiem zapewnia ochronę niezależnie od względów konieczności wojskowej ani odległości, w jakiej dobra położone są od celów wojskowych20. Artykuł 10 określa trzy przesłanki, które muszą być spełnione kumulatywnie, aby dany obiekt mógł zostać objęty ochroną wzmocnioną. Zgodnie z pierwszą z nich dobro musi należeć do kategorii dziedzictwa kulturalnego o największym znaczeniu dla ludzkości. Pojęcie natomiast dobra kulturalnego zostało sprecyzowane w art. 1 Konwencji o ochronie dóbr kultury. Taka definicja pozwala na objęcie ochroną wzmocnioną obiektów, które stanowią dziedzictwo kulturalne danego narodu, niezależnie od powszechnego uznania opinii światowej dla jego walorów artystycznych czy znaczenia historycznego. Jest to wykładnia poparta uznaniem przez konwencję swobody państwa i jego pierwszorzędnej roli w kształtowaniu opieki nad dobrami kulturalnymi w czasie pokoju jak i brzmieniem samej preambuły Konwencji: „Szkody wyrządzone dobrom kulturalnym, do jakiegokolwiek należałyby one narodu, stanowią uszczerbek w dziedzictwie kulturalnym całej ludzkości, gdyż każdy naród ma swój udział w kształtowaniu kultury światowej”. Dobra kultury są kwalifikowane jako posiadające największe znaczenie dla ludzkości na podstawie kryterium posiadania wyjątkowego znaczenia dla kultury, unikalności i zagrożenia powstania niepowetowanej straty dla ludzkości, gdyby dobro uległo zniszczeniu. Komitet ochrony dóbr kultury, który kwalifikuje dobra, którym może zostać przyznana ochrona wzmocniona, zwraca uwagę, że wyjątkowe znaczenie dla kultury może mieć zarówno dobro kultury o wartości uniwersalnej jak i narodowej, a nawet regionalnej. Uznaje się, że obiekty nieruchome wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO spełniają przesłankę największego znaczenia dla ludzkości21.

Ochrona wzmocniona zostaje przyznana przez Komitet na podstawie wniosku rządu państwa, sprawującego władzę lub jurysdykcję nad danym dobrem 20 Por. Alice Lopes Fabris, Military Necessity under the 1954 Hague Convention, „Santander Art and Culture Law Review” 2/2015 (1), s. 280-283.

21 Guidelines for the Implementation of the 1999 Second Protocol to the Hague Convention of 1954 for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, pkt. 31-36; http:// www.unesco.org/new/en/culture/themes/armed-conflict-and-heritage/convention-and-protocols/ 1999-second-protocol/guidelines-for-the-implementation/, [dostęp: 26.07.2019].

Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych 419

kultury22. Organizacje pozarządowe takie jak UNESCO czy Międzynarodowy Komitet Błękitnej Tarczy, a także sam Komitet i strony konwencji, mogą rekomendować objęcie danego obiektu ochroną wzmocnioną, lecz ich rekomendacje nie mają charakteru wiążącego. Ze względu na zobowiązania państwa związane z wpisem danego obiektu na listę dóbr podlegających ochronie wzmocnionej, to w rękach rządu danego kraju leży wyłączna kompetencja do przedłożenia wniosku o taki wpis.23 Państwo zobowiązuje się bowiem do zapewnienia najwyższej ochrony prawnej i administracyjnej danemu obiektowi, a także deklaruje, że obiekt nie jest ani nie będzie w przyszłości wykorzystywany do celów wojskowych lub dla osłony miejsc wojskowych24. Decydując się na złożenie wniosku, państwo musi się więc liczyć z tym, że przez wyłączenie danego dobra kultury z działań wojskowych, może dojść do znacznych utrudnień i zwiększenia ryzyka prowadzenia akcji militarnych.

3.2. Postępowy, w stosunku do ochrony specjalnej, charakter ochrony wzmocnionej Największymi zaletami, które decydują o postępowym charakterze instytucji ochrony wzmocnionej są przede wszystkim dwa aspekty. Jednym z nich jest to, że obiekty podlegające tej ochronie są wyłączone z działań militarnych niezależnie od względów konieczności wojskowej. Klauzula konieczności wojskowej ustanowiona w artykule 4 Konwencji była wcześniej szeroko wykorzystywana dla tłumaczenia niszczenia dóbr kultury25. Brak zastosowania tej klauzuli dla ograniczenia ochrony wzmocnionej jest dowodem dużego wkładu II protokołu dla rozwoju prawa humanitarnego. Strony, które ratyfikowały II protokół zgadzają się bowiem, że istnieje pewna kategoria dóbr, posiadających wartość przewyższającą cele prowadzenia wojny. Drugim nowatorskim aspektem tej instytucji Art. 11 II Protokołu.

Por. J. Toman, op. cit., s. 194.

24 Art. 10 II Protokołu.

25 W swoim komentarzu do Konwencji o ochronie dóbr kultury H. Schreiber podkreśla, że pojęcie konieczności wojskowej wywołało najbardziej zagorzałą dyskusję w czasie obrad nad tekstem Konwencji. Zastosowanie klauzuli konieczności wojskowej można z jednej strony uznać za przejaw realizmu wojskowego, jak podkreślały delegacje m. in. Wielkiej Brytanii i USA, brak wprowadzenia takiej klauzuli do ostatecznego tekstu Konwencji, pozbawiłby go możliwości zastosowania w praktyce. Z drugiej jednak strony, idąc za argumentacją delegatów państw takich jak ZSRR, Polska czy Grecja, należy przyznać, że zastosowanie klauzuli konieczności wojskowej wiąże się z ryzykiem wykorzystywania jej dla tłumaczenia niszczenia dóbr kultury i tym samym otwiera furtkę do nadużyć. Por. H. Schreiber, Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] W. Kowalski, K. Piotrowska-Nosek, H. Schreiber, K. Zalasińska (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

22 23

Aleksandra Borek

Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych 421

jest możliwość zakwalifikowania obiektów do ochrony wzmocnionej niezależnie od odległości, w jakiej te dobra są położone od celów wojskowych. Instytucja pokrewna dla ochrony wzmocnionej – ochrona specjalna, która została powołana do życia na mocy art. 8 konwencji haskiej wykluczała możliwość objęcia tym rodzajem ochrony obiektów, które znajdowały się w bliskiej odległości od punktów takich jak lotniska, radiowe stacje nadawcze, dworce kolejowe czy wielkie linie komunikacyjne26. Wyłączyło to spod tej ochrony praktycznie wszystkie obiekty miejskie, w obrębie których znajduje się najwięcej najcenniejszych zabytków.

Ograniczenia te przesądziły o znikomym zastosowaniu ochrony specjalnej, wpis uzyskało jedynie 18 obiektów na 133 państwa (Austria, Watykan27, Niemcy, Holandia, Meksyk), które ratyfikowały konwencję haską28. Wprowadzenie ochrony wzmocnionej, której ustanowienie nie jest uzależnione od odległości od wyżej wymienionych punktów, należy więc zatem uznać za rozwiązanie postępowe, które powinno znaleźć większe zastosowanie w praktyce.

Instytucja ochrony wzmocnionej zapewnia nie tylko najwyższy poziom opieki nad zabytkami w czasie pokoju czy bezwzględne wyłączenie ich z działań wojennych. II protokół konwencji haskiej wprowadza również indywidualną odpowiedzialność karną za naruszenie jej postanowień. Zgodnie z artykułem 15 II Protokołu za przestępstwo uznaje się celowe działanie polegające na wymierzeniu ataku w dobro objęte ochroną wzmocnioną, wykorzystanie go do działań wojennych, a także zniszczenie, kradzież czy akty wandalizmu wymierzone

wobec dóbr podlegających ochronie na mocy konwencji. Ratyfikacja konwencji przez państwo wiąże się z zobowiązaniem do uznania na gruncie przepisów państwowych wymienionych w tym artykule czynów za przestępstwo i określenia za ich popełnienie odpowiednich kar. Państwo powinno objąć swoją jurysdykcją przestępstwa popełniane na swoim terytorium, a także dokonywane na terenie innych państw przez swoich obywateli i przez osoby przebywające na terenie tego państwa. Przestępstwa wymienione w pkt. a-c są uważane za przestępstwa podlegające ekstradycji na mocy umów o ekstradycji zawieranej pomiędzy jakimikolwiek stronami protokołu, protokół może również stanowić samodzielną podstawę prawną do ekstradycji29.

420

26 Brak zdefiniowania “dostatecznej odległości” z art. 8 ust. 1 pkt. a Konwencji ani w treści Konwencji, dołączonych Protokołów ani w Regulaminie Wykonawczym, sprawił, że przepisy dotyczące ochrony specjalnej stały się z jednej strony nieostre, z drugiej zbyt restrykcyjne. Doprowadziło to do szczątkowego zastosowania ochrony specjalnej dla ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktów zbrojnych.

27 „Jedynym na świecie ośrodkiem zabytkowym objętym ochroną specjalną jest Watykan. Został on wpisany do rejestru w dniu 18 stycznia 1960 r. Granice strefy chronionej pokrywają się z granicami Stolicy Apostolskiej. Uzasadnieniem dla stworzenia takiej strefy jest znajdowanie się w niej obiektów o takim znaczeniu, jak Bazylika św. Piotra, Pałac Watykański i muzea w nim się mieszczące, Biblioteka Watykańska oraz Tajne Archiwum Stolicy Apostolskiej. Przypadek Watykanu jest o tyle interesujący, że nie jest to państwo członkowskie ONZ, jednak jako szczególny podmiot prawa międzynarodowego mogło stać się stroną konwencji haskiej i cieszyć się ochroną przez nią przewidzianą. Co więcej, jego szczególne usytuowanie powoduje, że w razie konfliktu ochrona, którą cieszy się Watykan, wywiera skutki także na terytorium Republiki Włoskiej. Z tego też powodu przed wpisaniem Watykanu do rejestru konieczne były konsultacje z rządem włoskim. Oficjalne poparcie wniosku Stolicy Apostolskiej przez Włochy wpłynęło do UNESCO dnia 18 września 1959 r.” H. Schreiber, Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] W. Kowalski, K. Piotrowska-Nosek, H. Schreiber, K. Zalasińska (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

28 Stan prawny na 26.07.2019; http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/ pdf/Register2015EN.pdf, [dostęp: 26.07.2019]; http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=13637&language=E, [dostęp: 26.07.2019].

3.3.Zastosowanie ochrony wzmocnionej w praktyce W ramach podsumowania należy podkreślić, ze mechanizm ochrony wzmocnionej w widoczny sposób rozszerza zakres ochrony dóbr kultury o największym znaczeniu dla ludzkości. Jego najważniejsze cechy to zastosowanie w równym stopniu do konfliktów międzynarodowych i niemiędzynarodowych, przyznanie nietykalności nieograniczonej ze względu na konieczność wojskową oraz wprowadzenie odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko obiektom objętym tą ochroną, zarówno w odniesieniu do strony atakującej jak i broniącej30.

Spójrzmy zatem na efektywność ochrony wzmocnionej. Obecnie stronami II protokołu są 82 państwa ze 133 stron konwencji haskiej31, natomiast na liście dóbr podlegających ochronie wzmocnionej znalazło się jak dotąd 17 obiektów z 10 państw32. Należy podkreślić, że największe potęgi militarne świata takie jak USA czy Rosja, które są obecnie zaangażowane w wojnę w Syrii, nadal nie przystąpiły do II Protokołu. Jeśli chodzi natomiast o państwa, na których terytoriach toczyły się w ostatnich latach konflikty zbrojne, jedynie Nigeria, Mali33, Libia i Egipt są stronami II Protokołu34. Należy się więc zastanowić dlaczego system ochrony wzmocnionej, mimo licznych postępowych rozwiązań, które oferuje, cieszy się tak małym zainteresowaniem wśród stron konwencji.

29 Por. M. Frulli, The Criminalization of Offences against Cultural Heritage in Times of Armed Conflict:The Quest for Consistency, „The European Journal of International Law” 2011, vol. 22/1.

30 J. Toman, op. cit., s. 292–299.

31 http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=15207&language=E, [dostęp: 26.07.2019].

32 Stan prawny na 26.07.2019; http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/ pdf/Enhanced-Protection-List-2019_Eng_04.pdf, [dostęp: 26.07.2019].

33 Rząd Mali przystąpił do II Protokołu w listopadzie 2012 roku, po zniszczeniu przez islamistów bezcennych zabytków w Timbuktu, które zostały objęte ochroną wzmocnioną w grudniu 2016 r.

34 Stan prawny na 26 lipca 2019; http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=15207&language=E, [dostęp: 26.07.2019].

Aleksandra Borek

Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych 423

Po pierwsze system ochrony wzmocnionej nakłada na państwo szereg zobowiązań co do zagwarantowania najwyższej ochrony administracyjno-prawnej (co w praktyce wiąże się z poniesieniem dużych nakładów finansowych) oraz zupełnego wyłączenia z działań wojennych obiektów objętych ochroną, nie przekłada się jednak na jakiś namacalny zysk. Ochrona jest bowiem zabezpieczeniem na przyszłość, nie niesie ze sobą takiego potencjału turystycznego, ani ekonomicznego, jak wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, w związku z tym jest mało atrakcyjna dla państw, w których szanse na wystąpienie konfliktu zbrojnego są niewielkie.

Drugim aspektem, który z pewnością nie przynosi popularności tej instytucji jest nadmierny formalizm obecny przy wpisie na listę zabytków podlegających ochronie wzmocnionej. Wprowadzenie bardzo sformalizowanej i długotrwałej procedury wydaje się być niepotrzebne, ze względu na to, że większość zabytków, które mogłyby zostać zakwalifikowane do ochrony wzmocnionej, przeszła już procedurę wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. J. Toman w swoim komentarzu do II protokołu wskazał, że przed jego przyjęciem pojawił się pomysł automatycznego zakwalifikowania dóbr z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO do ochrony wzmocnionej, pomysł ten jednak odrzucono w toku prac nad ostatecznym tekstem II Protokołu. Rozwiązanie takie z pewnością zapewniłoby ochronę najcenniejszym zabytkom bez konieczności przechodzenia przez strony przez długi proces wpisu35.

czy Tokio37. Warto więc zatrzymać się na chwilę nad stroną prawną tych nadużyć.

Na początku należy wskazać, że konflikt w Syrii ma charakter niemiędzynarodowy, ale zaangażowane są w niego siły zbrojne wielu państw m. in. Stanów Zjednoczonych, Federacji Rosyjskiej, Turcji, Arabii Saudyjskiej czy Zjednoczonych Emiratów Arabskich, a także liczne zorganizowane grupy zbrojne takie jak ISIS, Wolna Armia Syryjska czy Kurdyjska Jednostka Obrony Ludu38.

Każde z państw-stron, a także grup zbrojnych podlega złożonemu systemowi zobowiązań co do ochrony dóbr kultury na mocy traktatów, prawa krajowego, a także zwyczajowego prawa międzynarodowego, zatrzymajmy się więc na chwilę na szeroko omawianej w tym artykule – konwencji haskiej. Sama Syria ratyfikowała Konwencję w 1958 roku, patrząc natomiast na siły przeprowadzające naloty w Syrii, jedynie Wielka Brytania i Zjednoczone Emiraty Arabskie nie są stronami Konwencji39. Znakomita większość stron jest więc zobowiązana do przestrzegania postanowień Konwencji, w szczególności do poszanowania dóbr kultury i nieczynienia z nich celów wojskowych40. Konwencja nakłada również na Syrię obowiązek zabezpieczenia swych dóbr jeszcze w okresie pokoju. Należy podkreślić, że władze Syrii czyniły pewne starania dla zabezpieczenia zabytków jeszcze przed eskalacją konfliktu, jednak ze względu na niewystarczające środki i fakt, że większość syryjskiego dziedzictwa stanowią dobra nieruchome, nie udało się niestety przygotować ich w odpowiedni sposób na zniszczenia wojenne41. Należy również wspomnieć, że uchybienie obowiązkom państwa co do zapewnienia ochrony swoim obiektom, nie zwalnia stron atakujących z odpowiedzialności za dokonane zniszczenia42. Syria nie poczyniła natomiast starań o wpisanie znajdujących się na jej terenie zabytków na listę dóbr objętych ochroną

422

4. Teoria a praktyka – ochrona dóbr kultury w kontekście wojny w Syrii Syria jest jednym z największych, zachowanych do czasów współczesnych, ośrodków kultury starożytnej. W czasie toczącego się tam już od ponad 8 lat konfliktu zbrojnego zniszczeniom uległa znaczna część zabytków nieruchomych.

Szczególnie dotkliwe straty dóbr kultury poniosły wszystkie z sześciu miast wpisanych na Światową Listę Dziedzictwa UNESCO36. Wskazuje się także na bardzo rozpowszechniony proceder nielegalnego wywozu ruchomych dóbr kultury i ich sprzedaży na nielegalnym rynku sztuki m. in. w Wielkiej Brytanii, Paryżu J. Toman, op. cit., s. 188.

Na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znalazły się następujące obiekty położone na terytorium Syrii: – Stare miasto Damaszku (wpis w 1979 roku), – Dawne miasto Bosra (1980), – Ruiny Palmyry (1980), – Dawne miasto Aleppo (1986), – Crac des Chevaliers i Qal’at Salah El-Din (2006), – Starożytne osady na północy Syrii (2011); https://en.unesco.org/syrian-observatory/built-heritage, [dostęp: 26.07.2019].

35 36

37 Por. Kamil Zeidler, Konflikt w Syrii zagraża zabytkom UNESCO, „Cenne Bezcenne Utracone” 2012, 4/73, s. 36-39.

38 Por. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 2199 (2015).

39 Stan prawny na 26 lipca 2019; http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=13637&language=E&order=alpha, [dostęp: 26.07.2019].

40 Artykuł 4 Konwencji.

41 http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/FIELD/Amman/pdf/20130322_Report_Syria_workshop_FINAL_01.pdf, [dostęp: 26.07.2019].

42 Należy także wskazać, że oznaczenie obiektu niebieską tarczą jako znaku rozpoznawczego zabytku podlegającego ochronie może powodować eskalację ataku nieprzyjaciela. Wymierzenie ataku w zabytek o szczególnym znaczeniu dla ludzkości może mieć na celu przyciągnięcie uwagi społeczności międzynarodowej, sytuacja taka miała miejsce w 2001 roku w afgańskim regionie Bamian, gdzie islamscy talibowie dokonali zniszczeń, pochodzących z VI wieku posągów Buddy.

Z punktu widzenia ich radykalnej ideologii istnienie tych posągów kłóciło się z głoszonym w islamie zakazem sztuki figuralnej oraz z kategorycznym zakazem innych religii i oddawaniu czci ich symbolom. Do podobnej sytuacji doszło również w malijskim Timbuktu. UNESCO zaniepokojone działaniami zbrojnymi dokonywanymi na terenie zabytkowego miasta, dokonało jego wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa w Niebezpieczeństwie, co wywołało kolejną falę zniszczeń.

424

Aleksandra Borek

specjalną, nie przystąpiła także do II Protokołu, dlatego jej dobra nie mogą zostać objęte ochroną wzmocnioną43.

5. Podsumowanie Konwencja haska wraz z dołączonymi do niej Protokołami zapewnia kompleksową ochronę dobrom kultury na wypadek konfliktów zbrojnych, zwłaszcza nowatorski system ochrony wzmocnionej, który wyznacza maksymalny zakres ochrony jaki ma szanse być efektywnie realizowany przy obecnym rozwoju prawa międzynarodowego. Należy jednak podkreślić, że nie istnieją takie ramy prawne, które byłyby w stanie zabezpieczyć dobra kultury przed celowym ich niszczeniem, a do takowego dochodzi teraz coraz częściej. UNESCO określa akty niszczenia syryjskiego dorobku kulturowego mianem „czystki kulturowej”, której celem jest pozbycie się wszelkich przejawów obecności wspólnot religijnych i wyznaniowych innych niż te zgodne z interpretacją islamu przez Państwo Islamskie44. Jakkolwiek niewiele da się zrobić dla lepszej ochrony dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych na poziomie prawa międzynarodowego, należy wspomnieć o możliwości pociągnięcia sprawców zniszczeń do indywidualnej odpowiedzialności karnej. Duże nadzieje pokłada się obecnie w działalności Międzynarodowego Trybunału Karnego, który w 2016 roku uznał zniszczenie zabytków Timbuktu za zbrodnię wojenną45 i wymierzył malijskiemu dżihadyście, który wydał rozkaz zniszczenia malijskich zabytków, karę 9 lat więzienia46. Dużą rolę w ochronie zabytków w czasie trwających konfliktów zbrojnych odgrywają również organizacje pozarządowe takie jak Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża czy Międzynarodowy Komitet „Błękitna Tarcza”, które dostarczają bezpośredniej pomocy w zachowaniu zagrożonego dziedzictwa kulturowego.

Więcej na temat uwarunkowań prawnych niszczenia dóbr kultury w Syrii: L. Arimatsu, M. Choudhury, Protecting Cultural Property in Non-International Armed Conflicts: Syria and Iraq, „International Law Studies. U.S. Naval War College” 2015, vol. 91, 91 INT’L L. STUD. 641 (2015), s. 670-685.

44 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 30 kwietnia 2015 r. w sprawie niszczenia zabytków kultury przez ISIS/Daisz (2015/2649(RSP)).

45 Należy podkreślić, że Międzynarodowy Trybunał Karny nie posiada jurysdykcji terytorialnej co do przestępstw popełnionych na terytorium państwa, które nie jest stroną Statutów Rzymskich, dlatego nie będzie on mógł wszcząć postępowania w sprawie niszczenia dorobku kulturowego w Syrii (ponieważ Syria nie jest stroną Statutów Rzymskich), więcej na temat działalności MTK w zakresie niszczenia dóbr kultury; S. Stryjkowska, Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego w działalności międzynarodowych trybunałów karnych, „Adam Mickiewicz University Law Review” 2016, vol. 6.

46 Sprawa ICC-01/12-01/15, Prokurator v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi.

43

Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych 425

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Lijnzaad L. (red.) Protecting Cultural Property in Armed Conflict: An Insight into the 1999 Second Protocol to the Hague Convention of 1954 for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, Leiden–Boston 2010.

2. Nahlik S.E., Grabież dzieł sztuki. Rodowód zbrodni międzynarodowej, Wrocław– Kraków 1958.

3. Toman J., Cultural Property in War: improvement in Protection. Commentary on the 1999 Second Protocol to the Hague Convention of 1954 for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, Paryż 2009.

Artykuły: 1. Arimatsu L. and Choudhury M., Protecting Cultural Property in Non-International Armed Conflicts: Syria and Iraq, „International Law Studies. U.S. Naval War College” 2015, vol. 91, 91 INT’L L. STUD. 641 (2015).

2. Fabris A. L., Military Necessity under the 1954 Hague Convention, „Santander Art and Culture Law Review” 2/2015 (1).

3. Frulli M., The Criminalization of Offences against Cultural Heritage in Times of Armed Conflict: The Quest for Consistency, „The European Journal of International Law” 2011, vol. 22/1.

4. Henckaerts J.-M., New rules for the protection of cultural property in armed conflict, „International Review of the Red Cross” 1999, no. 835.

5. Schreiber H., Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] Kowalski W., Piotrowska-Nosek K., Schreiber H., Zalasińska K. (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury.

Komentarz, Warszawa 2014.

6. Stryjkowska S., Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego w działalności międzynarodowych trybunałów karnych, „Adam Mickiewicz University Law Review” 2016, vol. 6.

7. Zeidler K., Konflikt w Syrii zagraża zabytkom UNESCO, „Cenne Bezcenne Utracone” 2012, 4/73.

Akty prawne: 1. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r, Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212.

426

Aleksandra Borek

2. Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r., sporządzony w Hadze dnia 26 marca 1999 r., Dz.U. 2012, poz. 248.

3. Council of Europe Convention on Offences relating to Cultural Property, Council of Europe Treaty Series – No. 221 (2017).

4. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 30 kwietnia 2015 r. w sprawie niszczenia zabytków kultury przez ISIS/Daisz (2015/2649(RSP)).

5. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ, S/RES/2199 (2015).

6. Guidelines for the Implementation of the 1999 Second Protocol to the Hague Convention of 1954 for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict; http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/armed-conflict-and-heritage/convention-and-protocols/1999-second-protocol/guidelines-for-the-implementation/, [dostęp: 26.07.2019].

Orzecznictwo: 1. Wyrok Międzynarodowego Trybunału Karnego z 27. 09.2016, Prokurator v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi, ICC-01/12-01/15. Źródła internetowe: 1. https://niezalezna.pl/87278-ekspert-ds-dziedzictwa-syrii-dzihadysci-zrujnowali-wielowiekowa-kulture, [dostęp: 26.07.2019].

2. https://www.icrc.org/en/document/cultural-property-protected-in-armed-conflict, [dostęp: 26.07.2019].

3. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Register 2015EN.pdf, [dostęp: 26.07.2019]; 4. http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=13637&language=E, [dostęp: 26.07.2019].

5. http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=15207&language=E, [dostęp: 26.07.2019].

6. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Enhanced-Protection-List-2019_Eng_04.pdf, [dostęp: 26.07.2019].

7. https://en.unesco.org/syrian-observatory/built-heritage, [dostęp: 26.07.2019].

8. http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=13637&language=E&order=alpha, [dostęp: 26.07.2019].

9. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/FIELD/Amman/ pdf/20130322_Report_Syria_workshop_FINAL_01.pdf, [dostęp: 26.07.2019].

Rozdział XXIII Krzysztof Kłoskowski

Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań Lic. Krzysztof Kłoskowski – student IV roku administracji oraz historii wojskowości na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, zaangażowany w działalność Szkoły Prawa Niemieckiego UAM. Autor opracowań poświęconych zagospodarowania reliktów Twierdzy Poznań, współautor „Diagnozy stanu istniejącego zespołu 18 fortów zewnętrznego pierścienia fortyfikacji w Poznaniu” (2010), laureat stypendium Marszałka Województwa Wielkopolskiego w dziedzinie kultury (2015). Numer ORCID: 0000-0001-9376-8788.

TITLE: „Administrative and legal forms of protection of the Fortress Poznań”.

SŁOWA KLUCZE: Twierdza Poznań, formy ochrony zabytków, ustawa o ochronie przyrody, ustawa o ochronie zabytków, dyrektywa siedliskowa.

KEY WORDS: Fortress Poznań, forms of monument protection, Nature Protection Act, Monument Protection Act, Habitats Directive.

STRESZCZENIE: Twierdza Poznań to zespół dawnych obiektów architektury militarnej wybudowanych w ramach dwóch linii fortyfikacyjnych pomiędzy 1828 a 1914 r.

Niniejszy artykuł skupia się na omówieniu historii i składu twierdzy oraz na omówieniu i ocenie najważniejszych administracyjnoprawnych form ochrony jej zachowanych elementów.

428

Krzysztof Kłoskowski

SUMMARY: Festung Posen is a set of former military architecture buildings built as par of two fortyfication lines between 1828 and 1914. This article focuses on discussing the history and composition of the fortress and on discussing and assessing the most import ant administrative and legal forms of protection of its preserved elements.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wprowadzenie Pomimo upływu wielu lat od zakończenia II Wojny Światowej, w wielu polskich miastach zachowały się dawne obiekty militarne, które powinny zostać objęte ochroną administracyjnoprawną, dzięki której ich substancja zachowana zostanie dla przyszłych pokoleń. Taką budowlą jest tzw. Twierdza Poznań, składająca się z kilkunastu fortów okalających centrum miasta.

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie historii tych budowli oraz administracyjnoprawnych form jej ochrony, które zostały do dnia dzisiejszego zastosowane. Podstawą rozważań będzie obowiązująca regulacja prawna ustawy o ochronie przyrody1, dotycząca wpisu do rejestru zabytków, a także Programu Natura 2000. Analizą nie zostaną objęte regulacje ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, ponieważ podejmowane w Poznaniu działania planistyczne nie zabezpieczają w zachowaniu substancji zabytkowej, powielając jedynie zapisy niepełnej ochrony konserwatorskiej.

W ramach artykułu, podjęta zostanie próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy w ramach funkcjonujących w Poznaniu form ochrony reliktów dawnej twierdzy, stosowana ochrona właściwie spełnia swoją funkcję, umożliwiając zachowanie tych elementów w odpowiednim stanie technicznym.

2. Historia budowy, struktura budowli, stan zachowania.

Historia Twierdzy Poznań rozpoczyna się wraz z zakończeniem serii wojen napoleońskich i postanowieniami kongresu wiedeńskiego, w ramach których korekcie uległa dotychczasowa granica pomiędzy zaborcami: Prusami oraz Rosją.

W wyniku tych zmian, stolica Wielkopolski, Poznań, znalazła się w odległości około 70 km od granicy z państwem carów, powodując nagłą konieczność ufortyfikowania miasta celem zabezpieczenia nie tylko samych ziem wielkopolskich, ale także i bezpośredniej trasy przemarszu w kierunku Berlina. Przez budowniczych poruszane były również argumenty dotyczące konieczności zdławienia ewentualnego oporu miejscowej ludności2, nie stanowiło to jednak głównego powodu wybudowania twierdzy.

1 2

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2018, poz. 1614 ze zm.

B. Polak (red.), Fortyfikacje Poznańskie, Poznań 1988, s 75.

Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań

429

W wyniku finansowego bankructwa Prus po wojnach napoleońskich, prace budowlane rozpoczęły się dopiero wczerwcu1828 r., skupiając się wpierw na wybudowaniu Fortu Winiary, pełniącego funkcję Cytadeli, wraz z jego dziełami uzupełniającymi (Fort Hake, Fort Roona oraz obie śluzy regulujące poziom okolicznych rzek i cieków wodnych). W kolejnych etapach budowy twierdzy, skoncentrowano się na umocnieniach tzw. Cytadeli Tumskiej oraz pozostałych prawobrzeżnych umocnieniach, by finalnie zakończyć prace przy rozbudowie umocnień lewobrzeżnych w 1864 r. W tym też roku skwalifikowano Poznań jako twierdzę I klasy jednocześnie zakańczając jej oficjalną budowę, mimo iż dalsze, drobne prace, prowadzone były na jej terenie też i w latach późniejszych3.

Ten pierścień umocnień nazywany jest twierdzą poligonalną.

Począwszy od końca lat 60. XIX w., w wyniku doświadczeń z prowadzonych działań wojennych w trakcie wojny krymskiej oraz prusko-duńskiej, z których jednoznacznie wynikało, że świeżo wybudowane obiekty fortyfikacyjne nie spełniają już swej roli jako skutecznej linii obronnej, rozpoczęto przygotowania do budowy nowego, drugiego pierścienia obronnego wokół miasta. Bezpośrednia realizacja prac w terenie rozpoczęła się w roku 1876 r.4 i z kilkoma przerwami, ujmując kolejne modernizacje rozbudowujące skalę realizowanej inwestycji, trwała aż do wybuchu I wojny światowej w 1914 r. Strukturalnie drugi pierścień różnił się od pierwszego wzajemnym oddaleniem od siebie poszczególnych obiektów fortecznych, dzięki czemu (w założeniu) miały one być skuteczniejszą formą obrony w dobie nowoczesnej artylerii. Linia drugiego pierścienia finalnie składała się z 9 fortów artyleryjskich, 9 pomocniczych fortów piechoty oraz blisko 200 uzupełniających obronę schronów amunicyjnych, piechoty czy też przeznaczonych dla załóg artyleryjskich. Pierścień ten nazywamy twierdzą fortową.

Poza najbardziej charakterystycznym fragmentem, czyli ceglanymi kubaturami, które są integralną częścią każdego z obiektów fortecznych, należy wymienić też ziemne wały okalające obiekty nie tylko w obrębie jego fosy, ale również i po jego zewnętrznej stronie, np. na jego przedpolu. W powszechnej opinii granicą obiektu militarnego jest dobrze widoczny obręb jego fosy, jednakże cała okalająca teren budowli struktura wałów ziemnych stanowi integralną część jakichkolwiek fortyfikacji.

Określając stan zachowania obu pierścieni fortyfikacyjnych (twierdzy poligonalnej i fortowej), należy wskazać kilka etapów ich rozbiórki, zniszczeń i dewastacji. Pierwszym z nich była rozbiórka lewobrzeżnego pasa umocnień twierdzy poligonalnej na przełomie XIX i XX w. (ukończona w 1912 r.).Władze 3 Dalsze prace modernizacyjne w obrębie omawianego pierścienia z przerwami trwały prawie bezpośrednio do wybuchu I Wojny Światowej.

4 Po uprzednim uzyskaniu sfinansowania prac w wyniku ustawy Reichstagu z 30 maja 1873 r. oraz zatwierdzanych kolejnych projektach budowlanych.

430

Krzysztof Kłoskowski

Poznania z dwóch powodów przez wiele lat silnie nalegały, aby wykonać powyższe prace – po pierwsze, pojawiły się poważne problemy komunikacyjne pomiędzy poszczególnymi częściami miasta, po drugie, uznano ów fragment umocnień za niefunkcjonalny. Po rozbiórce lewobrzeżnego pasa umocnień, na uzyskanej przestrzeni wzniesiono budynki użyteczności publicznej , a okalające obiekt wały ziemne zaadaptowano na parki i inne tereny zielone, zgodnie z projektem tzw. „ringu Stübbena”5.

W wyniku szczęśliwego przebiegu frontów zarówno I wojny światowej, jak i wojny polsko-bolszewickiej, Poznań został pominięty i stanowił on co najwyżej bazę logistyczną operujących w dalszym sąsiedztwie armii, unikając jakichkolwiek zniszczeń wojennych. Pozostałe lata międzywojenne nie były już tak pomyślne dla zachowanych obiektów fortyfikacyjnych. Z kilkoma wyjątkami, rozbiórce poddano resztę prawobrzeżnych umocnień. Warto podkreślić, że pracom rozbiórkowym nie poddano Fortu Winiary, adaptując go na użytek Wojska Polskiego.

Począwszy od roku 1919 r., wraz ze zmianą dotychczasowego sposobu administrowania obiektami, w miejsce armii pruskiej przyszła nowotworzona administracja Armii Wielkopolskiej, z czasem dopiero włączonej w struktury Wojska Polskiego. Opieka nad fortami, tak jak za poprzedniego właściciela, wciąż leżała w gestii wojska. Wnętrza były jednak już wtedy wykorzystywane jedynie w celach magazynowych, sam i zaś teren zewnętrzny przestał być poddawany bieżącym pracom konserwatorskim czy użytkowym. Rozpoczął się powolny proces degradacji obiektów. Zaniedbania doprowadziły do zapychania kanałów wentylacyjnych oraz odwadniających, wpływając na zwiększanie się wilgotności wewnątrz budynków, a nawet zalewania ich wodą. Każdy z obiektów wciąż był wtedy jednak wykorzystywany jako wojskowe magazyny. Problem na początku nie mógł być więc jeszcze tak dokuczliwy.

Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań

431

Innym skutkiem braku właściwej opieki nad tymi obiektami były porastające strop poszczególnych fortów skupiska drzew i krzewów. Na widocznych zdjęciach (rys. nr 1) Fortu Va z lat 1939 – 1943, widać wyraźnie (obraz po lewej stronie) stan właściwy zieleni fortecznej, czyli brak jakichkolwiek roślin, których korzenie mogłyby skutecznie zniszczyć szczelność glinianej izolacji przeciwwilgociowej oraz (rysunek po prawej) stan po ok. 20 latach braku nadzoru nad ziemnymi skarpami. Wybrane oba zdjęcia dotyczą tego samego fortu, bez wątpienia jednak, podobny problem występował również i na pozostałych fortach6. Jak widać na zdjęciu po lewej, w okresie wojennym okupant przeprowadzał kompleksowe wycinki drzew i krzewów. W toku późniejszych działań wojennych zimą 1945 r. pośród poszczególnych fortów zniszczeniu uległa część nadziemnych konstrukcji ceglanych, których ruiny częściowo (na przykładzie omawianego Fortu Va) widać na zdjęciu (rys. nr 2).

Rys. 2. Widok na bramę wjazdową Fortu Va, na dole widoczny zachowany blokhauz obrony wjazdu, na koronie fortu ostrzelany artylerią schron pogotowia dla piechoty (VI) oraz remiza artyleryjska (V), zima 1945, fot: strona pamyat-naroda.ru, [dostęp: 31.07.2019].

Rys. 1. Fort Va, zdjęcie lotnicze od lewej wykonano około 1943 r., zdjęcie po prawej z lata 1939 r., własność: Krzysztof Kłoskowski.

5

Z. Boras, L. Trzeciakowski, W dawnym Poznaniu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1971, s. 345.

Mimo to, niemal do samego końca II wojny światowej relikty Twierdzy Poznań pozostały nietknięte. Chrzest bojowy nastąpił dopiero w ostatnich miesiącach toczącej się wojny. Wiekowe, pięćdziesięcio-, a nawet stuletnie konstrukcje w chwili prowadzenia działań wojennych nie miały jednak żadnych szans na 6

W. Czarnecki, Wspomnienia Architekta, Poznań 2015, s. 258.

432

Krzysztof Kłoskowski

spełnienie pokładanych w nich nadziei. W ogniu artyleryjskim zagładzie uległa większa część zachowanych dotychczas obiektów pierwszego pierścienia. Zachował się jedynie z grubsza nietknięty głębszymi zniszczeniami Fort Winiary.

Warto w tym miejscu podkreślić, że do tamtego momentu, praktycznie bez zniszczeń przetrwał cały zewnętrzny pierścień7.

Od 1945 r. do 1983 r. w wyniku celowych działań administracji, przeprowadzono prace związane z wysadzeniem czterech fortów zewnętrznego pierścienia połączone z rozbiórką kilkunastu kolejnych schronów międzypola. Splantowaniu uległy też tereny wałów ziemnych kolejnych kilku fortów, poddane pod postępującą zabudowę w kolejnych dzielnicach mieszkalnych Poznania. Dodatkowo, począwszy od lat 50. XX w., podjęto systematyczny proces niwelowania zachowanych w stanie bardzo dobrym elementów Fortu Winiary, adaptując jego teren na miejski park.

3. Wpis do rejestru zabytków Począwszy od 25 maja 1983 r., rozpoczynane są pierwsze działania na rzecz ochrony zachowanych elementów Twierdzy Poznań, poprzez zbiorczy wpis do rejestru zabytków8 pod tytułem „Fortyfikacje Twierdzy Poznań (18 fortów), 1876-96, nr rej.: A-245 z 25.05.1983”. Zgodnie z zapisem, ochronie poddane miały być wszelkie pozostałości fortyfikacji pruskich z końca XIX w., obejmujące pierścień 18 fortów zewnętrznych wraz ze wszystkimi elementami twierdzy fortowej, takimi jak profile ziemne, schrony, pasy zieleni ochronnej itp. rozmieszczane w rejonach fortecznych. W ramach wskazywanego wpisu, dzięki jego rozbudowanej formie opisowej, możliwe było generalne ujęcie ochrony poszczególnych integralnych elementów pierścienia zewnętrznego9. Wpis ten niestety, przez swoje szczegółowe brzmienie zawężające chronione elementy infrastruktury do „końca XIX wieku” nie obejmuje takich elementów twierdzy, jak: schrony, wały ziemne, drogi rokadowe10 powstałe już w XX w. Brak w Poznaniu casusu potwierdzającego niewłaściwość roztoczenia opieki konserwatorskiej nad jednym z wymienionych powyżej elementów twierdzy, potwierdzonej administracyjną decyzją uznania przez Wojewódzkiego oraz Miejskiego Konserwatora Zabytków, niesłuszności administracyjnego zainteresowania, jednakże w opinii autora, brzmienie wpisu do rejestru zabytków jest jednoznaczne i zgodnie z literą prawa ta konkretnie wskazywana część elementów dawnego Festung Posen, w skutecznym brzmieniu prawnym, nie jest objęta ochroną konserwatorską.

Na szczęście, większość z opisywanych powyżej obszarów o wątpliwej skuteczPoza trzema fortami nie było żadnych strukturalnych uszkodzeń zewnętrznego pierścienia.

Art. 7, ust. 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

9 Wpis do rejestru zabytków A245 z dnia 25 maja 1983 r.

10 Drogi wojskowe, dojazdowe do poszczególnych obiektów wojskowych.

7 8

Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań

433

ności objęcia ich ochroną konserwatorską, dotyczy terenów należących do samorządu lokalnego, który zbiorczo traktuje wszystkie relikty Twierdzy Poznań, jako obiekty wpisane do rejestru zabytków, w związku z powyższym, nie występuje w Poznaniu analogiczny problem z deweloperami znany z innych miast11.

Ze względu na swoją zawiłą historię, wewnętrzny pierścień nie został nigdy objęty kompleksową ochroną konserwatorską, a zachowane elementy ceglane pierwszej linii fortecznej, ujmowane były w ramach odrębnych wpisów12. Począwszy od lat 60. ubiegłego wieku, odrębnymi wpisami chronione były poznańska cytadela (dawny Fort Winiary)13, umocnienia Ostrowa Tumskiego14 oraz pozostałości fortyfikacji na terenie rozebranego lewego brzegu w ramach wpisu do rejestru zabytków ringu Stubbena15. Skutki takiego braku kompleksowego ujęcia ochrony konserwatorskiej niestety są dalekosiężne i uderzają m.in. w projekty nowych inwestycji –brakuje bowiem ujęcia zachowanych pod ziemią reliktów poszczególnych budynków (bądź narysów wałów ziemnych). Warto w tym miejscu podkreślić, że jakiekolwiek tzw. „plany berlińskie” dotyczące poszczególnych budowli fortecznych w Poznaniu, są planami hipotetycznymi, a więc wykonanymi przed ich budową. Ze względu na zmieniającą się technologię prowadzenia wojen, a także ewentualne zmiany wynikające z innego podłoża, odmiennej koncepcji budowy na miejscu, czy innych powodów, zmianie mogły ulec drobne elementy finalnego wykonania poszczególnych obiektów16. Poniższy plan twierdzy, wraz z zaznaczonymi 4 rejonami wewnętrznego pierścienia, które są ujęte we wpisach do rejestru zabytków, w faktycznym wykonaniu mógł się w zakresie pewnych detali różnić, od stanu nakreślonego na zachowanych planach.

11 https://www.radiokrakow.pl/wiadomosci/krakow/nowy-wlasciciel-wyburzyl-hale-fabryczna-a-wraz-z-nia-zabytkowy-fort/, [dostęp: 31.07.2019].

12 Wpisy do rejestru zabytków: A239 z dnia 6 października 1982 r., A274 z dnia 3 stycznia 1985 r. oraz A006 z dnia 16 kwietnia 1966 r., 559/Wlkp/A z dnia 23 listopada 2007 r. i A005 z dnia 16 kwietnia 1966 r.

13 A006 16 kwietnia 1966 r. oraz 559/Wlkp/A z dnia 23 listopada 2007 r.

14 A005 z dnia 16 kwietnia 1966 r. W ramach wpisu ujęto wszystkie umocnienia wybudowane na przestrzeni wieków na terenie Ostrowa Tumskiego, stąd też na tym terenie miasta w świetnym stanie zachowany jest ‘tzw. Zachodni przyczółek Śluzy Katedralnej” zaadaptowany obecnie jako część muzealna.

15 A274 z dnia 3 stycznia 1985 r. Ochroną objęto wtedy „wał czołowy fortu Grolmana” oraz zachowanych fragmentów „kazamat fortu Grolmana” przy ul. Towarowej. Gwoli naukowej ścisłości, należy dopowiedzieć, że wykorzystywana nazwa we wpisie do rejestru zabytków ‘ fort’ jest w przypadku tego obiektu zwrotem potocznym, nazewnictwo zgodnie z oryginalną nazwą nadaną przez budowniczych to „bastion”, zaś zgodnie z terminologią forteczną „redita”. Same zaś „kazamaty fortu Grolmana” niestety nie istnieją, autor wpisu pomyliwszy nazewnictwo obiektów, w przypadku tego konkretnie budynku, miał na myśli zachowane pomieszczenia Bastionu Colomb.

16 Np. w toku prowadzonych prac eksploracyjnych na terenie dawnego Fortu Winiary, mimo obecności na planach, nie wykazano wybudowania zakontraktowanych korytarzy kontr minerskich, służących do zewnętrznego podkopania się w kierunku oblężniczych dział wrogich wojsk.

434

Krzysztof Kłoskowski

Rys. 3. Festung Posen, 1871 r. Fioletową obwódką zaznaczono tereny forteczne bezpośrednio ujęte we wpisie do rejestru zabytków.

Ogromną wartością byłaby możliwość przeprowadzania kompleksowych prac archeologicznych na terenach niegdyś wchodzących w skład wewnętrznego pierścienia. Praktyka niestety pokazuje, jak to było na przykład przy pracach związanych z budową zabezpieczeń przeciwpożarowych Urzędu Wojewódzkiego, czy też podczas budowy Interaktywnego Centrum Historii Ostrowa Tumskiego (obecna Brama Poznania), że w toku prowadzonych prac bezpowrotnemu zniszczeniu ulegają kolejne zachowane dotychczas pod poziomem ulic elementy twierdzy. Historia wybudowania obecnej Bramy Poznania wymaga nadmienienia, że w trakcie przygotowania terenu pod budowę faktycznie wykonano badania archeologiczne obejmujące swoim zasięgiem fragment istniejącego w tamtym miejscu wschodniego przyczółka Śluzy Katedralnej. Był to jednak zakres prac niewystarczający, tym bardziej, że w wyniku planowej budowy unicestwieniu uległ praktycznie cały zachowany pod ziemią relikt przyczółka17. Niezrozumiałe 17 http://bramapoznania.pl/brama-poznania/galeria/brama-poznania-architektura/budowa-bramy-poznania/, [dostęp: 31.07.2019].

Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań

435

pozostaje, dlaczego w tym samym czasie i w ramach tej samej inwestycji, pełnym zabiegom konserwatorskim poddano zachodni przyczółek Śluzy Katedralnej18.

Więcej szczęścia w zakresie ochrony konserwatorskiej w tym przypadku posiada dawny Fort Winiary, tj. obecna Cytadela Poznańska. Począwszy od wpisu terenu do rejestru zabytków w 1966 r. objęte ochroną konserwatorską są wszelkie zachowane do tamtego czasu elementy oryginalnej funkcji tego terenu. Jednostka miejska będąca głównym administratorem powierzonego terenu, Zarząd Zieleni Miejskiej, nie tylko nie wykonuje żadnych prac konserwatorskich, ale też skutecznie blokuje wszelkie propozycje zabudowania terenu, dążąc do zachowania istniejącego tam terenu parkowego. Ubolewać można jedynie, że wszelkie prace przekształceniowe terenu fortu w teren parkowy ukończone zostały w latach poprzedzających wpis terenu do rejestru zabytku. Obecnie mamy do czynienia ze zdewastowaną warstwą militarną obiektu, ale– co ważne – przytłaczająca większość zniszczeń pochodzi nie z okresu działań wojennych, ale z lat późniejszych.

Mimo, że już w latach 80. XX w. objęto ochroną zewnętrzny pierścień, to dopiero w 2015r. podjęto pierwsze postanowienie19 w zakresie wyznaczenia granic ochrony konserwatorskiej. Mimo upływu czasu, do dnia dzisiejszego, wydano postanowienia jedynie względem 14 fortów zewnętrznego pierścienia. Warto podkreślić, że za wyjątkiem postanowienia nr 1113 z 10 października 2012 r., które dotyczyło terenów Fortu IIa, ostatnie postanowienia podejmowane były w roku 2008. Daleko idąca standaryzacja fortów pruskich, dająca wrażenie identyczności poszczególnych obiektów fortecznych (fortów głównych wzajemnie ze sobą, czy też poszczególnych dzieł pośrednich – fortów pośrednich, schronów itd.), umożliwia szybkie porównanie stanu degradacji terenów zewnętrznych w zakresie poszczególnych obiektów. Fort VII, ze względu na swoją tragiczną historię w czasie wojny20, od samego końca wojny objęty był szczególną troską i opieką. Podział działek widoczny na zrzucie widoku z portalu SIP Geopoz (rys. nr 4), wskazuje też, że mimo istnienia na terenie tego miejsca punktu muzealnego, część terenów wciąż była we władaniu Wojska Polskiego. Nieustanna obecność jednostki wykorzystującej obiekt tj. zarząd muzeum, a także (do czasu) wojska, skutkuje zachowaniem oryginalnych granic terenów fortecznych, łącznie z wystawionymi zewnętrznymi bateriami dział (na zdjęciu Fortu VII widoczne dobrze na lewo od samej bryły budowli). Taki świetny stan zachowania terenów opisywanych wcześniej jako integralne dla zabudowy fortyfikacyjnej, 18 http://poznan.naszemiasto.pl/artykul/sluza-katedralna-w-poznaniu-zobacz-jak-wygladaw-srodku,1860792,artgal,t,id,tm.html, [dostęp: 31.07.2019].

19 Postanowienie nr 402 z 23.09.2005 dot. granic ochrony konserwatorskiej Fortu VI. 20 Na jego terenie zlokalizowano obóz koncentracyjny.

436

Krzysztof Kłoskowski

niestety jest w Poznaniu rzadkością. Widoczne na rysunku nr 3 zrzuty Fortów VI (kompletnie zabudowany i przekształcony lewy bark zewnętrznych obwałowań) oraz V (nielegalnie wysunięte ogródki domów jednorodzinnych na tereny objęte ochroną konserwatorską). W przypadku innego typu obiektu, Fortu Va, do dnia dzisiejszego nie ustalono granic ochrony konserwatorskiej, w skutek czego, całkowicie zniszczone zostały obwałowania od strony północnej, południowej i zachodniej. Jedynie fragmenty wschodniej części zewnętrznych skarp i przedstoku nie zostały jeszcze zabudowane.

Rys. 4. Granice ochrony konserwatorskiej, górny rząd od lewej: Fortu V, Fortu VI. Dolny rząd: Fortu Va, Fortu VII. Źródło: SIP Geopoz.

4. Program Natura 2000, ochrona przyrodnicza Jak już wskazałem powyżej, w skutek korzystnego mikroklimatu występującego wewnątrz zachowanych pomieszczeń fortecznych, a także w wyniku wieloletnich zaniedbań ze strony administratorów poszczególnych terenów, fortyfikacje poznańskie stawały się ostojami przyrody, siedliskami dzikich zwierząt, a także miejscem występowania unikatowych roślin oraz grzybów.

Wskazywany wcześniej proces zniszczeń wojennych, a także wieloletnich zaniedbań, przyczynił się do zmiany mikroklimatu wewnątrz pomieszczeń. Obecnie obserwujemy więc wewnątrz fortów niską temperaturę, małą przewiewność i dużą wilgotność, blisko momentu skraplania się wody. Nie bez znaczenia dla

Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań

437

stanu wewnątrz pozostaje ponowne pełne zadrzewienie i zakrzewienie fortów, czyli efekt wspomnianego braku odpowiedniej ich konserwacji po zakończeniu działań wojennych. Brak właściwych pomysłów na wykorzystanie zachowanych fortów skutkował pojawieniem się we wnętrzach pomieszczeń kolejnych gatunków nietoperzy, takich jak: mopek, nocek Bechsteina, nocek duży czy nocek łydkowłosy21. To niosło za sobą dalsze, mniej oczywiste konsekwencje – mieszkańcy zaczęli postrzegać fortyfikacje przede wszystkim jako cenne enklawy zieleni22.

Uznając teren fortyfikacji w Poznaniu za ważny przyrodniczo, w kwietniu 2004 r. zaproponowano obszar obiektów dawnej Twierdzy Poznań, jako obszar mający znaczenie dla wspólnoty UE. Wraz z tą datą, proponowany obszar, mimo braku jego uprzedniego zatwierdzenia przez Komisję Europejską, wymagał już stosowania przepisów analogicznych do zatwierdzonych już obszarów objętych ochroną w ramach Programu Natura 2000. W ramach zgłoszenia jako obszar chroniony, ze względu na występujące na jego terenie nietoperze23, ujęto pierścień 18 fortów zewnętrznego pierścienia, Cytadela-Fort Winiary oraz trzy schrony przeciwlotnicze zlokalizowane w bliskiej okolicy parku Sołackiego pod łączną nazwą „Fortyfikacje w Poznaniu kod PLH300005”. Głównym zaleceniem w zakresie przedmiotowej ochrony zagrożonych gatunków jest zabezpieczenie poszczególnych populacji przed zakłócaniem ich snu zimowego, zmianą mikroklimatu wewnątrz fortów, a także ich ochrona przed wandalami24. Zatwierdzenie obszaru jako mającego znaczenie dla wspólnoty, nastąpiło w lutym 2008 r., uznając za obszar ochrony teren obejmujący blisko 138 ha. Ze względu na pierwotnie źle wyznaczone granice ochrony w ramach opisywanej warstwy przyrodniczej od czerwca 2014 r. procedowana jest zmiana obszaru jej ochrony25. Wnioskowane zmiany są w znaczącej części zmianami korekcyjnymi, wymijającymi z błędów na etapie zgłaszania obszaru chronionego i w większości polegają na rozszerzeniu ochrony do przeciwskarpy26 fos otaczających poszczególne forty (względem pierwotnie opisanej skarpy27 fosy). Jedynie w przypadku jednego ze schronów przeciwlotniczych, w momencie proponowanej korekty (w ramach zgłoszonego R. Bernard, M. Jurczyszyn, Dekady spisu nietoperzy (1988-1992) w Poznaniu, [w:] B.W. Wołoszyn (red), Zimowe spisy nietoperzy w Polsce: 1988-1992. Wyniki i ocena skuteczności, Kraków 1994.

22 W. Czarnecki, Wspomnienia Architekta, Poznań 2015, s. 258.

23 Ze szczególnym uwzględnieniem gatunków: mopka, nocka Bechsteina, nocka dużego oraz nocka łydkowłosego.

24 http://www.salamandra.org.pl/niet1/579-mopki-poznan.html, [dostęp: 31.07.2019].

25 Uchwała Nr LXIX/1098/VI/2014 Rady Miasta Poznania z dnia 24 czerwca 2014 r.

26 Zewnętrzna ściana fosy.

27 Wewnętrzna ściana fosy.

21

438

Krzysztof Kłoskowski

obszaru wyznaczono błędne działki) występuje konflikt wartości ze względu na prawa własnościowe do działki, na terenie której zlokalizowany jest przedmiot ochrony. Ze względu na ograniczenia wynikające z objętą ochroną przyrodniczą, właściciele działek, w tym m.in. miasto Poznań, mieliby prawo do kierowania roszczeń28. Podobny problem dotyczy też pozostałych terenów wyznaczonych jako teren mający znaczenie dla wspólnoty UE, jednakże jedynie w przypadku schronu przy ul. Wojska Polskiego różnica wynikała z pierwotnej, błędnej numeracji działek.

Warto podkreślić, że mimo dużej liczby ograniczeń w zakresie dysponowania nieruchomościami objętymi opisywaną ochroną przyrodniczą, do dnia dzisiejszego w przygotowaniu są zalecenia przyrodnicze, do których poszczególni właściciele terenów mieliby się dostosować. Na dzień dzisiejszy29, stanowisko Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska nie wyklucza możliwości całorocznego korzystania z całości/części poszczególnych obiektów, motywując to koniecznością stałego zabezpieczenia siedlisk nietoperzy przed ich dewastacją30.

Przez część środowisk związanych z ochroną środowiska, promowany jest jednak model niemiecki31, w ramach którego zabronione byłoby w okresie zimowym (wrzesień-kwiecień) jakiekolwiek korzystanie z terenu fortów.

Jednocześnie, w tym samym czasie, w 2018 r. biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu przygotowało i rozesłało do właścicieli oraz użytkowników terenów objętych ochroną konserwatorską oraz programem Natura 2000 szczegółową listę swoich wytycznych, ujmującą m.in. konieczność wycinki drzew porastających stropy, a także udrażnianie kanałów wentylacyjnych oraz odwadniających.

W Poznaniu od wiosny 2015 r. funkcjonuje również miejski zespół ds. fortyfikacji. Zespół składa się z przedstawicieli wszystkich jednostek miejskich posiadających w swym stanie obiekty forteczne32, bądź sprawujących nadzór nad nimi (po części Poznańska Lokalna Organizacja Turystyczna, bądź bezpośrednio Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków). Jednakże mimo upływu ponad ka28 Art. 129 i 130 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2019, poz.

1396 ze zm.

29 31 lipca 2019 r.

30 http://www.salamandra.org.pl/niet1/579-mopki-poznan.html, [dostęp: 31.07.2019].

http://www.balticfortroute.eu/index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemid =36, [dostęp: 31.07.2019].

31

M.in. Wydział Gospodarki Nieruchomościami, Zarząd Komunalnym Zasobów Lokalowych, Zarząd Zieleni Miejskiej, Zakład Lasów Miejskich.

32

Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań

439

dencji, zespół rozdysponował jedynie pieniądze wygrane w ramach zwycięskiego projektu PBO33 zgłoszonego przez osobę fizyczną, niezwiązaną z urzędem miasta.

5. Wnioski Od strony administracyjnoprawnej istnieje wiele możliwości, aby zapewnić ochronę zabytkowych elementów Twierdzy Poznań. Niestety, mimo to, działania mające na celu zachowanie reliktów obszarów obronnych nie są podejmowane w wystarczającym stopniu.

Ochroną konserwatorską objęto poszczególne elementy wewnętrznego pierścienia: wały Bastionu Grolmana, blokhauz Bastionu Colomb34, Fort Winiary, umocnienia pruskie na terenie. Ostrowa Tumskiego. W toku uzyskiwanych zgód administracyjnych, w trakcie budowy nowych obiektów35, bądź w trakcie remontu sieci przesyłu mediów niszczeją jednak relikty dzieł uzupełniających pierwszy pierścień.

Mimo wpisania zewnętrznego pierścienia do rejestru zabytków w maju 1983 r., do dnia dzisiejszego nie wydano wszystkich postanowień dotyczących granic ochrony konserwatorskiej. Nawet jednak w przypadku fortów z uchwalonymi granicami ochrony konserwatorskiej nie są podejmowane działania administracyjne celem odtworzenia stanu objętego ochroną (np. ogrody mieszkańców na terenie Fortu V).

Objęcie ochroną przyrodniczą w ramach m.in. programu Natura 2000 18 fortów drugiej linii umocnień oraz Fortu Winiary i 3 schronów jest bardzo problematyczne. Z jednej strony, gwarantuje dodatkową ochronę przed ewentualną zabudową czy deweloperską próbą zagospodarowania terenu36 oraz zachowuje walory przyrodnicze wymienionych obszarów. Z drugiej jednak, przyczynia się do dalszej degradacji substancji zabytkowej. Sprzeczne zalecenia wydawane jednocześnie przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska oraz biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu przyczyniają się jedynie do pogłębiania chaosu prawnego.

33

Poznański Budżet Obywatelski.

34

Wymieniany wcześniej jako „kazamaty fortu Grolmana”

35

Np. budowa Bramy Poznania.

Casus wyburzonego fortu w Krakowie.

36

440

Krzysztof Kłoskowski

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Boras Z., Trzeciakowski L., W dawnym Poznaniu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1971.

Administracyjnoprawne formy ochrony Twierdzy Poznań 3. Wpis do rejestru zabytków A239 z dnia 6 października 1982 r.

4. Wpis do rejestru zabytków A274 z dnia 3 stycznia 1985 r.

5. Wpis do rejestru zabytków A006 z dnia 16 kwietnia 1966 r.

6. Wpis do rejestru zabytków 559/Wlkp/A z dnia 23 listopada 2007 r.

2. Czarnecki W., Wspomnienia Architekta, Poznań 2015.

7. Wpis do rejestru zabytków A005 z dnia 16 kwietnia 1966 r.

3. Polak B. (red.), Fortyfikacje Poznańskie, Poznań 1988.

8. Wpis do rejestru zabytków A006 16 kwietnia 1966 r.

Artykuły: 1. Bernard R., Jurczyszyn M., Dekady spisu nietoperzy (1988-1992) w Poznaniu, [w:] Wołoszyn B.W. (red), Zimowe spisy nietoperzy w Polsce: 1988-1992. Wyniki i ocena skuteczności, Kraków 1994.

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2019, poz.

1396 ze zm.

2. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

3. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2018, poz. 1614 ze zm.

4. Uchwała Nr LXIX/1098/VI/2014 Rady Miasta Poznania z dnia 24 czerwca 2014 r.

5. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, Dz.Urz. UE L 206 z 22.7.1992. Źródła internetowe: 1. https://www.radiokrakow.pl/wiadomosci/krakow/nowy-wlasciciel-wyburzyl-hale-fabryczna-a-wraz-z-nia-zabytkowy-fort/, [dostęp: 31.07.2019].

2. http://bramapoznania.pl/brama-poznania/galeria/brama-poznania-architektura/budowa-bramy-poznania/, [dostęp: 31.07.2019].

3. http://poznan.naszemiasto.pl/artykul/sluza-katedralna-w-poznaniu-zobacz-jak-wyglada-w-srodku,1860792,artgal,t,id,tm.html, [dostęp: 31.07.2019].

4. http://www.salamandra.org.pl/niet1/579-mopki-poznan.html, [dostęp: 31.07.2019].

5. h t t p : / / w w w. b a l t i c f o r t r o u t e . e u / i n d e x . p h p ? o p t i o n = c o m _ c o n t e n t & t a sk=view&id=23&Itemid=36, [dostęp: 31.07.2019].

Inne: 1. Postanowienie nr 402 z 23.09.2005 dot. granic ochrony konserwatorskiej Fortu VI. 2. Wpis do rejestru zabytków A245 z dnia 25 maja 1983 r.

9. Wpis do rejestru zabytków 559/Wlkp/A z dnia 23 listopada 2007 r.

10. Wpis do rejestru zabytków A005 z dnia 16 kwietnia 1966 r.

11. Wpis do rejestru zabytków A274 z dnia 3 stycznia 1985 r.

441

442

Rozdział XXIV Stefan Staszewski, Michał Szymanek

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym. Uwarunkowania prawne i doktrynalne Mgr Stefan Staszewski – absolwent Uniwersytetu Łódzkiego na kierunku Archeologia. W latach 2011 – 2014 stażysta w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Łodzi, od 2014 roku zatrudniony jako Inspektor Ochrony Zabytków w Wydziale ds. Zabytków Archeologicznych Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku.

Mgr Michał Szymanek – radca prawny, absolwent studiów prawniczych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego, w latach 2011 – 2014 roku odbywał studia doktoranckie na swoim macierzystym wydziale. Od 2010 roku wpisany na listę radców prawnych. Autor publikacji z zakresu szeroko pojętej problematyki obrotu nieruchomości. Specjalizuje się w prawie cywilnym, w szczególności prawie rzeczowym, w prawie handlowym, a także w prawie ochrony zabytków. Jest radcą prawnym Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku.

TITLE: „Protection of archaeological monuments in spatial planning. Legal and doctrinal conditions”.

SŁOWA KLUCZE: archeologia, dziedzictwo archeologiczne, ochrona i opieka nad zabytkami, zarządzanie dziedzictwem, planowanie przestrzenne, trwałe zachowanie.

KEY WORDS: archaeology, archaeological heritage, protection and care of heritage objects, heritage man-agement, spatial planning, lasting conservation.

444

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

STRESZCZENIE: Ustalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego stanowią jedną z form ochrony zabytków, zgodnie z art. 7 pkt 4 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Szczegóły korzystania z tego narzędzia reguluje nie tylko wspomniana ustawa, lecz także w dużym stopniu ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wraz z jej aktami wykonawczymi. Niestety w przypadku zabytków archeologicznych ta forma ochrony nie tylko pozostaje niewykorzystana, lecz obserwowane są nawet tendencje do jej eliminacji, względnie daleko posuniętej marginalizacji. W interpretacjach prawnych brakuje nawiązania nie tylko to przepisów zewnętrznych aktów prawnych, takich jak Prawo Ochrony Środowiska czy Europejska Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego, lecz także nawet do innych przepisów wewnątrz samej ustawy o ochronie zabytków. W konsekwencji uchylane są plany zagospodarowania przestrzennego uwzględniające strefy ochrony konserwatorskiej wraz z zapisami na temat badań archeologicznych. Co więcej, nie korzysta się prawie w ogóle z narzędzi jakie oferują ustalenia MPZP do osiągnięcia nadrzędnego celu ochrony dziedzictwa archeologicznego, jakim jest jego trwała konserwacja i zachowanie. Niniejszy artykuł ma na celu zwrócenie szczególnej uwagi na katalog przepisów stanowiących fundament ochrony zabytków (z naciskiem na zabytki archeologiczne) w planowaniu przestrzennym, które razem zastosowane mogłyby stanowić potężne narzędzie ochrony. Autorzy udowodniają, że nieruchome zabytki archeologiczne, tj. stanowiska archeologiczne, są pełnoprawnym przedmiotem ochrony w procesie planowania przestrzennego.

SUMMARY: Findings of local spatial development plans are one of the forms of monument protection, in accordance with article 7 point 4 of the Act on the protection and guardianship of monuments. The details of using this tool are regulated not only by the aforementioned Act, but also to a large extent by the Act on the spatial planning and management along with its executive acts. Unfortunately, in the case of archaeological monuments, this form of protection is not only unused, but also the tendencies to eliminate it, or the far-reaching marginalization are observed. In legal interpretations there is no reference to external legal acts, such as the Act on environmental protection or the European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage, but also to other provisions within the Act on the protection and guardianship of monuments. As a consequence, spatial development plans covering archaeological protection zones together with notations

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 445

about archaeological research are repealed. What is more, the tools offered by the spatial development plans to achieve the overarching objective of protecting the archaeological heritage, which is its persistent conservation and preservation, are not used at all. This article is intended to pay particular attention to the catalog of regulations constituting the foundation for the protection of monuments (with emphasis on archaeological monuments) in spatial planning, which together used could be a powerful protection tool. The authors prove that immovable archaeological monuments, i.e. archaeological sites, are a full-fledged object of protection in the spatial planning process.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Ustalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami1 (dalej w artykule używany skrót: u.o.z.o.z.) stanowią jedną z prawnych form ochrony zabytków. Spośród innych wyróżnia je to, iż posiadają rangę prawa miejscowego, a w ich tworzeniu udział ma zarówno organ władzy lokalnej, jak i organ wyspecjalizowany w zakresie ochrony zabytków. W związku z tym wydawać by się mogło, iż ta właśnie forma daje największe możliwości w tworzeniu zasad ochrony zabytków. W ostatnim czasie daje się jednak zauważyć wzrost kontrowersji wokół kwestii dopuszczalnego zakresu zadań ochronnych możliwych do wprowadzenia w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz kompetencji organu stanowiącego prawo lokalne do ich ustalania. Zjawisko to jest szczególnie czytelne w przypadku zabytków archeologicznych, których specyfika jest szerzej nieporuszana w kręgach pracowników administracji publicznej odpowiedzialnych za tworzenie prawa miejscowego, planistów oraz prawników oceniających poprawność aktu prawnego. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie problematyki zabytków archeologicznych, ich specyfiki i zagrożeń związanych z zagospodarowaniem; przede wszystkim zaś dokonana zostanie analiza obowiązujących przepisów prawnych pod kątem możliwości redakcji zasad ochrony dla tej kategorii zabytków w aktach planowania przestrzennego.

2. Identyfikacja przedmiotu ochrony oraz potencjalnych zagrożeń Art. 3 pkt 4 u.o.z.o.z. wprowadza tzw. definicję legalną zabytku archeologicznego. Jest to mianowicie „zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, 1

Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 447

złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem”2. W doktrynie za nawarstwienia kulturowe uznaje się wszelkie nawarstwienia tworzące się w procesie użytkowania przez człowieka danego terenu. Będą to zatem zarówno odkładające się w odstępach czasowych poziomy użytkowe danego terenu, a także poszczególne obiekty indywidualne jak wkopy, nasypy, konstrukcje, których relacje przestrzenne względem siebie stanowią jedyny w swoim rodzaju zapis zachodzących przemian. W nawarstwieniach tych występują wytwory człowieka bądź ich ślady, których względną chronologię można określić dokonując analizy wzajemnych relacji poszczególnych warstw. Przedmiotem ochrony są zatem nie tylko poszczególne wytwory człowieka, ale i ich kulturowy kontekst – razem tworzą integralną całość, w terminologii naukowej zwaną stanowiskiem archeologicznym. Wzajemne powiązanie przestrzenne poszczególnych nieruchomych i ruchomych części stanowiska archeologicznego stanowi właściwą, oryginalną i niepowtarzalną substancję zabytku archeologicznego.

Specyfika zabytku archeologicznego powoduje, że każde prace naruszające strukturę gruntu podejmowane na jego obszarze wiążą się z nieodwracalnym zniszczeniem jego części nieruchomej (nawarstwienia kulturowe), zaś poszczególne zabytki ruchome nawet jeśli zostaną uratowane, tracą poprzez wyrwanie z kontekstu historycznego część swojej wartości naukowej, gdyż nie jest możliwe powiązanie ich z resztą stanowiska archeologicznego. Do podstawowych zagrożeń dla substancji zabytku archeologicznego związanych z szeroko pojętym zagospodarowaniem zaliczają się przede wszystkim roboty budowlane, wydobywanie surowca, gospodarka rolna, gospodarka leśna oraz wpływ roślinności.

Należy w sposób szczególny zwrócić uwagę, że do działań nieodwracalnie niszczących substancję nieruchomego zabytku archeologicznego należą również wykopaliskowe badania archeologiczne. Spowodowane jest to faktem, że w ich trakcie nawarstwienia kulturowe zostają nieodwracalnie usunięte, zaś zabytki

ruchome zostają wyciągnięte z pierwotnego kontekstu. Ślad po oryginalnej substancji zabytku pozostaje wówczas w sporządzonej dokumentacji archeologiczno-konserwatorskiej.

446

2 Problem obecnej postaci definicji legalnej zabytku archeologicznego był już niejednokrotnie omawiany w literaturze: J. Artemiuk, Pojęcie i zakres ochrony prawnej zabytków archeologicznych w prawie polskim i w prawie międzynarodowym, „Acta Universitatis Wratislaviensis, No 3661, Przegląd Prawa i Administracji” 2015, t. C, cz. 2, s. 501 – 513; M. Sabaciński, Rola metody archeologicznej w procesie ekshumacji. Głos w dyskusji na temat prawa i praktyki prowadzenia tego typu działań, „Kurier Konserwatorski” 2017, nr 14, s. 18 – 23; M. Trzciński, Wokół definicji zabytku archeologicznego, „Ochrona Zabytków” 2017, s. 111 – 117. M. Trzciński, Ochrona ruchomych zabytków archeologicznych, [w:] K. Zeidler (red.), Raport dotyczący stanu ochrony prawnej oraz kierunków zmian w zakresie prawnej ochrony zabytków ruchomych w Polsce przygotowany w ramach realizacji Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 dla Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Gdańsk 2016, gdzie analizowano przede wszystkim jej powiązanie z definicją ogólną zabytku i niezbędnymi do spełnienie kryteriami jakimi są interes społeczny oraz wartości: naukowa, historyczna i artystyczna.

3. Kierunki ochrony zabytków archeologicznych a. Ochrona dziedzictwa archeologicznego in situ (zasada nadrzędna) W najwyższym źródle prawa, jakim jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej3 (dalej: KRP) określone zostały podstawowe zadania Państwa, w tym ochrona dziedzictwa narodowego, do której zalicza się ochronę zabytków. Zgodnie z art. 5 KRP Polska „strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Główne cele ochrony zabytków określone zostały w art. 4 u.o.z.o.z., zgodnie z którym ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu (m.in.): • „zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie” (pkt 1); • „zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków” (pkt 2); • „uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska” (pkt 6).

Z cytowanego art. 4 pkt 1 u.o.z.o.z. wynika, że nadrzędnym celem ochrony każdego zabytku – także archeologicznego – jest jego trwałe zachowanie.

W przypadku zabytków archeologicznych zasada ta została dodatkowo umocowana i podkreślona w przepisach ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska4 (dalej w artykule używany skrót: p.o.ś.). W art. 3 pkt 50 p.o.ś. zdefiniowane zostało pojęcie zrównoważonego rozwoju, o którym mowa w cyt. art. 5 KRP, przez które należy rozumieć „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli 3 4

Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

Dz.U. 2019, poz. 1396 ze zm.

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 449

zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”. Wyrazem zastosowania zasady zrównoważonego rozwoju do zabytków archeologicznych jest treść art. 101 pkt 2 lit. f p.o.ś., zgodnie z którym „ochrona powierzchni ziemi polega na zachowaniu funkcji środowiskowych, gospodarczych, społecznych i kulturowych, w tym między innymi zbioru dziedzictwa geologicznego, geomorfologicznego i archeologicznego”. Zbiór dziedzictwa archeologicznego zaliczany jest zatem przez prawo do zasobów środowiskowych, którym należy gospodarować świadomie i racjonalnie – tak, aby umożliwić jego zachowanie i korzystanie z niego przez przyszłe pokolenia. Zasada zrównoważonego rozwoju jest także jedną z głównych wytycznych planowania przestrzennego. Zgodnie z art. 71 ust.

1 p.o.ś. „zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska stanowią podstawę do sporządzania i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego”; natomiast zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (dalej w artykule używany skrót: u.p.z.p.) „ustawa określa zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy przyjmując ład przestrzenny i zrównoważony rozwój za podstawę tych działań”5.

wolę międzynarodowego prawodawcy do podejmowania działań nastawionych na zachowanie stanowisk archeologicznych, jako że mowa jest o ochronie i konserwacji terenów o wartości archeologicznej, nie zaś o ochronie i konserwacji pozyskanych zabytków ruchomych.

448

Zasada zrównoważonego rozwoju w planowaniu przestrzennym ma zastosowanie również do zbioru dziedzictwa archeologicznego. W tym zakresie, w procesie stosowania prawa, organy administracji publicznej są zobowiązane do uwzględniania postanowień wiążącej ich prawnie Europejskiej Konwencji o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego6, (dalej w artykule nazywana: Konwencją Maltańską), zwłaszcza art. 5 pkt i lit. a, zgodnie z którym „każda Strona zobowiązuje się do podejmowania próby pogodzenia i połączenia odpowiednich potrzeb archeologicznych oraz planów zagospodarowania przestrzennego poprzez zapewnienie archeologom uczestnictwa w tworzeniu założeń planowania, ukierunkowanych na zapewnienie wyważonej strategii mającej na celu ochronę, konserwację i podniesienie wartości terenów o wartości archeologicznej”, w związku z art. 4 pkt ii, zgodnie z którym „każda Strona zobowiązuje się do stosowania środków fizycznej ochrony dziedzictwa archeologicznego, zapewniając, stosowanie do okoliczności konserwację i zachowanie dziedzictwa archeologicznego, jeżeli jest to możliwe na miejscu”. Przepisy te wyraźnie podkreślają 5 6

Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

Dz.U. 1996, nr 120, poz. 564.

b. Ochrona dziedzictwa archeologicznego „przez zadokumentowanie” (zasada fakultatywna) Jakkolwiek nadrzędnym celem ochrony zabytku archeologicznego jest jego trwałe zachowanie, to prawodawca dopuścił możliwość tzw. „ochrony przez zadokumentowanie”, polegającej na wykonaniu badań archeologicznych i sporządzeniu dokumentacji archeologiczno-konserwatorskiej zabytku archeologicznego zagrożonego zniszczeniem. Zgodnie z art. 31 ust. 1a u.o.z.o.z. „osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która zamierza realizować roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub objętym ochroną konserwatorską na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub znajdującym się w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków albo roboty ziemne lub dokonać zmiany charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, co doprowadzić może do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego jest obowiązana, z zastrzeżeniem art. 82a ust. 1, pokryć koszty badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne w celu ochrony tych zabytków”. Ustawodawca wprowadzając cyt. przepis nie narzucił z góry obowiązku przeprowadzenia badań archeologicznych, regulując jedynie kwestię odpowiedzialności finansowej za niezbędne badania archeologiczne. Natomiast w art. 31 ust. 2 u.o.z.o.z. określono, że „zakres i rodzaj niezbędnych badań archeologicznych, o których mowa w ust. 1a, ustala wojewódzki konserwator zabytków w drodze decyzji, wyłącznie w takim zakresie, w jakim roboty budowlane albo roboty ziemne lub zmiana charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, zniszczą lub uszkodzą zabytek archeologiczny”. Z cyt. przepisu nie wynika jednak, że przedmiotowa decyzja ma określać obowiązek przeprowadzenia badań archeologicznych. Jej rolą jest jedynie ustalenie zakresu i rodzaju badań archeologicznych – ale tylko wtedy, gdy badania te są niezbędne w celu ochrony zabytków archeologicznych zagrożonych przekształceniem bądź zniszczeniem. Art. 31 u.o.z.o.z. nie może być zatem interpretowany jako przepis kompleksowo regulujący zasady ochrony zabytków archeologicznych, gdyż opisuje postępowanie właściwe w tylko jednej z możliwych sytuacji, tj. wtedy, gdy pojawia się zagrożenie dla zabytku archeologicz-

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 451

nego, którego nie da się wyeliminować. Natomiast, jak wynika z przytaczanych wcześniej przepisów, zadaniem organów administracji publicznej jest doprowadzić do tego, aby takich sytuacji było jak najmniej – zgodnie z zasadą trwałej ochrony zabytków i zachowania zbioru dziedzictwa archeologicznego. Pomijając nawet wykładnię systemową i celowościową art. 31 ust. 1a i 2 u.o.z.o.z., sama wykładnia językowa nie upoważnia do statuowania tych przepisów w roli regulacji kreującej obowiązek przeprowadzenia niezbędnych badań archeologicznych, czy będącej podstawą wszczęcia postępowania administracyjnego zmierzającego do ustalenia tego obowiązku. Gdyby tak było, art. 31 musiałby explicite stanowić, że WKZ wydaje decyzję, w której orzeka o konieczności przeprowadzenia badań archeologicznych, ustalając jednocześnie ich zakres i rodzaj.

powinny zawierać określenie obiektów i terenów chronionych ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w tym określenie nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospodarowaniu terenów”. Ze szczegółowej analizy treści tego przepisu wynika, że dotyczy on jedynie tej kategorii zabytków, dla których ochronę ustala się tylko i wyłącznie poprzez zapisy planu.

Natomiast § 4 pkt 7 rozporządzenia mpzp mówi, że „ustalenia dotyczące granic i sposobów zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających ochronie, ustalonych na podstawie odrębnych przepisów […] powinny zawierać nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu terenów”. W przedmiotowym przepisie mieszczą się zabytki wpisane do rejestru zabytków – jest to bowiem forma ochrony ustalona na podstawie przepisów odrębnych, jakimi są przepisy u.o.z.o.z. Z uwagi na to, że prawodawca dopuścił możliwość formułowania w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego nakazów, zakazów i ograniczeń dla terenów i obiektów podlegających ochronie na podstawie przepisów odrębnych (m.in. wpisanych do rejestru zabytków), ustalenie przez radę gminy szczegółowych zasad ochrony dla zabytków wpisanych do rejestru zabytków, w tym zakazów dokonywania pewnych działań, nie narusza ustawowej kompetencji WKZ do wydawania pozwoleń na działania określone w art. 36 ust. 1 u.o.z.o.z. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego może bowiem z góry określić katalog działań zabronionych, zaś działania w nim nieuwzględnione nadal wymagają zgody WKZ. Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 4 pkt 6 u.o.z.o.z. i doprecyzowaną poprzez ustalenia art. 18 u.o.z.o.z., to miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, jako akt prawa miejscowego ustalający przeznaczenie terenu z uwzględnieniem zasad ochrony zabytku, stanowi właściwe miejsce do wytyczenia kierunku ochrony danego zabytku archeologicznego. Nadrzędny cel ochrony zabytku, czyli trwałe zachowanie, można osiągnąć przy użyciu narzędzi, które bezpośrednio oferują § 4 pkt 4 i 7 rozporządzenia m.p.z.p., a mianowicie poprzez sformułowanie systemu nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospodarowaniu; innymi słowy – ustalając, w myśl art. 18 pkt 3 u.o.z.o.z., zasady zagospodarowania terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami. Będzie więc to przede wszystkim katalog zawierający zakaz dokonywania czynności naruszających strukturę gruntu – w szczególności zakaz zabudowy, zakaz orki i eksploatacji surowców, a w przypadku gospodarki leśnej – np. nakaz stosowania konkretnej technologii (np. zrywka drewna w technice nasiębiernej). Z kolei ochronę przez przebadanie zapewnić można poprzez ustalenie (na podstawie tych samych przepisów) obowiązku przeprowadzenia (w związku z zamiarem dokonywania skonkretyzowanych czynności inwestycyjnych lub gospodarczych) badań archeologicznych,

450

4. Uwarunkowania prawne ochrony dziedzictwa archeologicznego w planowaniu przestrzennym Jak stanowi art. 7 pkt 4 u.o.z.o.z., ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego są formą ochrony zabytków, a zgodnie z art.

18 ust. 2 u.o.z.o.z. określa się w nich „rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu” (pkt 2) oraz „ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami” (pkt 3). Przepisy te korespondują z art. 1 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym7, zgodnie z którym „w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”. Zasada ta znalazła uszczegółowienie w art. 15 ust. 2 u.p.z.p., zgodnie z którym „w planie miejscowym określa się obowiązkowo zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych, oraz dóbr kultury współczesnej” (pkt 4) a także „granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających ochronie, na podstawie odrębnych przepisów [...]” (pkt 7). Te zadania zostały z kolei doprecyzowane w akcie wykonawczym do u.p.z.p., tj. w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego8 (dalej w artykule używany skrót: rozporządzenie mpzp). Zgodnie z § 4 pkt 4 cyt. rozporządzenia „ustalenia dotyczące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej 7 8

Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

Dz.U. 2003, nr 164, poz. 1587.

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 453

na zasadach określonych przepisami odrębnymi. Ustalenie takiego nakazu wypełnia wymóg art. 18 ust. 2 pkt 2 u.o.z.o.z. tj. zapewnia zabytkowi ochronę przy realizacji inwestycji. Wprowadzenie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego obowiązku przeprowadzenia badań archeologicznych staje się dalej podstawą do określenia przez WKZ ich zakresu i rodzaju, co nie miałoby zastosowania w przypadku ustalenia celu ochrony polegającego na zachowaniu zabytku. Natomiast dokładne określenie rodzaju i zakresu niezbędnych badań archeologicznych nie może być przedmiotem ustaleń planu zagospodarowania przestrzennego, gdyż podlega indywidualnemu postępowaniu określonemu przepisami odrębnymi, w trakcie którego WKZ oceni wpływ konkretnych robót na zabytek archeologiczny.

uwzględnieniu ograniczeń w jego użytkowaniu, służących zachowaniu zabytku.

Dopuszczalne jest zatem sformułowanie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, w części odnoszącej się do ochrony dziedzictwa kulturowego nawet takich zasad, jak zakaz orki czy karczunku na terenie stanowiska archeologicznego, jeżeli służy to ochronie substancji zabytku – w tym przypadku powierzchniowych i podziemnych nawarstwień kulturowych (np. wału grodziska i jego majdanu).

452

5. Kontrowersje wokół zasad ochrony dziedzictwa archeologicznego a. Zakres przedmiotowy u.p.z.p.

Ze względu na charakter zagrożeń dla zabytków archeologicznych, zakres zadań ochronnych musi wykraczać poza proces budowlany i jego regulacje, co ma uzasadnienie w przepisach prawa. Zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt 2 u.p.z.p. określa „ona zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy [...]”. Wynika stąd, że u.p.z.p. reguluje nie tylko sprawy kształtowania zabudowy, ale również sprawy szeroko rozumianego pojęcia zagospodarowania terenu. Z kolei zgodnie z cyt. art. 1 ust. 2 pkt 4 u.p.z.p. „w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”. Ochrona zabytków została tu wymieniona jako jedna z głównych dziedzin przewidzianych do uwzględnienia w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego, bez ograniczania jej czy to do spraw stricte budowlanych, czy do jakichkolwiek innych działań będących przedmiotem ustawy. W związku z powyższym nie ma podstaw do zawężania zadań ochronnych dla zabytków do tylko jednej z dziedzin uregulowanych przez u.p.z.p. Jeszcze bardziej wyrazistym argumentem jest samo pojęcie omawianych już nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospodarowaniu terenów zawarte § 2 pkt 6 cyt. rozporządzenia mpzp. Należy przez nie rozumieć „określenie sposobów zagospodarowania terenów oraz ograniczeń w ich użytkowaniu, w tym zakazu zabudowy”. Tak sformułowana definicja potwierdza, że poprzez zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego istnieje możliwość szczegółowej regulacji zagospodarowania (nie tylko zabudowy) terenu, przy

b. Mechanizmy kontrolne Powyższe rozważania warto również skonfrontować z argumentacją, że zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego mogą regulować jedynie ten zakres działań, co do którego istnieją prawne mechanizmy kontroli.

W przypadku zdecydowanej większości działań przy zabytku mechanizmy te istnieją w ramach tzw. nadzoru konserwatorskiego. Zgodnie bowiem z ogólną zasadą wyrażoną w art. 4 pkt 5 u.o.z.o.z. ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków. Ustalenie w akcie prawa miejscowego szczegółowych zasad zagospodarowania terenu służących zachowaniu zabytku stanowi podstawę do prowadzenia kontroli konserwatorskiej, w trybie art. 38 u.o.z.o.z., w ramach której „wojewódzki konserwator zabytków lub działający z jego upoważnienia pracownicy wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków prowadzą kontrolę przestrzegania i stosowania przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”. Pojęcie „przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami” zawiera w sobie nie tylko przepisy prawa powszechnego, ale także prawa miejscowego. W związku z powyższym, WKZ ma legitymację prawną do weryfikacji zgodności prowadzonych działań na obszarze stanowiska archeologicznego z przepisami prawa miejscowego, ustalającymi szczegółowe zasady zagospodarowania zabytku. Jeżeli zatem, pomimo zakazu prowadzenia orki na reliktach grodziska albo dokonywania karczunku (wyrwania wraz z korzeniem) drzew wrośniętych w jego wał, WKZ stwierdzi prowadzenie takiej działalności, staje się to podstawą do zastosowania odpowiednich sankcji. c. Interpretacje art. 31 u.o.z.o.z Kolejny problem odnosi się do nakazu przeprowadzenia badań archeologicznych, co znajduje najszersze odbicie w linii orzeczniczej sądów administracyjnych, poczynając od serii wyroków WSA we Wrocławiu, poprzez następne,

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 455

wydane przez WSA Warszawie i Poznaniu9. W wyrokach tych podnoszono, że obowiązek przeprowadzenia badań archeologicznych wynika bezpośrednio z ustawy, a zatem nie może stanowić ustaleń aktu niższego rzędu. Sądy te dokonały jednak interpretacji art. 31 u.o.z.o.z. jako przepisu regulującego ochronę zabytków archeologicznych z całkowitym oderwaniem go od całego systemu prawa ochrony zabytków. Nie wzięto w ogóle pod uwagę faktu, że przeprowadzenie badań archeologicznych nie stanowi właściwego celu ochrony zabytków archeologicznych, gdyż cel ten – ochrona in situ – określony został w art. 4 pkt 1 u.o.z.o.z. oraz art. 101 pkt 2 lit. f p.o.ś.; stąd też art. 31 u.o.z.o.z. ma zastosowanie dopiero po przyjęciu badań archeologicznych jako zadania ochronnego w myśl art. 4 pkt 6, w związku z art. 18 ust 2 u.o.z.o.z. Jedyne z czym można się zgodzić, analizując przedmiotowe wyroki, to stwierdzenie, że miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego nie może określać obowiązku uzyskania pozwolenia WKZ na badania archeologiczne, ponieważ taki obowiązek wynika wprost z ustawy (art. 36 ust. 5 u.o.z.o.z.), oraz zakresu i rodzaju koniecznych do wykonania badań archeologicznych (gdyż stanowi to wyłączną kompetencję WKZ, który czyni to w drodze odrębnej decyzji). Interpretacja art. 31 u.o.z.o.z. w oderwaniu od całego systemu prawa ochrony zabytków stwarza złudną i niebezpieczną alternatywę „albo badania archeologiczne, albo nic”. Tymczasem prawidłową alternatywą, wynikającą z analizy celowościowej prawa, jest „albo zachowanie zabytku, albo badanie archeologiczne”.

że plan miejscowy nie może uzależniać zagospodarowania od uzgodnień i wyników badań, to nie jest uprawnione takie statuowanie roli badań archeologicznych w procesie zagospodarowania. Zgodnie bowiem z definicją legalną zapisaną w art. 3 pkt 11 u.o.z.o.z. badania archeologiczne stanowią „działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego”. O ile wyniki badań archeologicznych będą stanowić w przyszłości materiał do analiz naukowych, o tyle ich rolą w procesie zagospodarowania nie jest dostarczenie informacji, na podstawie których kształtowane będzie to zagospodarowanie, lecz bezpośrednia ochrona przed przekształceniem i zniszczeniem w wyniku tego zagospodarowania; wprowadzenie obowiązku przeprowadzenia takich badań jest zatem uprawnionym ustaleniem miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jako zadanie ochronne powiązanie ściśle z działalnością inwestycyjną lub gospodarczą – zgodnie z art. 18 ust. 2 pkt 2 u.o.z.o.z.

454

Inny zarzut oparty jest na stwierdzeniu, że badania archeologiczne nie stanowią zasady zagospodarowania terenu, zatem obowiązek ich przeprowadzenia nie może stanowić ustaleń planu. „Oznacza to, że niedopuszczalne jest w planie uzależnianie możliwości określonego zagospodarowania terenu od uzyskania uzgodnień lub wyników analiz – takich jak uprzednie uzgodnienie z organem ochrony zabytków czy też przeprowadzenie badań archeologicznych albo sporządzenia gminnego programu ochrony zabytków”10. O ile niepodważalnym faktem jest to, 9 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 13 grudnia 2011 r., II SA/WR 630/11; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 16 października 2012 r., II SA/WR 540/12; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 28 lutego 2013 r., IV SA/WA 2595/12; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 5 czerwca 2014 r., II SA/WR 868/13; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 5 sierpnia 2014 r., IV SA/WA 586/14; Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 20 sierpnia 2015 r., IV SA/PO 451/15.

10 A. Fogel, Ochrona zabytków w planowaniu przestrzennym, [w:] Materiały szkoleniowe. Procedura Administracyjna i przepisy prawnej ochrony zabytków (poziom zaawansowany); opracowanie sporządzone w ramach programu Usługa szkoleniowa na potrzeby pracowników urzędów ochrony zabytków w Polsce, zadanie realizowane w ramach Krajowego programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 — 2017, s. 97.

d. Wątpliwości kompetencyjne Odnośnie wątpliwości dotyczących zakresu kompetencji rad gmin do wprowadzania konkretnych obowiązków poprzez zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, należy stwierdzić, że rada gminy z założenia nie posiada samodzielnej kompetencji do określania treści przepisu (określania zadań ochronnych), lecz ma kompetencje formalne do ich implementacji w drodze uchwalonego aktu prawa miejscowego. Zgodnie bowiem z art. 18 ust. 2 pkt 5 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym11 do wyłącznej właściwości rady gminy należy m.in. uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które są, zgodnie z art. 4 ust. 8 u.p.z.p., aktem prawa miejscowego. Natomiast do ustalenia merytorycznej treści przepisów służy procedura uzgodnieniowa, dzięki której poszczególne organy, w tym również WKZ, stają się de facto organami współtworzącymi plan, jako autorzy wniosków i uzgodnień w zakresie swej właściwości merytorycznej. Do WKZ należy dokonanie analizy zabytku oraz możliwych dla niego zagrożeń, wytyczenie celów i zasad ochrony i przekazanie wniosków organowi posiadającemu kompetencje do uchwalenia aktu prawa miejscowego12 oraz kontrolowanie, czy organ ten uwzględnił jego wnioski w projekcie aktu13. W związku z powyższym, odmawianie radzie gminy kompetencji do uchwalania szczegółowych zasad gospodarowania zabytkiem jest podważaniem jej ustawowych uprawnień (do stanowienia prawa lokalnego), uniemożliwieniem wypełnienia obowiązków prawnych (ochrony zabytków) Dz.U. 2019, poz. 506 ze zm.

Art. 23 u.p.z.p.

13 Art. 17 pkt 6 lit. b tiret ósmy u.p.z.p., w zw. z art. 20 u.o.z.o.z 11

12

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 457

oraz sui generis negacją procedury uzgodnieniowej. Rada gminy, w uzgodnieniu z WKZ, jak najbardziej posiada kompetencje do określenia: obowiązku przeprowadzenia badań archeologicznych (ale już nie ustalenia ich rodzaju i zakresu); lub też systemu szczegółowych nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospodarowaniu terenów, które wyeliminują zagrożenie dla substancji zabytku archeologicznego i zagwarantują jego trwałe zachowanie.

z dóbr kultury. Aby ta wolność mogła być zrealizowana, niezbędne są działania władz publicznych mające na celu ochronę zabytków. Podstawę tych działań stanowią przepisy ustawy o zabytkach”15. W wyroku z 22 marca 2005 r. stwierdzono zaś: „każde planowanie przestrzenne z natury rzeczy musi [...] oddziaływać na zakres uprawnień właścicieli nieruchomości znajdujących się na terenie objętym planem”16. Ponadto, TK w wyroku z 8 lipca 2008 r. stanął na stanowisku, w świetle którego „wartości wymienione w art. 1 ust. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (ład przestrzenny, walory architektoniczne i krajobrazowe, wymogi ochrony środowiska, dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz zdrowia i bezpieczeństwa, a także walory ekonomiczne przestrzeni, potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa, oraz potrzeby interesu publicznego) stanowią ustawowe odniesienie (uszczegółowienie) wartości wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji”17.

Ponadto, w przypadku specyficznej kategorii zabytków jaką są zabytki archeologiczne, nawiązanie do treści przytaczanego art. 31 ust. 3 KRP następuje za pośrednictwem cyt. art. 101 pkt 2 lit. f p.o.ś., w którym zbiór dziedzictwa archeologicznego został zaliczony do funkcji kulturowych powierzchni ziemi. Ochrona zasobów dziedzictwa archeologicznych stanowi jeden z kierunków ochrony środowiska, która to została wymieniona art. 31 ust. 3 KRP jako jeden z determinantów ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw.

Dla omawianego zagadnienia kluczowe są przepisy u.p.z.p., głównie jej art. 6 ust. 1, zgodnie z którym „ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego kształtują, wraz z innymi przepisami, sposób wykonywania prawa własności nieruchomości” oraz art. 6 ust. 2 pkt 1 u.p.z.p., zgodnie z którym „każdy ma prawo, w granicach określonych ustawą, do: zagospodarowania terenu, do którego ma tytuł prawny, zgodnie z warunkami ustalonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, jeżeli nie narusza to chronionego prawem interesu publicznego oraz osób trzecich”. Z przepisów tych wynika, że prawo własności – w tym prawo do używania nieruchomości przez jej właściciela poprzez zagospodarowanie – podlega ograniczeniu m.in. w takim zakresie, w jakim jest to konieczne do ochrony interesu publicznego. Do takiego zalicza się ochrona zabytku, co wynika z jego definicji legalnej, w której mowa o zachowaniu leżącym w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. W dziedzinie planowania przestrzennego ograniczenie własności

456

e. Prawo własności Kolejną kwestią, którą należy poddać analizie jest zagadnienie możliwości oraz dopuszczalnego zakresu ingerencji aktu prawa miejscowego w zasadę prawa własności. Zgodnie z art. 64 ust. 1 KRP „każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia”. Prawo własności nie ma jednak charakteru absolutnego. Nieco dalej, w art. 64 ust. 3 KRP czytamy, że „własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności”. Do ustaw, które ograniczają prawo własności, zalicza się także ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawa o planowaniu przestrzennym, co znajduje potwierdzenie w serii wyroków Trybunału Konstytucyjnego.

Zgodnie z art. 31 ust. 3 KRP „ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób”. Art. 31 ust. 3 KRP spełnia funkcję podstawową także dla ochrony prawa własności, statuuje bowiem zasadę proporcjonalności, a więc zakaz nadmiernej w stosunku do chronionej wartości ingerencji w sferę praw i wolności jednostki. Przepis ten wskazuje ponadto wartości, których ochrona przemawia za dopuszczalnością ingerencji w konstytucyjne wolności i prawa, w tym prawa właściciela. W wyroku z dnia 11 maja 1999 r.

Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że „norma ta dopuszcza możliwość ingerencji w konstytucyjne prawa jednostki jedynie w sytuacji, w której występuje funkcjonalny związek ograniczenia prawa jednostki z realizacją treści art. 31 ust.

3 wartości (bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej, wolności i praw innych osób)”14. W wyroku z dnia 8 października 2007 r. stwierdzono natomiast: „należy przyjąć, że ograniczenia własności zabytków są dopuszczalne w celu ochrony szczególnej wolności innych osób wymienionej w art. 73 Konstytucji, tj. wolności do korzystania 14

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 1999 r., K 13/98.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 października 2007 r., K 20/07.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 marca 2005 r., K 22/04.

17 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 lipca 2008 r., K 46/07.

15 16

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 459

w sposób bezpośredni odbywa się poprzez zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, czyli aktu prawa miejscowego, ponieważ to on wprowadza w życie system konkretnych nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospodarowaniu terenów. Zgodnie z doktryną prawną, do atrybutów prawa własności zaliczono: uprawnienie do posiadania (ius possidendi), uprawnienie do dysponowania (ius disponendi), uprawnienie do korzystania i pobierania pożytków (ius utendi et fruendi) oraz uprawnienie do zużycia i zniszczenia (ius abutendi)18. Zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dotyczące ochrony zabytków same w sobie nie powodują ingerencji w sferę prawa posiadania, stanowią natomiast mniej lub bardziej idące ograniczenia w sferze prawa do używania i pobierania korzyści, a także powodują zniesienie prawa do zużycia i zniszczenia, jakkolwiek niekoniecznie w stosunku do wszystkich zabytków archeologicznych. Nadrzędny cel ochrony zabytku archeologicznego jakim jest jego trwałe zachowanie, determinuje potrzebę zastosowania restrykcyjnych zasad zagospodarowania, wykluczających szeroki wachlarz prac naruszających strukturę gruntu. Jest to podyktowane koniecznością zachowania substancji zabytku, na którą składają się nawarstwienia kulturowe. W przypadku ustalenia w planie miejscowym obowiązku przeprowadzenia badań archeologicznych możliwe jest zagospodarowanie terenu w sposób dopuszczony planem, pod warunkiem przeprowadzenia ratowniczych badań archeologicznych – a zatem wykonanie prawa własności uzależnione jest od podjęcia pewnej czynności. Czynność ta ma charakter jednorazowy, gdyż powoduje de facto przepadek przedmiotu ochrony – nawarstwienia kulturowe zostają bowiem usunięte przy jednoczesnym utrwaleniu ich obrazu w dokumentacji konserwatorskiej.

W wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24.10.2014 r. wskazano: „zawsze w sytuacjach, gdy w procesie planistycznym wchodzą w grę sprzeczne interesy, interesy poszczególnych właścicieli nieruchomości, interes społeczny, gminny konieczne jest wyważenie tych interesów, a wnioski z wyważenia tych interesów i motywy, które to doprowadziły do tych wniosków winny znaleźć odzwierciedlenie w procedurze planistycznej. Dopuszczalna jest sytuacja, gdy plan miejscowy ma za zadanie chronić zabytki przed ich przekształceniem i dalszym ich przekształcaniem, w tym przeciąć możliwości przekształcania zabytków innych niż wpisane do rejestru zabytków, zanim na skutek przebudowy zostaną unicestwione”19. Należy pamiętać, że przeprowadzenie badań archeologicznych również powoduje unicestwienie substancji zabytku archeologicznego,

a zatem nawet dopuszczenie zagospodarowania z warunkiem badań powinno być rozwiązaniem ostatecznym, zaś priorytetem w świetle prawa jest trwała ochrona substancji zabytku.

W przypadku wymogu ochrony zabytków archeologicznych zasada proporcjonalności jest ograniczona przede wszystkim do aspektu przestrzennego zakresu obowiązywania zadań ochronnych. Jest to przy tym przypadek szczególny, w którym „kompromis w zakresie zarządzania dziedzictwem archeologicznym polega w rzeczywistości na zniszczeniu zabytku archeologicznego”20. Nie jest możliwe zagwarantowanie zachowania substancji zabytku archeologicznego bez uwzględnienia zasad zagospodarowania powstrzymujących ingerencję w strukturę gruntu złożoną z nawarstwień kulturowych w rozumieniu art. 3 pkt 4 u.o.z.o.z.

Ich odrzucenie spowodowałoby, że cel publiczny, jakim jest trwała ochrona zabytków archeologicznych (także za pomocą ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego) staje się de facto fikcją. Jednak jak słusznie podniesiono w literaturze przedmiotu „[…] rolą konserwatora nie jest rozważenie czy ustanowienie ochronnej strefy konserwatorskiej ograniczy prawa właściciela nieruchomości – wartością, którą chroni konserwator są zabytki”21.

458

P. Gwoździewicz, Ograniczenia prawa własności zabytków, „Roczniki Administracji i Prawa” 2009, Rok IX, s. 113.

19 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 października 2014 r., II OSK 906/13.

18

6. Zakończenie Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że dziedzictwo archeologiczne stanowi pełnoprawny przedmiot ochrony w procesie planowania przestrzennego i jako takie winno w pełni wykorzystywać narzędzia właściwe dla formy ochrony zabytków jakim są ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Co więcej, dla zabytków archeologicznych ustalenia mpzp wydają się być formą ochrony o znaczeniu pierwszorzędnym, gdyż za ich pomocą można z góry określić zasady tej ochrony, w odróżnieniu od wpisu do rejestru zabytków, który pociąga za sobą konsekwencję każdorazowego uzyskiwania decyzji WKZ na zamierzone prace. Biorąc pod uwagę specyfikę zabytku archeologicznego, którego delikatna materia reaguje na każde naruszenie struktury gruntu, wybór zasad ochrony jest ograniczony i stanowi alternatywę pomiędzy systemem zakazów powstrzymujących ingerencję w nawarstwienia kulturowe, a koniecznością przeprowadzenia przedinwestycyjnych badań archeologicznych.

20 A. Karwecka, A. Krawczewska, Cel i konserwatorskie metody zarządzania dziedzictwem archeologicznym, [w:] A. Marciniak, M. Pawleta, K. Kajda (red.), Dziedzictwo we współczesnym świecie, Kraków 2018, s. 303.

21 A. Mazur, Rola planowania i zagospodarowania przestrzennego w ochronie dóbr kultury, [w:] P. Dobosz, W. Górny, A. Mazur, A. Kozień, Prawo ochrony dóbr kultury jako narzędzie innowacyjności turystycznej w strukturach lokalnych, Kraków 2019, s. 110.

460

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

BIBLIOGRAFIA: Wydawnictwa zwarte: 1. Renfrew C., Bahn P., Archeologia. Teorie, Metody, Praktyka, Warszawa 2002.

2. Welc-Jędrzejewska J., Kulesza-Szerniewicz E., Makowska B., Stieler E., Jagielska E., Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Poradnik dla planistów i samorządów lokalnych, Warszawa 2011.

Artykuły: 1. Artemiuk J., Pojęcie i zakres ochrony prawnej zabytków archeologicznych w prawie polskim i w prawie międzynarodowym, „Acta Universitatis Wratislaviensis, No 3661, Przegląd Prawa i Administracji” 2015, t. C, cz. 2.

2. Gwoździewicz P., Ograniczenia prawa własności zabytków, „Roczniki Administracji i Prawa” 2009, Rok IX. 3. Karwecka A, Krawczewska A., Cel i konserwatorskie metody zarządzania dziedzictwem archeologicznym, [w:] Marciniak A., Pawleta M., Kajda K. (red.), Dziedzictwo we współczesnym świecie, Kraków 2018.

4. Mazur A., Rola planowania i zagospodarowania przestrzennego w ochronie dóbr kultury, [w:] Dobosz P., Górny W., Mazur A, Kozień A., Prawo ochrony dóbr kultury jako narzędzie innowacyjności turystycznej w strukturach lokalnych, Kraków 2019.

5. Misiuk Z., Zabytki archeologiczne z epok historycznych w kontekście ewidencji zabytków. Podstawowe problemy konserwatorskie, „Kurier Konserwatorski” 2017, nr 14.

6. Ogrodnik K., Ochrona dziedzictwa kulturowego w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, „Architecturae et Atribus” 2016, vol. 5, nr 2 (16).

7. Sabaciński M., Rola metody archeologicznej w procesie ekshumacji. Głos w dyskusji na temat prawa i praktyki prowadzenia tego typu działań, „Kurier Konserwatorski” 2017, nr 14.

8. Trzciński M., Wokół definicji zabytku archeologicznego, „Ochrona Zabytków” 2017, nr 4.

9. Trzciński M., Ochrona ruchomych zabytków archeologicznych, [w:] Zeidler K. (red.), Raport dotyczący stanu ochrony prawnej oraz kierunków zmian w zakresie prawnej ochrony zabytków ruchomych w Polsce przygotowany w ramach realizacji Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 dla Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Gdańsk 2016.

10. Welc-Jędrzejewska J., Ochrona zabytków w planowaniu przestrzennym, „Kurier Konserwatorski” 2008, nr 1.

11. Welc-Jędrzejewska J., Kulesza-Szerniewicz E., Makowska B., Stieler E., Jagielska E., Wnioski w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków do projektów

Problematyka ochrony zabytków archeologicznych w planowaniu przestrzennym... 461 studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin i projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Propozycja formy i zapisu wniosków. Stan prawny na dzień 30 sierpnia 2009 r., „Kurier Konserwatorski” 2009, nr 4.

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

2. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 2019, poz. 506 ze zm.

3. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2019, poz.

1396 ze zm.

4. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

5. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

6. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, Dz.U. 2003, nr 164, poz. 1587.

7. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu projektu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, Dz.U. 2004, nr 118, poz. 1233.

8. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (tekst jednolity: Dz.U. z 2016 r., poz. 283).

9. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji, Dz.U. z 1976, nr 32, poz. 190.

10. Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r., Dz.U. 1996, nr 120, poz. 564.

Orzecznictwo: 1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 1999 r., K 13/98.

2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 marca 2005 r., K 22/04.

3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 października 2007 r., K 20/07.

4. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 lipca 2008 r., K 46/07.

5. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 października 2014 r., II OSK 906/13.

6. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 listopada 2014 r., II OSK 1145/13.

462

Stefan Staszewski, Michał Szymanek

7. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 1 grudnia 2011 r., II SA/WR 629/11.

8. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 13 grudnia 2011 r., II SA/WR 630/11.

9. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 16 października 2012 r., II SA/WR 540/12.

10. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 28 lutego 2013 r., IV SA/WA 2595/12.

11. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z dnia 10 października 2013 r., II SA/ŁD 730/13.

12. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 5 czerwca 2014 r., II SA/WR 868/13.

13. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 5 sierpnia 2014 r., IV SA/WA 586/14.

14. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 20 sierpnia 2015 r., IV SA/PO 451/15.

Inne: 1. Fogel A., Ochrona zabytków w planowaniu przestrzennym [w:] Materiały szkoleniowe. Procedura Administracyjna i przepisy prawnej ochrony zabytków (poziom zaawansowany); opracowanie sporządzone w ramach programu Usługa szkoleniowa na potrzeby pracowników urzędów ochrony zabytków w Polsce, zadanie realizowane w ramach Krajowego programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017.

Rozdział XXV Bartłomiej Zydel

Określanie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej w planie miejscowym Mgr Bartłomiej Zydel – doktorant w Katedrze Prawa Administracyjnego i Samorządu Terytorialnego WPiA UKSW w Warszawie, gdzie pod kierunkiem prof. Ireny Lipowicz przygotowuje rozprawę doktorską na temat zagadnienia deglomeracji administracji publicznej. Studiuje równocześnie w ramach Collegium Invisibile. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół prawa administracyjnego materialnego i ustrojowego, ze szczególnym uwzględnieniem prawa samorządu terytorialnego. Zawodowo związany ze Związkiem Powiatów Polskich – ekspert w Dziale Monitoringu Prawnego i Ekspertyz Biura ZPP oraz redaktor w wydawanym przez Związek, internetowym Dzienniku, Warto Wiedzieć.

Numer ORCID: 0000-0003-0364-0014.

TITLE: „Determining the rules for the protection of cultural heritage and monuments as well as contemporary cultural goods in the local land use plan”.

SŁOWA KLUCZE: planowanie przestrzenne, ochrona zabytków, samorząd terytorialny, administracja publiczna.

KEY WORDS: spatial planning, protection of monuments, local government, public administration.

STRESZCZENIE: Celem artykułu jest zaprezentowanie podstawowych rozwiązań determinujących określanie zasad dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej w planie miejscowym. Równocześnie Autor sygnalizuje dwa

Bartłomiej Zydel

Określanie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury... 465

zagadnienia węzłowe, które zasługują na szczególną uwagę: problem dokonania uzgodnień treści projektu planu miejscowego z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz kwestie możliwego zakresu ingerencji w drodze planu miejscowego w prawo własności. Dodatkowo w tekście zawarty jest przegląd najważniejszych tez orzeczniczych dotyczących określania przedmiotowych zasad.

do stosowania przepisów dot. ładu przestrzennego2. Niejako en passant warto w tym miejscu zauważyć, że w doktrynie wciąż – mimo wieloletnich badań nad jurydycznymi problemami związanymi z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym – formułowane są nowe obszary badawcze dot. tej części prawa administracyjnego3. Teza wskazuje na zainteresowanie tematem wręcz klasycznym – to prawda. Jednak na poziomie omawiania zagadnień węzłowych uwaga zostanie zwrócona na takie kwestie, które – pomimo swej „węzłowości” – nie były dotychczas przedmiotem należytego zainteresowania doktryny.

464

SUMMARY: The article discusses the forms of protection of cultural property in armed conflicts established by the Convention for the Protection of Cultural Property and its annexed Protocols. The aim of the article is to present the basic solutions which are determining the principles of cultural heritage and monuments, as well as contemporary cultural goods in the local plan. Concurrently, the Author signals two nodal issues that deserve special attention: the problem of making arrangements for the content of the project of the local land use plan with the competent voivodship conservator of monuments and issues of the possible scope of interference through the local land use plan in the ownership right. In addition, the text provides an overview of the most important case-law theses regarding the determination of these principles.

TEKST ARTYKUŁU: 1. Wstęp Rozpoczynając można literacko stwierdzić, że pogodzenie nawet szeroko pojętej ochrony zabytków z ładem przestrzennym nie powinno nastręczać trudności – z uwagi na to, iż zabytki są niczym gwiazdy na firmamencie przestrzeni. Ujęcie takie wzmacnia dodatkowo odwołanie np. do wartości konstytucyjnych zawartych m.in. w art. 5 Konstytucji RP1, wedle którego Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Przejście do szczegółów zawsze przesuwa nas jednak z obrazu czarno-białego w stronę różnych odcieni szarości – i tak jest również w tym przypadku.

Podstawowa teza, na której opiera się cały wywód jest następująca: problematyka ochrony zabytków wpisuje się w istniejące ogromne wątpliwości co 1

Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

Nie bez wpływu na kształt niniejszego tekstu jest perspektywa badawcza, którą determinują zainteresowania naukowe autora oraz jego doświadczenia zawodowe. Z tych powodów – w myśl przysłowia „bliższa koszula ciału” – szczególnym zainteresowaniem cieszyć się będą wątki związane m.in. z ustrojem jednostek samorządu terytorialnego. Autor żywi jednak nadzieję co do tego, że tego typu podejście będzie dla Czytelnika interesujące.

Jeśli idzie o metody badawcze, to w toku rozważań zostanie wykorzystana metoda formalno-dogmatyczna. Bardzo istotna będzie również analiza dorobku doktryny oraz orzecznictwa.

2. Podstawy prawne Kluczowe znaczenie dla omawianego zagadnienia mają dwa akty prawne: ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym4 oraz ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami5.

To właśnie w oparciu o owe dwa akty można wyjaśnić użyte w tytule pojęcia.

I tak poprzez plan miejscowy na potrzeby niniejszego tekstu będziemy rozumieć miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Zresztą, czyni też tak ustawodawca na potrzeby ustawy planistycznej. Akt ten nie zawiera definicji legalnej miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Według art. 14 ust. 1 ustawy planistycznej, w celu ustalenia przeznaczenia terenów, w tym dla inwestycji celu publicznego, oraz określenia sposobów ich zagospodarowania i zabudowy rada gminy podejmuje uchwałę o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego 2 Dość wspomnieć o problemach ze stosowaniem regulacji dot. decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, oceną zgodności postanowień zawartych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego z ustaleniami studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy czy też interpretacją tego, co ustawodawca miał na myśli mówiąc o „naruszeniu trybu sporządzania albo zasad sporządzania” – w odniesieniu do aktów planistycznych.

3 Z najnowszego piśmiennictwa np. T. Bąkowski, Milczenie organów gminy w sprawach ładu przestrzennego, „Samorząd Terytorialny” 2019, nr 1-2, s. 16-23.

4 Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm., dalej w artykule używany również skrót: u.p.z.p.

5 Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Bartłomiej Zydel

Określanie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury... 467

planu zagospodarowania przestrzennego, zwanego dalej planem miejscowym.

Tym samym ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym zawiera jedynie podstawowe cele, jakie ma realizować plan miejscowy.

ry współczesnej powinny zawierać określenie obiektów i terenów chronionych ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w tym określenie nakazów, zakazów, dopuszczeń i ograniczeń w zagospodarowaniu terenów.

Przepis art. 15 ust. 2 pkt 4 u.p.z.p. nie uprawnia jednak do zawierania w planie miejscowym postanowień o charakterze norm kompetencyjnych, np. wymogu uzgodnienia zamiaru zawieszenia reklamy z plastykiem miejskim czy też wprowadzając szczególne uprawnienia do opiniowania lokalizacji elementów wyposażenia przestrzeni (powierzchni ulic, placów i terenów zielonych wraz ze słupem powietrza, elewacji budynków oraz ogrodzeń nieruchomości znajdujących się na terenie obszaru, urządzeń handlowych, słupów i tablic ogłoszeniowych, pojemników na dekoracje roślinne, ogrodzeń terenów zielonych i kwietników, a także dotyczące: oświetlenia, rzeźb, form plastycznych, kompozycji zieleni) przez Głównego Architekta Miasta.”7. Równocześnie komentatorzy wskazali, że: „Zgodnie z art. 15 ust. 2 pkt 4 w planie miejscowym obowiązkowo określa się nie tylko zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, ale także dóbr kultury współczesnej, przez co można rozumieć też ochronę widoku, w takim znaczeniu, jaki wynika z definicji ustawowej dóbr kultury współczesnej (art. 2 pkt 10), a więc rozumianego jako »uznany dorobek współcześnie żyjących pokoleń«, które cechuje wysoka wartość artystyczna lub historyczna.”8.

466

Dziedzictwo kulturowe6 nie posiada swej definicji legalnej. Można więc stwierdzić, że w tym zakresie z jednej strony istotne jest odwołanie do orzecznictwa czy też norm prawnomiędzynarodowych, z drugiej zaś do specjalistycznych publikacji. Niemniej wydaje się, że jeśli nie kompletna definicja ustawowa, to choćby pewne wskazania ze strony ustawodawcy – np. w formie otwartej definicji – powinny funkcjonować w systemie prawa powszechnie obowiązującego.

Zabytek to według art. 3 pkt 1 ustawy o ochronie zabytków nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Co do dóbr kultury współczesnej, to według art. 3 pkt 10 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym należy przez to rozumieć niebędące zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki, miejsca pamięci, budynki, ich wnętrza i detale, zespoły budynków, założenia urbanistyczne i krajobrazowe, będące uznanym dorobkiem współcześnie żyjących pokoleń, jeżeli cechuje je wysoka wartość artystyczna lub historyczna.

Skąd takie istotne znaczenie tych – wydawałoby się – dość specjalistycznych określeń? Mianowicie według art. 15 ust. 2 pkt 4 ustawy planistycznej w planie miejscowym określa się obowiązkowo zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych, oraz dóbr kultury współczesnej.

W tym momencie warto odwołać się do komentarzowego omówienia wskazanego postanowienia. „Rozwinięciem tego przepisu są postanowienia zawarte w treści § 4 pkt 4 rozporządzenia z 26.08.2003 r., zgodnie z którym ustalenia dotyczące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultu6 W kontekście pojęcia „dziedzictwo kulturowe” nie sposób nie zasygnalizować tego, o czym pisał m.in. P. Dobosz: „od dłuższego okresu podnoszona jest w doktrynie konieczność przejścia na poziomie legislacyjnym w stronę kompleksowego pojmowania dziedzictwa kulturowego (…).

Z uwagi na to, że w polskim ustawodawstwie pojęcie dziedzictwa kulturowego w ujęciu szerokim lub wąskim (segmentowym) nie jest należycie wykorzystywane a system prawa międzynarodowego i unijnego stale i w coraz większym zakresie je wykorzystuje, rozważenia wymaga zmiana paradygmatu prawnych uregulowań spuścizny kulturowej. Nieprecyzyjność terminologiczna powodująca «rozchwianie» systemu ochrony dziedzictwa kulturowego kreuje niepewność w zakresie pojmowania wolności dostępu do dóbr kultury”, P. Dobosz, Dylematy sposobu definiowania pojęć ustawowych determinujących zakres stosowania konstytucyjnych wolności korzystania z dóbr kultury i dostępu do dóbr kultury, [w:] J. Zimmermann (red.), Wolność w prawie administracyjnym, Warszawa 2017.

Fundamentalny przepis z perspektywy omawianej problematyki stanowi art.

17 ust. 1 pkt 6 ustawy planistycznej. Według tej jednostki wójt, burmistrz albo prezydent miasta po podjęciu przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu miejscowego występuje o uzgodnienie projektu planu z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu. O tym przepisie szerzej będzie mowa w ramach części dot. zagadnień węzłowych.

Ponadto w świetle art. 19 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków, w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się, w szczególności ochronę: 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków; 3) parków kulturowych.

A. Kosicki, A. Plucińska-Filipowicz, [w:] A. Plucińska-Filipowicz, M. Wierzbowski (red.), Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, Warszawa 2018.

8 Ibidem.

7

468

Bartłomiej Zydel

Równocześnie jak stanowi ust. 3 wskazanego artykułu, w studium i planie ustala się, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków.

3. Zagadnienia węzłowe Z uwagi na ograniczone ramy opracowania zostaną poruszone dwa zagadnienia węzłowe: kwestia uzgodnień projektu miejscowego planu z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz problematyka zakresu ingerencji przez plan miejscowy w prawo własności – co ma niebagatelne znaczenie z perspektywy ochrony czy to zabytków, czy to dziedzictwa kulturowego.

Co do uzgodnień można powiedzieć, że zasady zawarte w planie miejscowym (art. 15 ust. 2 pkt 4) powinny być niejako co najmniej podwójnie formułowane.

Po raz pierwszy następuje to w ramach opracowywania projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego – przez organy gminy. Drugie sformułowanie następuje podczas uzgodnień z właściwym wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Dlaczego warto przypomnieć tę – wydaje się – oczywistą sekwencję? Z uwagi na duże ryzyko bierności po stronie jednostki samorządu terytorialnego. Z jednej strony wojewódzki konserwator zabytków to organ administracji zespolonej, możemy powiedzieć „organ o właściwości szczególnej”9. To jednak po stronie gminy istnieje najlepsze rozeznanie sytuacji na jej terenie – w myśl wyrażonej w Preambule do Konstytucji RP zasady pomocniczości. Z drugiej strony to wojewódzki konserwator zabytków w ramach uzgodnienia posiada pozycję dominującą. Jeżeli samorząd gminny oczekuje szybkiego przyjęcia planu miejscowego, to zaakceptuje ogrom wskazań wojewódzkiego konserwatora. Taką sytuację należy ocenić negatywnie.

Ponadto w kontekście istotnej roli organów gminy w przedmiocie ochrony zabytków należy przypomnieć art. 4 ustawy o ochronie zabytków, który stanowi o tym, że ochrona zabytków (jedynie zabytków – B.Z.) polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 9

W przeciwieństwie do wojewody, będącego „organem o właściwości ogólnej”.

Określanie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury... 469

3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

W związku z powyższym także na organach gminy ciążą ogólne zadania związane z ochroną zabytków.

Jak wskazano wcześniej, zakres kompetencji przypisanych organom gminy jest ograniczony. A przekroczenie granic władztwa planistycznego to w konsekwencji nieważność uchwały w sprawie przyjęcia planu miejscowego. Jednym z nieuchwytnych przekroczeń – a bardzo istotnych z perspektywy omawianej problematyki – jest zakres ingerencji w prawo własności. Warto przytoczyć w tym miejscu streszczenie „świeżego” wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 23 maja 2019 roku, IV SA/Po 1197/18. Co prawda Sąd nie odnosił się do ograniczeń wynikających z uregulowania zasad, o których mowa w art. 15 ust. 2 pkt 4 ustawy planistycznej (zasady ochrony „zabytków”), jednak wyczerpująco omówił problematykę wkraczania przez gminę w prawo własności w drodze miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. „Sąd wskazał m.in. na to, że uprawnienia planistycznego gminy, zwanego w doktrynie władztwem planistycznym czy też «samodzielnością planistyczną gminy», nie należy jednak rozumieć jako pełnej swobody w określaniu przeznaczenia i zasad zagospodarowania poszczególnych obszarów. Uprawnienie gminy do ustalania przeznaczenia terenu i sposobu jego zagospodarowania nie może być nadużywane i niezależnie od legalności jest oceniane pod kątem ewentualnego nadużywania uprawnień. Prawnie wadliwymi ustaleniami planu będą zatem nie tylko te, które naruszają przepisy prawa, ale także te, które będą wynikiem nadużycia przysługujących gminie uprawnień.

Ze względu na to, że z mocy przepisów ustawy planistycznej ustalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego kształtują wraz z innymi przepisami prawa sposób wykonywania prawa własności nieruchomości, a zgodnie z art. 6 ust. 2 tej ustawy, każdy posiada prawo – w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego – do zagospodarowania terenu, do którego ma tytuł prawny oraz ochrony własnego interesu prawnego przy zagospodarowaniu terenów należących do innych osób, to kształtowanie polityki przestrzennej gminy powinno odbywać się z jednej strony z uwzględnieniem pra-

Bartłomiej Zydel

Określanie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury... 471

wa osoby posiadającej tytuł prawny do nieruchomości do jej zagospodarowania, zaś z drugiej strony z uwzględnieniem prawa do podejmowania działań, które w ramach ograniczonych m.in. zasadami współżycia społecznego, pozwolą zrealizować zasadę zrównoważonego rozwoju, a jednocześnie służyć będą zaspokajaniu zbiorowych potrzeb wspólnoty lokalnej.

Jak wskazał Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 1 marca 2018 r., II OSK 3148/17: „wprowadzony postanowieniami planu miejscowego obowiązek nadzoru archeologicznego w odniesieniu do wszystkich prac ziemnych prowadzonych w granicach terenu objętego tym planem, stanowi przekroczenie kompetencji gminy wynikające z przepisów u.p.z.p.”12. Ponadto Sąd zauważył, że „zakres kompetencji organu nadzoru konserwatorskiego oraz wymogi, które powinien spełnić inwestor prowadzący roboty budowlane przy zabytku lub też w otoczeniu zabytku, szczegółowo określone zostały w art. 2 ust. 2 pkt 3 i art. 39 prawa budowlanego oraz w art. 36 ustawy z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Katalog działań inwestora w tym zakresie jest katalogiem zamkniętym i ani z przepisów ustawy z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, ani też w szczególności z art. 15 ust. 2 pkt 4 u.p.z.p., nie można domniemywać kompetencji rady gminy do określania dodatkowych obowiązków.”13. Cytowanie orzeczenie hołduje dwóm zasadom, które możemy wręcz nazwać podstawowymi zasadami prawa administracyjnego. Są nimi: zasada proporcjonalności oraz zasada legalizmu.

470

W sytuacji zatem, gdy postanowienia planistyczne tak daleko wkraczać będą w istotę uprawnień właścicielskich podmiotów prywatnych, a jak ma to miejsce w rozpatrywanej sprawie, to rozważenie konkurencyjnych interesów członków wspólnoty samorządowej i samej wspólnoty winno poprzedzać wnikliwe rozważenie wszystkich argumentów przemawiających za preferowanym przez uchwałodawcę rozwiązaniem, przeanalizowanie rozwiązań wariantowych i szczegółowe uzasadnienie podjętych decyzji planistycznych. Ze swej istoty miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego jako akt regulujący kwestie związane z przeznaczeniem i zagospodarowaniem nieruchomości może ograniczać i »naruszać« prawo własności, które jest prawem o charakterze rzeczowym bezwzględnie obowiązującym. Jednakże uchwalając miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, organ jest obowiązany chronić prawo własności i ograniczać je jedynie w niezbędnym zakresie podyktowanym potrzebami czy interesami ogółu”10.

Nie można w związku z tym nie zauważyć, że bez oceny a casu ad casum się nie obejdzie. Niewątpliwie polskiemu porządkowi prawnemu – a także orzecznictwu – bliska jest koncepcja „świętego prawa własności”; będąca niejako odreagowaniem „społecznej własności środków produkcji”. Niemniej wydaje się, iż dyskusja na temat nowej regulacji planistycznej11 powinna uwzględniać właśnie ten problem: ile własności, ile interwencji w ramach władztwa planistycznego. I jak szerokie kompetencje w ramach tego władztwa?

4. Wybrane tezy orzecznicze Nawet najbardziej oryginalna i przenikliwa analiza formalno-dogmatyczna poszczególnych przepisów nie jest w stanie zwrócić uwagi na wszelkie możliwe problemy interpretacyjne, już nie mówiąc o interpretacjach całkowicie błędnych.

Stąd też zasadnym jest zaprezentowanie kilku wybranych tez orzeczniczych związanych z omawianą tematyką.

10 Streszczenie wyroku za: B. Zydel, Prawo własności a plan miejscowy, „Dziennik Warto Wiedzieć”; http://wartowiedziec.pl/architektura-i-budownictwo/51304-prawo-wlasnosci-a-plan-miejscowy, [dostęp: 17.08.2019].

11 Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju skierowało do szerokich tzw. prekonsultacji publicznych (tj. jeszcze przed rozpoczęciem właściwych prac w ramach procesu legislacyjnego) datowany na 27 maja 2019 r. projekt ustawy – Prawo o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

Pozostając w zakresie problematyki poruszonej przez Naczelny Sąd Administracyjny, warto przywołać niedawny wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu14. W omawianej sprawie chodziło o postanowienie uchwały o zmianie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, które brzmiało następująco: „W zakresie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, w tym krajobrazów kulturowych, oraz dóbr kultury współczesnej ustala się zastosowanie przepisów odrębnych w zakresie dotyczącym prowadzenia prac ziemnych, związanych z zagospodarowaniem terenu, badań archeologicznych, których zakres, zgodnie z brzmieniem tych przepisów określi właściwy wojewódzki konserwator zabytków przed uzyskaniem pozwolenia na budowę”. Jak okazało się w toku sprawy, gmina wprowadziła takowe postanowienie na wyraźne żądanie Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W ocenie Sądu Gmina wykroczyła poza zakres przysługującego jej władztwa planistycznego.

Wprowadzenie do planu miejscowego postanowień tego typu ma bowiem służyć ochronie dziedzictwa kulturowego lub zabytków rzeczywiście niezbędnej i uzasadnionej – na co wskazuje wyraźnie treść art. 19 ust. 3 ustawy o ochronie zabytków («(…) mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków») – a nie ich ustanawianiu „na wszelki wypadek”. Tym samym potwierdzają się słowa mówiące o problematycznym charakterze uzgodnienia.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 marca 2018 r., II OSK 3148/17, CBOSA. Ibidem.

14 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 13 grudnia 2018 r., IV SA/ Po 897/18, CBOSA. 12 13

Bartłomiej Zydel

Określanie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury... 473

We fragmencie kolejnego orzeczenia ponownie silnie wybrzmiewa przywołana już przy fundamentalnym orzeczeniu NSA zasada legalizmu „Rada może wprowadzić w planie miejscowym dla ustanowionej strefy ochrony konserwatorskiej określone ograniczenia, zakazy i nakazy, a które będą zobowiązywały potencjalnych inwestorów do określonego zachowania w celu ochrony znajdujących się na tym obszarze zabytków. Przy czym podkreślenia wymaga, że uprawnienie to nie może jednak być realizowane w taki sposób, że zobowiązanym do wprowadzenia zakazów i nakazów, o których mowa w art. 19 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, miałby być inny organ wskazany w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego”15.

do uchwalenia planu miejscowego, czy to do jego zmiany. Wypracowanie właściwych rozwiązań wymaga czasu, pogłębionej analizy – która będzie stanowiła podstawę do stworzenia wyczerpującego uzasadnienia dla danego aktu. Musimy pamiętać również o wystrzeganiu się negatywnie rozumianej instrumentalizacji17.

472

Mowa była o legalizmie – teraz czas na inną jego odmianę: „Uzgodnienie projektu planu przez wojewódzkiego konserwatora zabytków powoduje ten skutek, że zaakceptowane przez niego zasady stają się prawem miejscowym, a tym samym źródłem prawa obowiązującego na danym terytorium wszystkie podmioty, w tym organy administracji publicznej. A więc w ramach władztwa planistycznego, po odpowiednim przeprowadzeniu procedury planistycznej, ustalenia planów miejscowych w zakresie ochrony konserwatorskiej wiążą organy nadzoru konserwatorskiego. Obowiązujące przepisy prawa nie przewidują tu żadnych odstępstw od wyłączenia obowiązujących planów miejscowych w wyniku indywidualnych zgód organów.”16.

Jakie wnioski płyną z powyższego krótkiego przeglądu wątków orzeczniczych? Z jednej strony można powiedzieć, że niektóre rozwiązania odbiegały znacząco od obowiązujących przepisów prawa. Doświadczenie Autora uczy jednak, iż nie zawsze mogły one być wynikiem błędnej interpretacji – lecz celowym działaniem, próbą „uszycia” rozwiązania. Kwestia ta wymagałaby jednak dokładnego zbadania poszczególnych przypadków.

5. Podsumowanie Teza została sformułowana na tyle szeroko, że jej potwierdzenie nie stanowi zaskoczenia. Niemniej warto ponownie podkreślić, że istnieje sporo problemów niewidocznych na pierwszy rzut oka.

Należy w tym miejscu zwrócić szczególną uwagę na zasygnalizowany w tekście wątek dot. presji czasowej przy podejmowaniu działań zmierzających czy to 15 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 3 lutego 2016 r., II SA/ Wr 728/15, CBOSA. 16 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 listopada 2014 r., II OSK 1145/13, CBOSA.

Wydaje się też, że dla administracji sporym wyzwaniem jest i będzie przeorientowanie się z ochrony zabytków na ochronę dziedzictwa kulturowego.

Nie tylko dla administracji – także dla społeczeństwa, z uwagi na wskazaną wcześniej przemożną rolę prawa własności w naszym kraju.

Wzmocnienie potencjału administracji to postulat brzmiący jak „zgrana karta”. Powtarzające się od miesięcy doniesienia o setkach wakatów w urzędach obsługujących organy administracji publicznej napawają niepokojem. A w przypadku ochrony, o której mowa była w niniejszym tekście, łacińskie tempus fugit powinno wybrzmieć jak najbardziej donośnie. Wskazane na wstępie wartości konstytucyjne nie pozwalają państwu na zaprzepaszczenie spuścizny danej nam, współczesnym. Musimy właśnie z tej perspektywy spojrzeć na administrację, sprawność jej funkcjonowania. Tu i teraz.

BIBLIOGRAFIA: Artykuły: 1. Bąkowski T., Milczenie organów gminy w sprawach ładu przestrzennego, „Samorząd Terytorialny” 2019, nr 1-2.

2. Dobosz P., Dylematy sposobu definiowania pojęć ustawowych determinujących zakres stosowania konstytucyjnych wolności korzystania z dóbr kultury i dostępu do dóbr kultury, [w:] Zimmermann J. (red.), Wolność w prawie administracyjnym, Warszawa 2017.

3. Kosicki A., Plucińska-Filipowicz A. [w:] Plucińska-Filipowicz A., Wierzbowski M. (red.), Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, Warszawa 2018.

4. Wronkowska-Jaśkiewicz S., Uwagi o instrumentalności, instrumentalizacji i autonomii prawa, [w:] Zimmermann J. (red.), Aksjologia prawa administracyjnego. Tom I, Warszawa 2017.

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

17 O pozytywnym i negatywnym rozumieniu instrumentalizacji prawa bardzo interesująco: S. Wronkowska-Jaśkiewicz, Uwagi o instrumentalności, instrumentalizacji i autonomii prawa, [w:] J. Zimmermann (red.), Aksjologia prawa administracyjnego. Tom I, Warszawa 2017, s. 25-36.

474

Bartłomiej Zydel

2. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

3. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Orzecznictwo: 1. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 listopada 2014 r., II OSK 1145/13.

2. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 3 lutego 2016 r., II SA/Wr 728/15.

3. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 marca 2018 r., II OSK 3148/17.

4. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 13 grudnia 2018 r., IV SA/Po 897/18. Źródła internetowe: 1. Zydel B., Prawo własności a plan miejscowy, „Dziennik Warto Wiedzieć”, http:// wartowiedziec.pl/architektura-i-budownictwo/51304-prawo-wlasnosci-a-plan-miejscowy, [dostęp: 17.08.2019].

Wykaz bibliograficzny Literatura przywoływana w książce wraz ze stronami internetowymi, na których zostały zamieszczone wskazane pozycje bibliograficzne „Budowniczy” 1936, nr 1-2. „Budowniczy” 1937, nr 1.

Adamczewski P., Górski Karabach w polityce niepodległego Azerbejdżanu, Warszawa 2017.

Alijewa K., Kobierce Azerbejdżańskie, Warszawa 2013.

Antoniak P., [w:] Cherka M. (red.), Komentarz do art. 91 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Warszawa 2010.

Antoniak P., Komentarz do art. 96 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, [w:] Cherka M. (red.), Komentarz do art. 91 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Warszawa 2010.

Arimatsu L. and Choudhury M., Protecting Cultural Property in Non-International Armed Conflicts: Syria and Iraq, „International Law Studies. U.S. Naval War College” 2015, vol. 91, 91 INT’L L. STUD. 641 (2015).

Artemiuk J., Pojęcie i zakres ochrony prawnej zabytków archeologicznych w prawie polskim i w prawie międzynarodowym, „Acta Universitatis Wratislaviensis, No 3661, Przegląd Prawa i Administracji” 2015, t. C, cz. 2.

Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012.

Bańburski K., Przewodnik po Tarnowie, Tarnów 2000.

Baraniak J., Przedsiębiorstwo Budowlane Józef Wilczyński i Alfred Kramarski, „Rocznik Krakowski” 2013, t. LXXIX. Bazyler M.J., Alford R.P. (red.), Holocaust Restitution: Perspectives on the Litigation and Its Legacy, New York, 2007.

Bąkowski T., Milczenie organów gminy w sprawach ładu przestrzennego, „Samorząd Terytorialny” 2019, nr 1-2.

Bednarczyk M. (red.), Zarządzanie konkurencyjnością biznesu turystycznego w regionach, Warszawa 2011.

Bednarczyk M., Organizacje publiczne: zarządzanie konkurencyjnością, Warszawa-Kraków 2001.

Bernard R., Jurczyszyn M., Dekady spisu nietoperzy (1988-1992) w Poznaniu, [w:] Wołoszyn B.W. (red), Zimowe spisy nietoperzy w Polsce: 1988-1992. Wyniki i ocena skuteczności, Kraków 1994.

Biancalana J., The fee tail and the common recovery in medieval England 1176-1502, Cambridge 2001.

476

Wykaz bibliograficzny

Bielatowicz J., Książeczka, Londyn 1961.

Bielawski M.Z., Dom z dwiema wieżami, Kraków 2018.

Bieliński P., Starożytny Bliski Wschód. Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa 1985.

Bieniarzówna J., Małecki J.M., Dzieje Krakowa tom 3. Kraków w latach 1796–1918, Kraków 1979.

Biernat S., Działania wspólne w administracji państwowej, Wrocław 1979.

Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2004.

Blicharz J., Ustawa o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych. Komentarz, Warszawa 2015.

Błaś A., Jednostka wobec dyskrecjonalnych uprawnień administracji publicznej, [w:] Ura E. (red.), Jednostka wobec działań administracji publicznej. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Olszanica 21–23 maja 2001 r., Rzeszów 2001.

Błyskosz T., Fortuna-Marek A., Jagielska E., Liżewska I., Oszczanowska B., Welc-Jędrzejewska J., Gminny program opieki nad zabytkami. Poradnik metodyczny, „Kurier Konserwatorski” 2009, nr 3.

Boć J. (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 2004.

Bogdanos M., Patrick W., Złodzieje z Bagdadu, Warszawa 2006.

Bogusz B., Sexton R., Complete Land Law. Text, Cases and Materials, Fifth Edition, Oxford 2017.

Bokova I., Culture in the Cross Hairs, The New York Times, 2.12.2012 r.; https:// www.nytimes.com/2012/12/03/opinion/global/cultural-sites-must-be-protected. html, [dostęp: 6.04.2019].

Bonenberg W., Zierke P., Dobra kultury współczesnej jako element krajobrazu powiatu poznańskiego, Poznań 2014.

Boras Z., Trzeciakowski L., W dawnym Poznaniu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1971.

Borowik A., Słownik architektów, inżynierów i budowniczych związanych z Katowicami w okresie międzywojennym, Katowice 2012.

Boylan P.J., Review of the Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, UNESCO doc. CLT-93/WS/12, Paryż 1993; https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000100159, [dostęp: 11.04.2019].

Broński K., Ruch budowlany w Krakowie pod okupacją hitlerowską, „Rocznik Krakowski” 1987, t. LIII. Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, cyt. za: https://pl.wikisource. org/ wiki/Słownik_etymologiczny_języka_polskiego/dziad, [dostęp: 25.06.2019].

Brykowska M., Zakres i metody adaptacji zabytków z zachowaniem ich wartości, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

Bukal G., Ochrona i zagrożenie wartości zabytków – czyli o skutkach braku wartościowania i co dalej…, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie zabytków architektury, Warszawa 2013.

Wykaz bibliograficzny

477

Burno F., Zygmunt Gawlik (1895-1961). Architekt katedry katowickiej, Katowice 2003.

Burrows J., Wiffen Ch. (red.), Muzyka poważna, Warszawa 2006.

Bystrzak T., Teodor Marian Talowski, Kraków 2017.

Charymska E., Zabytki i dzieła sztuki jako przedmioty ochrony, 2015, nr 1, desecuritate.uph.edu.pl, [dostęp: 12.07.2019].

Cordesman A.H., Stability in the MENA Region: the range of forces shaping stability, Waszyngton 2018.

Czachor R., Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: geneza i funkcjonowanie systemów politycznych, Wrocław 2014.

Czarnecki W., Wspomnienia architekta, Poznań 2015.

Czerep J., Afryka a przyszłość Międzynarodowego Trybunału Karnego, „Biuletyn PISM” 2018, nr 51.

Dąbkowski P., Prawo prywatne Polskie, t. 1, Lwów 1910.

Dąbrowski J., Służby ochrony zabytków w Polsce – usytuowanie prawne od 1918 r. do dziś, perspektywa zmian od 2017 r., [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

Dębski S., O problemie dóbr kultury w stosunkach polsko-niemieckich, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2007, nr 4.

Długozima A., Bośnia i Hercegowina – dobra kultury w czasie wojny i pokoju, „Ochrona Zabytków” 2009, nr 62/3.

Dobosz P., Administracyjnoprawne instrumenty kształtowania ochrony zabytków, Kraków 1997.

Dobosz P., Biliński M., Górny W., Mazur A., Hadel M., Kozień A. (red.), Problemy ochrony prawnej sportowego dziedzictwa kulturowego i mechanizmy prawa sportowego, Kraków 2018.

Dobosz P., Dylematy sposobu definiowania pojęć ustawowych determinujących zakres stosowania konstytucyjnych wolności korzystania z dóbr kultury i dostępu do dóbr kultury, [w:] Zimmermann J. (red.), Wolność w prawie administracyjnym, Warszawa 2017.

Dobosz P., Kierunki zmian w polskim systemie ochronie zabytków, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

Dobosz P., Popularyzacja potrzeby badania dziejów własnej rodziny jako przejaw aktywnego uczestnictwa w genealogicznym dziedzictwie kulturowym. Studium przypadku – wybrane aspekty własnych badań rodzinnych dedykowane Irenie Dobosz (1940-2018) – strażniczce i propagatorce pamięci rodzinnej, [w:] Dobosz P., Górny W., Mazur A., Kozień A. (red.), Prawo ochrony dóbr kultury jako narzędzie innowacyjności turystycznej w strukturach lokalnych, Kraków 2019.

Dobosz P., Prawne aspekty ochrony funkcji zabytków nieruchomych, „Ochrona Zabytków” 50/1, 1-11, 1997.

478

Wykaz bibliograficzny

Dobosz P., Prawne granice doktryny konserwatorskiej i jej początki na ziemiach polskich, [w:] Krasnowolski B. (red.), Doktryny i realizacje konserwatorskie w świetle doświadczeń krakowskich ostatnich 30 lat, Kraków 2011.

Dobosz P., Ratio legis est anima legis a potrzeba istnienia i wzmacniania państwowej służby konserwatorskiej w Polsce, [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

Dobosz P., Uwarunkowania i możliwości wykorzystania prawa w zarządzaniu dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO zlokalizowanymi na terytorium Polski, [w:] Szmygin B. (red.), Wybrane zagadnienia zarządzania dobrami UNESCO w Polsce, Warszawa 2015.

Doroz-Turek M., Ochrona wartości w procesie adaptacji obiektów zabytkowych.

Wartość SACRUM w wybranych adaptacjach zdesakralizowanych kościołów i założeń klasztornych, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

Drożdż-Szczybura M., Ordynacje rodowe w XIX i pierwszej połowie XX w. Wielkie posiadłości ziemskie i ich kształt prawno-organizacyjny w Polsce porozbiorowej na przykładzie ordynacji Łańcuckiej, Kraków 1998.

Drwal D., Śladem tarnowskiego tramwaju, Tarnów 2012.

Ellis M.S., The ICC’s Role in Combatting the Destruction of Cultural Heritage, „Case Western Reserve Journal of International Law” 2017, vol. 49.

English Land Law – No. 2, - Types of fee simple: settlements and co-ownership, „Law and Lawyers”, 25 października 2011; http://obiterj.blogspot.com/2011/10/englishland-law-no2-types-of-fee.html, [dostęp: 28 lipca 2019].

Fabris A. L., Military Necessity under the 1954 Hague Convention, „Santander Art and Culture Law Review” 2/2015 (1).

Filipek J., Elementy strukturalne norm prawa administracyjnego, Warszawa-Kraków 1982.

Flemming M., Międzynarodowe Prawo Humanitarne Konfliktów Zbrojnych. Zbiór dokumentów, Warszawa 2003.

Fogel A., Zasada powszechnej ochrony zabytków, [w:] Duniewska Z., Krakała A., Stahl M. (red.), Zasady w prawie administracyjnym. Teoria, praktyka, orzecznictwo, Warszawa 2018.

Fogel Anna, Ochrona zabytków w planowaniu przestrzennym [w:] Materiały szkoleniowe. Procedura Administracyjna i przepisy prawnej ochrony zabytków (poziom zaawansowany); opracowanie sporządzone w ramach programu Usługa szkoleniowa na potrzeby pracowników urzędów ochrony zabytków w Polsce, zadanie realizowane w ramach Krajowego programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 - 2017.

Folga-Januszewska D. (red.), Muzea, wystawy, wypożyczenia, Kraków 2012.

Frankiewicz A., Znaczenie prawne regulacji dziedzictwa narodowego i dóbr kultury w rozdziale I Konstytucji RP, „Przegląd Prawa i Administracji” 2012, nr 88.

Frulli M., The Criminalization of Offences against Cultural Heritage in Times of Armed Conflict: The Quest for Consistency, „The European Journal of International Law” 2011, vol. 22/1.

Wykaz bibliograficzny

479

Fuglewicz S., Dlaczego chronimy zabytki?, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie zabytków architektury, Warszawa 2013.

Garbaciak M., Znaczenie Republiki Azerbejdżanu w kontekście bezpieczeństwa energetycznego, „Refleksje. Pismo naukowe studentów i doktorantów WNPiD UAM”, nr 7/2013.

Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2012.

Gawlicki M., Jaki system ochrony zabytków? Pytania bez odpowiedzi, [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

Gaworecki W.W., Turystyka, Warszawa 2010.

Gerecka-Żołyńska A., Karnoprawna odpowiedzialność sprawców przestępstw przeciwko dobrom kulturalnym popełnionym w okresie konfliktu zbrojnego jako element międzynarodowej ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018, t. 80, nr 1.

Gieysztor A., O dziedzictwie kultury, Warszawa 2000.

Głuszczyńska I., Lankosz K., Międzynarodowe stosunki kulturalne, Bielsko Biała 2007r.

Gmiter M., Za co inwestor „kocha” konserwatora zabytków, czyli rzecz o praktycznym stosowaniu przepisów prawa, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

Golden P.B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, New Brunswick 1992.

Gorzelak G., Jałowiecki B., Konkurencyjność regionów, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 1/2000.

Góralczyk W. jr., Kierownictwo w prawie administracyjnym, Warszawa 2016.

Górka K., Rozwój klasy średniej w Polsce, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 10/2007.

Gredka I., Ubezpieczenia dóbr kultury w muzeach i zbiorach prywatnych, Kraków 2013.

Grynberg M., Oskarżam Auschwitz, Wołowiec 2018.

Gwoździewicz P., Ograniczenia prawa własności zabytków, „Roczniki Administracji i Prawa” 2009, Rok IX. Gwoździewicz-Matan P., Umowa użyczenia muzealium w prawie prywatnym, Warszawa 2015.

Hadel M., Administracyjnoprawne aspekty ochrony zabytków a ograniczenia swobody działalności gospodarczej i wolności zabudowy, [w:] Dobosz P., Adamus M., Sokołowska D. (red.), Prawo a ochrona dóbr kultury, Kraków 2014 Hauser R., Niewiadomski Z., Wróbel A., (red.), System prawa administracyjnego.

T. 6, Podmioty administrujące, Warszawa 2011.

Hausler K., Culture under Attack: The destruction of the Cultural Heritage by NonState armed groups, „Santander Art and Culture Law Review” 2015, vol. 2.

Henckaerts J.-M., New rules for the protection of cultural property in armed conflict, „International Review of the Red Cross” 1999, no. 835.

480

Wykaz bibliograficzny

Instrukcja kurierska Muzeum Narodowego w Krakowie, [w:] Okrągła D. (red.), Opieka nad obiektami muzealnymi, Warszawa 2016.

Iwaszkiewicz J., Dziedzictwo Chopina i szkice muzyczne, Warszawa 2010.

Jafra T., Problem rozbudowy katalogu prawnych form ochrony zabytków, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

Jagielska-Burduk A. (red.), Gaweł Ł, W. Szafrański W., Mechanizmy prawne zarządzania dziedzictwem kultury, Gdańsk 2016.

Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Kraków 2005.

Janczykowski J., [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

Janczykowski J., Kilka uwag wojewódzkiego konserwatora zabytków do ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

Janiak P., Stosowanie administracyjnych kar pieniężnych w świetle zasady lex mitior retro agit, [w:] Jagielski J., Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018.

Jędrejek G., Regulacje prawne dotyczące Ordynacji Zamojskiej, „Roczniki Nauk Prawnych” 2012, t. XXII, nr 3.

Jędrzejczyk I., Nowoczesny biznes turystyczny, Warszawa 2001.

Jurewicz J., Jurysdykcja przedmiotowa Międzynarodowego Trybunału Karnego, Łódź 2008.

Jyrkkiö T. (red.), Long-Term Loans Best Practices Report. Report of the Long-term Loans and Collection Research Working Group 2008−2010, Helsinki 2009.

Kaczocha M., Istota i struktura administracyjnych kar pieniężnych uregulowanych w ustawie z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków, „Ius Novum” 2013, nr 3.

Kamler A., Pietrzkiewicz D., Dziedzictwo utracone-dziedzictwo odzyskane, Warszawa 2014.

Karecka L., Akcja rewindykacyjna w latach 1945-1950. Spór o terminologię czy o istotę rzeczy, [w:] „Ochrona zabytków” 2002, nr 55/3/4.

Karpińska M., Wacław Nowakowski, Kraków 2015.

Karwecka A, Krawczewska A., Cel i konserwatorskie metody zarządzania dziedzictwem archeologicznym, [w:] Marciniak A., Pawleta M., Kajda K. (red.), Dziedzictwo we współczesnym świecie, Kraków 2018.

Kasiński M., Ekspansja represyjnej funkcji administracji publicznej jako zagrożenie demokratycznego państwa prawnego, „Roczniki Nauk Prawnych” 2011, t. XXI, nr 1.

Khan H. U., Khan W., Syria: History, the Civil War and peace prospects, „Journal of Political Studies” 2017, vol. 24, wyd. 2.

Kisała M., Aksjologia współdziałania administracji samorządowej z administracją rządową, [w:] Zimmermann J. (red.), Aksjologia prawa administracyjnego, tom I, Warszawa 2017.

Wykaz bibliograficzny

481

Kisiel W., Kary administracyjne i sankcje karne w ustawach „drogowych”, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Klechta J., Duchowość Chopina, Katowice 2010.

Kobak M., Sawuła R., Uwagi na tle stosowania sankcji administracyjnej, [w:] R. Lewicka, M. Lewicki, M. Stahl (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Kobyliński Z., Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe?, „Mazowsze. Studia regionalne” 2011, nr 7.

Kobyliński Z., Kryteria i metody wartościowania dziedzictwa archeologicznego: aktualny stan dyskusji, [w:] Szmygin B. (red.), Systemy wartościowania dziedzictwa.

Stan i Problemy, Lublin - Warszawa 2015.

Kobyliński Z., Wysocki J., Problemy wartościowania dziedzictwa archeologicznego, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, Warszawa - Lublin 2012.

Kołomyjski T., Antoni Dostal – budowniczy miasta Podgórza, [w:] X. Sesja Podgórska w 225-lecie lokacji miasta Podgórza i 100-lecie konsekracji kościoła św.

Józefa, Kraków 2008.

Komentarz do art. 43, [w:] Modzelewski W. (red.), Komentarz do ustawy o podatku od towarów i usług, Warszawa 2019.

Komentarz do art. 7 ustawy o podatkach i opłatach lokalnych, [w:] Borszowski P., Stelmaszczyk K., Podatki i opłaty lokalne. Podatek rolny. Podatek leśny. Komentarz, Warszawa 2016.

Konopka M. (red.) Zdjęcie Archeologiczne Polski, Warszawa 1981.

Konopka M., Ocena wartości - niezbędny etap ochrony zabytków archeologicznych, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona dziedzictwa kulturowego. Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, Warszawa 2016.

Kordasiewicz B.(red.), Prawo spadkowe. System prawa Prywatnego, tom 10, wyd. 3, Warszawa 2015.

Kosicki A., Plucińska-Filipowicz A. [w:] Plucińska-Filipowicz A., Wierzbowski M. (red.), Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, Warszawa 2018.

Kotewicz R., Z dziejów przemysłu Krakowa w latach 1918-1939, Kraków 1981.

Kotulski M., Organy ochrony zabytków w planowaniu przestrzennym, „Samorząd Terytorialny”, nr 7-8/2011.

Kowalski M., Księstwa i książęta w systemie ustrojowym Rzeczpospolitej Obojga Narodów, „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy” 2014, nr 7.

Kowalski M., Księstwa Rzeczypospolitej: państwo magnackie jako region polityczny, Warszawa 2013.

Kowalski M., Państwo magnackie w strukturach polityczno-administracyjnych Rzeczpospolitej Szlacheckiej na przykładzie Ordynacji Zamojskiej, „Przegląd Geograficzny” 2009, t. 81, z. 2.

482

Wykaz bibliograficzny

Kowalski W., Likwidacja skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury, Warszawa 1994.

Kowalski W., Prawo ochrony zabytków w świetle aktualnych problemów zachowania dziedzictwa kulturowego Polski, [w:] Szafrański W., Zalasińska K. (red.), Prawna ochrona dziedzictwa kulturowego, vol. 3, Poznań 2009.

Kowalski W., Restytucja dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej jako element polskiej polityki zagranicznej realizowanej przez MSZ RP w latach 1999-2009, [w:] Kowalski W., Kuhnke M., Zagrabione-odzyskane. Działalność Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w zakresie restytucji dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej, Warszawa 2011.

Kowalski W., Restytucja dzieł sztuki w prawie międzynarodowym, Katowice 1989.

Kowalski W., Wartość jako kryterium kwalifikacyjne zabytku w prawie wewnętrznym i międzynarodowym, [w:] Szmygin B. (red.), Systemy wartościowania dziedzictwa. Stan badań i problemy, Lublin-Warszawa 2015.

Kowalski W., Wartość zabytku a wartość adaptacji i modernizacji w świetle prawa autorskiego oraz prawa dziedzictwa kulturowego. Wzmocnienie ochrony czy konkurencja tych wartości?, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

Kowalski W., Zalasińska K., Prawo ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce – próba oceny o wnioski, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

Kozubal M., Niechciane akta Chopina, Rzeczpospolita z 16 maja 2016 r., nr 113 (10446).

Kremer E., Wybrane zagadnienia z problematyki rolnej w orzecznictwie sądowym Wybrane zagadnienia z problematyki rolnej w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego w 2016 r., „Przegląd Prawa Rolnego” 2017, nr 1.

Kruk E., Sądowa kontrola wymierzania sankcji administracyjnych, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Kruś M., Leoński Z., Szewczyk M., Prawo zagospodarowania przestrzeni, Warszawa 2012 Kudelski R., Zrabowane skarby, Kraków 2012.

Kulik M., Komentarz do art. 111 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, [w:] Kulik M., Komentarz do przepisów karnych ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.03.162.1568), LEX/el., 2010.

Kulpa A., Ochrona dóbr kultury w trakcie konfliktów zbrojnych, „Refleksje” 2012, nr 6.

Kurzępa B., Kurzępa – Czopek E., Nielegalne poszukiwanie zabytków, „Prokuratura i Prawo” 2011, nr 9.

Kuśnierz-Krupa D., Kuśnierz K., Issues with protecting medieval urban layouts from selected example towns in Lesser Poland, „Technical Transactions - Czasopismo Techniczne” 2019, Vol. 116, Iss. 4.

Kuśnierz-Krupa D., XIV-wieczne układy urbanistyczne w Małopolsce i na Podkarpaciu. Stan zachowania, ochrona i rewaloryzacja, Kraków 2019.

Wykaz bibliograficzny

483

Leoński Z., Formy współdziałania jednostek w samorządzie terytorialnym, „Samorząd Terytorialny”, nr 1995/4.

Leoński Z., Nauka administracji, Warszawa 2010.

Leśniak-Rychlak D. (red.), Reakcja na modernizm. Architektura Adolfa Szyszko-Bohusza. Katalog wystawy, Kraków 2013.

Lewicki J., Między waloryzacją a klasyfikacją czyli o skutecznej ochronie zabytków w Polsce, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

Lewicki J., O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków, [w:] Szmygin B. (red.), Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, Warszawa 2016.

Lewicki J., Razem czy osobno, czyli o potrzebie zintegrowanej ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego w działalności urzędów konserwatorskich, [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

Lewicki J., Wartościowanie zabytków w Polsce. Przegląd doświadczeń i postulaty na przyszłość, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie zabytków architektury, Warszawa 2013.

Lijnzaad L. (red.) Protecting Cultural Property in Armed Conflict: An Insight into the 1999 Second Protocol to the Hague Convention of 1954 for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, Leiden–Boston 2010.

Longchamps F., Problemy pogranicza prawa administracyjnego, „Studia Prawnicze” 1967, nr 16.

Lostal M., Two wrong ways of thinking about the legal protection of cultural property in armed conflict, „Cambridge University Press”; https://www.cambridge. org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/EC97A6713AB302300D8F749CBD37594E/9781316718414c1_p18-47_CBO.pdf/two_wrong_ways_of_ thinking_about_the_legal_protection_of_cultural_property_in_armed_conflict. pdf, [dostęp: 7.04.2019]. Łazutka P.,,25 lat współdziałania jednostek samorządu terytorialnego w Polsce w formie związku celowego. Analiza obecnego stanu prawnego i postulaty de lege ferenda [w:] Jaworska-Dębska B., Budzisz R. (red.) Prawne problemy samorządu terytorialnego z perspektywy 25-lecia jego funkcjonowania, Warszawa 2016.

Machabeusze sportu. Sport żydowski w Krakowie, Kraków 2012.

Machała W., Komentarz do art. 1, [w:] Sarbiński R.M. (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2019.

Majczak P., Potrzeba zmiany jednego z paradygmatów prawa administracyjnego, „Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis” 2017, nr 6 (2).

Makowska B., Kamienice krakowskie z przełomu XIX i XX w. i okresu międzywojennego położone na obszarze pomiędzy pierwszą i drugą obwodnicą. Charakterystyka form i ich ewolucja, Kraków 2014.

Małachowicz E., Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środowisku kulturowym, Wrocław 2007.

484

Wykaz bibliograficzny

Marciniak B., Strojny A., Tarnów- perła renesansu, Tarnów 2007.

Marek A., Funkcje prawa karnego, [w:] Marek A. (red.), System Prawa Karnego, t. 1, Zagadnienia ogólne, Warszawa 2010.

Matczak M., Pojęcie kompetencji w ujęciu nauki prawa administracyjnego, [w:] Hauser R. (red.), System Prawa Administracyjnego. Tom 1. Instytucje prawa administracyjnego, Warszawa 2010.

Matelski D., Grabież i restytucja polskich dóbr kultury. Od czasów najważniejszych do współczesności, Kraków 2006.

Mazur A., Rola planowania i zagospodarowania przestrzennego w ochronie dóbr kultury, [w:] Dobosz P., Górny W., Mazur A, Kozień A., Prawo ochrony dóbr kultury jako narzędzie innowacyjności turystycznej w strukturach lokalnych, Kraków 2019.

Mełeń A., Ordynacje w dawnej Polsce, [w:] Dąbkowski P. (red.), Pamiętnik Historyczno-Prawny, Tom VII, z. 2, Lwów 1929.

Michalak A., Ginter A., Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Komentarz, Warszawa 2016.

Michalska-Badziak R., Powiązania organizacyjne i funkcjonalne między podmiotami administrującymi, [w:] Stahl M. (red.), Prawo administracyjne: pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznictwie, Warszawa 2009.

Michałowska G., Odpowiedzialność karna za niszczenie dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych, „Stosunki międzynarodowe. International Relations” 2017, nr 2 (t. 53).

Michałowska K., Niemajątkowe wartości życia rodzinnego w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2017.

Michór A., Status administrowanego w procesie nakładania sankcji administracyjnej, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Mikos von Rohrscheidt A., Turystyka Kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Gniezno 2008.

Military necessity (subject), [w:] R. Wolfrum (red.), The Max Planc Encyclopiedia of Public International Law, New York 2012.

Misiuk Z., Zabytki archeologiczne z epok historycznych w kontekście ewidencji zabytków. Podstawowe problemy konserwatorskie, „Kurier Konserwatorski” 2017, nr 14.

Morelowski M., Prawne i historyczne umotywowanie zasad rewindykacji zbiorów historycznych i naukowo-artystycznych skonfiskowanych i przewiezionych do Rosji w XVIII, XIX i XX wieku, Biuro prac kongresowych przy MSZ, sygn. 173, Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Motak M., Historia rozwoju urbanistycznego Krakowa w zarysie. Podręcznik dla studentów, Kraków 2012.

Motak M., Osiedle Urzędnicze w Krakowie. Urbanistyka i architektura 1924-1942, Kraków 2018.

Wykaz bibliograficzny

485

Motak M., Potępa W., Modernistyczna kamienica w Olszy pod Krakowem, zaprojektowana przez Franciszka Korfla, i jej zasłużony mieszkaniec – kapitan pilot Mieczysław Medwecki, [w:] Motak M. (red.), Studia nad architekturą i urbanistyką Polski międzywojennej. Tom III. Architektura, krajobraz i ludzie, Kraków 2017.

Nahlik S.E., Grabież dzieł sztuki: rodowód zbrodni międzynarodowej, Wrocław-Kraków 1958.

Nałęcz A., Sankcje administracyjne w świetle Konstytucji RP, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Narębski L., Na czym polega skuteczna ochrona zabytków architektury o bezpowrotnie upadłej funkcji pierwotnej, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

Nawara-Dubiel A., Ochrona zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego – studium przypadku, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

Nekanda-Trepka E., Status zabytków i dóbr kultury współczesnej - Materiały międzynarodowej konferencji SARP, Warszawa 2006.

Nicholas H. L., Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej, Poznań 2016.

Niczyporuk J., Zbiórki publiczne, „Studia Iuridica Lublinensia” 2007, t. X. Niewiadomski Z., Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, Warszawa 2004.

Niżnik-Dobosz I., Aksjologia sankcji w prawie administracyjnym, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Niżnik-Dobosz I., Samodzielność kompetencji organów właściwych w sprawie ochrony zabytków, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W., Dziedzictwo, Dobra Kultury, Zabytki, Ochrona i Opieka w Prawie, Kraków 2015.

Nowak M., Staszewski S., Analizy prawne czy interpretacje, czyli które paragrafy pozwalają na faktyczną ochronę zabytków archeologicznych, [w:] Marciniak A., Pawleta M., Kajda K. (red.), Dziedzictwo we współczesnym świecie, Kraków 2018.

Nowakowska-Małusecka J., Odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie popełnione w byłej Jugosławii i w Rwandzie, Katowice 2000.

Nyka J., Żelazowa Wola, Warszawa 1960.

O Chopinie słów kilka, Warszawa 2010.

O’Keefe R., World Cultural Heritage: Obligations to the International Community as a Whole?, „International and Comparative Law Quarterly” 2004, vol. 1 Ogrodnik K., Ochrona dziedzictwa kulturowego w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, „Architecturae et Atribus” 2016, vol. 5, nr 2 (16).

Osajda K.(red.), Tom I. Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna. Przepisy wprowadzające. Kodeks cywilny. Prawo o notariacie (art. 79-95 i 96-99), Warszawa 2017.

486

Wykaz bibliograficzny

Panasiuk A., Ekonomiczne podstawy turystyki, Szczecin 2004.

Paśnik M., Zabytki w służbie społeczeństwa, „Ochrona Zabytków”, nr 17/2 (65).

Pierre B., Classification of Property and Conceptions of Ownership in Civil and Common Law, „Revue générale de droit”, volume 28, numéro 2, juin 1997.

Piesiewicz P.F., Utwór muzyczny i jego twórca, Warszawa 2009.

Plucińska-Filipowicz A., Komentarz do art. 17 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, [w:] Plucińska-Filipowicz A., Wierzbowski M. (red.), Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, el./LexisNexis 2014.

Polak B. (red.), Fortyfikacje Poznańskie, Poznań 1988.

Późniak-Niedzielska M. (red.), Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, Warszawa 2015.

Późniak-Niedzielska M. (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu, Bydgoszcz-Warszawa-Lublin 2007.

Pragłowska A., Wizytówki miasta Tarnowa, Tarnów 2005.

Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. I, Kraków 2001.

Przyborowska – Klimczak A., Rozwój ochrony dziedzictwa kulturowego w prawie międzynarodowym na przełomie XX i XXI wieku, Lublin 2011.

Przybysz P., Funkcje sankcji administracyjnych, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Pudovochkin Y., Georgy R., Crimes against cultural values as a basis of international criminal responsibility, „Zbornik radova Pravnog fakulteta u Nišu” 2017, vol. 56.

Purchla J., Dziedzictwo kulturowe, [w:] Hausner J., Karwińska A., Purchla J. (red.), Kultura a rozwój, Warszawa 2013.

Purchla J., Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa, „Rocznik Krakowski” 2005, t. LXXI. Purchla J., Jak powstał nowoczesny Kraków, Kraków 1990.

Purchla J., Urbanistyka, architektura, budownictwo, [w:] Bieniarzówna J., Małecki J.M. (red.), Dzieje Krakowa tom 4, Kraków 1997.

Purchla, J., Świdrak J., Twardowska K., Wiśniewska M., Myślenie miastem. Architektura Jana Zawiejskiego, Kraków 2018.

Rak K., Ahmad al-Faqi al-Mahdi, pierwsza osoba skazana przez Międzynarodowy Trybunał Karny (ICC) za zbrodnie wojenne przeciwko światowemu dziedzictwu kulturowemu, [w:] Cisło W., Różański J., Ząbek M. (red.), Bilad as-Sudan. Rodzime kultury a islam, Pelplin 2018.

Renfrew C., Bahn P., Archeologia. Teorie, Metody, Praktyka, Warszawa 2002.

Rokosz M., „Ojczyzna to jest dziedzictwo” Kilka luźnych uwag o dziedzictwie kulturowym Polski [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W., Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

Rolle K. (red.), Kraków. Rozszerzenie granic 1909-1915, Kraków 1931.

Wykaz bibliograficzny

487

Ronald S., Marszand Hitlera Hildebrand Gurlitt, naziści i rabunek skarbów Europy, Warszawa 2016.

Rosengnal M., Ustalenia ochrony zabytków w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego – problematyczny obowiązek, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

Rottermund A., Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe.

Materiały pokonferencyjne, Warszawa 2014.

Róg J., Ewolucja zasad nakładania i wymierzania administracyjnych kar pieniężnych za naruszenie przepisów prawa rynku kapitałowego a praktyka działania organów nadzoru, [w:] Jagielski J., Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018.

Ruczkowski P., Zbiórki publiczne, [w:] Stelmasiak J., Ruczkowski P. (red.), Prawo administracyjne – część szczegółowa, t. 2, Warszawa 2011.

Ruczkowski P., Zbiórki publiczne, [w:] Zdyb M., Stelmasiak J. (red.), Prawo administracyjne, Warszawa 2016.

Sabaciński M., Rola metody archeologicznej w procesie ekshumacji. Głos w dyskusji na temat prawa i praktyki prowadzenia tego typu działań, „Kurier Konserwatorski” 2017, nr 14.

Sadychowa S., Azerbejdżański strój narodowy, Warszawa 2013.

Sadychowa S., Jubilerstwo azerbejdżańskie, Warszawa 2013.

Safarowa Z., Muzyka azerbejdżańska, Warszawa 2013.

Sarnecki P. (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2014.

Schreiber H., Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] Kowalski W., Piotrowska-Nosek K., Schreiber H., Zalasińska K. (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

Schreiber H., Komentarz do konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, [w:] Kowalski W., Piotrowska-Nosek K., Schreiber H., Zalasińska K. (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

Schreiber H., Zalasińska K. (red.), Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Warszawa 2014.

Semmerling A., Udział turystyki zagranicznej w rozwoju gospodarczym wybranych krajów Europy Wschodniej, Gdańsk 2017.

Siwek A., Między zabytkiem a dobrem kultury współczesnej, „Kurier Konserwatorski” 2011, nr 10.

Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej komentarz, Kraków 1998.

Sługocki J., Opieka nad zabytkiem nieruchomym. Problemy administracyjnoprawne, Warszawa 2014.

488

Wykaz bibliograficzny

Sobczak J., Wolności korzystania z dóbr kultury- standardy europejskie i konstytucyjna rzeczywistość polska, [w:] Gardocka T., Sobczak J. (red.), Prawna ochrona dóbr kultury, Toruń 2009.

Sobol E., Nowy słownik języka polskiego, Warszawa 2002.

Solewski R., Franciszek Mączyński. Krakowski architekt, Kraków 2005.

Staniszewska L., Kodyfikacja administracyjnej kary pieniężnej jako instrumentu prawnego na styku z odpowiedzialnością karną, [w:] Jagielski J., Wierzbowski M. (red.), Prawo administracyjne dziś i jutro, Warszawa 2018.

Stankiewicz M.J., Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji, Toruń 2002.

Stec P., Powiernictwo w prawie polskim na tle porównawczym, Kraków 2005.

Sterio M., Individual criminal responsibility for the destruction of religious and historic buildings: The Al Mahdi Case, „Case Western Reserve Journal of International Law” 2017, vol. 49.

Stępniak W., Z dziejów rewindykacji. Współpraca między PRL a NRD w zakresie wymiany archiwaliów, „Archiwista Polski” 1999, R. IV, nr 4 (16).

Stryjkowska S., Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego w działalności międzynarodowych trybunałów karnych, , „Adam Mickiewicz University Law Review” 2016, vol. 6.

Stryjkowska S., Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego w działalności międzynarodowych trybunałów karnych, „Adam Mickiewicz University Law Review” 2016, nr 6.

Szafaryn L., Indywidualna odpowiedzialność karna za naruszenia ochrony dóbr kultury w świetle międzynarodowego prawa karnego, [w:] Mikos-Skuza E., Sałaciński K. (red.), Ochrona dziedzictwa kultury w konfliktach zbrojnych w świetle prawa międzynarodowego i krajowego. 60 lat Konwencji haskiej i 15 lat jej Protokołu II, Warszawa 2015.

Szczerski A. (red.), Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypospoliej.

Tom 1. Kraków i województwo krakowskie, Kraków 2013.

Szerszeń E, Rola cmentarzy w kulturze narodu, [w:] Studia i Materiały – Cmentarze 1(4), Warszawa 1994.

Szmelter I., Społeczna strategia wielokryterialnego wartościowania w ochronie dziedzictwa kultury, [w:] Szmygin B. (red.), Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, Warszawa 2015.

Szmygin B. (wybór tekstów i opracowanie), Vademecum konserwatora zabytków.

Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury, Warszawa 2015.

Szmygin B., „Rekomendacja o Historycznym Krajobrazie Miejskim” – nowe podejście do ochrony dóbr Światowego Dziedzictwa, [w:] Szmygin B. (red.), Wybrane zagadnienia zarządzania dobrami UNESCO w Polsce, Warszawa 2015.

Szmygin B., Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, [w:] Szmygin B. (red.), Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, Warszawa 2016.

Wykaz bibliograficzny

489

Szmygin B., Ocena wartości zabytków w świetle rejestru i ewidencji zabytków, [w:] Szmygin B. (red.), Systemy wartościowania dziedzictwa. Stan badań i problemy, Lublin-Warszawa 2015.

Szmygin B., Propozycje założeń do systemu wartościowania zabytków architektury – podmiot, przedmiot, status wartości, [w:] Szmygin B. (red.), Wartościowanie zabytków architektury, Warszawa 2013.

Szmygin B., System ochrony zabytków w Polsce – próba diagnozy, [w:] Szmygin B. (red.), System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa 2011.

Szmygin B., Światowe Dziedzictwo Kultury UNESCO – charakterystyka, metodologia, zarządzanie, Warszawa-Lublin 2016.

Szmygin B., Uwarunkowania i założenia systemu służb ochrony zabytków w Polsce, [w:] Szmygin B. (red.), Założenia systemu służb konserwatorskich w Polsce, Warszawa 2016.

Szopa R., Szczerbowski M., Turystyka czynnikiem przemian ekonomicznych, [w:] Nowak S. (red.), Ekonomiczno-organizacyjne problemy działalności turystycznej w regionach, Katowice 2013. Świętochowski T., Azerbejdżan, Warszawa 2006.

Tagijewa N., Tkaniny i hafty artystyczne Azerbejdżanu, Warszawa 2013.

Toman J., Cultural Property in War: improvement in Protection. Commentary on the 1999 Second Protocol to the Hague Convention of 1954 for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict, Paryż 2009.

Tomaszewski L., Otwarte konkursy architektoniczne i urbanistyczne. Blaski. – Cienie. – Sposoby zaradcze, referat wygłoszony w Towarzystwie Urbanistów Polskich dnia 20 .III.1933 roku, „Architektura i budownictwo” 1933, nr 5.

Tomkiewicz W., Sroczyńska K., Nahlik S., Straty wojenne zbiorów polskich w dziedzinie rzemiosła artystycznego, t. I-II, Warszawa 1953.

Tomkowicz S., Piękność miast i jej ochrona. Odczyt wygłoszony w Krakowie w dniu 16 Marca 1909 r., Kraków 1909.

Trzciński M., Ochrona ruchomych zabytków archeologicznych, [w:] Zeidler K. (red.), Raport dotyczący stanu ochrony prawnej oraz kierunków zmian w zakresie prawnej ochrony zabytków ruchomych w Polsce przygotowany w ramach realizacji Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 dla Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Gdańsk 2016.

Trzciński M., Poszukiwania skarbów czy poszukiwania zabytków? Między legendą a rzeczywistością, „Przegląd Prawa i Administracji” 2012, nr 88.

Trzciński M., Wokół definicji zabytku archeologicznego, „Ochrona Zabytków” 2017, nr 4.

Twardowska K., Fryderyk Tadanier, Kraków 2016.

Tylec G., Imię i nazwisko osoby fizycznej oraz ich ochrona w polskim prawie cywilnym, Lublin 2013.

Ura E., Prawo administracyjne, Warszawa 2010.

490

Wykaz bibliograficzny

Wdowiszewski M., Inżynier architekt Wincenty Henryk Wdowiszewski, architekt Polesia, budowniczy Dolnego Śląska, „Echa Polesia” 2009, nr 4 (24).

Welc-Jędrzejewska J., Kulesza-Szerniewicz E., Makowska B., Stieler E., Jagielska E., Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Poradnik dla planistów i samorządów lokalnych, Warszawa 2011.

Welc-Jędrzejewska J., Kulesza-Szerniewicz E., Makowska B., Stieler E., Jagielska E., Wnioski w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków do projektów studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin i projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Propozycja formy i zapisu wniosków. Stan prawny na dzień 30 sierpnia 2009 r., „Kurier Konserwatorski” 2009, nr 4.

Welc-Jędrzejewska J., Ochrona zabytków w planowaniu przestrzennym, „Kurier Konserwatorski” 2008, nr 1.

Wierczyńska K., Jakubowski A., Zbrodnie przeciwko dziedzictwu kulturowemu przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym – analiza krytyczna, „Studia Prawnicze” 2016, z. 1.

Wincenciak M., Przesłanki wyłączające wymierzenie sankcji administracyjnej, [w:] Lewicka R., Lewicki M., Stahl M. (red.), Sankcje administracyjne. Blaski i cienie, Warszawa 2011.

Wiśniewski M., Adolf Szyszko-Bohusz, Kraków 2013.

Wiśniewski M., Ludwik Wojtyczko. Krakowski architekt i konserwator zabytków pierwszej połowy XX wieku, Kraków 2003.

Wojdala M., O związkach między instytucjami ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego i prawa własności intelektualnej, [w:] Dobosz P., Adamus M., Sokołowska D. (red.), Prawo a ochrona dóbr kultury, Kraków 2014.

Wolczyński D., Uwagi na tle stosowania zwolnienia od podatku od nieruchomości budynków i gruntów wpisanych indywidualnie do rejestru zabytków, [w:] Dobosz P., Adamus M., Guzek D., Mazur A. (red.), Węzłowe problemy prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego, Tom I. Ochrona dziedzictwa kulturowego w polskim prawie konstytucyjnym i administracyjnym, Kraków 2016.

Woźniak Ł., Istota i zakres ustaleń ochrony zabytków w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, zabytki, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

Wroniecki P. Było sobie stanowisko. Nieinwazyjne rozpoznanie archeologiczne w praktyce, „Kurier Konserwatorski” 2018, nr 15.

Wronkowska-Jaśkiewicz S., Uwagi o instrumentalności, instrumentalizacji i autonomii prawa, [w:] Zimmermann J. (red.), Aksjologia prawa administracyjnego. Tom I, Warszawa 2017.

Wróbel W., Zoll A., Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2014.

Wróblewska P, Fundusze strukturalne jako specjalne formy ochrony i zarządzania dziedzictwem kulturowym, [w:] Dobosz P., Szepelak K., Górny W. (red.), Dziedzictwo, dobra kultury, ochrona i opieka w prawie, Kraków 2015.

Wykaz bibliograficzny

491

Wullschlager J., Poles apart, „Financial Times”, portal ft.com z dnia 24.06.2011, źródło: https://www.ft.com/content/831b4a52-9ce6-11e0-8678-00144feabdc0, [dostęp: 10.07.2019].

Wyrzykowski M., Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjnym, Warszawa 1986.

Zalasińska K., Zeidler K., Wykład prawa ochrony zabytków, Warszawa–Gdańsk 2015.

Zbroja B., Architektura międzywojennego Krakowa, Kraków 2013.

Zbroja B., Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w latach 1868-1939, Kraków 2005.

Zeidler K., Konflikt w Syrii zagraża zabytkom UNESCO, „Cenne Bezcenne Utracone” 2012, 4/73.

Zeidler K., Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa 2007.

Zgliński M., Forteca i znicz. Nowe kościoły katolickie w województwie poleskim (1921-1939), [w:] Betlej A. (red.), Sztuka Kresów Wschodnich, t. 7, Kraków 2012.

Zielińska T., Ordynacje w dawnej Polsce, „Przegląd Historyczny” 1977, tom 68, z. 1.

Zientara M., Wystawa Architektury i Wnętrz w otoczeniu ogrodowym w Krakowie w 1912 r., „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 1991, nr 18.

Ziętek A.W. (red.), Międzynarodowe stosunki kulturalne, Warszawa 2010.

Ziętek A.W., Bezpieczeństwo kulturowe w Europie, Lublin 2013.

Zimmermann J., Prawo administracyjne, Warszawa 2016.

Zydel B., Prawo własności a plan miejscowy, „Dziennik Warto Wiedzieć”, http:// wartowiedziec.pl/architektura-i-budownictwo/51304-prawo-wlasnosci-a-plan-miejscowy, [dostęp: 17.08.2019].

492

Wykaz aktów prawnych

Akty prawa polskiego: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

Ustawa z dnia 25 lutego 1958 r. o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym, Dz.U. 1958, nr 11, poz. 37.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, Dz.U. 2019, poz. 1473.

Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, Dz.U. 2018 poz. 2096 ze zm.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. 2019, poz. 1145 ze zm.

Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, Dz.U. 2019, poz. 1438 ze zm.

Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń, Dz.U. 2019, poz. 821 ze zm.

Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, Dz.U. 2019, poz. 553 ze zm.

Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, Dz.U. 2018, poz.

644 ze zm.

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach, Dz.U. 2018, poz. 1491.

Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym, Dz.U. 2019, poz. 1256 ze zm.

Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. 2019, poz. 713.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz.U. 2019, poz. 506 ze zm.

Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, Dz.U. 2019 poz.

1170.

Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska, Dz.U. 2019, poz.

1355.

Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, Dz.U. 2019, poz. 1387 ze zm.

Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach, Dz.U. 2018, poz. 2129 ze zm.

494

Wykaz aktów prawnych

Wykaz aktów prawnych

495

Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, Dz.U. 2018, poz. 1983 ze zm.

Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz.U. 2019, poz.

1398.

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych Dz.U. 2019, poz. 1231.

Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie, Dz.U. 2019, poz. 1464.

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, Dz.U. 2019, poz. 1186 ze zm.

Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych, Dz.U. 2019, poz. 847 ze zm.

Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. 2017, poz. 1161.

Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. 2019, poz. 917.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. 2018, poz. 1600, ze zm.

Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym, Dz.U. 2018, poz. 1990 ze zm.

Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, Dz.U. 2019, poz. 1479.

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2018, poz.

2204 ze zm.

Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. 2010, nr 75, poz. 474.

Ustawa z dnia 14 marca 2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych, Dz.U. 2019, poz. 756.

Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2014, poz. 1101.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Dz.U. 2015, poz. 774 ze zm.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, Dz.U. 2019, poz. 900 ze zm.

Ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o muzeach, Dz.U. 2016, poz. 1330.

Ustawa z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, Dz.U. 2001, nr 16, poz. 168 ze zm.

Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych, Dz.U. 2015, poz. 1639.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2001, nr 62, poz. 627.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska, Dz.U. 2019, poz.

1396 ze zm.

Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym, Dz.U. 2019, poz. 888.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2018, poz. 1945 ze zm.

Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, Dz.U. 2018, poz. 1398 ze zm.

Ustawa z dnia 25 maja 2017 r. o restytucji narodowych dóbr kultury, Dz.U. 2019, poz. 1591.

Ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2017, poz. 1595.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. 2019, poz. 688 ze zm.

Ustawa budownicza dla Krakowa z dnia 18 lipca 1883 r., Dz. Ust. i Rozp. Kr. nr 63 z 18 lipca 1883 r., wraz z nowelizacjami z dnia 28 marca 1905 r., Dz. Ust. i Rozp.

Kr. nr 57 z 28 marca 1905 r. oraz z dnia 28 marca 1910 r., Dz. Ust. i Rozp. Kr. nr 89 z 28 marca 1910 r.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2018, poz. 2067 ze zm.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanem i zabudowaniu osiedli, Dz.U. 1928, nr 23, poz. 202.

Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, Dz.U. 2018, poz. 2174 ze zm.

Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych, Dz.U. 1933, nr 22, poz.162 ze zm.

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2018, poz. 1614 ze zm.

Ustawa o zmianie niektórych przepisów o majątkach rodowych w województwach wschodnich z dnia 13 marca 1934 r., Dz.U. 1934, nr 29, poz. 236.

Ustawa z dnia 15 kwietnia 2005 r. o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredytowymi, zakładami ubezpieczeń, zakładami reasekuracji i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego, Dz.U. 2016, poz. 1252 ze zm.

Ustawa z dnia 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacyj rodowych, Dz.U. 1939, nr 63, poz. 417.

Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 2017, poz. 2097.

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dz.U. 1944, nr 4, poz. 17.

Dekret z dnia 11 października 1946 r. - Przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych, Dz.U. 1946, nr 57, poz. 321.

496

Wykaz aktów prawnych

Dekret z dnia 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 9, poz. 45.

Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945, nr 17, poz. 97.

Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, Dz.U. 1946, nr 13, poz. 87.

Dekret z dnia 8 października 1946 r. - Przepisy wprowadzające prawo spadkowe, Dz.U. 1946, nr 60, poz. 329.

Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 9 marca 1949 r. wydane w porozumieniu z Ministrami Administracji Publicznej i Odbudowy o obowiązku uzyskania zezwolenia, właściwości władz przemysłowych oraz o trybie i warunkach udzielania zezwoleń na prowadzenie przedsiębiorstw budowlanych, Dz.U. 1949, nr 24, poz. 161.

Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1939 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli, Dz.U. 1939, nr 34, poz. 216.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 sierpnia 1996 r. w sprawie Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, Dz.U. 1996, nr 107, poz. 504.

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, Dz.U. 2016, poz. 283.

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, Dz.U. 2003, nr 164, poz. 1587.

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu projektu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, Dz.U. 2004, nr 118, poz. 1233.

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 roku w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, Dz.U. 2004, nr 212, poz. 2153.

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach, Dz.U. 2004, nr 202, poz. 2073.

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 lipca 2005 r. w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2005, nr 149, poz. 1234.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 lutego 2006 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2006, nr 24, poz. 180.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 15 maja 2008 r. w sprawie warunków, sposobu i trybu przenoszenia muzealiów, Dz.U. 2008, nr 91, poz. 569.

Wykaz aktów prawnych

497

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 21 stycznia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie odznaki honorowej „Zasłużony dla Ochrony Dziedzictwa Fryderyka Chopina”, Dz.U. 2011, nr 19, poz. 98.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę, Dz.U. 2011, nr 89, poz. 510.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem, Dz.U. 2011, nr 113, poz. 661.

Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 9 czerwca 2014 r, w sprawie wzorów dokumentów dotyczących zbiórek publicznych, Dz.U. 2014, poz.

833.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 września 2014 r. w sprawie w sprawie zabezpieczania zbiorów muzeum przed pożarem, kradzieżą i innym niebezpieczeństwem grożącym ich zniszczeniem lub utratą, Dz.U. 2014, poz. 1240.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 sierpnia 2017 r. w sprawie pozwoleń na czasowy wywóz za granicę muzealiów, które nie stanowią zabytków oraz są wpisane do inwentarza muzealiów w muzeach będących instytucjami kultury. Dz.U. 2017, poz. 1693.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków, Dz.U. 2018, poz.1609.

Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2012, poz. 252.

Zarządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 września 2013 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Instytutowi Fryderyka Chopina, Dz.Urz. MKiDN 2013, poz. 37.

Uchwała Nr LXIX/1098/VI/2014 Rady Miasta Poznania z dnia 24 czerwca 2014 r.

Uchwała nr XXXVII/218/2017 Rady Miejskiej w Kłodawie z dnia 31 marca 2017 r.

Uchwała nr IV/45/2018 Rady Miejskiej w Głogowie Małopolskim z dnia 28 grudnia 2018 r.

2. Akty prawa międzynarodowego: a) Akty prawa Unii Europejskiej: Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, Dz.Urz. UE L 206 z 22.7.1992.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/60/UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego, zmieniająca rozporządzenie (UE) nr 1024/2012, OJ L 159 z 28.5.2014.

498

Wykaz aktów prawnych

Decyzja Rady UE z dnia 1 stycznia 2007 r. w sprawie porządku sprawowania prezydencji w Radzie (2007/5/WE, Euratom) Dz.U. UE, L 1/2017 z dnia 4.01.2007.

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 30 kwietnia 2015 r. w sprawie niszczenia zabytków kultury przez ISIS/Daisz (2015/2649(RSP)). b) Inne akty prawa międzynarodowego: Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej z 18 października 1907 r., Dz.U. 1927, nr 21, poz. 161.

Convention on the Settlement of Matters Arising Out of the War and the Occupation between the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, France, the United States of America and the Federal Republic of Germany, Bonn, 26 maja 1952.

Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze dnia 14 maja 1954 r., Dz.U. 1957, nr 46, poz. 212.

Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobieganiu nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, sporządzona w Paryżu dnia 17 listopada 1970 r., Dz.U. 1974, nr 20, poz. 106.

Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji, Dz.U. 1976, nr 32, poz. 190.

Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, sporządzona w Grenadzie dnia 3 października 1985 r., Dz.U. 2012, poz. 210.

Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona), sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r., Dz.U. 1996, nr 120, poz. 564.

Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporządzona w Paryżu dnia 17 października 2003 r., Dz.U. 2011, nr 172, poz.

1018.

Council of Europe Convention on Offences relating to Cultural Property, Council of Europe Treaty Series - No. 221 (2017).

Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r., sporządzony w Hadze dnia 26 marca 1999 r., Dz.U. 2012, poz. 248.

Załącznik do konwencji: Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej (Regulamin haski z 1907 r. ), Haga, 18 października 1907 r.; http://www.pck.org. pl/pliki/mph/1907_haga_-_iv_kh%20_regulamin.pdf, [dostęp: 4.01.2019].

Traktat Państwowy w sprawie odbudowy niezawisłej i demokratycznej Austrii z dnia 15 maja 1955 r., Dz.U. 1957, nr 19, poz. 94.

Wykaz aktów prawnych

499

Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy podpisany 17 czerwca 1991 r., Dz.U. 1992, nr 14, poz. 56.

Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy, sporządzony 22 maja 1992 r., Dz.U. 1993, nr. 61, poz. 291.

Karta Narodów Zjednoczonych, Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Porozumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych, Dz.U.1947, nr 23, poz. 90.

Resolution 827 (1993) adopted by the Security Council at its 3217th meeting, 25.05.1993r., S/RES/827 (1993); http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/ Statute/statute_827_1993_en.pdf, [dostęp: 4.04.2019].

Security Council UN, Resolution 2100 (2013), S/RES/2100 (2013).

Security Council UN, Resolution 2164 (2014), S/RES/2164 (2014).

Security Council UN, Resolution 2199 (2015), S/RES/2199 (2015).

Security Council UN, Resolution 2253 (2015), S/RES/2253 (2015).

Inter-Allied Declaration Against Acts of Dispossession Committed in Territories Under Enemy Occupation or Control, Londyn, 5 stycznia 1943.

Porozumienie międzynarodowe w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, Karta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, Londyn 8.08.1945 r., Dz.U. 1947, nr 63, poz. 367.

Statut Międzynarodowego Trybunału do Sądzenia Osób Odpowiedzialnych za Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Popełnione na Terytorium byłej Jugosławii od 1991 r., Nowy Jork, 25.05.1993 r.; http://www.icty. org/x/file/Legal%20Library/Statute/statute_sept09_en.pdf, [dostęp: 12.04.2019].

Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego sporządzony w Rzymie dnia 17.07.1999 r., Dz.U. 2003 nr 78 poz. 708.

ICC, Public Reparations Order, 17.08.2017 r.; https://www.icc-cpi.int/CourtRecords/CR2017_05117.PDF, [dostęp: 12.04.2019].

Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (PACE) w sprawie szariatu, Deklaracji Kairskiej oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Statut Komitetu Międzyrządowego w celu promowania zwrotu własności kulturowej do państw ich pochodzenia lub ich restytucji w przypadku bezprawnego zaboru; https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000192534_eng, [dostęp: 3.01.2019].

Charter for the Protection and Management of the Archaeological Heritage (1990) Prepared by the International Committee for the Management of Archaeological Heritage (ICAHM) an approved by the 9th General Assembly in Lausanne in 1990; http://www.icomos-poland.org/files/63/Dokumenty-doktrynalne/20/Karta-Ochrony-i-Zarzdzania-Dziedzictwem-Archeologicznym-Lozanna-1990.pdf, [dostęp: 29.07.2019], tłumaczenie: Karta Lozańska — Karta Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym ICAHM — ICOMOS, Sztokholm1989/Lozanna 1990, [w:] Szmygin B. (red.), Vademecum Konserwatora Zabytków Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury (edycja 2015), Warszawa 2015.

500

Wykaz aktów prawnych

Affirmation of the Principles of International Law recognized by the Charter of the Nürnberg Tribunal, General Assembly resolution 95 (I), New York, 11.12.1946 r.; http://legal.un.org/avl/pdf/ha/ga_95-I/ga_95-I_ph_e.pdf, [dostęp: 2.04.2019].

Guidelines for the Implementation of the 1999 Second Protocol to the Hague Convention of 1954 for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict; http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/armed-conflict-and-heritage/convention-and-protocols/1999-second-protocol/guidelines-for-the-implementation/, [dostęp: 26.07.2019].

Wykaz orzecznictwa

1. Orzecznictwo sądów polskich: a) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego:

3. Akty prawa austriackiego:

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 1999 r., K 13/98.

Rückgabe von Kunstgegenständen aus den Österreichischen Bundesmuseen und Sammlungen, Bundesgesetzblatt Für die Republik Österreich, Ausgegeben am 4.

Dezember 1998 – nr 181.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2.04.2003 r., K 13/02, OTK-A 2003, nr 4, poz. 28.

4. Akty prawa irackiego: 1936 Prawo o ochronie zabytków numer 59.

1958 Rozporządzenie nr 40 w sprawie działalności Generalnej Dyrekcji ds. Zabytków.

2002 Prawo o ochronie zabytków numer 55.

5. Akty prawa jordańskiego: 1966 1975 1976 1988 1988 1991 2004 2016

Prawo tymczasowe.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych.

Prawo tymczasowe numer 12.

Prawo o ochronie zabytków numer 21.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych.

Poprawka nr 23 do prawa nr 21 z 1988 r.

Regulacje ws. przeprowadzania prac archeologicznych.

6. Akty prawa niemieckiego: Einkommensteuergesetz, https://www.gesetze-im-internet.de/estg/__7h.html, [dostęp: 03.08.2019].

7. Akty prawa syryjskiego: 1950 1963 1969 1969 1969 1977 1999

Prawo numer 63.

Prawo o ochronie zabytków numer 222.

Dekret numer 295.

Poprawka do prawa nr 222 w formie dekretu legislacyjnego nr 296.

Poprawka do prawa nr 222 w formie dekretu legislacyjnego nr 333.

Poprawka do prawa nr 222 w formie dekretu legislacyjnego nr 52.

Regulacja numer 1.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 marca 2005 r., K 22/04.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11.05.2005 r., K 18/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 49.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 stycznia 2007 r., P 19/06.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 października 2007 r., K 20/07.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 lipca 2008 r., K 46/07.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 października 2009 r., Kp 4/09. b) Orzecznictwo Sądu Najwyższego: Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1971 r., V KRN 219/71. c) Orzecznictwo sądów administracyjnych: - Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego: Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 stycznia 2012 r. II OSK 1885/11.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 26 czerwca 2012 r. II OSK 944/12.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 października 2014 r., II OSK 906/13.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 listopada 2014 r., II OSK 1145/13.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 stycznia 2016 r., II OSK 1157/14.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 kwietnia 2016 r., I OSK 2867/15, CBOSA. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 30 maja 2016 r., I OSK 888/15, CBOSA. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 stycznia 2017 r. II OSK 1052/15.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 31 stycznia 2018 r., I FSK 588/16.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 marca 2018 r., II OSK 3148/17.

502

Wykaz orzecznictwa

Wykaz orzecznictwa

503

- Orzecznictwo Wojewódzkich Sądów Administracyjnych:

2. Orzecznictwo sądów międzynarodowych:

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 12 grudnia 2008 r., I SA/Go 720/08.

Orzeczenie Wielkiej Izby Trybunału w Strasburgu, z d. 19 grudnia 2018 roku (sprawa Molla Saly przeciwko Grecji, 20452/14).

Wyrok Międzynarodowego Trybunału Karnego z 27. 09.2016, Prokurator v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi, ICC-01/12-01/15.

Wyrok Prokurator v. Tihomir Blaskić, sprawa nr IT-95-14-T, orzeczenie Izby Orzekającej z 3.03.2000 r.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dnia 17 grudnia 2008 r., I SA/Op 272/08.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 22 czerwca 2009 r., IV SA/GI 977/08.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 1 grudnia 2011 r., II SA/WR 629/11.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 13 grudnia 2011 r., II SA/WR 630/11.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 16 października 2012 r., II SA/WR 540/12.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 28 lutego 2013 r., IV SA/WA 2595/12.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z dnia 10 października 2013 r., II SA/ŁD 730/13.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 11 marca 2014 r., VII SA/Wa 2606/13.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 23 maja 2014 r., VII SA/Wa 188/14.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 5 czerwca 2014 r., II SA/WR 868/13.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 5 sierpnia 2014 r., IV SA/WA 586/14.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 1 października 2014 r. II SA/Gd 397/14.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 20 sierpnia 2015 r., IV SA/PO 451/15.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 3 lutego 2016 r., II SA/Wr 728/15.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 30 listopada 2017 r., I SA/Wr 199/17.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 13 grudnia 2018 r., IV SA/Po 897/18. d) Orzecznictwo sądów powszechnych: Wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie, III Kad. 1415/36.

Wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie, III Kad. 633/36, Wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie, III Kad. 676/36, Postanowienie Sądu Rejonowego w Suchej z dnia 28 marca 1963 r., Ns I 122/62.

Wyrok Prokurator v. Miodrag Jokić, sprawa nr IT-01-42/1-S, orzeczenie Izby Orzekającej z 18.03.2004 r.

Wyrok Prokurator v. Pavle Strugar, sprawa nr IT-01-42-T, orzeczenie Izby Orzekającej z 31.01.2005 r.

Wyrok Prokurator v. Ahmad al Faqi al Mahdi, sprawa nr ICC-01/12-01/15 z 27.09.2016 r.

3. Orzecznictwo sądów amerykańskich: Reif v. Nagy, Supreme Court, Appellate Division, First Department, New York, 149 A.D.3d 532; Supreme Court, New York County, New York, 61 Misc.3d 319; Republic of Austria v. Maria Altmann, 541 U.S. 677, 124 S. Ct. 2240, 159 L. Ed. 2d 1 (2004), Westlaw.

Maria Altman, Franciss Gutmannm Trevor Mantle, Georg Bentley, Nelly Auersperg przeciwko Republice Austrii; https://www.unodc.org/res/cld/case-law-doc/traffickingculturalpropertycrimetype/aut/maria_altmann_vs__republic_of_austria_ html/Arbitral_Award_-_5_Klimt_paintings_Maria_V._Altmann_and_others_v._ Republic_of_Austria-_15_January_2004.pdf, [dostęp: 3.01.2019].

Baklar v. Vavra, United States of Appeals, Second Circuit, 619 F.3d 136.

504

Inne źródła A Report on Practical Ways to reduce the Costs of Lending and Borrowing of Cultural Objects among Member States of the European Union, OMC Working Group of EU Member States’ Experts on the Mobility of Collections, September 2012.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 656.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 831a.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 103.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 851.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 656 i 728.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Budownictwa Miejskiego, fasc. 1007.

Autopoprawka do rządowego projektu ustawy – o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, druk nr 1403-A z 6 czerwca 2017 r.

BBC, How Syria’s ancient treasures are being smashed, 10.07.2014; https://www. bbc.com/news/magazine-28191181, [dostęp: 03.11.2018].

BBC, Syria Crusader Castel Krak de Chevaliers has war scars, 22.03.2014; https:// www.bbc.com/news/world-middle-east-26696113, [dostęp: 03.11.2018].

Cafe Tramwaj w Tarnowie, odc. 9; https://www.youtube.com/watch?v=GB1i7NDgl5M, [dostęp: 04.07.2018 ].

Case note – Auschwitz Suitcase; https://plone.unige.ch/art-adr/cases-affaires/auschwitz-suitcase-2013-pierre-levi-heirs-and-auschwitz-birkenau-state-museum-oswiecim-and-shoah-memorial-museum-paris/case-note-auschwitz-suitcase, [dostęp: 21.02.2019].

Chahin D., When a civil war starts in a country, everyone and everything will pay a price, Report from the Sofia Conference „Fighting the looting of Syria’s cultural heritage: Initiatives to stop illicit antiquities trade financing the Syrian conflict.

Awareness rising”, 2016.

Defus A., „Modello Italia”, czyli prewencyjna konserwacja zabytków jako kultura, a nie jako wymóg, Perspektywy i szanse na adaptację i rozwój w Polsce, referat wygłoszony na V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Prawne formy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami”, 17 maja 2019 w Krakowie.

Dobosz P., Z dziejów rodzinnych. Śmierć Pieczarów i Doboszów w czasie działań wojennych. Jachówka, 17 stycznia 1945 r., (w druku).

Dokumentacja projektowa zachowana przede wszystkim w Archiwum Narodowym w Krakowie, Oddział V.

506

Inne źródła

Druk nr 1403 z 14 marca 2017 r., Sejm VIII kadencji, nr w wykazie prac UD20.

Druk nr 1403 z dnia 14 marca 2017 roku, Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw.

El Khatib M., Waqf in Shariah, its rules and applications in Islamic finance, INCEIF the Global University in Islamic Finance, PhD Program, 2016.

Final Report and Recommendations to the Cultural Affairs Committee on improving the means of increasing the Mobility of Collections, OMC Expert Working Group on the Mobility of Collections, June 2010.

I, CULTURE - Program Kulturalny Prezydencji 2011, Instytut Adama Mickiewicza, źródło: http://www.mkidn.gov.pl/media/download_gallery/Zagraniczny_Program_Kulturalny_Polskiej_Prezydencji_2011_informacja_prasowa.pdf, [dostęp: 10.07.2019].

ICC, Statement of the Prosecutor of the International Criminal Court, Fatou Bensouda on the alleged crimes committed by ISIS; https://www.icc-cpi.int/Pages/item. aspx?name=otp-stat-08-04-2015-1, [dostęp: 16.04.2019].

ICC, Summary of the Judgment and Sentence in the case of The Prosecutor v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi , s. 7; https://www.icc-cpi.int/itemsDocuments/160926Al-MahdiSummary.pdf, [dostęp: 6.04.2019].

ICOM-WIPO Art and Cutlural Heritage Mediation; https://www.wipo.int/amc/en/ center/specific-sectors/art/icom/, [dostęp: 3.01.2019] ICTY, Statement of the Trial Chamber at the Judgement Hearing, http://www.icty. org/x/cases/blaskic/tjug/en/000303_summary_en.pdf, [dostęp: 12.04.2019].

Informacja o wynikach kontroli „Zabezpieczenie i udostępnianie zabytków architektury drewnianej oraz ich wykorzystywanie w promocji regionu”, LKR.430.007.2017, nr ewid. 179/2017/P/17/076/LKR, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Krakowie, 2018.

Informacja o wynikach kontroli ochrony i udostępniania zasobów muzealnych w Polsce, nr ewid: 11 /2009/P/08/75/KNO, KNO - 41001/08, Najwyższa Izba Kontroli, Departament Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego, 2009.

Informacja o wynikach kontroli prawidłowości gospodarowania i nadzoru nad wybranymi zabytkami nieruchomymi w latach 2004 – 2008, LRZ-410-09/2009, nr ewid. 2/2010/P/09/170/LRZ, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Rzeszowie, 2010.

Interpelacja nr 20655 posła Grzegorza Furgi z 16 marca 2018 r. do ministra kultury i dziedzictwa narodowego w sprawie ochrony architektury drewnianej oraz odpowiedź ministra; http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/interpelacja.xsp?documentId=B483CB144C692307C125824B004CBA4B, [dostęp: 21.04.2019].

Interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 24 stycznia 2019 r., 0112-KDIL1-3.4012.747.2018.2.JN. Interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z dnia 1 lipca 2019 r., 0112-KDIL4.4012.186.2019.2.AR.

Inne źródła

507

Lending for Europe. Recommendations on collection mobility for European museums, April 2005.

List T. Talowskiego do proboszcza w Krościenku Wyżnym, cyt. za: Bystrzak T., Teodor Marian Talowski, Kraków 2017.

Lista Mediatorów UNESCO; http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/ HQ/CLT/pdf/Liste_mediateurs_conciliateurs_Juin_2014_02.pdf, [3.01.2019].

Memorandum zawarte pomiędzy Zarządem Patrimonio Nacional, Hiszpania i Muzeum Narodowym w Krakowie, Polska, dotyczące organizacji dwóch wystaw, Madryt – Kraków 2010, Archiwum MNK. Odpowiedź ministra kultury i dziedzictwa narodowego na interpelację w sprawie ochrony architektury drewnianej; http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/interpelacja.xsp?documentId=B483CB144C692307C125824B004CBA4B, [dostęp: 21.04.2019].

Okólnik Ministra Kultury I Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 grudnia 2010 r., sygn. nr DDK/3328/331/JL/2010.

Oświadczenie Józefa Dobosza z dnia 4 listopada 1974 r., [w:] Zbiory P. Dobosza.

Pismo Józefa Dobosza z dnia 21.4.1968 r., [w:] Zbiory P. Dobosza.

Pismo Wojewody Krakowskiego z 23 sierpnia 1933 r. „Do wszystkich Panów Starostów Powiatowych, Wydziałów Wykonawczych Komisyj Uzdrowiskowych, oraz do Magistratu Miasta Krakowa”, Akta osobowe, Archiwum Narodowe w Krakowie.

Postanowienie nr 402 z 23.09.2005 dot. granic ochrony konserwatorskiej Fortu VI. Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2019–2022 poprzedni tytuł: Projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie ustanowienia Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2018–2021; https://bip.kprm.gov.pl/kpr/form/ r750131964,Projekt-uchwaly-Rady-Ministrow-w-sprawie-ustanowienia-Krajowego-programu-ochrony.html, [dostęp: 29.07.2019].

Protokół egzaminu Kazimierza Baranowskiego, 8 VI 1925, Archiwum Narodowe w Krakowie.

Protokół egzaminu końcowego, Tom 6, 1929/1930, Archiwum Narodowe w Krakowie, sygn. 29/2353/217.

Raport Iraq: legal history and traditions, The Law Library of Congress, Global Legal Research Center, 2004.

Raport Najwyższej Izby Kontroli z 11 maja 2010 r. pt.: „NIK o zaniedbaniach w ochronie zabytków”.

Raport Najwyższej Izby Kontroli z 12 marca 2019 r. pt.: „Niepewna przyszłość zabytków przeszłości (kontrola NIK w Lubuskiem)”.

Raport NIK z 19 kwietnia 2016 r. pt.: „NIK o ochronie zabytków”.

Raport NIK z 2 października 2018 r. pt.: „Dziurawa ochrona zabytków archeologicznych”.

508

Inne źródła

Inne źródła

Raport NIK z 7 marca 2018 r. pt.: „NIK o zabytkach architektury drewnianej”.

Wpis do rejestru zabytków A005 z dnia 16 kwietnia 1966 r.

Rekomendacja nr R (91) 1 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie sankcji administracyjnych.

Wpis do rejestru zabytków A005 z dnia 16 kwietnia 1966 r.

Rekomendacja nr R (91) 1 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie sankcji administracyjnych.

Security Council UN Document, S/PV.7180; https://www.securitycouncilreport.org/ atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/s_pv_7180.pdf, [dostęp: 12.04.2019].

Situation in Mali: Ahmad Al Faqi Al Mahdi surrendered to the ICC on charges of war crimes regarding the destruction of historical and religious monuments in Timbuktu, ICC Press Release, 26.09.2015 r.; https://www.icc-cpi.int/Pages/item. aspx?name=pr115, [dostęp: 13.04.2019].

Statement made by Mr. Al Mahdi (transcripts); https://www.icc-cpi.int/mali/al-mahdi/ Documents/Al-Mahdi-Admission-of-guilt-transcript-ENG.pdf, [dostęp: 5.04.2019].

509

Wpis do rejestru zabytków A006 16 kwietnia 1966 r.

Wpis do rejestru zabytków A006 z dnia 16 kwietnia 1966 r.

Wpis do rejestru zabytków A239 z dnia 6 października 1982 r.

Wpis do rejestru zabytków A245 z dnia 25 maja 1983 r.

Wpis do rejestru zabytków A274 z dnia 3 stycznia 1985 r.

Wpis do rejestru zabytków A274 z dnia 3 stycznia 1985 r.

Wspólny komunikat z 27 maja 1946 r. o pobycie w Moskwie delegacji KRN i Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Polska Ludowa - Związek Radziecki 1944-1974. Zbiór dokumentów i materiałów, Warszawa 1974, s. 127 (dok. 77).

Strategia rozwoju miasta Tarnowa - TARNÓW 2020 – AKTYWNY, KOMFORTOWY, SILNY.

Wywiad K. Krzykowskiej z podsekretarzem stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnym Konserwatorem Zabytków – Magdaleną Gawin, opublikowany w portalu www.prawo.pl 16 września 2017 r., pt.: „Będzie nowy Krajowy Program Ochrony Zabytków”; https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/bedzie-nowy-krajowy-program-ochrony-zabytkow,72083.html, [dostęp: 21.04.2019].

Sztuka zdeprawowana; http://rynekisztuka.pl/2014/12/08/sztuka-zdeprawowana-hitler-1939/, [dostęp: 11.01.2019].

Wywiad z K. Zalasińską; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1785042, 1,­jak-polacy-na-wlasna-reke-szukaja-zabytkow.read, [dostęp: 21.04.2019].

The Court of Arbitration of Art; http://authenticationinart.org/cafa/;

Zarządzenie nr 5/2014 Dyrektora Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina z dnia 27 marca 2014 roku w sprawie ochrony nazwiska i wizerunku Fryderyka Chopina; https://pl.chopin.nifc.pl/=files/attachment/5/3464/ochrona_wizerunku_f_chopina.pdf, [dostęp: 12.09.2019].

Statut Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina; http://pl.chopin.nifc.pl/institute/organization/statute, [dostęp: 12.09.2019]; https://nifc.pl/pl/statut, [dostęp: 12.09.2019].

UNESCO, Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. Report of the world heritage committee, Twelfth session, Brasília 1988; http://unesdoc.unesco.org/images/0009/000927/092717eb.pdf, [dostęp: 10.04.2019].

UNESCO, Director-General Irina Bokova condemns the destruction of the Mar Elian monastery in Syria, 21.08.2015; https://en.unesco.org/news/director-general-irina-bokova-condemns-destruction-mar-elian-monastery-syria, [dostęp: 26.11.2018].

UNESCO, UN Security Council adopts historic resolution for the protection of heritage, 24.04.2017 r.; https://en.unesco.org/news/security-council-adopts-historic-resolution-protection-heritage, [dostęp: 6.04.2019].

Źródła internetowe http://bramapoznania.pl/brama-poznania/galeria/brama-poznania-architektura/budowa-bramy-poznania/, [dostęp: 31.07.2019]. http://chopin.museum/pl, [dostęp: 12.09.2019]; https://muzeum.nifc.pl/pl, [dostęp: 12.09.2019].

Uzasadnienie autopoprawki do rządowego projektu ustawy – o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw, druk nr 1403-A z 6 czerwca 2017 r.

http://crowdfunding.pl, [dostęp: 14.06.2019].

Washington Conference Principles On Nazi-Confiscated Art Released in connection with the http://fcit.usf.edu/holocaust/resource/assets/princ.htm, [dostęp: 3.01.2019].

http://gawlowskakancelaria.pl/inwestycje-budowlane-na-nieruchomosci-zabytkowej/, [dostęp: 20.06.2019].

Wpis do rejestru zabytków 559/Wlkp/A z dnia 23 listopada 2007 r.

Wpis do rejestru zabytków 559/Wlkp/A z dnia 23 listopada 2007 r.

http://gawlowskakancelaria.pl/inwestycje-budowlane-na-nieruchomosci-zabytkowej/, [dostęp: 20.06.2019].

http://pl.chopin.nifc.pl/chopin/places/poland/ id/562, [dostęp: 12.09.2019]. http://pl.chopin.nifc.pl/institute/, [dostęp: 12.09.2019]; https://nifc.pl/pl, [dostęp: 12.09.2019].

510

Inne źródła

Inne źródła

511

http://poznan.naszemiasto.pl/artykul/sluza-katedralna-w-poznaniu-zobacz-jak-wyglada-w-srodku,1860792,artgal,t,id,tm.html, [dostęp: 31.07.2019].

https://niezalezna.pl/87278-ekspert-ds-dziedzictwa-syrii-dzihadysci-zrujnowali-wielowiekowa-kulture, [dostęp: 26.07.2019].

http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,24666771,w-warszawie-tez-plonely-zabytkowe-koscioly-ostatni-osiem.html, [dostęp: 5.05.2019].

https://sjp.pwn.pl/szukaj/zabytek.html, [dostęp: 05.07.2018].

h t t p : / / w w w. b a l t i c f o r t r o u t e . e u / i n d e x . p h p ? o p t i o n = c o m _ c o n t e n t & t a sk=view&id=23&Itemid=36, [dostęp: 31.07.2019]. http://www.chopin.pl/, [dostęp: 12.09.2019]. http://www.it.tarnow.pl/pol/Atrakcje/TARNOW/Ciekawostki/Tarnowskie-tramwaje, [dostęp: 04.07.2018]. http://www.maius.uj.edu.pl/wystawy/stale/zielona-sala, [dostęp: 12.09.2019]. http://www.radiokrakow.pl/wiadomosci/tarnow/czytam-w-podrozy-herberta-w-tarnowskim-tramwaju/, [dostęp: 05.07.2018].

https://stat.gov.pl/statystyka-regionalna/jednostki-terytorialne/podzial-administracyjny-polski, [dostęp: 29.07.2019]. https://www.biznes.gov.pl/pl/firma/inwestycje-budowlane/chce-wyremontowac-zabytek/proc_393-pozwolenie-na-prowadzenie-robot-budowlanych-przy-zabytku, [dostęp: 20.06.2019]. https://www.gov.pl/web/kultura/konserwatorzy-zabytkow, [dostęp: 29.07.2019]. https://www.icrc.org/en/document/cultural-property-protected-in-armed-conflict, [dostęp: 26.07.2019]. https://www.iii-lo.tarnow.pl/tarnow-brandstaettera/, [dostęp: 03.07.2018].

http://www.salamandra.org.pl/niet1/579-mopki-poznan.html, [dostęp: 31.07.2019].

https://www.mwkz.pl/, [dostęp: 20.06.2019].

http://www.skozk.pl, [dostęp: 14.06.2019].

https://www.ne-mo.org/, [dostęp: 10.07.2019].

http://www.tarnowskieinfo.pl/news/5320,100-lat-komunikacj-miejskiej-w-tarnowie-1-zanim-wyruszyl-tramwaj.html, [dostęp: 04.07.2018].

https://www.newsweek.pl/swiat/fanatyczni-islamisci-niszcza-starozytne-zabytki/ fq3bt2y, [dostęp: 5.05.2019].

http://www.tarnowskieinfo.pl/news/5321,100-lat-komunikacji-miejskiej-w-tarnowie-2-prawie-jak-w-wiedniu, [dostęp: 04.07.2018].

https://www.norekwspolnicy.pl/blog/inwestycje-w-zabytki-jakie-kary-za-naruszenie-prawa-ochrony-zabytkow-, [dostęp: 20.06.2019].

http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=13637&language=E&order=alpha, [dostęp: 26.07.2019].

https://www.nps.gov/tps/tax-incentives.htm, [dostęp: 03.08.2019].

http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=13637&language=E, [dostęp: 26.07.2019]. http://www.unesco.org/eri/la/convention.asp?KO=15207&language=E, [dostęp: 26.07.2019]. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/FIELD/Amman/ pdf/20130322_Report_Syria_workshop_FINAL_01.pdf, [dostęp: 26.07.2019]. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Enhanced-Protection-List-2019_Eng_04.pdf, [dostęp: 26.07.2019]. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Register2015EN.pdf, [dostęp: 26.07.2019];

https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1785042,1,jak-polacy-na-wlasna-reke-szukaja-zabytkow.read,[dostęp: 21.04.2019]. https://www.radiokrakow.pl/wiadomosci/krakow/nowy-wlasciciel-wyburzyl-hale-fabryczna-a-wraz-z-nia-zabytkowy-fort/, [dostęp: 31.07.2019]. https://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-pozar-kosciola-w-golanczy-splonely-xviii-wieczne-organy,nId,2944707, [dostęp: 5.05.2019]. https://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Pozar-kosciola-sw-Katarzyny-n19549.html, [dostęp: 5.05.2019]. https://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/wielkopolskie-pozar-kosciola-w-golanczy,928513.html, [dostęp: 5.05.2019]. https://www.zamek-krolewski.pl/historia/historia, [dostęp: 14.06.2019].

http://www.unesco.pl/unesco/misja-unesco, [dostęp: 5.05.2019].

https://zatrocze.wilanow-palac.pl/, [dostęp: 10.07.2019].

http://zbiorki.gov.pl, [dostęp: 25.04.2017].

Materiały na stronie internetowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego; https://www.gov.pl/web/kultura/, [dostęp: 15.06.2019].

https://bip.kprm.gov.pl/kpr/form/r750131964,Projekt-uchwaly-Rady-Ministrow-w-sprawie-ustanowienia-Krajowego-programu-ochrony.html, [dostęp: 7.07.2019 ]. https://de.wikipedia.org/wiki/Erkennungsmarke, [dostęp: 20.09.2019]. https://en.unesco.org/syrian-observatory/built-heritage, [dostęp: 26.07.2019]. https://mojamalopolska.pl/gastronomia/cafe-tramwaj-tarnowie-pelna-smaku-podroz-czasie/, [dostęp: 05.07.2018 ].

Materiały na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych; https://www. gov.pl/web/dyplomacja, [dostęp: 15.06.2019]. www.asor-syrianheritage.org, [dostęp: 5.05.2019].

CLASSIC AND NEW FORMS OF MONUMENT PROTECTION IN THE EUROPEAN CULTURAL HERITAGE SPACE

Praca zbiorowa autorów Aleksandra Borek, Elżbieta Cyganik, Danuta Dettlaff, Piotr Dobijas, Piotr Dobosz, Weronika Gadzicka, Katarzyna Góralczyk, Witold Górny, Maciej Hadel, Krzysztof Kłoskowski, Krzysztof T. Kociołek, Julia Kościuk-Załupka, Adam Kozień, Dominika Kuśnierz-Krupa, Michał Literski, Anna Mazur, Maciej Motak, Magdalena Pomietło, Aleksandra Rudkowska, Patrycja Rutkowska, Radosław Sepioł, Justyna Staszczyk, Stefan Staszewski, Michał Szymanek, Jakub Tekielak, Kamil Witowski, Bartłomiej Zydel pod redakcją naukową Piotra Dobosza, Witolda Górnego, Anny Mazur, Adama Kozienia

ISBN: 978-83-942926-6-9

W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

KLASYCZNE I NOWE FORMY OCHRONY ZABYTKÓW W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

Publikacje Naukowe KN Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego

KLASYCZNE I NOWE FORMY OCHRONY ZABYTKÓW

Publikacje Naukowe KN Prawnej Ochrony Dóbr Kultury Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego

KLASYCZNE I NOWE FORMY OCHRONY ZABYTKÓW W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO CLASSIC AND NEW FORMS OF MONUMENT PROTECTION IN THE EUROPEAN CULTURAL HERITAGE SPACE Praca zbiorowa pod redakcją naukową Piotra Dobosza, Witolda Górnego, Anny Mazur, Adama Kozienia

Kraków 2019