Smb 11 7 32

Studia Mediaevalia Bohemica 3/2011

články a studie

Donacja Konstantyna – legenda w służbie polityki papieskiej Paweł Kras

1. Spór o autentyczność donacji Konstantyna w średniowieczu W 1440 roku włoski humanista Lorenzo Valla ogłosił traktat De false credita et ementita Constantini Donatione. Jego dzieło miało formę oracji skierowanej do papieża Eugeniusza IV (1431–1449), w którym włoski humanista dowodził, że słynny dokument donacji cesarza Konstantyna Wielkiego dla papieża Sylwestra I jest fałszerstwem. W starannie skonstruowanym wywodzie Valla zestawił szereg argumentów filologicznych, historycznych i teologicznych, podważających autentyczność Constitutum Constantini.1 Traktat Lorenzo Valli stał się najważniejszym dziełem, które w tak jednoznaczny i systematyczny sposób dowodziło fałszywości przywileju Konstantyna Wielkiego. Wraz z powstałym niemal równolegle pracą kardynała Mikołaja z Kuzy, studium Valli zapoczątkowało 1) Lorenzo Valla, De falso credita et ementita Constantini Donatione, hg. Wolfram Setz, Weimar 1976, Nachdruck München 1986 (= MGH, Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters 10). W. Setz jest też autorem systematycznego studium prawniczo-historycznego poświęconego traktatowi (Vallas Schrift, Tübingen 1975). Obszerną bibliografię dotyczącą Lorenzo Valli i jego traktatu zawiera artykuł biograficzny Klausa-Gunthera Wesselinga, in: Biographisch-bibliographisches Kirchenlexikon, Bd. 12, 1997, kol. 1096–1113, też [online] http://www.bautz.de/bbkl/v/valla_l.shtml (wszystkie linki z 20. 11. 2010). Podsumowanie badań nad traktatem Valli zawiera artykuł Mariangela Regogliosi, Il papato nel „De falso credita“ di Lorenzo Valla, in: La papauté à la Renaissance, Paris 2007, s. 67–81.

W j. polskim dostępne jest studium S.I. Camporeale poświęcone traktatowi Valli i jego znaczeniu dla ewolucji koncepcji eklezjologicznych w XV w. Salvatore Ignazio Camporeale, Lorenzo Valla i jego traktat o donacji Konstantyna. Retoryka, wolność i eklezjologia w XV w., tł. A. Dudzińska-Facca, Warszawa 1997 (= Renesans i Reformacja. Studia z historii filozofii i idei, t. 16).

7

Paweł Kras

krytyczne badania nad dokumentem, który przez niemal sześć wieków stanowił prawne uzasadnienie dla świeckiej władzy papieży i legitymizował istnienie państwa kościelnego.2 Dokument cesarskiej darowizny dla papieża Sylwestra I, wprowadzony w XI i XII wieku do najważniejszych kolekcji prawa kanonicznego, cieszył się niemal do końca średniowiecza powszechnym szacunkiem. Z cesarskiej darowizny wywodzono istnienie państwa kościelnego – Patrimonium Sancti Petri, prymat papieży w Kościele, a także ich świecką władzę w całym zachodnim chrześcijaństwie.

Począwszy od drugiej połowy IX wieku Constitutum Constantini stało się ważnym elementem w dyskusji polityczno-prawnej na temat pozycji papieża. W programie teokracji papieskiej, który zaczęto formułować od początku VIII wieku, papieżom jako następcom św. Piotra i spadkobiercom św. Sylwestra została przypisana rola przywódców societatis christianae. Odwołując się do donacji Konstantyna Wielkiego, rzymscy kurialiści uznali papieża za dysponenta godności cesarskiej, postrzeganej jako podrzędna i zależna wobec papieskiej. Zawarty w Constitutum Constantini opis przekazania insygniów cesarskich Konstantynowi Wielkiemu przez Sylwestra, dał papieżom podstawę do roszczeń w kwestii wyłącznego prawa przeprowadzania koronacji cesarskich.3 Do końca średniowiecza donacja Konstantyna zajmowała kluczowe miejsce w szeroko zakrojonym programie papieskiej supremacji w obrębie zachodniego chrześcijaństwa. Pomimo krytycznych reakcji, jakie aspiracje papieskie wzbudzały zarówno w otoczeniu cesarzy niemieckich, jak i środowisk oddolnej reformy kościelnej, niemal nikt nie kwestionował prawdziwości samego przywileju Konstantyna Wielkiego. Poza sporadycznymi przypadkami, aż do czasu wystąpienia Lorenzo Valli, Constitutum Constantini uchodziło za dokument autentyczny. W styczniu 1001 roku cesarz Otto III nie uznał autentyczności spisanego złotymi literami dokumentu donacji Konstantyna, który został mu przedstawiony w Rzymie. Zakwestionował zarazem polityczne konsekwencje cesarskiej darowizny. Jego głos był jednak odosobniony i nie wywołał szerszej debaty na temat autentyczności dokumentu Konstantyna.4 Od połowy XII w.

2) Zwięzłe omówienie stanu badań zawierają artykuły Horsta Fuhrmanna, Constitutum Constantini, in: Theologische Realenzyklopädie, Bd. 8, Berlin–New York 1981, s. 196–202 (tu też zestawiona najważniejsza literatura do 1980 roku); Konstantinische Schenkung, in: Lexikon des Mittelalters, Bd. 5, Freiburg etc.1999, kol. 1385–1387. Podsumowanie wyników badań nad genezą Constitutum Constantini i nowe propozycje odnoszące się do czasu i miejsca powstania tego dokumentu przynoszą wydane ostatnio prace Giovanni Maria Vian, La donazione di Costantino, Bologna 2004; Johannes Fried, Donation of Constantine and Constitutum Constantini, The Misinterpretation of a Fiction and Its Original Meaning. With a contribution by Wolfram Brandes: “The Satraps of Constantine”, Berlin 2007 (= Millennium Studies 3).

3) Zwięzłe omówienie tego problemu przedstawił Jan Baszkiewicz, Myśl polityczna wieków średnich, Poznań 1998, s. 209–229; a także Jacek Soszyński, Sacerdotium – imperium – studium. Władze uniwersalne w późnośredniowiecznych kronikach martyniańskich, Warszawa 2006, s. 154–162.

4) Horst Fuhrmann, Konstantinische Schenkung und abendländisches Kaisertum. Ein Beitrag zur Überlieferungsgeschichte des Constitutum Constantini, Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 22, 1966, s. 123–142; Kurt Zeillinger, Otto III. und die Konstantinische Schenkung.

Ein Beitrag zur Interpretation des Diploms Kaiser Ottos III. für Papst Silvester II. (DO III. 389), in: Fälschungen im Mittelalter, Bd. 2, Hannover 1988 (= MGH Schriften 33), s. 509–536; zob. też Walter

8

Donacja Konstantyna

Constitutum Constantini stało się przedmiotem coraz ostrzejszej krytyki ze strony kościelnych reformatorów i przedstawicieli nurtów heterodoksji religijnej. Na szkodliwe dla Kościoła konsekwencje donacji Konstantyna zwracali uwagę zarówno obdarzeni niekwestionowanym autorytetem przywódcy Kościoła, m.in. św. Bernard z Clairvaux, jak zwolennicy średniowiecznej herezji.

W tej ostatniej grupie warto wspomnieć o wystąpieniu Arnolda z Bresci († 1155) przeciwko Constitutum Constantini. Arnold z Bresci był charyzmatycznym reformatorem, który domagał się gruntownej odnowy życia religijnego i podniesienia dyscypliny wśród duchowieństwa. W latach 1154–1155 stał się głównym ideologiem i przywódcą rzymskiej komuny, która wygnała z Rzymu papieża i wprowadziła rządy instytucji antycznych. Występując przeciwko świeckim rządom papiestwa Arnold z Bresci zaatakował donację Konstantyna, która legitymizowała panowanie papieży na Rzymem. W jego ocenie Constitutum Constantini było „kłamstwem i heretyckim oszustwem”, za pomocą którego papieże uzurpowali sobie władzę w Rzymie i państwie kościelnym.5 Krytyka donacji Konstantyna zajęła ważne miejsce w programie ruchów religijnych potępionych przez Kościół. Dla katarów, waldensów, lollardów czy husytów, cesarski przywilej stanowił punkt zwrotny w dziejach Kościoła, zapoczątkowując proces stopniowego odchodzenia od tradycji apostolskiej.

W ocenie przedstawicieli potępionych ruchów religijnych, donacja Konstantyna była dziełem szatana, który za jej pomocą chciał zniszczyć prawdziwy Kościół Chrystusa. Jej następstwem było zeświecczenie i upadek moralny duchowieństwa, które obdarzone przywilejami i dobrami doczesnymi zapomniało o swoim prawdziwym powołaniu do głoszenia Ewangelii Chrystusa. Analizując doktrynę najsilniejszych ruchów średniowiecznej heterodoksji z łatwością można zauważyć łączącą je wrogość do Kościoła cesarskiego rządzonego przez papieża, w którym często upatrywano wcielenie Antychrysta. W zgodnej ocenie katarów, waldensów, lollardów czy husytów, Kościół obdarzony przez Konstantyna Wielkiego władzą i bogactwami przemienił się z Kościoła Chrystusowego w Kościół cesarski, a duchowieństwo ze sług Chrystusa stało się sługami cesarza.6 Ullmann, The Growth of Papal Government in the Middle Ages: a study in the ideological relation of clerical to lay power, London 1962, s. 241–142; Jerzy Strzelczyk, Otto III, Wrocław 2000, s. 171–177.

5) Horst Fuhrmann, Constitutum Constantini, in: Theologische Realenzyklopädie, Bd. 8, 1981, Berlin – New York, s. 200.

6) Giovanni Gonnet, La Donazione di Costantino presso gli eretici medioevali, Bollettino della Società di Studi Valdesi 93, 1972, s. 17–29; Amedeo Molnár, A Challenge to Constantinianism. The Waldensian Theology in the Middle Ages, Genéve 1976. W średniowiecznej Polsce najbardziej znanym krytykiem donacji Konstantyna był krakowski profesor Andrzej Gałka z Dobczyna (ok. 1400 – po 1451), który przyjmując argumentację Johna Wiklifa ukazywał złowrogie skutki cesarskiego daru dla Sylwestra I. Szerzej na ten temat zob. Paweł Kras, Husyci w piętnastowiecznej Polsce, Lublin 1998, s. 193–202; Tenże, Wyclif’s Tradition in Fifteenth Century Poland. The Heresy of Master Andrew Gałka of Dobczyn, in: The Bohemian Reformation and Religious Practice 5/1, edd. Zdeněk V. David – David R. Holeton, Praha 2004, s. 191–210. Temat ten zostanie przeze mnie szerzej omówiony w odrębnym opracowaniu.

9

Paweł Kras

W trwającej w średniowieczu dyskusji wokół donacji Konstantyna nacisk kładziono przede wszystkim na jej następstwa polityczne i moralne dla Kościoła.7 W pierwszej połowie XV wieku dyskusja wokół autentyczności cesarskiego przywileju nasiliła się, a publikacja traktatu Valli stanowiła jej kulminację. W debacie tej traktat Lorenzo Valli nie był pierwszym wystąpieniem, niemniej przeprowadzona przezeń systematyczna i drobiazgowa krytyka cesarskiego dokumentu za pomocą argumentów historycznych i filologicznych ostatecznie dowiodła jego fałszywości. Kilka lat przed publikacją rozprawy Valli poważne zastrzeżenia do cesarskiego dokumentu zgłosił Mikołaj z Kuzy.8 W opracowanym na soborze w Bazylei dziele De concordia catholica (III,2) Kuzańczyk wskazywał zasadnicze niezgodności pomiędzy treścią Constitutum a znanymi z innych przekazów dziejami Kościoła w okresie panowania Konstantyna Wielkiego. W jego ocenie cesarski przywilej dla Sylwestra I nie miał żadnego historycznego uzasadnienia i z tego względu uznawał go za apokryf (dictamen apocryphum).9 Argumenty Mikołaja z Kuzy przyjął papieski notariusz i humanista Leonardo Teronda z Werony, który w swoich pismach z lat 1435–1436 jednoznacznie uznał dokument darowizny Konstantyna za falsyfikat.10 Z kolei kilka lat po ogłoszeniu traktatu Valli, w 1449 roku, z krytyką autentyczności cesarskiego przywileju wystąpił Reginald Pecock (ok. 1395–1460), biskup St. Asaph, a następnie Chichester. Polemizując z angielskimi lollardami, którzy atakowali donację Konstantyna jako źródło bogactwa i upadku moralnego duchowieństwa, Pecock starał się wykazać bezzasadność ich zarzutów. Konfrontując przekaz cesarskiego przywileju z pochodzącymi z IV wieku źródłami doszedł on do tego samego wniosku co Mikołaj z Kuzy, uznając, że opowieść o donacji jest fikcyjna.11 Surowym krytykiem autentyczności dokumentu darowizny Konstantyna Wielkiego był także Eneasz Sylwiusz Piccolomini, późniejszy papież Pius II (1458– 1464). W 1453 roku Piccolomini napisał traktat Dialogus de donatione Constantini, w którym stwierdzał, że treść Constitutum Constantini stoi w sprzeczności z wiedzą historyczną na temat panowania Konstantyna Wielkiego. Udowadniał zarazem, że władza duchowa papieży w Kościele wywodzi się od św. Piotra, a ich 7) Jeannine Quillet, Autour de quelques usages politiques de la Donatio Constantini au Moyen Age: Marsile de Padoue, Guillaume d‘Ockham, Nicolas de Cues, in: Fälschungen im Mittelalter 2, s. 537–544.

8) Christopher B. Coleman, Constantine the Great and Christianity, New York 1968, s. 189–199.

9) Nicolas of Cusa, The Catholic Concordance, ed. and trans. Paul E. Sigmund, Cambridge 1996, s. 216–222; por. Pauline M. Watts, Renaisance Humanism, in: Introducing Nicholas of Cusa. A guide to a Renaissance man, eds. Christopher M. Bellitto – Thomas M. Izbicki – Gerald Christianson, New York 2004, s. 169–204, tu s. 174. Szerzej na temat poglądów eklezjologicznych Mikołaja z Kuzy zob. Thomas M. Izbicki, The Church, in: tamże, s. 113–140; oraz Erwin Gatz, Kues (Cusanus) Nikolaus don (1401–1464), in: Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1448 bis 1648: ein biographisches Lexikon, hrsg. von E. Gatz, Berlin 1996, s. 393–398.

10) Franco Gaeta, Lorenzo Valla. Filologia e storia nell’umanesimo italiano, Napoli 1955, s. 201–252; Giuseppe Billanovich, Leonardo Teronda umanista e curiale, Italia medioevale e umanistica 1, 1958, s. 379–381; Edmond B. Fryde, Humanism and Renaissance Historiography, London 1983, s. 17.

11) Reginald Pecock, The Repressor of over much blaming of the clergy, ed. Churchill Babington, vol. 2, London 1860, s. 351–366; por. Anne Hudson, The Premature Reformation. Wycliffite Texts and Lollard History, Oxford 1988, s. 335.

10

Donacja Konstantyna

władza świecka w państwie kościelnym od Karola Wielkiego. Pomimo to, po objęciu godności papieskiej Piccolomini nie zrobił nic, aby wyłączyć Constitutum ze zbiorów prawa kanonicznego.12 Dzieło Valli i inne krytyczne głosy podnoszone w XV wieku przeciwko donacji Konstantyna wywarły duży wpływ na dyskusję eklezjologiczną, która rozgorzała w dobie reformacji. W Kościele katolickim traktat Valli został uznany za heretycki i wciągnięty do Indeksu Ksiąg Zakazanych. Dopiero na początku XVII wieku kardynał Cezary Baroniusz w swoim monumentalnym dziele Annales ecclesiastici przyznał, że dokument donacji Konstantyna była fałszerstwem (1602). Jego stanowisko zostało uznane przez Stolicę Apostolską i doprowadziło do wycofania Constitutum Constantini ze zbiorów prawa kanonicznego.13 Donacja Konstantyna jest najbardziej znanym średniowiecznym fałszerstwem, które wywarło ogromny wpływ na dyskurs polityczno-prawny dotyczący pozycji papieża i cesarza w społeczeństwie średniowiecznym, a także wzajemnych relacji między imperium i sacerdotium. Z tego względu, począwszy od drugiej połowie XIX wieku Constitutum Constantini, stało się przedmiotem intensywnych studiów filologicznych i historycznych. Ich początek wyznaczają badania historyka monachijskiego Ignaza von Döllingera, który w rozprawie o legendach związanych ze średniowiecznym papiestwem poświęcił odrębny rozdział rzekomej darowiźnie Konstantyna.14 Jego prace wpłynęły inspirująco na kolejną generację badaczy tak katolickich, jak i protestanckich, wśród których należy wymienić Louisa Duchesne’a,15 Hermana Grauerta,16 Bernharda Niehuesa,17 Franka Zinkeisena18 czy Henry’ego Charlesa Lea.19 W centrum ich zainteresowań znalazły się zarówno kwestie źródłoznawcze związane z okolicznościami powstania Constitutum Constantini, jak i wpływ rzekomej darowizny na toczoną w średniowieczu debatę na temat relacji między papiestwem i cesarstwem. Pomimo trwających od 12) Duane Henderson, Zur Entstehung und Überlieferung der sogenannten Dialogus de donatione Constantini des Enea Silvio Piccolomini, in: Enea Silvio Piccolomini nördlich der Alpen, hg. Franz Fuchs, Wiesbaden 2007, s. 97–120; Taż, „Si non est vera donatio…“. Die Konstantinische Schenkung im ekklesiologischen Diskurs nach dem Fälschungsnachweis, in: Nach dem Basler Konzil. Die Neuordnung der Kirche zwischen Konziliarismus und monarchischem Papat (ca. 1450–1475), hg. Jürgen Dendorfer – Claudia Märtl, Münster 2008, s. 183–206.

13) H. Fuhrmann, Constitutum Constantini, s. 200; zob. też Zygmunt Zieliński, Donacja Konstantyna, in: Encyklopedia katolicka, t. 4, Lublin 1983, kol. 106–107 (tu też podstawowa literatura).

14) Johann Joseph Ignaz von Döllinger, Die Papstfabeln des Mittelalter, München 1863 (Stuttgart 21890), s. 61–102.

15) Louis Duchesne, Étude sur le Liber Pontificalis, Paris 1877 (= Bibliothèque des Ecoles françaises d’Athènes et de Rome); Tenże, Introduction, in: Le Liber pontificalis, t. 1, Paris 1886 (reprint Paris 1955), s. CVII–CXX. 16) Hermann Grauert, Die Konstantinische Schenkung, Historisches Jahrbuch 3, 1882, s. 3–30; 4, 1883, s. 45–95, 525–617, 674–680; Tenże, Zur konstantinischen Schenkung, Historisches Jahrbuch 5, 1884, s. 117–152.

17) Bernhard Niehues, Die Schenkungen der Karolinger an die Päpste, Historisches Jahrbuch 2, 1881, s. 76–99, 201–241.

18) Frank Zinkeisen, The Donation of Constantine as Applied by the Roman Church, The English Historical Review 9, 1894, nr. 36, s. 625–632.

19) Henry Charles Lea, The Donation of Constantine, English Historical Review 10, 1895, nr 37, s. 86–87.

11

Paweł Kras

ponad wieku badań wciąż nie udało się znaleźć definitywnej odpowiedzi na szereg podstawowych pytań. W literaturze przedmiotu spornymi pozostają kwestie okoliczności powstania sfabrykowanego dokumentu. Żywo dyskutowane są daty i miejsce sporządzenia najsłynniejszego fałszerstwa w historii średniowiecznego Kościoła. Kontrowersje wywołuje także kwestia redaktorów Constitutum Constantini i ich inspiratorów.20 Zdaniem części uczestników debaty historycznej, przywilej Konstantyna Wielkiego dla Sylwestra I został sfabrykowany w otoczeniu papieży w drugiej połowie VIII wieku, realizując ich interesy polityczne. Miał on wspierać aspiracje papieży do zajęcia najwyższego miejsca w nowo kształtującym się społeczeństwie chrześcijańskim, dowodzić prymatu biskupów Rzymu w Kościele, a zarazem uzasadniać ich władzę terytorialną nad Rzymem i środkowymi Włochami. Inni historycy łączą Constitutum Constantini z grupą wpływowego duchowieństwa frankijskiego i datuje jego powstanie na pierwszą połowę IX wieku. Sfabrykowany dokument cesarskie darowizny dla Sylwestra I miał służyć do umocnienia pozycji Kościoła w państwie Karolingów, a zarazem bronić przywilejów i niezależności duchowieństwa frankijskiego. Z kolei zdaniem innej grupy badaczy Constitutum Constantini jest jedynie produktem kultury szkolnej drugiej połowy VIII wieku, tekstem stricte hagiograficznym, którego powstanie było związane z rozwojem kultu św. Sylwestra.21 Nie jest moim celem omówienie w tym miejscu trwającej od ponad półtora wieku dyskusji na temat okoliczności powstania Constitutum Constantini i jego funkcjonowania w średniowiecznej rzeczywistości polityczno-prawnej. Choćby pobieżne scharakteryzowanie głównych nurtów badań i obszernej literatury przedmiotu, jaka powstała wokół donacji Konstantyna, wymagałoby bowiem obszernego studium. Zamierzam natomiast podjąć próbę przedstawienia, w jaki sposób jedna z najstarszych legend związanych z przełomem konstantyńskim stała się tworzywem programu politycznego wczesnośredniowiecznego papiestwa, który znalazł swoje odzwierciedlenie w sfałszowanym dokumencie cesarskiej darowizny.

2. Legenda hagiograficzna św. Sylwestra W świetle ostatnich badań, nie ulega wątpliwości, że źródłem inspiracji fałszerzy Constitutum Constantini stała się najstarsza legenda hagiograficzna o św. Sylwestrze. Zawarta w niej informacja o przywilejach, jakie Konstantyn Wielki wydał po swoim chrzcie, zainspirowała powstanie opowieści o rzekomej 20) Główne nurty i wyniki dotychczasowych badań przedstawia H. Fuhrmann, Constitutum Constantini, s. 196–202.

21) Pietro de Leo, Il Constitutum Constantini: compilazione agiografica del sec. VIII. Note e documenti per una nuova lettura, Reggio di Calabria 1974; oraz Raymond-Joseph Loenertz, Constitutum Constantini. Destination, destinaires, auteur, date, Aevum 48, 1974, s. 199–245; Tenże, En marge du Constitutum Constantini. Contribution á l’histoire du texte, Revue des sciences philosophiques et théologiques 59, 1975, s. 289–294. Wywody Pietro de Leo i Raymunda-Josepha Loenertza omawia i uzasadnia Nicolas Huyghebaert, La Donation de Constantine ramenée á ses véritables dimension, Revue d’histoire ecclésiastique 71, 1976, nr 1–2, s. 45–69.

12

Donacja Konstantyna

darowiźnie cesarskiej. Fałszerz interesującego nas dokumentu twórczo rozwinął przekaz najstarszej legendy o św. Sylwestrze i przekazywaną w tradycji ustnej informację o cesarskiej darowiźnie, nadając im formę uroczystego dokumentu. Fabrykując zgodnie ze znanymi sobie zasadami kancelaryjnymi, dyplom Konstantyna Wielkiego, w narracji opisał okoliczności konwersji cesarza na wiarę chrześcijańską, a w dyspozycji szczegółowo omówił rzekomą darowiznę na rzecz Kościoła rzymskiego i jego biskupa św. Sylwestra. Powstanie fałszerstwa miało miejsce w szczególnych okolicznościach historycznych. Niezależnie od tego czy Constitutum Constantini powstało na zamówienie papieży czy też frankijskiego duchowieństwa, znalazł w nim odbicie jasno nakreślony program ideowy, który ukształtował się wśród elit intelektualnych zachodniego Kościoła w drugiej połowie VIII wieku. Dokument donacji Konstantyna, a także inne pochodzące z IX wieku fałszerstwa takie jak Dekrety Pseudo-Izydora, Capitula Angilramni czy Benedictus Levita, odzwierciedlają ogromny wysiłek podjęty przez ówczesne duchowieństwo, którego celem było określenie relacji pomiędzy sferą duchowną a świecką, umocnienie niezależności i nadrzędności sacerdotium nad imperium.

Rekonstrukcja drogi, jaką przebyła opowieść o św. Sylwestrze, przekształcając się z barwnej legendy hagiograficznej w sfabrykowany dokument darowizny Konstantyna Wielkiego, rzuca światło na proces powstania i rozwoju tego programu politycznego.22 Większość badaczy przyjmuje, że zanim legenda św. Sylwestra została utrwalona w postaci najstarszego tekstu hagiograficznego, przez pewien czas funkcjonowała w formie ustnej jako zespół luźnych opowiadań związanych z postacią biskupa Rzymu. Najstarsza spisana legenda św. Sylwestra (Actus Silvestri) ukształtowała się w Rzymie pod koniec V wieku. Jak zauważył już Louis Duchesne, należy wykluczyć możliwość, aby przekaz tak sprzeczny z rzeczywistością historyczną doby Konstantyna Wielkiego i tradycją Kościoła rzymskiego mógł powstać wcześniej.23 Jego propozycja datacji najstarszej redakcji legendy św. Sylwestra została przyjęta w literaturze przedmiotu. Niektórzy badacze datują powstanie tej legendy na lata 480–490.24 Powstanie i szybkie rozpowszechnienie legendy hagiograficznej św. Sylwestra świadczy o istnieniu prężnie rozwijającego się kultu tego papieża na terenie Rzymu, którego początki sięgają co najmniej pierwszej połowy V w. Anonimowego autora Actus Silvestri poszukuje się najczęściej w najbliższym otoczeniu papieża, wskazując bądź na jednego z pracowników kancelarii papieskiej, bądź na duchowieństwo bazyliki laterańskiej. Niektórzy badacze powstanie najstarszej legendy hagiograficznej św. Sylwestra wiążą z jedną z rzymskich świątyń. Jak 22) W. Ullmann, The Growth of Papal Government, s. 172–189.

23) L. Duchesne, Introduction, s. CX– CXIV: „Il est clair qu’il ne appartenir au IVe siècle et que, même au commencement du Ve, il n’eut guere ete naturel de mettre an circulation des histoires aussi peu conformes a la vérite historique et à la tradition. On est donc oblige de descendre jusque vers le fin du Ve siècle.” (tu s. CXIV ).

24) Wilhelm Levison, Konstantinische Schenkung und Silvesterlegende, in: Mélanges Francesco Ehrle, t. 2, Roma 1924 (= Studi e testi 38), s. 181–191.

13

Paweł Kras

dowodzi Raymund-Joseph Loenertz, miejscem opracowania Actus Silvestri mogła być działająca od III wieku wspólnota rzymska przy sanktuarium św. Ekwitusa (obecnie kościół San Martino ai Monti), gdzie w V wieku rozwinął się silny kult św. Sylwestra.25 Po raz pierwszy istnienie hagiograficznej legendy św. Sylwestra odnotowują na początku VI wieku apokryfy symmachiańskie z 501 roku i Dekret Pseudo-Gelazego (Decretum Gelasianum), który powstał kilka lub kilkanaście lat później.26 W apokryficznej kolekcji dekretów papieskich i soborowych przypisywanych papieżowi Symmachowi (498–514) znalazły się dwa teksty, które bezpośrednio odwołują się do Actus Silvestri: Constitutum Silvestri i Gesta Liberii.27 Ten pierwszy jest sfabrykowanym dokumentem zawierającym dekrety rzekomego synodu, który został zwołany przez Sylwestra I w 326 roku. Miało wziąć w nim udział 277 biskupów, którzy uchwalili dwadzieścia dekretów, zatwierdzając postanowienia soboru nicejskiego, w tym Credo i potępienie herezji Ariusza.28 Autor apokryfu nadał mu formę oficjalnego dokumentu – Constitutum Silvestri (Incipiunt excerpta quaedam ex synodalibus gestis sancti Silvestri Papae).29 Warto zauważyć za L. Duchesnem, że o ile Constitutum Silvestri informuje o wydarzeniach związanych z życiem św. Sylwestra jako faktach dobrze znanych, o tyle Gesta Liberii powołują się na spisaną wersję żywota – liber Silvestri.30 W obu tekstach pojawia się wątek cudownego uzdrowienia Konstantyna z trądu po przyjęciu chrztu z rąk Sylwestra. Autor Gesta Liberii uznał za konieczne podkreślenie dawnej metryki żywota św. Sylwestra, zalecając wiernym jego lekturę. Wiedział on jednak o faktycznym chrzcie Konstantyna w Nikomedii. Starając się uzgodnić wersję żywota (Actus Sivestri) ze znanymi sobie faktami, doszedł do wniosku, że w Nikomedii ochrzcił się nie Konstantyn Wielki, ale jego bratanek Konstantyn.

Widoczne w tym tekście wątpliwości natury historycznej, a zarazem wyraźne zamierzenia apologetyczne pozwalają stwierdzić, że pod koniec V w. legenda hagiograficzna św. Sylwestra nie była jeszcze w Rzymie zbyt mocno zakorzeniona, a jej pojawienie się za pontyfikatu papieża Symmacha musiała być stosunkowo świeże.31 Istnienie spisanej legendy hagiograficznej św. Sylwestra po raz pierwszy potwierdza Dekret Gelazego (Decretum Gelasianum), przypisywany papieżowi

25) Raymond-Joseph Loenertz, Actus Silvestri. Genèse d’une legende, Revue d’histoire ecclésiastique 70, 1975, s. 426–439, tu s. 427–428.

26) W. Levison, Konstantinische Schenkung, s. 181–182.

27) Acta syndus Rom, in: Monumenta Germaniae Historica. Auctores antiquissimi, Bd. 12, s. 413.

28) Epitome Feliciana [online] http://www.thelatinlibrary.com/epitomefeliciana.html i Epitome Cononiana [online] http://www.thelatinlibrary.com/epitomecononiana.html.

29) Canon vel constitutio Silvestri episcopi urbis Romae, in: Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, t. 2, ed. Johannes Dominicus Mansi, Florentiae 1759, kol. 618–634.

30) Hoc cum legisset [tj. Liberius] ex libro antiquo, edoctus a libro Silvestri, episcopo Romanorum, et quod et publice praedicaret quia in nomine Iesu Christi a lepra mundatum fuisse per Silvestrum Constantinum patruum Constantis. Cyt. za L. Duchesne, Introduction, s. CXIV. 31) Tamże, s. CXIV–CXV.

14

Donacja Konstantyna

Gelazemu I (492–496).32 W zachowanej postaci Dekret powstał prawdopodobnie dopiero w pierwszej dekadzie VI w., choć niektóre jego fragmenty noszą ślady wcześniejszej tradycji rzymskiej. Najstarsza część Dekretu została zredagowana już za pontyfikatu papieża Damazego I (366–384). Jeden z kanonów Dekretu zawiera wykaz pism zalecanych i odrzuconych przez Kościół rzymski (De libris recipiendis et non recipiendis). Zostały w nim zestawione teksty uznane przez Kościół za kanoniczne, dopuszczone do publicznego czytania i apokryfy. Wśród pism zalecanych do publicznego czytania figuruje żywot św. Sylwestra – Actus Silvestri. Jak wynika ze wzmianki umieszczonej w Dekrecie żywot Sylwestra uchodził już wówczas za dość stary i cieszył się dużą popularnością wśród mieszkańców Rzymu.33 Przekaz legendy św. Sylwestra, tzw. Actus Silvestri zachował się w licznych rękopisach łacińskich, greckich, syryjskich i ormiańskich, z których najstarsze pochodzą z IX wieku. Nie posiadamy, niestety, krytycznej edycji tej legendy, która została wydana w dwóch trudno dostępnych edycjach. Pierwsza z nich została opublikowana przez włoskiego humanistę Boninusa Mombritiusa w 1480 roku.34 Drugą edycję przygotował sto lat później Laurentius Surius.35 Dostrzeżone przez pierwszych badaczy różnice w zapisie legendy w obu wydaniach stały się inspiracją do intensywnych badań nad spuścizną rękopiśmienną Actus Silvestri i okolicznościami powstania tego tekstu. Pierwsi badacze legendy św. Sylwestra, m.in.

Louis Duchesne, uznawali redakcję wydaną przez Suriusa za starszą. Jak wykazał jednak przekonująco Wilhelm Levison, starszy przekaz legendy zawiera tekst wydany przez Mombritiusa. Wyodrębnił on także dwie tradycje rękopiśmienne zawierających odmienne wersje Actus Silvestri. Pierwsza z nich, którą Levison określił mianem A 1, wywodzi się bezpośrednio z najstarszego przekazu legendy św. Sylwestra, która powstała w Rzymie przed końcem V wieku.36 W drugiej połowie VI wieku łacińska legenda św. Sylwestra (A 1) została przetłumaczona na język grecki i zaczęła rozwijać się niezależnie w bizantyjskim piśmiennictwie hagiograficznym. Z greckiej wersji Actus Silvestri powstały zarówno późniejsze redakcje syryjskie i armeńskie legendy św. Sylwestra, jak i zmodyfikowana wersja łacińska (B 1), która była znana w Europie zachodniej od końca 32) Walter Ullmann, Gelasius I (492–496). Das Papstum an der Wende der Spätantike zum Mittelalter, Stuttgart 1981 (= Päpste und Papsttum, Bd. 18), s. 256–259; Lexikon des Mittelalter, Bd. 3, München – Zürich 1986, kol. 624–625 (Hubert Mordek).

33) … item actus beati Silvestri apostolicae sedis praesulis, licet eius qui conscripserit nomen ignoretur, a multis tamen in urbe Roma catholicis legi cognovimus et pro antiquo usu multae hoc imitantur ec­ clesiae. [online] http://www.thelatinlibrary.com/decretum.html; Das Decretum Gelasianum De libris recipiendis et non recipiendis im kritischen Text, hg. Ernst von Dobschütz, Leipzig 1912 (= Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, 38/4), s. 34 i 42.

34) Boninus Mombritius, Sanctuarium, sive Vitae sanctorum collectae ex codicibus mss., t. 2, Mila­no 1480, k. 279v–293v (reprint Paris 1910, tu s. 508–531). Brakujące fragmenty Actus Silvestri z edycji Mombritiusa wydał P. Ch. de Smedt, Annalecta Bollandiana 1, 1882, s. 612.

35) De probatis sanctorum historiis, partim ex tomis Aloysii Lipomani, doctissimi episcopi, partim etiam ex egregiis manuscriptis codicibus … collectis per F. Laurentium Surium Cathusianum domus Colloniensis, t. 6, Coloniae 1581, k. 1173–1187.

36) W. Levison, Konstantinische Schenkung, s. 166–181.

15

Paweł Kras

VII wieku.37 W średniowiecznym piśmiennictwie hagiograficznym funkcjonowały obie redakcje legendy, które zresztą wzajemnie na siebie oddziaływały. Z tradycji hagiograficznej zapisanej w redakcji A 1 powstała nowa redakcja Actus Silvestri (A 2), która została uzupełniona o niektóre wątki fabularne znajdujące się w redakcji B 1. Równolegle, w ramach tego samego procesu modyfikacji, z przekazu B 1 wyodrębniła się nowa redakcja korzystająca z wersji A 1. Najpóźniej przed końcem IX wieku nieznany redaktor dokonał połączenia obu tradycji rękopiśmiennych A i B, tworząc nowy wersję legendy św. Sylwestra – Vita Silvestri, która została włączona do większości późniejszych kolekcji hagiograficznych.38 W celu wydobycia wątków fabularnych, które zostały wykorzystane do zredagowania interesującego nas Constitutum Constantini, konieczne jest przeprowadzenie krótkiej analizy najstarszej legendy hagiograficznej św. Sylwestra. Actus Silvestri zachowany w najstarszych przekazach rękopiśmiennych i wydany w edycji Mombritiusa zawiera barwną i pełną dramatycznych zwrotów opowieść o życiu Sylwestra I, papieża, świętego i cudotwórcy. Ukazuje działalność człowieka, który z Bożej woli i wspierany przez apostołów Piotra i Pawła stał się głową Kościoła i wprowadził go w nowy etap jego dziejów. Cała opowieść została skonstruowana zgodnie z ukształtowanym na przełomie późnej starożytności i wczesnego średniowiecza wzorcem hagiograficznym. Jak zauważył R.-J. Loenertz, powstanie Actus Silvestri wiązało się rozwojem lokalnych kultów świętych pustelników, mnichów i biskupów, którzy zaczęli konkurować z rozpowszechnionym w okresie wczesnego chrześcijaństwa kultem męczenników.39 Popularność kultu św. Sylwestra wynikała w pierwszym rzędzie z faktu, że jego pontyfikat przypadł na przełomowy okres w dziejach Kościoła: końca prześladowań chrześcijan, chrztu pierwszego cesarza rzymskiego i budowy szeregu monumentalnych świątyń na terenie Rzymu. W oczach mieszkańców Rzymu, a szczególnie rzymskiego duchowieństwa, współczesny Konstantynowi Wielkiemu biskup Rzymu musiał odgrywać kluczową rolę w tych wydarzeniach. Skromny zasób informacji dostępnych w V wieku na temat życia i działalności św. Sylwestra skłonił nieznanego autora najstarszej legendy hagiograficznej (Actus Silvestri) do sięgnięcia po różnorodne rzymskie wątki i fabuły. W Actus Silvestri św. Sylwester został przedstawiony jako charyzmatyczny mąż Boży i cudotwórca, którego misją stało się nawrócenie pogańskiego cesarza i zapewnienie Kościołowi uprzywilejowanego miejsca w imperium rzymskim.40 Najstarsza legenda ukazuje Sylwestra I jako Rzymianina, syna kobiety o imieniu Justa, który w młodości odebrał wykształcenie w szkole księdza Cyrinusa. Już wówczas Sylwester dał się on poznać jako osoba oddana Kościołowi i gotowa ponieść śmierć w obronie wiary. Jak wy37) Tamże, s. 224–239; por. Wolfgang Gericke, Das Constitutum Constantini und die Silvester-Legende, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung 44, 1958, s. 343–344.

38) Tradycję rękopiśmienną obszernie omawia W. Levison, Konstantinische Schenkung, passim. Pełne zestawienie odnalezionych dotychczas średniowiecznych rękopisów zawierających jedną z tych trzech redakcji żywota św. Sylwestra znajduje się na internetowej stronie Bibliotheca Hagiogaphica Latina Manuscrpita (BHL) nr 7725–7743, [online] http://bhlms.fltr.ucl.ac.be.

39) R.-J. Loenertz, Actus Silvestri, s. 426–427.

40) Tamże, s. 429–430.

16

Donacja Konstantyna

nika z Actus Silvestri, młody Sylwester tylko cudem uniknął śmierci w dobie prześladowań Dioklecjana. Odważnego chrześcijanina przyjął do swojego otoczenia papież Milcjades, który udzielił mu święceń diakonatu i prezbiteriatu. Po śmierci swojego protektora, wbrew własnej woli, Sylwester został wybrany biskupem Rzymu. W dalszej części żywota nieznany autor opisał reformy kościelne wprowadzone przez Sylwestra. Część z nich, m.in. w sprawie ubioru duchownych i kalendarza liturgicznego, spotkały się z silnym oporem ze strony Greków. Pomimo to Sylwestrowi udało się przekonać malkontentów do podporządkowania się jego decyzjom.

Wątek konwersji cesarza Konstantyna Wielkiego na wiarę chrześcijańską stanowi jedną z najbardziej rozbudowanych fabuł legendy. Cała opowieść została zbudowana wokół postaci św. Sylwestra i roli, jaką odegrał on w tym przełomowym wydarzeniu. Jak wynika z Actus Silvestri, pod wpływem żony, Maksymiany, córki Dioklecjana, Konstantyn rozpoczął gwałtowne prześladowania chrześcijan, zmuszając Sylwestra do szukania schronienia w jaskini na górze Syraptim (Soracte). Prowadząc represje przeciwko chrześcijanom Konstantyn nabawił się trądu, z którego nikt nie był w stanie go uleczyć. Pogańscy kapłani zalecili cesarzowi kąpiel we krwi nowo narodzonych dzieci, która miała być ostatnią szansą na wyzdrowienie. Widząc jednak rozpacz matek, którym dzieci przeznaczono na śmierć, Konstantyn zrezygnował z proponowanej mu kuracji. W nocy cesarz miał widzenie, w którym objawili mu się św. Piotr i św. Paweł. Obiecali mu powrót do zdrowia, pod warunkiem, że przyjmie chrzest z rąk Sylwestra. Według przekazu Actus Silvestri, pogański władca uznał ich za bogów i następnego dnia nakazał sprowadzenie Sylwestra do swojego pałacu na Lateranie. Ten po przybyciu i wysłuchaniu opowieści Konstantyna na temat nocnego widzenia wyjaśnił cesarzowi, że św. Piotra i św. Paweł nie są bogami, ale sługami Chrystusa. Na dowód tego pokazał ich wizerunki, w których cesarz rozpoznał postacie ze swojego widzenia.

Po tych objaśnieniach, Konstantyn wyraził chęć porzucenia pogaństwa i przyjęcia wiary chrześcijańskiej. Ceremonia chrztu, którą przeprowadził Sylwester, odbyła się w pałacu laterańskim. Zgodnie z obietnicą apostołów, po przyjęciu chrztu cesarz został uleczony z trądu. Jeszcze tego samego dnia, jak stwierdza autor Actus Silvestri, Konstantyn wydał pierwsze edykty, w których otaczał Kościół swoją opieką. Zgodnie z nimi Chrystus miał być odtąd czczony w całym imperium, a wszyscy ci, którzy mu bluźnią lub prześladują jego wyznawców mieli być odtąd surowo karani, Kościoły chrześcijańskie otrzymały prawo azylu. W celu budowy nowych świątyń urzędnicy cesarscy otrzymali polecenie nałożenia dziesięciny na dobra cesarskie. Niektóre z edyktów wydanych przez cesarza dotyczyły bezpośrednio biskupa Rzymu, uznając m.in. jego najwyższą władzę w Kościele.

Jedną z pierwszych świątyń wzniesionych przez Konstantyna była bazylika nad grobem św. Piotra. Chcąc zachęcić swoich poddanych do nowej wiary cesarz zwołał w bazylice ulpiańskiej zgromadzenie ludności Rzymu, na którym ogłosił swoją konwersję, a zarazem zakazał nawracania pod przymusem.

Innym, obszernym wątkiem fabularnym zawartym w Actus Silvestri, który został przejęty przez średniowieczną tradycję hagiograficzną, jest opowieść o po17

Paweł Kras

skromieniu przez św. Sylwestra smoka żyjącego w jaskini pod Skałą Tarpejską.

Opisana w żywocie fabuła w spektakularny sposób dowodziła niezwykłej taumaturgicznej siły, jaką Bóg obdarzył św. Sylwestra. Jak głosi przekaz legendy, przez wiele lat przerażający smok pustoszył Rzym, zagrażając życiu jego mieszkańców.

Chcąc ograniczyć skalę zniszczeń, magowie i pogańscy kapłani składali mu ofiary z ludzi. Kiedy cesarz Konstantyn zwrócił się do Sylwestra z prośbą o poskromienie bestii, biskup Rzymu zauważył, że ofiarami smoka są wyłącznie poganie.

Pomimo to Sylwester, podjął się misji zleconej mu przez cesarza. Wraz z dwoma diakonami zszedł do jaskini i związał paszczę bestii. Propagandowy charakter drachomachii, opisanej w legendzie, nie budzi wątpliwości. Zwycięstwo biskupa Rzymu nad potworem było symbolicznym triumfem Kościoła Chrystusowego nad siłami zła, a zarazem nowej religii nad pogaństwem.41 Dalsza część Actus Silvestri jest związana z matką Konstantyna Heleną. Składają się na nią dwa odrębne wątki. Pierwszy z nich opisuje triumf Sylwestra w publicznej debacie z Żydami, który skłonił Helenę do przyjęcia chrztu. Obszerny fragment poświęcony tej dyskusji posłużył do uzasadnienia podstawowych prawd wiary Kościoła: dogmatów o Trójcy Świętej i Wcieleniu, których nie uznawali wyznawcy judaizmu. Zwycięstwo Sylwestra w publicznej debacie z żydami zostało dodatkowo potwierdzone kolejnym cudem. Jak przekazuje legenda, żydowscy rabini widząc swoją klęskę w debacie z biskupem Rzymu, uciekli się do swoistego ordalium. Na oczach zgromadzonych uczestników debaty zabili byka poprzez wypowiedzenie imienia Jahwe. Wówczas św. Sylwester, dowodząc mocy Boga chrześcijan, wskrzesił martwego byka szepcząc mu do ucha imię Chrystusa.

Ostatnią część Actus Silvestri wypełnia opis założenia Konstantynopola oraz odnalezienia przez Helenę Drzewa Krzyża Świętego. Legendę kończy przywołanie Historii Euzebiusza z Cezarei, która, jak zauważa nieznany autor, podaje więcej szczegółów na temat opisywanych wydarzeń.42 W Actus Silvestri znalazła swoje odzwierciedlenie nowa, promowana przez papieży i ich otoczenie wizja dziejów Kościoła związana z przełomem konstantyńskim. Wbrew przekazowi zawartemu w dziełach Euzebiusza z Cezarei i św. Hieronima głównym bohaterem zasadniczych przemian, jakie dokonały się w drugiej dekadzie IV wieku był nie cesarz, lecz papież. Dzięki Sylwestrowi Konstantyn Wielki zakończył prześladowania chrześcijan i przyjął chrzest. W najbliższym otoczeniu papieży legenda św. Sylwestra była początkowo przyjmowana z dużym dystansem. Autor najstarszej części Liber pontificalis, która powstała w latach trzydziestych VI wieku, z dużą ostrożnością podchodził do rozpo-

41) Możliwe, że istnieje związek między tą legendą a jaskinią mitraistyczną u stóp Kapitolu. To tu miano odnaleźć dużą płaskorzeźbę ukazującą Mitrę składającego w ofierze byka, którą obecnie można oglądać w Luwrze. Do początków doby nowożytnej płaskorzeźba znajdowała się w Rzymie i znana była pod nazwą pod nazwą lo Perso.

42) Powstanie i losy tej legendy jako pierwszy omówił J. J. I. von Döllinger, Papstfabeln, s. 54–61.

Systematyczne źródłoznawcze studium dziejów legendy hagiograficznej o św. Sylwestrze wyszło spod pióra W. Levisona, Konstantinische Schenkung; por. R.-J. Loenertz, Actus Silvestri, s. 430–435.

18

Donacja Konstantyna

wszechnionej i dobrze mu znanej legendy zapisanej w Actus Silvestri.43 W biogramie Sylwestra znalazł się tylko jeden wątek zapożyczony bezpośrednio z legendy.

W zwięzły sposób nieznany autor biogramów papieży informuje o chrzcie cesarza Konstantyna, którego szafarzem był papież Sylwester. Z Liber pontificalis dowiadujemy się także o okolicznościach cesarskiej konwersji na chrześcijaństwo i uzdrowienia z trądu, zgodnej z przekazem Actus Silvestri.44 W późniejszych redakcjach Liber pontificalis wątek dotyczący chrztu i Konstantyna Wielkiego został wzbogacony o opis rzekomego synodu rzymskiego zwołanego przez Sylwestra w 326 roku.45 U schyłku starożytności i w okresie wczesnego średniowiecza część pisarzy chrześcijańskich, m.in. św. Hieronim, Kasjodor-Epifaniusz (Historia ecclesiastica tripartita) czy św. Izydor z Sewilli, uznała legendę św. Sylwestra za niewiarygodną. Inni zaś, jak Grzegorz Tours czy Beda Czcigodny korzystali z legendy zapisanej w Actus Silvestri. Dopiero w drugiej połowie VIII wieku papieże zaczęli coraz częściej odwoływać się do tradycji hagiograficznej związane ze św. Sylwestrem. Paweł I (757–767) w liście do klasztoru św. Sylwestra na górze Soracte przywoływał przekaz Actus Silvestri, opisujący pobyt św. Sylwestra w tym miejscu w okresie prześladowań prowadzonych przez Konstantyna Wielkiego.46 Po legendę św. Sylwestra sięgano także w sporach politycznych i doktrynalnych z cesarzem bizantyńskim i patriarchą konstantynopolitańskim. W 787 roku Hadrian I powołał się na Actus Silvestri, broniąc kultu obrazów i protestując przeciwko szerzącemu się w Bizancjum ikonoklazmowi. Przypominał o znanym z najstarszego żywota św. Sylwestra epizodzie ukazaniu się apostołów Piotra i Pawła cesarzowi Konstantynowi, który rozpoznał ich na pokazanych mu przez Sylwestra wizerunkach.47 Legenda św. Sylwestra znalazła się w większości średniowiecznych kolekcji hagiograficznych. Dobry wgląd w jej najbardziej rozpowszechnioną wersję daje „Złota Legenda” dominikańskiego hagiografa Jakuba z Voragine, która powstała pod koniec XIII w. Ukazuje ona św. Sylwestra jako chrześcijańskiego herosa, który 43) Jak wykazał jako pierwszy Louis Duchesne, najstarsza kolekcja biografii papieskich została zredagowana niedługo po śmierci papieża Feliksa III († 530), prawdopodobnie za pontyfikatu jego następcy Bonifacego II (530–532). Jej autor był współczesny Anastazemu II (496–498) i Symmachowi (498–514). Jak zauważył Duchesne, do pontyfikatu Anastazego II biogramy wcześniejszych papieży zawierają liczne błędy, zaś biogramy Anastazego II i Symmacha są od nich wolne. L. Duchesne, Étude sur le Liber Pontificalis, passim; Tenże, La date et les récensions du Liber Pontificalis, Revue des questions historiques 26, 1879, s. 493–530; Tenże, Le premier Liber Pontificalis, Revue des questions historiques 31, 1881, s. 246–262; zob. Też hasło Liber Pontificalis w internetowym wydaniu New Catholic Encyclopaedia [online] http://www.newadvent.org/cathen/09224a.htm 44) Silvester, natione Romanus, ex patre Rufino, sedit ann. XXIII m. X d. XI. Fuit autem temporibus Constantini et Volusiani, ex die kal. Febr. Usque in die kal. Ian, Constantio et Volusiano consulibus. Hic exilio fuit in mote Seracten et postmodum rediens cum gloria baptizavit Constantinum Augustum, quem curavit Dominus a lepra, cuius persecutionem primo fugiens exilio fuisse cognoscitur. Le Liber pontificalis, t. 1, s. 170; tekst dostępny także [online] http://www.thelatinlibrary.com/liberpontificalis1.html.

45) Epitome Feliciana [online] http://www.thelatinlibrary.com/epitomefeliciana.html) i Epitome Cononiana [online] http://www.thelatinlibrary.com/epitomecononiana.html.

46) L. Duchesne, Introduction, s. CXIV–CXV. 47) Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, ed. J.-D. Mansi, t. 12, kol. 1055.

19

Paweł Kras

modlitwą i cudami krzewił wiarę i odważnie bronił Kościoła przed poganami i Żydami. Wszystkie z opisanych przez Jakuba de Voragine zdarzeń, których bohaterem jest św. Sylwester, miały ukazywać potęgę Kościoła i wyższość wiary chrześcijańskiej.48 Warto podkreślić, że w „Złotej legendzie”, podobnie zresztą, jak w innych średniowiecznych kolekcjach hagiograficznych, legenda św. Sylwestra nie zawiera wątku dotyczącego donacji Konstantyna.

3. Actus Silvestri a darowizna Konstantyna Jak już zauważyliśmy, sfałszowany dokument rzekomej darowizny cesarza Konstantyna Wielkiego pozostaje w ścisłym związku z legendą św. Sylwestra.

Consitutum Constantini składa się dwóch wyraźnie wyodrębnionych części, które w tradycji rękopiśmiennej były przekazywane często niezależnie od siebie.

Pierwsza część dokumentu (rozdziały 1–10) zawiera wyznanie wiary Konstantyna Wielkiego (Confessio), które jest wzorowane na Symbolu nicejsko-chalcedońskim.

Tu także znalazł się podstawowy trzon fabularny legendy o św. Sylwestrze, który tworzy narrację cesarskiego nadania. Zawiera on opis przyjęcia chrztu przez Konstantyna Wielkiego i jego cudownego uzdrowienia. W dowód wdzięczności za łaskę chrztu i cudowne uzdrowienie z trądu, cesarz uznał św. Sylwestra za głowę Kościoła i przekazał mu władzę w zachodniej części swojego imperium. Nie chcąc przebywać w tym samym miejscu co papież, cesarz zdecydował się przenieść swoją siedzibę do nowo powstałego miasta Bizancjum, które później na jego cześć otrzymało nazwę Konstantynopol. W dyspozycji Constitutum Constantini, znalazł się szczegółowy opis cesarskiej darowizny, której najważniejszym elementem było przekazanie Sylwestrowi władzy Rzymem, Italią oraz zachodnimi prowincjami cesarstwa. Powierzenie papieżowi tak szerokiej władzy w zachodniej części imperium znalazło symboliczny wyraz w akcie przekazaniu mu cesarskich insygniów: diademu, purpurowego płaszcza i berła.49 Jak wykazał Wilhelm Levison, fałszerz dokumentu cesarskiej darowizny korzystał przede wszystkim ze starszej redakcji Actus Silvestri (A 1) i tylko w niewielkim stopniu uzupełnił ją informacjami pochodzącymi z późniejszej wersji legendy (B 2).50 W literaturze przedmiotu nie znalazła uznania hipoteza postawiona przez 48) Jacobus de Voragine, Historia de sancto Silvestro. Wersja łacińska jest dostępna [online] http:// www.thelatinlibrary.com/voragine/silv.shtml. Polskie tłumaczenie zob. Jakub de Voragine, Złota legenda. Wybór, tł. Janina Pleziowa oprac. Marian Plezia, Warszawa 2000, s. 85–93.

49) Das Constitutum Constantini. Text, hg. Horst Fuhrmann, Hannover 1968 (= MGH Fontes iuris 10); tekst dostępny [online] http://www.thelatinlibrary.com/donation.html. Decrevimus itaque et hoc, ut isdem venerabilis pater noster Silvester, summus pontifex, vel omnes eius successores pontifices diademam videlicet coronam, quam ex capite nostro illi concessimus, ex auro purissimo et gemmis pretiosis uti debeant et eorum capite ad laudem dei pro honore beati Petri gestare; ipse vero sanctissimus papa super coronam clericatus, quam gerit ad gloriam beati Petri, omnino ipsam ex auro non est passus uti coronam, frygium vero candido nitore splendidam resurrectionem dominicam designans eius sacratissimo vertici manibus nostris posuimus, et tenentes frenum equi ipsius pro reverentia beati Petri stratoris officium illi exhibuimus; statuentes, eundem frygium omnes eius successores pontifices singulariter uti in processionibus ad imitationem imperii nostri…

50) W. Levison, Konstantinische Schenkung, s. 239–245.

20

Donacja Konstantyna

Wolfganga Gericke, który dowodził, że Constitutum Constantini powstawało etapami i miało co najmniej dwóch autorów-fałszerzy, z których jeden posługiwał się redakcję A 1, a drugi B 2.51 Niezależnie od źródeł inspiracji, powstanie Constitutum Constantini należy analizować w szerszym kontekście sporu o kształt nowej societatis christianae, jaki miał miejsce w VIII wieku. W jego centrum znalazł się problem wzajemnych relacji pomiędzy papieżem, aspirującym do roli najwyższego autorytetu duchowego i politycznego chrześcijaństwa, a monarchami frankijskimi, którzy władali najpotężniejszym państwem w zachodniej części dawnego imperium rzymskiego.

Proces emancypacji papiestwa do rangi samodzielnej siły politycznej rozpoczął się już w latach dwudziestych VIII w. Znaczące osłabienie cesarstwa bizantyjskiego, pogrążonego w sporze ikonoklastycznym i niezdolnego do skutecznej obrony swoich interesów na Półwyspie Apenińskim, skłoniło papieża Grzegorza II (715– 731) do podjęcia działań, które miały zapewnić mu niezależność od Bizancjum i umożliwić odgrywanie kluczowej roli politycznej w zachodniej części dawnego imperium. Do końca VI wieku sytuacja polityczna papieży była ściśle uzależniona od cesarzy bizantyńskich reprezentowanych przez egzarchów raweńskich. Wraz z załamaniem się po śmierci Justyniana Wielkiego potęgi militarnej Bizancjum, władza cesarzy znad Bosforu nad Rzymem i Półwyspem Apenińskim stawała się jednak coraz bardziej iluzoryczna. Formalna zależność polityczna od Bizancjum była zaś utrzymywana dopóty dopóki służyło to interesom papiestwa. Powstanie państwa Longobardów, które położyło kres wpływom bizantyńskim na Półwyspie Apenińskim, osłabiło wzajemne związki pomiędzy papieżami i cesarzami. Skoro bowiem cesarz nie był już w stanie udzielić efektywnej pomocy zagrożonemu Rzymowi, papieże musieli na własną rękę negocjować z Longobardami i szukać nowych sojuszników wśród państw barbarzyńskich za Alpami. W trzeciej dekadzie VIII wieku papież Grzegorz II wyznaczył nowy kierunek polityki papiestwa, zabiegając o nawiązanie bliższej współpracy z państwem Franków. W obliczu rosnącego zagrożenia ze strony Longobardów, jego następca Grzegorz III (731–741) skierował poselstwo do frankijskiego majordomusa Karola Młota, zwycięzcy spod Poitiers, w której prosił go o interwencję w obronie Rzymu. Jakkolwiek Karol Młot nie podjął wówczas żadnych działań przeciwko Longobardom, to jednak podjęta wówczas inicjatywa wydała owoce za pontyfikatu następców Grzegorza III: Zachariasza (741–752) i Stefana II (752–757).52 Niechęć papieży do Bizancjum pogłębiła dodatkowo kontrowersja ikonoklastyczna wywołana przez cesarza Leona III Izauryjczyka. W sporze o kult obrazów papież Grzegorz II i jego następcy opowiedzieli się zdecydowanie przeciwko 51) Wolfgang Gericke, Wann entstand die Konstantinische Schenkung?, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung 43, 1957, s. 1–88; Tenże, Das Constitutum Constantini u. die Silvester-Legende, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte.

Kanonistische Abteilung 44, 1958, s. 343–352. Krytyczną analizę hipotezy postawionej przez Gericke przeprowadził H. Fuhrmann, Konstantinische Schenkung und Silvesterlegende in neuer Sicht, Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 15, 1959, s. 535–540.

52) W. Ullmann, The Growth of Papal Government, s. 44–53; Pierre Riché, Karolingowie. Ród, który stworzył Europę, tł. A. Kuryś, Warszawa 1997, s. 49–51.

21

Paweł Kras

decyzjom cesarskim, broniąc kultu obrazów.53 W drugiej połowie VIII wieku ich stanowiska w tej sprawie znalazło poparcie ze strony władców frankijskich. Spór, który początkowo miał charakter doktrynalny, szybko przekształcił się w konflikt polityczny o rolę cesarza w Kościele i jego stosunek do biskupa Rzymu.

Wykorzystując kontrowersję ikonoklastyczną, Grzegorz II stanowczo wystąpił przeciwko roszczeniom Leona III do decydowania o doktrynie Kościoła, kwestionując ideę cesarza jako króla i kapłana. Broniąc wyłącznego prawa duchowieństwa do podejmowania decyzji w zakresie prawd wiary i praktyk religijnych Grzegorz II dobitnie stwierdzał: Nos habemus sensum Christi. W nowej koncepcji społeczeństwa chrześcijańskiego, która ukształtowała się w otwartej konfrontacji z cesarstwem bizantyńskim, podkreślano wyższość władzy duchowej, której dysponentami stali się papieże, nad władzą świecką, reprezentowaną przez cesarzy.54 Realizując swoje aspiracje polityczne, od połowy VIII w. papieże coraz częściej zaczęli odwoływać się do rzekomej donacji Konstantyna Wielkiego, która służyła do uzasadniania ich najwyższej pozycji w Kościele, a także w kształtującym się świecie zachodniego chrześcijaństwa. Analiza dokumentów papieskich z tego okresu, którą z dużą wnikliwością przeprowadził Walter Ullmann, ukazała ewolucję rzymskich kategorii prawnych, które służyły realizacji tak zarysowanego programu politycznego. Zabiegając o nowy ład polityczny papieże propagowali ideę chrześcijańskiego imperium (imperium christianum), w którym najwyższa należała do nich jako następców św. Piotra. Począwszy od pontyfikatu Stefana II (752–757) dowodzono, że papieże posiadają zarówno potestas spiritualis, jak i potestas materialis. Wskazywano, że o ile najwyższa władza duchowa została przekazana biskupom Rzymu przez Chrystusa za pośrednictwem św. Piotra, o tyle najwyższa władza świecka wywodziła się bezpośrednio z darowizny Konstantyna Wielkiego. Pozwalała ona zwolennikom papieskiej supremacji dowodzić, że pierwszy cesarz chrześcijański nie tylko uznał biskupa Rzymy głową całego Kościoła, ale także z wdzięczności za chrzest i cudowne uzdrowienie z trądu przekazał mu najwyższą władzę nad Rzymem i zachodnią częścią swojego imperium.

Darowizna Konstantyna Wielkiego dla Sylwestra I miała dalekosiężne konsekwencje polityczno-prawne. Od drugiej połowy VIII w. stała się ona fundamentem teorii politycznej, która przyznawała papieżowi najwyższą władzę świecką i podporządkowywał mu wszystkich władców. Zgodnie z nią jedynie papież posiadał pełnię władzy duchowej i świeckiej, i tylko on mógł nią swobodnie dysponować.

W tak sformułowanym programie politycznym papież został uznany za jedynego przywódcę całego społeczeństwa chrześcijańskiego (caput totius christianitatis), który zachowywał dla siebie pełnię władzy duchowej, a władzę świecką przekazywał cesarzowi. Z tego względu ten ostatni winien był papieżowi posłuszeństwo i lojalną współpracę.55 Taką interpretację darowizny Konstantyna zawierały m.in. listy Hadriana I (772–795) i Stefana IV (816–817), a także licznych pisarzy 53) Powstanie tego programu omawia m.in. Klaus Schatz, Prymat papieski od początków do współczesności, tł. Ewa Marszał, Jerzy Zakrzewski, Kraków 2004, s. 73–96.

54) W. Ullmann, The Growth of Papal Government, s. 83–84.

55) Zob. uwagi na ten temat J. Soszyńskiego, Sacerdotium – imperium – studium, s. 157–160.

22

Donacja Konstantyna

rzymskich i frankijskich z pierwszej połowy IX wieku. Do czasów reformy gregoriańskiej kolejni papieże zabiegali o realizację tej teorii politycznej, odwołując się legendy o św. Sylwestrze i sfabrykowanego Constitutum Constantini. W tym celu promowali wzorzec chrześcijańskiego monarchy, który miał być spadkobiercą i naśladowcą pierwszego chrześcijańskiego cesarza – Konstantyna Wielkiego.56 W tak sformułowanym programie ważne miejsce przypadło średniowiecznemu rytuałowi sakry królewskiej. Konsekrowanym monarchom papiestwo stawiało za wzór Konstantyna Wielkiego, którego wizerunek został wykreowany zgodnie z legendą hagiograficzną o św. Sylwestrze. Po raz posłużył się nim Stefan II, który w listach do Pepina Krótkiego stawiał mu Konstantyna Wielkiego za wzór do naśladowania.57 Kontekst polityczny towarzyszący koronacji Pepina Krótkiego w 754 roku wskazuje na konsekwentne posługiwanie się ideą konstancjańską w kreowaniu wzajemnych relacji pomiędzy papieżem a monarchą frankijskim. Decydujący wpływ na podjęcie bezpośrednich negocjacji z władcą Franków miało zagrożenia Rzymu ze strony królestwa longobardzkiego. Aneksja terytoriów znajdujących się pod władzą papieży i ponawiane próby narzucenia danin na rzecz Longobardów, a zarazem obojętność ze strony cesarstwa zmusiły papieży do poszukiwania nowego sprzymierzeńca, który byłby w stanie podjąć walkę z Longobardami.

W takiej sytuacji politycznej doszło do zawarcia pierwszego bezpośredniego spotkania pomiędzy papieżem a władcą frankijskim, które miało wywrzeć znaczący wpływ na późniejszą współpracę papiestwa i odnowionego w dobie Karola Wielkiego cesarstwa rzymskiego. W określaniu wzajemnych relacji pomiędzy papieżem i cesarzem ważna rola przypadła legendzie św. Sylwestra.

Udając się w październiku 753 na dwór Pepina, papież Stefan II posiadał staranie przemyślany program polityczny, który odwoływał się do rzekomej donacji Konstantyna Wielkiego.58 Gesty i rytuały, które towarzyszyły wizycie pierwszego papieża w państwie Franków, wywarły ogromny wpływ na średniowieczną myśl polityczną. Podczas powitania Ponthion Pepin ukląkł przez jadącym konno papieżem, a następnie chwycił uzdę jego rumaka i poprowadził go do swojej rezydencji.59 Gest Pepina wywarł duży wpływ na ceremoniał uroczystego witania papieży przez królów i cesarzy. Symbolika gestu powitania, nawiązująca do darowizny Konstantyna, w symboliczny sposób określała relacje pomiędzy papieżem a cesarzem.60 Pełnienie funkcji papieskiego masztalerza (strator) wskazywało na podporządkowanie władcy świeckiego głowie Kościoła. Z tego względu niektórzy cesarze starali się unikać tak upokarzającego rytuału. Dobrym przykładem nieudanej próby odrzucenia roli masztalerza podczas powitania papieża 56) H. Fuhrmann, Konstantinische Schenkung und abendländische Kaisertum, s. 63–178.

57) W. Ullmann, The Growth of Papal Government, s. 58–60.

58) J.-Ch. Picard, Stephen II (III), in: The Papacy. An Encyclopedia, t. 3, ed. Philippe Levillain, New York 2002, s. 1456–1457.

59) Siegfried Fischer-Fabian, Karol Wielki, tł. Barbara Ostrowska, Warszawa 2002, s. 42.

60) Szerzej na temat rytuału w spotkaniach papieży z Karolingami pisze Gerd Althoff, Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu, tł. Agnieszka Gadzała, Warszawa 2011, s. 41–50.

23

Paweł Kras

był incydent, do którego doszło 8 czerwca 1155 roku w Sutri. Podczas spotkania Fryderyka I Barbarossa i Hadriana IV, początkowo ten pierwszy kategorycznie odmówił prowadzenia papieskiego wierzchowca, czego oczekiwał od niego papież.

W odczuciu jego otoczenia przyjęcie roli stratora oznaczałoby bowiem uznanie feudalnej podległości papieżowi, na co Barbarossa nie chciał się zgodzić. Hadrian IV nie zamierzał jednak zrezygnować z należnego rytuału, grożąc odmową przeprowadzenia cesarskiej koronacji. Broniąc swoich praw papież odwoływał się do „starożytnej” tradycji wywodzącej się z donacji Konstantyna. Podkreślał zarazem, że monarcha, który chce otrzymać cesarską koronę i stać się następcą Konstantyna Wielkiego powinien wzorować się na pierwszym cesarzu chrześcijańskim. Chcąc nie chcąc Barbarossa musiał podporządkować się woli papieskiej.61 Rzekoma darowizna Konstantyna Wielkiego stała się także podstawą do zabiegów papieży o uzyskanie władztwa terytorialnego na Półwyspie Apenińskim. Za pontyfikatu Stefana II pozwoliła ona przekonać Pepina Krótkiego do podjęcia wyprawy przeciwko Longobardom w celu zapewnienia bezpieczeństwa papieżowi. Na zgromadzeniu w Quierzy, 14 kwietnia 754 roku, w którym uczestniczył Stefan II, władca frankijski publicznie zobowiązał się do odzyskania terytoriów przynależnych papieżowi jako następcy św. Piotra. Dwa miesiące później (28 lipca 754) w Saint Denis odbyła się druga koronacja Pepina oraz jego dwóch synów Karlomana i Karola, którą tym razem przeprowadził papież. Równocześnie Stefan II nadał królowi Franków honorowy tytuł patrycjusza Rzymian (patricius Romanorum), który dotąd przysługiwał wyłącznie egzarchom Rawenny.62 Wywiązując się ze złożonego zobowiązania, w 756 roku Pepin wyprawił się przeciwko Longobardom, zmuszając ich do oddania papieżowi księstwa Spoleto i Benewentu, Pentapolis, a także egzarchatu raweńskiego.63 Wystawiony wówczas przez Pepina dokument, potwierdzał przekazanie papieżowi wspomnianych terytorium, tworząc z nich władztwo terytorialne papieży – patrimonium sancti Petri.64 Podobnej treści dokument został wydany przez Karola Wielkiego, i, podobnie jak dokument jego ojca, został złożony przy konfesji św. Piotra w Rzymie.65 W późniejszym czasie, wszyscy kandydaci do korony cesarskiej wzorem Karola Wielkiego musieli zaprzysięgać nienaruszalność terytorialną patrimonii sancti Petri.66 61) Walter Ullmann, Pontificate of Adrian IV, Cambridge Historical Journal 11, 1955, s. 240 (reprint in Tenże, The Papacy and Political Ideas in the Middle Ages, London 1976, nr III).

62) Od koronacji w Saint Denis, papież konsekwentnie tytułował Pepina mianem patrycjusza Rzymian. Sam obdarowany nigdy zaś nie posługiwał się tym tytułem. Thomas F. X. Noble, The Republic of St. Peter: The Birth of the Papal State, 680–825, Philadelphia 1984, s. 87.

63) Kontekst polityczny omawiają m.in. Gustav Faber, Merowingowie i Karolingowie, tł.

Zbigniew Jaworski, Warszawa 1994, s. 139–146; P. Riché, Karolingowie, s. 66–69; S. Fischer-Fabian, Karol Wielki, s. 40–47. Szereg do dziś aktualnych spostrzeżeń na temat relacji pomiędzy papiestwem a królem Franków Pepinem Krótkim zawiera klasyczna rozprawa Ericha Caspara, Pippin und die römische Kirche, Berlin 1914; por. T. F. X. Noble, The Republic of St. Peter, s. 90–93.

64) W. Ullmann, The Growth of Papal Government, s. 57.

65) T. F. X. Noble, The Republic of St. Peter, s. 84 i 92–93; P. Riché, Karolingowie, s. 71–72.

66) W latach osiemdziesiątych XIX wieku Bernhard Niehues jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na związek legendy o donacji Konstantyna z procesem tworzenia na Półwyspie Apenińskim władztwa terytorialnego podległego papiestwu. B. Niehues, Die Schenkungen der Karolinger, s. 76–99

24

Donacja Konstantyna

Koronacja cesarska Karola Wielkiego w 800 roku, jakkolwiek odwoływała się do ideologii konstantyńskiej, nadała jej nową interpretację, bardziej odpowiadającą władcy świeckiemu. Papież Leon III, porzucając program sformułowany przez swoich poprzedników, uznał wyższość władzy Karola Wielkiego – nowego Konstantyna. Ceremonia cesarskiej koronacji nie tylko podkreślała sakralny charakter władzy Karola, ale także stawiała papieża w pozycji podporządkowanej.

Po akcie pomazania i nałożenia korony Leon III ukląkł przed nowym cesarzem i oddał mu pokłon. Trudno byłoby o bardziej wyrazisty gest symbolizujący podległość papieża nowemu Konstantynowi.67 Program ideowy określający relacje pomiędzy papieżem a cesarzem znalazł swoją ikonograficzną realizację w monumentalnej dekoracji mozaikowej zdobiącej salę audiencyjną papieskiego pałacu na Lateranie. Niedługo po objęciu tronu Piotrowego, a jeszcze przed cesarską koronacją Karola Wielkiego (796–798), Leon III przystąpił do gruntownej przebudowy swojej rzymskiej rezydencji. Z punktu widzenia interesującej nas ideologii konstancjańskiej istotne znaczenie ma mozaika umieszczona w absydzie Triclinium i na obramowującym ją łuku triumfalnym. W górnej części niszy kompozycja przedstawia Chrystusa Pantokratora w otoczeniu apostołów. Po prawej stronie łuku tęczowego znajduje się przedstawienie ukazujące tronującego Chrystusa, u stóp którego klęczą św. Piotr po lewej stronie i cesarz Konstantyn Wielki po prawej. Temu pierwszemu Chrystus wręcza klucze, symbolicznie przekazując mu władzę duchową w Kościele. Cesarz otrzymuje zaś z rąk Chrystusa chorągiew, insignium władzy doczesnej. W kompozycji umieszczonej po lewej stronie łuku znajduje się zasiadający na tronie św. Piotr, który przekazuje Leonowi III paliusz, a Karolowi Wielkiemu chorągiew.68 Wymowa ideowa mozaiki, nawiązującej do koronacji cesarskiej władcy frankijskiego jest na tyle czytelna, że nie wymaga szerszego komentarza.

Do programu zawartego w legendzie Konstantyna i dobitnie wyeksponowanej w narracji Constitutum Constantini odwoływali się kolejni papieże. Podczas koronacji cesarskiej syna Karola Wielkiego Ludwika papież Stefan IV (816–817) i 201–241. Z punktu widzenia historiografii katolickiej kluczowe znaczenie dla analizy tego procesu ma monografia Louisa Duchesne’a, Les Premiers Temps de l’Etat pontifical, Paris 1911, zwłaszcza s. 20–29. Nowsze syntetyczne ujęcie problematyki powstania i organizacji państwa papieskiego zawiera praca T. F. X. Noble, The Republic of St. Peter, s. 85–88; zob. też. Pierre Riché, Chrześcijaństwo zachodnie, in: Biskupi, mnisi i cesarze 610–1054, red. Gilbert Dragon – Pierre Riché – André Vauchez, tł. Maria Żurowska i in., Warszawa 1999 (= Historia chrześcijaństwa. Religia – Kultura – Polityka, 4), s. 535–537.

67) Élie Griffe, Aus origines de l’État Pontifical. Le couronnement impérial de l’an 800 et la Donatio Constantini, Bulletin de litterature ecclésiastique publié par l‘Institut Catholique de Toulouse 59, 1958, s. 193–256; Robert Folz, Le Couronnement impériale de Charlemagne, 25 Décembre 800, Paris 1964; Othmar Hageneder, Das crimen maiestatis, der Prozeß gegen die Attentäter Leos III. und die Kaiserkrönung Karls des Großen, in: Aus Kirche und Reich. Festschrift für Friedrich Kempf, hg. Hubert Mordek, Sigmaringen 1983, s. 55–79; T. F. X. Noble, The Republic of St. Peter, s. 291–298; S. Fischer-Fabian, Karol Wielki, s. 147–152; P. Riché, Karolingowie, s. 111–114.

68) Duża część Triclinium została zburzona w 1589 roku. Obecnie zachowana mozaika laterańskiego Triclinium jest rekonstrukcją wykonaną za pontyfikatu Klemensa XII (1730–1740). Piotr Skubiszewski, Sztuka Europy łacińskiej od VI do IX wieku, tł. Jadwiga Kuczyńska – Edward Zwolski, Lublin 2001 (= Źródła i monografie Towarzystwa Naukowego KUL, 216), s. 162–164.

25

Paweł Kras

odwołał się ideologii konstancjańskiej interpretowanej zgodnie z programem politycznym papiestwa. Przypominając o postawie Konstantyna Wielkiego, który, zgodnie z narracją Constitutum, uznał wyższość władzy Sylwestra i przekazał mu pełnię władzy świeckiej, wzywał Ludwika Pobożnego do naśladowania wzoru pierwszego cesarza chrześcijańskiego. Podporządkowanie się papieskiemu programowi znalazło swój wyraz w próbie powtórzenia ceremonii koronacji Ludwika Pobożnego. Udając się na spotkanie z cesarzem do Reims w 817 roku papież wiózł ze sobą rzekomy diadem Konstantyna Wielkiego, który miał posłużyć do przeprowadzenia ponownej koronacji cesarza.69 Dysponowanie tak cennym insygnium jak diadem Konstantyna w symboliczny sposób wyrażało ambitny program teokracji papieskiej.70 Do końca średniowiecza w skarbcu papieskim znajdowała się wyodrębniona część określana mianem Thesaurus Constantini, w skład której wchodził cesarski diadem i tron Konstantyna Wielkiego.71 4. Constitutum Constantini: okoliczności powstania Pomimo intensywnych badań, zapoczątkowanych pracami Ignaza von Döllingera, Herberta Grauerta i Louisa Duchesne’a, miejsce i czas powstania sfałszowanego dokumentu donacji Konstantyna wciąż pozostają przedmiotem dyskusji naukowej. W dotychczasowych badaniach Constitutum Constantini było łączone z różnymi wydarzeniami, które miały miejsce pomiędzy 750 a 850 rokiem. Badacze próbowali najczęściej powiązać powstanie dokumentu z konkretnym faktem historycznym, umieszczając działanie fałszerza w ściśle określonym kontekście politycznym.72 Terminus post quem powstania fałszerstwa wyznacza podwójna koronacja Pepina Krótkiego, najpierw przez św. Bonifacego w 751 roku, a później przez papieża Stefana II w 754 roku. Zwolennikiem dość wczesnego datowania Constitutum Constantini był m.in. Walter Ullmann, który twierdził, że dokument powstał najpóźniej na początku lat pięćdziesiątych VIII wieku, przed wyprawą Stefana II na dwór Pepina.73 Zwolennicy tezy, łączącej powstanie aktu darowizny z działalnością Stefana II, wskazywali na ukształtowanie się w tym okresie nowego programu ideowego, który z jednej strony w zasadniczy sposób zmieniał relacje pomiędzy papiestwem a cesarstwem bizantyńskim, a z drugiej tworzył nowe zasady współdziałania papieża z władcą Franków.74 69) W. Ullmann, The Growth of Papal Government, s. 143–166; T. F. X. Noble, The Republic of St. Peter, s. 301–307.

70) Ernst H. Kantorowicz, Laudes regiae, Berkeley – Los Angeles 1964, s. 104–105; por. Amnon Linder, The Myth of Constantine the Great in the West: Sources and Hagiographic Commemoration, Studi Medievali 3. ser, 16, 1975, s. 57–58.

71) Franz Ehrle, Der ‚constantinische Schatz‘ in der päpstlichen Kammer des 13. und 14. Jahrhunderts, Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters 4, 1888, s. 191–200.

72) Najważniejsze kierunki wcześniejszych badań nad datacją Constitutum Constantini przedstawił H. Fuhramnn, Konstantinische Schenkung und Silvesterlegende, s. 523–540, tu zwłasza s. 523–524.

73) W. Ullmann, The Growth of Papal Government, London 21962, s. 74.

74) Wilhelm Pohlkamp, Privilegium ecclesiae Romanae pontifici contulit. Zur Vorgeschichte der Konstantinischen Schenkung, in: Fälschungen im Mittelalter 2, s. 413–490.

26

Donacja Konstantyna

Część badaczy skłonna była przesuwać datę powstania fałszerstwa na okres późniejszy. Analiza formularza dokumentów papieskich skłoniła Paula Scheffer-Boichorsta do łączenia fałszerstwa z kancelarią Pawła I (757–767).75 Z kolei Werner Ohnsorge przypisywał inicjatywę sfabrykowania Constitutum papieżowi Leonowi III (795–816), a sam dokument, jego zdaniem, miał zostać opracowany w kancelarii papieskiej niedługo po koronacji cesarskiej Karola Wielkiego (ok. 804 roku).76 Inny badacz niemiecki Max Buchner wiązał powstanie przywileju Konstantyna Wielkiego dla Sylwestra I z koronacją cesarską Ludwika Pobożnego w 816 roku, szukając fałszerza dokumentu wśród personelu skryptorium opactwa Saint Denis.77 O ile ustalenie terminus post quem budzi sporo kontrowersji, o tyle wszyscy badacze są zgodni, że terminus ad quem wyznacza data powstania kolekcji Dekretów Pseudo-Izydora, w której znalazł sfabrykowany dokument. Niektórzy uczeni uważają, że redaktorzy Dekretów Pseudo-Izydora włączyli do swojej kolekcji powstały wcześniej dokument, a inni upatrują w nich właściwych twórców Constitutum Constantini. Zwolennikiem tej drugiej koncepcji stał się ostatnio Johannes Fried. W swojej monografii poświęconej powstaniu Consitutum Constantini dowodzi on, że inspiratorami fałszerstwa była grupa frankijskiego duchowieństwa, które w połowie IX wieku patronowała pracy nad Dekretami Pseudo-Izydora.78 Przeprowadzona przez Frieda analiza filologiczno-historyczna treści Constitutum Constantini wykazała szereg podobieństw pod względem stylu, słownictwa i argumentacji z Dekretami Pseudo-Izydora. Łacińska terminologia prawna, jaką posługiwali się redaktorzy Constitutum, dowodzi jego zdaniem, że fałszerstwo nie mogło powstać w Rzymie. Potwierdza to m.in. analiza sformułowania „pałac laterański” (palatium Lateranense), które pojawia się w Constitutum Constantini na określenie cesarskiego pałacu przekazanego Sylwestrowi I. Jak przekonująco dowiódł Johannes Fried, w dokumentach papieskich termin ten nie był używany przed połową X w. Jego zaś wprowadzenie do sfabrykowanego przywileju wskazuje na frankijskie pochodzenie fałszerzy, którzy w odniesieniu do rzymskiej siedziby papieży posługiwali się terminem palatium, używanym w tym znaczeniu na określenie rezydencji władców frankijskich.79 75) Paul Scheffer-Boichorst, Neuere Forschungen über die konstantinische Schenkung, Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichte 10, 1889, s. 302–363 (reprint in: Gesammelten Schriften, Bd. 1, Berlin 1903, s. 1–62).

76) Werner Ohnsorge, Die Konstantinische Schenkung, Leo III und die Anfänge der kurialen Kaiseridee, Zeitschrift der Savigny Stiftung für Rechtseschichte. Germanische Abteilung 68, 1951, s. 78–109 (reprint in: Abendland und Byzanz. Gesammelte Aufsätze zur Geschichte der byzantinischen abendländischen Beziehungen und des Kaisertums, Darmstadt 1958, s. 79–110).

77) Najstarszy rękopis zawierający pełny tekst Constitutum Constantini pochodzi ze zbiorów opactwa Saint Denis (obecnie w Bibliothèque nationale w Paryżu, sygn. Lat. 2777). Max Buchner, Rom oder Reims die Heimat des Constitutum Constantini?, Historisches Jahrbuch 53, 1933, s. 137–168.

78) Jako pierwszy hipotezę wiążącą powstanie Constitutum Constantini z Dekretami Pseudo-Izydora wysunął H. Grauert, który datował powstanie Constitutum na lata 840–850; Die Konstantinische Schenkung II, s. 575–597. Krytykę tej koncepcji przeprowadził Horst Fuhrmann, Einfluß und Verbreitung der pseudoisidorische Fälschungen, Bd. 1–3, Hannover 1972–1974 (= MGH Schriften 24/1–3), tu Bd. 2, s. 364–372.

79) J. Fried, Donation of Constantine, s. 74–88.

27

Paweł Kras

W świetle argumentów Frieda sfabrykowania przywileju Konstantyna Wiel­ kiego dokonano albo w opactwie w Korbei, albo Saint Denis. W okresie sporządzenia falsyfikatu cesarskiej darowizny opatem tego pierwszego był Wala (755–836), a drugiego Hilduin († 855/61). Obaj należeli do najbliższego otoczenia cesarza Ludwika Pobożnego i odrywali pierwszoplanową rolę w sporach politycznych, jakie miały miejsce w trzeciej dekadzie IX w. Obaj też wchodzili w skład reformatorskiej grupy możnowładców, którzy opowiadali się za silną władzą centralną i bronili jedności państwa frankijskiego. Wraz z cesarskim synem Lotarem stanowczo przeciwstawiali się tendencjom odśrodkowym, które doszły do głosu w schyłkowym okresie panowania Ludwika Pobożnego.80 W 833 roku Wala z Korbei i Hilduin z Saint Denis stanęli na czele rewolty przeciwko rządom Ludwika, która doprowadziła do jego aresztowania i usunięcia z tronu.81 Odwołanie się do starożytnej tradycji, usankcjonowanej aktem prawnym wystawionym przez pierwszego cesarza chrześcijańskiego, wydawało się w pełni uzasadnione. W opinii frankijskich duchownych, którzy inspirowali pracę fałszerzy, sporządzenie Constitutum Constantini nie było par excellence fałszerstwem, ale rekonstrukcją zaginionego tekstu. Jak już wcześniej zauważyliśmy, wczesnośredniowieczna legenda o św. Sylwestrze łączyła z nim konwersję Konstantyna Wielkiego, powstanie pierwszych monumentalnych świątyń chrześcijańskich w Rzymie, a także szereg cesarskich przywilejów na rzecz Kościoła. Począwszy od drugiej połowy VIIII wieku papieże odwoływali się do donacji Konstantyna wywodząc z niej swoją świecką władzę nad Rzymem i powstałym w 756 roku Patrimonium Sancti Petri. Rozwijany przez kolejnych papieży program polityczny, podkreślał, że istnienie państwa kościelnego rządzonego przez papieży było naturalną konsekwencją darowizny Konstantyna Wielkiego dla papieża Sylwestra I. Zgodnie z tą koncepcją król frankijski Pepin Krótki i jego syn Karol Wielki nie byli twórcami państwa kościelnego, a ich interwencja militarna na Półwyspie Apenińskim przywracała jedynie sytuację polityczno-prawną zaburzoną inwazją Longobardów. W ten sposób wszelkie działania monarchów frankijskich na rzecz papieży były postrzegane jako restytucja dawnego stanu, który powstał w wyniku darowizny Konstantyna Wielkiego. Na przełomie VIII i IX w. nikt nie negował tego faktu. Można więc stwierdzić, że fałszerze Constitutum Constantini i ich mocodawcy działali w dobrej wierze, nadając ustnej tradycji historycznej formę spisanego dokumentu.

Punktem zwrotnym w dziejach darowizny Konstantyna było wprowadzenie Constitutum Constantini do średniowiecznych zbiorów prawa kanonicznego.

Dopiero wówczas opowieść o cesarskiej donacji przeszła ze sfery legendy hagiograficznej do rzeczywistości polityczno-prawnej, stając się w rękach papieży ważnym instrumentem w sporze o najwyższą władzę w obrębie christianitatis.82 Pełny tekst przywileju Konstantyna Wielkiego dla Sylwestra I (Edictum domini 80) Tamże, s. 88–109.

81) Tamże.

82) Nicolas Huyghebaert, La Donation de Constantin ramenée à ses véritables dimensions, Revue d’histoire ecclésiastique 71, 1976, s. 45–69.

28

Donacja Konstantyna

Constantini imperatoris) został włączony do Dekretów Pseudo-Izydora.83 W zredagowanej w połowie IX w. w jednym z klasztorów frankijskich (Saint Denis, Korbeja, Metz) kolekcji dekretów papieskich i konstytucji soborowych znalazło się szereg sfałszowanych dokumentów, a wśród nich wspomniany przywilej Konstantyna Wielkiego dla Sylwestra I. Jak zauważył Walter Ullmann, celem powstania Dekretów Pseudo-Izydora było wykazanie starożytnej genezy praw, które określały relacje pomiędzy duchowieństwem a świeckimi. Treść sfabrykowanych dokumentów stanowi zaś pierwszorzędne źródło, które informuje o poglądach duchowieństwa frankijskiego na temat organizacji societatis christianae, niezależności duchowieństwa i wyższości władzy duchownej nad świecką.84 Dekrety Pseudo-Izydora wywarły znaczący wpływ na proces formowania się średniowiecznego prawa kanonicznego.85 Zamieszczony w nich tekst przywileju cesarskiego został in extenso włączony do Collectio canonum Anzelma z Lukki (1036–1086) sporządzonej ok. 1083 roku (IV, 33: Quod Constantinus imperator papae concessit coronam et omnem regiam dignitatem in urbe Romana, et in Italia et in partibus occidentalibus),86 oraz kolekcji kardynała Deusdedita.87 Bezpośrednio z kolekcji Anzelma z Lukki trafił do kodyfikacji Concordantia discordantium canonum opracowanej w połowie XII wieku przez mnicha bolońskiego Gracjana, zajmując w ten sposób stałe miejsce średniowiecznym systemie prawa kanonicznego (C. XII, q. L, c. 15).88 Szybka recepcja Dekretów Pseudo-Izydora sprawiła, że w drugiej połowie IX wieku, dokument rzekomej donacji Konstantyna Wielkiego stał się szeroko znany, zwłaszcza na terenie Galii. Po Constitutum Constantini coraz częściej sięgano w dyskusji na temat papieskiego prymatu w Kościele i relacji między imperium a sacerdotium. Sfałszowanym dokumentem posługiwali się przede wszystkim duchowni frankijscy: arcybiskup Hinkmar z Reims (806–882), arcybiskup Ado z Vienne (800–875), a także biskup paryski Eneasz.89 Ten pierwszy w traktacie 83) Isodori Mercatoris Decretalium collectio (56–58), ed. H. Denzinger, PL 130, Parisiis 1853, kol. 245– 251; Decretales Pseudo Isidorianae et Capitula Angilramni, ed. Paul Hinschius, Lipsiae 1863, s. 249–254.

84) W. Ullmann, The Growth of Papal Government, s. 180–189.

85) H. Fuhrmann, Einfluß und Verbreitung II, s. 354–407; Tenże, Pseudoisidor und das Constitutum Constantini, in: In Iure Veritas. Studies in Canon Law in Memory of Schafer Williams, eds. Steven B. Bowman – Blanche E. Cody, Cincinnati 1991 (= University of Cincinnati College of Law), s. 80–84, por. W. Ullmann, The Growth of Papal Government, s. 180–184; 86) Sancti Anselmi episcopi Lucensis Collectio canonica, PL 149, Parisiis 1882, kol. 500.

87) Die Kanonessammlung des Kardinals Deusdedit, Bd. 1, hg. Wolf von Glanvell, Paderborn 1905, s. 139.

88) Recepcję Constitutum Constantini w średniowiecznych kolekcjach prawa kanonicznego wyczerpująco przedstawiają Domenico Maffei, La Donazione di Costantino nei giuristi medievali, Bologna 1964, oraz Johanna Petersmann, Die kanonistische Überlieferung des Constitutum Constantini bis zum Dekret Gratians, Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters 30, 1974, s. 356–449; por. też uwagi J. Frieda, Donation of Constantine, s. 16–19.

89) S. Adonis Viennensis Chronicon in aetates sex divisum, PL 123, Parisiis 1852, kol. 91–92: … Item urbem nominis sui statuens in Thracia, sedem Romani imperii et caput totius orientis esse voluit. Caput vero totius imperii ante Romam beatis apostolis Petro et Paulo sub testamento tradidit, nobiliores Romanorum, consulares quoque viros, ac pene totum senatorum ordinem cum uxoribus et liberis, in secundam vel novam Romam Constantinopolim translatum habitare constituens.

29

Paweł Kras

De ordine palatii skierowanym do Karlomana z okazji jego koronacji, posłużył się Constitutum dla wyrażenia swoich poglądów na temat obowiązków władcy wobec Kościoła. Opisując kompetencje apokryzjariusza na dworze królewskim, Hinkmar połączył genezą tego urzędu z przywilejem Konstantyna, który z miłości i czci dla świętych apostołów Piotra i Pawła, na mocy specjalnego przywileju (edicto privilegii), przekazał papieżowi władzę nad Rzymem.90 Niemal w tym samym okresie biskup Paryża Eneasz w oparciu o dokument donacji Konstantyna dowodził supremacji biskupa Rzymu w Kościele. W jego traktacie Contra Graecos dokument cesarski został określony jako singulare privilegium i mirabile testamentum. Eneasz potwierdzał, że Constitutum Constantini było w tym czasie dobrze znane, a jego odpisy znajdowały się w posiadaniu wielu instytucji kościelnych na terenie Galii.91 Przywilej Konstantyna Wielkiego dla Sylwestra I odegrał ważną rolę w rozwoju średniowiecznej myśli politycznej. W IX wieku sfabrykowany dokument donacji służył legitymizacji najwyższej władzę papieża w Kościele i przeciwstawieniu się pretensjom patriarchów konstantynopolitańskich. Równocześnie, wywodzona z fałszerstwa władza papieża nad Rzymem i Italia odrzucała roszczenia cesarzy bizantyńskich do zwierzchnictwa nad Rzymem i Półwyspem Apenińskim. Constitutum Constantini niezbicie dowodziło, że w czasach Konstantyna Wielkiego nastąpił definitywny podział cesarstwa na część wschodnią rządzoną przez cesarzy i część zachodnią rządzoną przez papieży. W sporze o inwestyturę Constitutum Constantini służyło kurii papieskiej do uzasadniania niezależności duchowieństwa od władzy świeckiej.

W dobie zaś tryumfu papieskiego prymatu za pontyfikatu Innocentego III sięgnięto do rzekomej darowizny jeszcze raz dowodząc wyższości władzy papieskiej nad wszelką władzą świecką. Dobitnie dał temu wyraz Innocenty III w kazaniu wygłoszonym na święto Sylwestra, gdzie zarysował pogram papieskiej supremacji w Kościele i społeczeństwie chrześcijańskim, wywodząc ją od czasów Sylwestra I i Konstantyna Wielkiego. W opinii Innocentego III, darowizna pierwszego cesarza chrześcijań90) In prima igitur dispositione, regis palatium in ornamento totius palatii ita ordinatum erat.

Anteposito ergo rege et regina, cum nobilissime prole sua, tam in spiritualibus, quam et in saecularibus, atque corporalibus rebus, per hos ministros omni tempore gubernabatur. Videlicet per apocrisiarium, id est responsalem negotiorum ecclesiasticorum: cuius ministerium ex eo tempore sumpsit exordium, quando Constantinus magnus imperator Christianus effectus, propter amorem et honorem sanctorum apostolorum Petri et Pauli, quorum doctrina ac ministerio ad Christi gratiam baptismatis sacramenti pervenit, locum et sedem suam, urbem scilicet Romanam, papae Silvestro edicto privilegii tradidit, et sedem suam in civitate sua, quae antea Byzantium vocabatur, nominis sui civitatem ampliando aedificavit: et sic responsales tam Romanae sedis, quam et aliarum praecipuarum sedium, in palatio pro ecclesiasticis negotiis excubabant. Hincmari Rhemensis archiepiscopi opuscula varia, IX: Ad proceres regni, pro institutione Carlomanni regis et de ordine palatii (13), PL 125, Parisiis 1852, kol. 997–998.

91) Itaque singulare privilegium et mirabile testamentum toto tunc orbe vulgatum apoostolicae sedi conscribi jussit [tj. Constantinus], eidemque obsequendum diversa regnorum praedia perpetualiter delegavit sacrasque leges in diversis ordinibus et cultibus, ac ecclesiasticorum iumentorum ornatibus innumeriabilia superaddens donaria nobilissime ac splendide augmentavit, in quibus etiam inter alia specialiter continuere voluit, ut apicem omnis principatus Romanus papa super omnem ecclesiam ejusque pontifices perenniter velut jure regio retineret. Haec et alia quam plurima et ad computandum copiossoma, in eodem releguntur privilegio, cujus exemplaribus Ecclesiarum in Gallia consistentium armaria ex integro potiuntur. Aeneae Parisiensis Liber adversus Graecos, PL 121, Parisiis 1852, kol. 685–782, tu s. 758–759.

30

Donacja Konstantyna

skiego na trwałe określiła relacje pomiędzy papieżami a wszystkimi przedstawicielami władzy świeckiej. Papież jako namiestnik Chrystusa (vicarius Christi) miał najwyższą władzę w Kościele, był niekwestionowanym autorytetem w sprawach doktryny i moralności, a zarazem dysponentem władzy doczesnej.92 Zadaniem władców świeckich było wspieranie działań papieża i duchowieństwa w obronie prawdy Bożej i jedności Kościoła. Jakkolwiek rozwijany w XIII w. ideologia papieskiej teokracji rzadko odwoływała się bezpośrednio do donacji Konstantyna, traktując ją jako dość kłopotliwą spuściznę, to jednak realizowała program polityczny, który został sformułowany w sfabrykowanym przywileju cesarskim.93 5. Konkluzje Jak trafnie zauważył Jan Baszkiewicz, „darowizna Konstantyna okazała się dla doktryny politycznej Kościoła darem Danajów”.94 W dobie reformy gregoriańskiej dokument Constitutum Constantini służył wzmocnieniu pozycji papieża w sporze z cesarzem, uzasadniając wyższość sacerdotium nad imperium i władzę świecką papieży w patrimonium Sancti Petri. Od połowy XII wieku cesarska darowizna znalazła się w centrum ostrej krytyki wymierzonej w papiestwo. W oczach oddolnych reformatorów i przedstawicieli heterodoksji religijnej stała się symbolem wybujałych politycznych aspiracji papieży, które pozostawały w sprzeczności z nauczaniem Chrystusa i tradycją Kościoła apostolskiego. W XIV i XV wieku cesarska darowizna zajęła ważne miejsce w dyskusji nad źródłami kryzysu średniowiecznego Kościoła. Szukając przyczyn upadku moralnego duchowieństwa i odejścia od zasad vitae evangelicae wskazywano cesarski dar dla papieża Sylwestra jako główne źródło zła w Kościele (radix omnium malorum). Cesarską darowiznę obarczano winą za takie zjawiska jak centralizacja i biurokratyzacja Kościoła, zeświecczenie i upadek obyczajów kleru, a także zaniedbania służby Bożej. W okresie wielkiej schizmy (1378–1415) wśród przyczyn rozłamu zachodniego chrześcijaństwa wskazywano donację Konstantyna, „z którą w ciało Kościoła została wszczepiona trucizna”.

Wielu późnośredniowiecznych krytyków supremacji papieskiej, m.in. Marsyliusz z Padwy, Wilhelm Ockham, Henryk z Langenstein, Jan Gerson, Dietrich z Nieheim, Jan Wiklif, Jan Hus, doszło do wniosku, że odrzucenie darowizny Konstantyna wraz z wszelkimi jej konsekwencjami jest jednym z podstawowych warunków przezwyciężenie kryzysu Kościoła i przeprowadzenia niezbędnych reform.95 92) Fuit ergo beatus Silvester sacerdos, non solum magnus, sed maximus, pontificali et regali potestate sublimis… Nam vito Constantinus egregius imperator, ex revelatione divina per beatum Silvestrum fuit a lepra in baptismo mundatus, Urbem pariter et senatum cum hominibus et dignitatibus suis, et omne regnum Occidentis ei tradidit et dimisit, secedens, sibi retinens Orientis. Coronam vero capitis sui voluit illi conferre: sed ipse pro reverentia clericalis coronae, vel magis humilitiatis causa, noluit illam portare, verumtamen pro diademate regio utitur aurifrigio circulari… Fuit ergo beatus Sylvester succesor Petri, vicarius Christi. Et ideo vero sacerdos magnus fuit, qui in diebus suis placuit Deo… Innocentius papa III, Sermo VII in festo sancti Silvestri pontificis maximi, PL 217, kol. 481–484, tu kol. 481–482.

93) J. Soszyńśki, Sacerdotium – imperium – studium, s. 161–162.

94) J. Baszkiewicz, Myśl polityczna wieków średnich, s. 229.

95) H. Fuhrmann, Constitutum Constantini, s. 199–202 (tam też dalsza literatura).

31

Paweł Kras

Summary The Donation of Constantine – the legend in the service of papal policy The article reexamines the origins of the legend of the donation which Emperor Constantine the Great was to make to Pope Sylvester I, offering him Rome and the secular power over the western part of the Roman Empire. Its main purpose is to analyze how the hagiographical text produced in the late fifth century to promote the cult of St. Sylvester was adopted and used by medieval popes to endorse their dominant position in Latin Christendom. The charter of Constantine’s Donation became one of the most famous medieval forgeries, which served to legitimize the existence of papal state in Italy and to promote the idea of popes’ superiority over emperors and other secular rulers. It was only in the middle of the fifteenth century that the authenticity of that document was successfully questioned by Nicholas of Cusa and in particular by Lorenzo Valla. The latter in his treatise De falso credita et ementita Constantini Donatione by means of a careful historical and philological analysis demonstrated that Constantine’s Donation was a pure forgery.

Since the publication of Valla’s work the Donation of Constantine attracted much interest among historians and polemists. In the twentieth century the intensive historical research shed new light on the historical circumstances of its production, circulation and functions. It has been demonstrated that the narrative of the forged charter was based upon the hagiographical legend of St. Sylvester (Actus Silvestri) produced in Rome by the end of the fifth century.

The vita of St. Sylvester, for the first time, presented the crucial role played by that pope in the conversion of Constantine the Great, significantly reducing the central role of the Emperor in the promotion of Christianity within the Roman Empire. Furthermore, it provided rich details on the relations between Constantine the Great and Sylvester I, which later were vastly used in the forged document of Constantine’s donation. Thus, the narrative of Constantine’s conversion to Christianity and his gift to the pope was taken out of its original hagiographical context and put in the sphere of law and politics, where it started to serve the ambitious program of papal theocracy.

32