POKÓJ MARYANA / MARYAN'S ROOM

POKÓJ MARYANA Maryan (Pinchas Burstein) w Nowym Sączu i w Nowym Jorku

MARYAN’S ROOM Maryan (Pinchas Burstein) in Nowy Sącz and in New York City

POKÓJ MARYANA Maryan (Pinchas Burstein) w Nowym Sączu i w Nowym Jorku

MARYAN’S ROOM Maryan (Pinchas Burstein) in Nowy Sącz and in New York City

stowarzyszenie

Nowy Sącz 2016

Podziękowania

Acknowledgement

Stowarzyszenie „Maryan”, które wzięło swoją nazwę od pseudonimu Pinchasa Bursteina, powstało w 2009 roku w Nowym Sączu, miejscu urodzenia swego patrona, malarza i grafika. Pinchas Burstein urodził się w 1927 roku, jako dziewięciolatek wyjechał z Nowego Sącza, podczas wojny przeszedł przez getto i Auschwitz, następnie mieszkał w Izraelu, Francji i USA. Artysta uczestniczył w ówczesnych nurtach europejskiej sztuki.

Brał udział w ponad stu wystawach zbiorowych i ponad trzydziestu wystawach indywidualnych. Maryan zmarł w 1977 roku w Nowym Jorku. Jego twórczością nadal interesują się galerie, domy aukcyjne i kolekcjonerzy w Izraelu, Europie i USA. Nasze Stowarzyszenie sprowadziło z Nowego Jorku pamiątki i rzeczy Artysty, umownie nazwane „Pokojem Maryana”. Składamy najserdeczniejsze podziękowania przede wszystkim Panu Remiemu Viollandowi z Paryża za „moc sprawczą”, wysiłek i zaangażowanie w przeskok „Pokoju Maryana” przez Atlantyk.

Dziękujemy również Panu Charlesowi Merrillowi z Bostonu za hojność, Panu Markowi Gromadzkiemu z Gdańska za pomoc w odebraniu transportu, Panu Andrzejowi Wiśniowskiemu z Wielogłów k. Nowego Sącza, właścicielowi firmy „Wiśniowski”, za przewiezienie rzeczy Maryana.

Dziękujemy Panu Piotrowi Droździkowi, Panu Jackowi Kurzei, Pani Annie Lipińskiej, Panu Remiemu Viollandowi za użyczenie zdjęć.

Szczególne podziękowania wyrażamy Panu Bernardowi Gotfrydowi za nieodpłatne przekazanie Stowarzyszeniu fotografii Maryana.

Dziękujemy Panu Arie Gallesowi za przetłumaczenie tekstu Andy Rottenberg.

Dziękujemy Urzędowi Miasta Nowego Sącza i Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Małopolskiego za wsparcie finansowe projektu.

Maryan Association, named after Pinchas Burstein's pseudonym, was founded in 2009 in Nowy Sącz, the birthplace of its patron. The painter and his works were not known in Poland, not even in Nowy Sącz. Pinchas Burstein was born in 1927. He left his hometown at the age of nine. During the war he survived the ghetto and Auschwitz. He later lived in Israel, France, and the United States. He followed the European art movements of his times. His works were exhibited in over one hundred collective exhibitions and in over thirty individual ones. The artist died in 1977 in New York City. Galleries, auction houses and art collectors in Israel, Europe and the United States are still interested in his works.

Our Association has succeeded in bringing the artist's memorabilia from New York City to Nowy Sącz. We would like to express our sincere gratitude to Remi Violland from Paris for his tireless efforts in sending “Maryan's Room” across the Atlantic.

We are also most grateful to Charles Merrill for his generosity, Marek Gromadzki from Gdańsk for his help with the delivery formalities, as well as Andrzej Wiśniowski from Wielogłowy for transporting Maryan's belongings to Nowy Sącz.

We also thank Piotr Droździk, Jacek Kurzeja, Anna Lipińska, and Remi Violland for letting us use their photos.

A special thanks goes to Bernard Gotfryd for donating his photos of Maryan to the Association.

We extend our gratitude to Arie Galles for his translation of Anda Rottenberg’s text.

We would also like to acknowledge the financial support of the Nowy Sącz City Council and the Governor's Office of Małopolska Province.

POKÓJ MARYANA Maryan (Pinchas Burstein) w Nowym Sączu i w Nowym Jorku

MARYAN’S ROOM Maryan (Pinchas Burstein) in Nowy Sącz and in New York City

4

Wiązanie pamięci Anda Rottenberg

Linking memories Anda Rottenberg

Wydarzenia potoczyłyby się zupełnie inaczej, gdyby Annuszka nie kupiła oleju - zastrzega Michaił Bułhakow w „Mistrzu i Małgorzacie”.

Niniejsza publikacja jest wynikiem splotu okoliczności, które mogły się były nie wydarzyć, gdyby Maryan nie pochodził z Nowego Sącza. Krzysztof Bojarczuk wspomina bowiem, że kiedy trafił w Internecie na reprodukcje obrazów tego artysty, to właśnie nazwa miasta zadecydowała o dalszym biegu wypadków. Zaczęło się więc od fascynacji twórczością, a potem nastąpiły lata żmudnej pracy, tropienia śladów, badania życiorysu, szukania ludzi mogących pomóc związać dzieje człowieka z dziejami miasta i z treścią jego sztuki.

Wiedza o dziejach przedwojennych i wojennych jest nadal niekompletna, choć Ewa Andrzejewska napisała o nich całą książkę, a przy okazji odtworzyła nieistniejącą już dzisiaj tkankę miasta i toczącego się tutaj życia, które po wojnie zostało przykryte nowym życiem i nową, selektywną pamięcią. Z tej nowej pamięci nie wyłaniała się ani piekarnia na Piekle, ani, tym bardziej, anonimowy wówczas Pinchas Burstein, podrostek urodzony w tym samym roku co Andrzej Wróblewski - malarz wojny i śmierci. A ponieważ ten ocalały z wojny podrostek nie powrócił do swego

In his “The Master and Margarita”, Mikhail Bulgakov claims events would have taken a very different course had Annushka not bought sunflower oil.

The publication of this book on Maryan is a result of a number of coincidental circumstances which would have never happened had Maryan not been originally from Nowy Sacz. Krzysztof Bojarczuk reminds us that when he came across reproductions of that artist’s paintings in the internet, it was the town’s name which determined the further course of events. It began with a fascination with the artist’s creativity, followed by years of arduous work tracking hints and traces, biographical research, looking for people who would be able to assist in connecting the deeds of the person with the history of the town, and with the contents of his art.

Knowledge of historical events before, and during, the war remains incomplete, although Ewa Andrzejewska wrote an entire book about them, and as such she recreated the now non-existent interweaving of this town with its ongoing life that was covered after the war with a layer of the new life and its new, selective memory. That new memory kept neither the bakery in the Pieklo (English: Hell) district, nor at that time the anonymous figure of Pinchas Burstein, a youth born in the same year as Andrzej Wroblewski – a painter of war and

rodzinnego miasta, nie wyłonił się także z pamięci starej, chronionej przez niewielką garstkę tych, którzy przeżyli.

Historia powojenna też nie jest dokładnie zbadana. Nie jest jasne, na przykład, dlaczego artysta wyjechał z Paryża do Nowego Jorku. Za czymś gonił, czy przed czymś uciekał? Jego stara pamięć, w istocie będąca pamięcią sądeckiego dzieciństwa oraz tego, co towarzyszyło okresowi jego dojrzewania, wspięła się na piętro alegorii, przybrała formę groteskowych postaci i obscenicznych sytuacji, i wyparła pamięć nową, jak gdyby ocalenie z Zagłady i późniejsze sukcesy artystyczne nigdy się nie zdarzyły. Jakby nigdy nie osiągnął prawdziwej dorosłości, lecz pozostał chłopcem z sądeckiego Piekła, który marzy o jarmarcznym koniku na biegunach.

W tym sensie pamięć malarza spotkała się z pamięcią miasta jego urodzenia. Miejscem tego spotkania stała się sądecka synagoga, w której Ewa Andrzejewska i Krzysztof Bojarczuk odtworzyli wnętrze nowojorskiej pracowni malarza. Zajęła miejsce bimy - serca świątyni.

Z kilkorga entuzjastów tworzących Stowarzyszenie Maryan nikt nie urodził się w Nowym Sączu.

Dotarli tu z miejsc nacechowanych inną tożsamością, lecz z czasem wrośli w to miasto i uznali je za swoje z wszystkim, co je stanowi, a więc także z historią domów i ludzi. W poszukiwaniu ciągłości jego dziejów przedarli się przez pokłady nowej, lokalnej pamięci, by dotrzeć do tej starej i powiązać ją z osobą nieznanego tu wcześniej malarza Pinchasa Bursteina, który przybrał swojsko brzmiący pseudonim Maryan; syna tej ziemi.

death. And because this war survivor didn’t return to his native town, he didn’t surface out of the old memory guarded by a small handful of those who survived.

The post-war history also hasn’t been studied in full detail. It’s unclear, for instance, why the artist left Paris for New York. Did he pursue something, or did he run to escape? His old memory, being essentially the memory of his Nowy Sacz childhood and that which accompanied the period of his maturation, ascended to a degree of allegory taking the form of grotesque characters and obscene situations, suppressing the new memory as if his being saved from destruction and his later artistic successes had never happened. It was as if he never achieved true maturity, but remained a boy from the Pieklo district of Nowy Sacz, dreaming about a county fair rocking-horse.

In that sense the artist’s memory and the memory of the town of his birth gathered into one another. The site of that encounter became the Old Synagogue in Nowy Sacz, in which Ewa Andrzejewska and Krzysztof Bojarczuk recreated the interior of the painter’s New York City studio in New York City. It appropriated the place of the Bima – the heart of the sanctuary.

Among the several members of the Maryan Association none was born in Nowy Sacz. They arrived here branded with other identities, though in time they grew into the town and accepted it as theirs with all that it constitutes, as well as the history of its homes and people.

In search of continuity, and of its history, they broke through the layers of the new local memory, to reach the old one and to link it with the personage of the previously unknown painter, Pinchas Burstein, who assumed the familiar-sounding pseudonym, Maryan, son of this land.

5

Maryan (Pinchas Burstein) 1927 Nowy Sącz - 1977 New York

(Według katalogu wystawy / According to the exhibition catalogue „Maryan (1927-1977) La ménagerie humaine, Musée d'art.et d'histoire du Judaisme, Paris, 6 novembre 2013 - 9 février 2014")

6

1. Maryan przy pracy, lata 60. XX w. Fot. Bernard Gotfryd. / Maryan working, the 1960s. Photo by Bernard Gotfryd.

1927 / 1938 Polska Pinchas Simson Burstein urodził się 1 stycznia 1927 w Nowym Sączu w dzielnicy Piekło, w praktykującej rodzinie żydowskiej. Nosił nazwisko matki, Gitli Burstein, która zajmowała się domem. Jego ojcem był Abraham Schindel, piekarz. Młody Pinchas wcześnie przejawiał swój talent do rysowania i zamiłowanie do teatru. W 1936 cała rodzina Bursteinów przeniosła się do Dębicy.

1927 / 1938 Poland Pinchas Simson Burstein was born on January 1, 1927 in a practicing Jewish family in the Piekło District of Nowy Sącz. Burstein was the name of his mother, Gitla, who looked after the house. His father, Abraham Schindel, was a baker. From early childhood Pinchas showed a talent for drawing and a passion for the theatre. In 1936 the entire Burstein family moved to Dębica.

1939 / 1945 Polska Wrzesień 1939 to był początek rodzinnego dramatu.

Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Polski dwunastoletni Pinchas z rodzicami, starszą siostrą i młodszym bratem uciekli do Baranowa Sandomierskiego. W maju 1940 rodzina się rozdzieliła, Pinchas już nigdy nie zobaczył matki ani rodzeństwa. Wraz z ojcem pracował przymusowo w Biesiadce i Hucie Komorowskiej. Ojciec został zabity w obozie pracy w Hucie Komorowskiej, natomiast Pinchasowi udało się przeżyć, mimo że chorował na tyfus. Zimą 1942 przeniesiony został do getta rzeszowskiego, gdzie wyznaczono go do rozstrzelania. Przeżył mimo ran odniesionych w twarz i szyję. W sierpniu 1943 został wywieziony do obozu pracy przymusowej do Pustkowa. Latem 1944 przetransportowano go do KL Auschwitz, gdzie otrzymał numer A 17986 i został umieszczony w Auschwitz-Ziegeunerlager (obozie cygańskim), gdzie przebywał do sierpnia 1944.

Następnie w obozie w Gleiwitz (Gliwice) pracował w fabryce amunicji jako spawacz. W styczniu 1945, na wieść o zbliżającym się froncie, ewakuowano go

1939 / 1945 Poland September 1939 marked the beginning of the family tragedy. When the German army invaded Poland on September 1 , twelve-year-old Pinchas, together with his parents, older sister and younger brother fled to Baranów Sandomierski. In May 1940 the family was separated. Pinchas never saw his mother or his siblings again. He and his father were forced to work in Biesiadka, Dębica, and Huta Komorowska Nazi labour camps. His father was killed in the Huta Komorowska camp. Pinchas survived despite suffering from typhus.

In the winter of 1942 he was transferred to the Rzeszów Ghetto, where he was to be executed. Despite injuries on his face and neck, he survived the execution. In August 1943 he was transferred to the forced labour camp in Pustków. In the summer of 1944 he was transferred to KL Auschwitz, where he was assigned the camp serial number, A 17986. He was housed in AuschwitzZiegeunerlager, the so-called Gypsy Family Camp, where he stayed until August 1944. Then, in the Gleiwitz (Polish: Gliwice) camp he worked in the ammunition factory as a welder. In September 1945, when it became

7

w tzw. "marszu śmierci" do Blechhammer (Blachowni Śląskiej). Tam został kilkakrotnie postrzelony w nogę.

Uratowany przez żołnierzy radzieckich, trafił do częstochowskiego szpitala.

1946 / 1947 Polska, Niemcy, Palestyna W Częstochowie amputowano mu nogę, do lipca 1946 przebywał w szpitalu. Następnie wyjechał do obozu UNRRA dla wysiedleńców w Niemczech.

Już wtedy zamierzał rozpocząć studia artystyczne.

15 maja 1947 przybył statkiem do Hajfy w Palestynie. Wkrótce został przyjęty do Bezalel Academy of Arts and Design (na Wydział Grafiki Wyższej Szkoły Bezalel) w Jerozolimie na semestr zimowy 1947-48.

8

1948 / 1950 Izrael Burstein przebywał w kręgu Mordechaja Ardona (artysty polskiego pochodzenia urodzonego w 1896 w Tuchowie) i Jacoba Steinhardta (malarza i grafika, urodzonego w 1887 niedaleko Jarocina). Przyjaźnił się z grupą, ocalonych z Zagłady, studentów sztuki – Yehudą Baconem (urodzonym w 1929 w Ostrawie), Avigdorem Arikhą (właść. Avigdor Długacz, urodzony w 1929 w Radowcach w rumuńskiej Bukowinie, zmarły w 2010), Maryanem Marinelem (urodzonym jako Meir Leibner w 1932 w Rumunii, zmarłym w 1955). "Artyści z Jerozolimy” to pierwsza wystawa zbiorowa, w której Burstein brał udział. Odbyła się w Domu Artystów Jerozolimy w lipcu 1949. Twórca projektował też dekoracje i kostiumy teatralne do baletu Riny Nikovej.

clear that the German army was trapped between the Soviet army to the east and the advancing Allied troops from the west, the evacuation from Blechhammer (Polish: Blachownia Śląska) began. The SS forced the inmates of the concentration camp to march westward in the so-called “death march”. During the march Pinchas was shot several times in the leg. Liberated by the Soviet army, he was transported to a hospital in Częstochowa.

1946 / 1947 Poland, Germany, Palestine He had his leg amputated in the Częstochowa hospital, where he stayed until July 1946. Then he went to a UNRRA (the United Nations Relief and Rehabilitation Administration) displaced persons camp in Germany. It was there that he decided to study fine arts.

On May 15, 1947 he arrived in Haifa in Palestine. He was soon admitted to Bezalel Academy of Fine Arts and Design (Department of Design) in Jerusalem for the winter semester of 1947-1948 academic year.

1948 /1950 Israel Burstein remained close to Mordechaj Ardon (an artist of Polish origin, born in 1896 in Tuchów) and Jacob Steinhardt (painter and graphic artist, born in 1887 near Jarocin). He befriended a group of art students, survivors of Nazi death camps: Yehuda Bacon (born in 1929 in Ostrawa), Avigdor Długacz (aka Avigdor Arikha, born in 1929 in Radowce in Romanian Bukowina, died in 2010), Maryan Marinel (born as Meir Leibner in 1932 in Romania, died in 1955).

W styczniu 1950 miał pierwszą indywidualną wystawę w jerozolimskiej galerii YMCA (Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej), którą zorganizowali rzeźbiarz David Plombo i krytyk sztuki Miriam Tal, z którą Maryan utrzymywał kontakt listowny w czasie studiów artystycznych w Paryżu.

1950 / 1961 Francja W 1950 opuścił Jerozolimę i przeniósł się do Paryża.

Jeszcze w Izraelu przybrał pseudonim artystyczny "Maryan Bergman", przekształcony później na „Maryan S. Maryan”, dzieła swoje natomiast najczęściej sygnował „Maryan”. Uzyskał stypendium na studia litograficzne w École nationale supérieure des beaux-arts (Szkoła Sztuk Pięknych). Studiował do 1953, przede wszystkim w pracowni Fernanda Légera. Wkrótce po przybyciu do Paryża poznał Annette Minnę Sonnenblueck, swoją przyszłą żonę.

W 1952 w Paryżu miał pierwszą wystawę indywidualną w Galerii Breteau, eksponował też swoje prace na dorocznym „Salon des Surindépendants”.

Jego twórczość oscylowała pomiędzy abstrakcją dominującą w Paryżu, a deformacyjną figuratywnością. W 1953 Maryan wykonał dziesięć litografii do "Procesu" Franza Kafki i opublikował je w Éditions Caractères (wydawca Bruno Durocher) ze wstępem Jeana Cassou. W latach 1953 - 1965 wystawiał swe prace na paryskim "Salon de Mai". Legenda o Golemie zainspirowała Maryana do zrealizowania w 1955 piętnastu litografii, które opublikował w Paryżu.

W tym samym roku dostał nagrodę dla młodych

“ Jerusalem Artists” was Burstein's first collective exhibition. It was held in July 1949 in the Jerusalem Artists House. In August 1949, he designed theatre decorations and costumes for Rina Nikova's ballet. In January 1950 Burstein's first individual exhibition was held in the art gallery of the Jerusalem YMCA (Young Men's Christian Association). It was organized by sculptor David Plombo and art critic Miriam Tal, with whom the artist corresponded during his fine arts studies in Paris.

1950 / 1961 France In 1950 Burstein left Jerusalem and moved to Paris. It was in Israel that he adopted the pseudonym Maryan Bergman, which he later changed to Maryan S. Maryan.

Most often he would sign his works as Maryan. He was granted a scholarship to study lithography at École nationale supérieure des Beaux-Arts (National School of Fine Arts) in Paris. He pursued his studies until 1953, primarily in Fernand Léger's workshop. Soon after he arrived in Paris, he met Annette Minna Sonnenblueck, his future wife. In 1952 he had his first individual exhibition in Paris, in the Breteau Gallery. He also showed his works at the annual Salon des Surindépendants. His works oscillated between abstract art, which dominated Paris at that time, and deformed figurative art. In 1953 Maryan produced ten lithographs for Franz Kafka's “The Trial” and then had them published by Bruno Durocher in Éditions Caractères, with a foreword by Jean Cassou. In the years 1953–1965 he had his works exhibited in the Salon de

9

10

artystów żydowskich z fundacji Adolfa Neumana za obraz "Los Olvidados" ("Zapomniałem"). W jury byli malarz Mané-Katz i rzeźbiarz Ossip Zadkine. Maryan zaprzyjaźnił się z Mané-Katzem, fotografem Izisem, malarzem Jean-Michel Atlanem. Ich wpływ na twórczość Maryana do połowy lat 50. był bardzo znaczący. Od 1956 artystę reprezentowała “Galerie de France” w Paryżu. Na zlecenie rządu francuskiego Maryan zaprojektował gobelin do Grobu Pamięci Ofiar Holokaustu. W tym też roku artysta zrealizował wystawę indywidualną w Muzeum Sztuk Pięknych w Tourcoing koło Lille. W 1957 prace Maryana prezentowane były na Biennale Paris.

Od 1958 powstawała seria “Chevalies” (“Rycerze”).

Zaprzyjaźnił się z malarzem z Rogerem-Edgarem Gilletem, z którym wspólnie wystawiał w “Galerii de France”. W 1959 Maryan dostał nagrodę krytyków sztuki na Biennale w Paryżu. Podróżował po Danii, wystawiał w Galerie Kunstnernes Kunsthandel w Kopenhadze. Jego seria “Chevalies” z monochromatycznych nabrała intensywnych kolorów. Dzięki rodzinie Dauvergne, Maryan poznał Hermana Spertusa, filantropa i założyciela Muzeum i Instytutu Studiów Żydowskich w Chicago (Spertus Institute of Jewish Studiem, Spertus Museum). W zbiorach Spertus Museum znajduje się kilkadziesiąt obrazów, grafik i rysunków Maryana. Dzięki Spertusowi Maryan poznał środowisko artystyczne Chicago, byli to malarze: Irving Petlin, June Lea, Leon Golub i Nancy Spero, oraz właściciel galerii w Chicago i Nowym Jorku Allan Frumkin. Od 1960 w twórczości artysty

Mai (the May Salon) in Paris. The legend of Golem inspired Maryan to create fifteen lithographs in 1955, which were published by the Edmond et Jacques Desjobert Atelier in Paris. In the same year he was awarded the Adolphe Neuman prize (Prix de la Fondation Adolphe Neuman) for young Jewish artists for his painting "Los Olvidados" (“The Forgotten Ones”).

Painter Mané-Katz and sculptor Ossip Zadkine were among the jury members. Mané-Katz, photographer Izis, and Jean-Michel Atlan befriended Maryan and had a significant influence on his works until the mid-1950s.

From 1956 the artist was represented by Galerie de France in Paris. The French government commissioned Maryan to design a tapestry for the Holocaust Memorial. In the same year the artist's individual exhibition was held in the Museum of Fine Arts in Tourcoing near Lille. In 1957 his works were exhibited at the Biennale de Paris.

In 1958 Maryan started painting his “Chevaliers” (“Knights”) series. He befriended Roger-Edgar Gillet, and they both had their works exhibited at Galerie de France.

In 1959 Maryan was awarded the Prize of Art Critics at the Biennale de Paris. He travelled in Denmark and had his works exhibited at Galerie Kunstnernes Kunsthandel in Copenhagen. He then painted his originally monochromatic “Chevaliers” series in intense colours.

Thanks to the Dauvergne family, Maryan met Herman Spertus, a philanthropist and the founder of the Museum and Institute for Jewish Studies in Chicago.

The Spertus Museum holds several dozen paintings, drawings, and graphic art pieces by Maryan. Thanks to

pojawia się Personnage, charakterystyczna postać, która będzie mu towarzyszyć do końca życia. Maryan wystawiał w André Emmerich Gallery w Nowym Jorku i francuskim pawilonie na Biennale w Wenecji.

Jesienią odbył podróż do Helsinek. Od 1961 Maryan zaczął inspirować się twórczością wielkich mistrzów: Velázqueza, Rembrandta, Halsa i Goyi. Stworzył rysunki, a litografie według nich ukazały się w wydawnictwie Tisné w Paryżu pod tytułem La ménagerie Humanie (Ludzka menażeria). W listopadzie 1961 wziął udział w wystawie Une nouvelle figuration (Nowa Figuracja) w galerii Mathias Fels&Cie w Paryżu.

1962-1977 USA Maryan został zaproszony przez Hermana Spertusa do Chicago i Nowego Jorku. Ta podróż zadecydowała o zamieszkaniu na stałe w USA. W maju 1962 statkiem Leonardo da Vinci Maryan razem z Annette dotarł do Nowego Jorku. W lipcu 1962 dzieła Maryana były prezentowane na wystawie Une nouvelle figuration II, zorganizowanej przez Mathiasa Felsa w galerii Mathias Fels & Cie w Paryżu. W latach 1963-1966 Maryan wystawiał wielokrotnie w Allan Frumkin Gallery w Nowym Jorku i w Chicago.

Podróżował po Europie i wystawiał w Galerie de France w Paryżu, w galerii D. Benador w Genewie, w galerii Van Loo Gallery w Monachium i Nova Spectra w Hadze. Wiosną 1967 został zaproszony na roczny pobyt w Tamarind Lithography Workshop w Los Angeles, instytucji non-profit, propagującej technikę litograficzną. Maryan zrealizował tam

Spertus, Maryan met Chicago artists, including painters Irving Petlin, June Lea, Leon Golub and Nancy Spero, as well as the owner of art galleries in Chicago and New York, Allan Frumkin.

“Personnage”, a characteristic figure, appeared in Maryan's works from 1960 until his death. The artist exhibited his works at André Emmerich Gallery in New York and at the French pavilion at the Venice Biennale. In the autumn of 1960 he went to Helsinki, Finland. From 1961 Maryan drew his inspiration from the great masters of painting: Velázquez, Rembrandt, Hals and Goya. The lithographs of his drawings appeared in a Tisné publication in Paris entitled “La ménagerie Humaine” (The Human Menagerie). In November 1961 the artist exhibited his works at the Une nouvelle figuration (New Figuration) exhibition in Mathias Fels & Cie Gallery in Paris.

1962-1977 USA Herman Spertus invited Maryan to Chicago and New York. He travelled there with Irving Petlin. This trip convinced the artist to stay in the United States. In May 1962 Maryan and Annette arrived in New York on the Leonardo da Vinci passenger ship. In July 1962 Maryan's works were exhibited at the Une nouvelle figuration II (New Figuration II) exhibition in Mathias Fels & Cie Gallery in Paris. In the years 1963-1966, Maryan's works were exhibited several times at Allan Frumkin Gallery in New York and in Chicago. He travelled across Europe and had his works exhibited at Galerie de France in Paris, at D. Benador Gallery in Genève, at Van Loo

11

12

ponad 30 litografii. W 1969 otrzymał obywatelstwo amerykańskie, oficjalnie zmienił nazwisko na Maryan S. Maryan. Uczestniczył w wystawie "Human Condition/Personal Torment" w Whitney Museum w Nowym Jorku. Mimo aktywności artystycznej, podupadł na zdrowiu fizycznym i psychicznym. W 1971 przeszedł załamanie nerwowe. Za radą swojego psychoanalityka zaczął intensywnie rysować; stworzył dziewięć szkicowników, obejmujących 478 przejmujących rysunków.

W 1972 wziął udział w wystawie "Ten Independents.

An Artist-Initiated Exhibition" ("Dziesięciu Niezależnych. Artyści inicjują wystawę") w Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku. Maryan zaprezentował serię “The Quiet Ones” (“Uśpieni”). W latach 1973-1974 stworzył kilkadziesiąt rysunków z serii “Napoleon”.

W 1973 przebywał w Hiszpanii, realizując tam monochromatyczną serię rysunków, litografii i serigrafii. 28 lutego 1975 w pokoju “Chelsea Hotel” w Nowym Jorku powstał wstrząsający eksperymentalny film, w którym Maryan opowiada o urazach, jakich doznał w czasie Holokaustu. W grudniu 1976 został uhonorowany przez Republikę Francuską, otrzymał Ordre des Arts et des Lettres (Order Sztuki i Literatury), przyznawany za znaczące osiągnięcia w dziedzinie sztuki i literatury we Francji i na świecie.

Maryan zmarł na atak serca 14 czerwca 1977 roku w Chelsea Hotel. Jego prochy spoczywają na cmentarzu Montparnasse w Paryżu.

Gallery in Munich, and at Nova Spectra Gallery in The Hague. In the spring of 1967 he was invited to take part in a one-year Tamarind Lithography Workshop in Los Angeles, a non-profit institution promoting lithography techniques. Maryan produced over 30 lithographs there.

In 1969 Maryan was granted American citizenship and changed his name to Maryan S. Maryan. He took part in Human Condition/Personal Torment exhibition at the Whitney Museum of American Art in New York.

Although the artist was very active professionally, his physical and mental health deteriorated significantly. In 1971 he suffered a nervous breakdown. On his psychoanalyst's advice he filled nine sketchbooks with four hundred and seventy eight striking drawings.

In 1972 Maryan took part in “ 10 Independents.

An Artist-Initiated Exhibition ” in the Solomon R. Guggenheim Museum in New York. Maryan presented his “The Quiet Ones” series. In the years 1973-1974 Maryan created several dozen drawings in the Napoleon series. In 1973, while in Spain, he worked on the monochromatic series of drawings, lithographs, and serigraphs. On February 28, 1975, a 90-minute documentary was made in his room in the Chelsea Hotel in New York. It is Maryan's shocking account of the trauma of the Holocaust. In the same year the artist suffered his first heart attack. In December 1976 Maryan received Ordre des Arts et des Lettres, granted by the French Republic for outstanding achievements in art and literature in France and in the world.

Maryan died of a heart attack on June 14, 1977 in the Chelsea Hotel in New York. His body was buried in Montparnasse Cemetery in Paris.

2.

5.

13

3.

4.

2-4. Rysunki Maryana z 1971, podarowane przez Annette członkom Stowarzyszenia, przekazane potem do zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.

5. Rysunek Maryana, 1971, ze zbiorów Krzysztofa Bojarczuka.

2-4. Maryan's drawings from the 1970's. Given to the Maryan Association by Annette. They are currently part of the collection of the Regional Museum of Nowy Sacz.

5. Maryan's drawing, 1971, collection of Krzysztof Bojarczuk.

14

Moje fascynacje Maryanem Krzysztof Bojarczuk

My fascination with Maryan Krzysztof Bojarczuk

Odkrycie Maryana było prozaiczne. Był 2006 rok. Miałem ferie i dużo czasu. Przeglądałem Internet. Na stronie ArtCult - Le journal du marché de l'art (gazeta o rynku sztuki) pojawiło się nieznane mi nazwisko artysty w dziale Dictionnaire des peintres juifs (słownik malarzy żydowskich): Maryan, Pinchas Burstein. W jego krótkim biogramie było między innymi napisane „Urodził się 1 stycznia 1927, w Nowym Sączu”. Zdziwiłem się, bo nigdy nie spotkałem nazwiska tego malarza. Jak się wkrótce przekonałem, również w Nowym Sączu nikt nie miał pojęcia, żez naszego miasta pochodzi malarz, który jest znany i liczy się w światowym malarstwie.

To wystarczyło, abym podjął dalsze poszukiwania.

Kolejny raz Internet okazał się wspaniałym wynalazkiem, mogłem przeglądać dostępne w nim prace Maryana. Wśród nich były spisy i reprodukcje prac z kolekcji muzealnych i domów aukcyjnych po obu stronach Atlantyku.

Od początku starałem się nie tylko zgromadzić i uporządkować informacje dotyczące twórczości Maryana, ale również dzięki temu zrozumieć jego inspiracje, spróbować odnaleźć

My discovery of Maryan was utterly prosaic.

It was 2006, winter break and I had some extra time on my hands. While browsing a website of a newspaper on the fine arts industry: “ArtCult - Le journal du marché de l'art.”, I came across an unknown artist: Maryan, Pinchas Burstein in the dictionary of Jewish painters (“Dictionnaire des peintres juifs”). I was surprised to read that he was born in Nowy Sącz, as I had never heard of this artist before. As I found out later, nobody in Nowy Sącz was aware of the fact that this world-renowned painter came from our town. This motivated me to do further research. Once again the great invention of the Internet turned out to be immensely helpful: I could discover Maryan's works, including lists and reproductions of works from museum collections and auction houses worldwide.

From the very beginning I made a conscious effort not only to collect and systemize the information about Maryan's works but also to understand his inspirations and discover the source of his exceptional originality and then identify which art movements his style represented. As I learned later, Maryan left Nowy Sącz at the age of nine, and during

źródła niezwykle oryginalnego obrazowania oraz ewentualnie przypisać do nurtów w sztuce. Jak się wkrótce dowiedziałem, Maryan wyjechał z Nowego Sącza w wieku 9 lat, a podczas II wojny światowej w tragicznych okolicznościach utracił rodzinę i ojczyznę. Ale pozostały w nim zapachy, smaki i kolory kraju rodzinnego. W jego twórczości widzimy postacie ułomne i nieszczęśliwe, jak on sam. Swoją twórczość artystyczną zaczął w okresie powojennym w Izraelu od przedstawiania postaci religijnych, modlących się. We Francji w latach 50. poddał się urokowi abstrakcji. Współtworzył kierunek Nowa Figuracja, by potem uczestniczyć w wystawach grupy COBRA. Trendy pop-artu wykorzystał w swoich amerykańskich dziełach. Był światowej sławy malarzem. Do tej pory jego prace są kupowane w domach aukcyjnych, eksponowane na wielkich targach sztuki w Europie i USA. Wkrótce rozpocząłem korespondencję, by uzyskać jeszcze więcej informacji o Maryanie.

Pierwszy e-mail wysłałem do Galerie de France. Ku mojej radości i zaskoczeniu dostałem od nich rozkładówkę z “Hommage a MARYAN a la Galerie de France 31 janvier 15 mars 1978”, pierwszej pośmiertnej wystawy sądeczanina.

W roku 2008 na portalu internetowym "ArtCult" znalałem trzy reprodukcje obrazów Maryana. Właścicielem dwóch z nich był Bernard Sberro, jak się później dowiedziałem, emigrant z Algierii mieszkający we Francji, piosenkarz w latach 60-tych, a jednocześnie kolekcjoner sztuki i wielbiciel twórczości Maryana. Wkrótce nawiązałem z nim kontakt i Bernard postanowił przyjechać, pierwszy raz w życiu, do Polski.

Odebrałem go na dworcu autobusowym w Nowym

the Second World War he tragically lost his entire family and his fatherland. However, he had absorbed the scents, flavors and colors of his homeland. The figures in his works are far from ideal, they are rather unhappy, just like he was. When Maryan started his artistic career in the post-war period in Israel, he painted religious figures in praying postures. In France in the 1950s he admired abstraction. He was one of the creators of the New Figuration movement and then took part in the exhibitions of the COBRA Group.

In his American works he used pop art trends. He was a world-renowned painter. His works are still being purchased in auction houses and exhibited at large art fairs in Europe and the United States.

I soon took further steps to collect more information about Maryan. I sent my first email to the Gallery of France (Galerie de France). Surprisingly enough, I received a leaflet from “Hommage à MARYAN à la Galerie de France 31 janvier 15 mars 1978”, the first exhibition featuring works of the late Nowy Sącz artist.

In 2008 I came across three reproductions of Maryan's works on ArtCult portal. Two of those reproductions were owned by Bernard Sberro, an emigrant from Algeria living in France, a singer in the 1960s, an art connoisseur, and a great admirer of Maryan's art. I soon contacted him, and Bernard decided to visit Poland for the first time in his life.

I picked him up at the bus station in Nowy Sącz, and we went straight to the Old Synagogue. In the afternoon we strolled around the old ghetto and the market square. The next day, to show Bernard the full beauty of our town I took him to the Collegiate Church of St Margaret, the Gothic House, the Maria Ritter Gallery, the Town Hall, the Ethnographic Park, and the Jewish

15

16

Sączu. Od razu pojechaliśmy do nowosądeckiej synagogi. Po południu spacerowaliśmy po terenie dawnego getta i nowosądeckim rynku. Pragnąłem jak najpełniej ukazać mu nasze miasto, stąd następnego dnia zwiedzanie kolegiaty, Domu Gotyckiego, Galerii Marii Ritter, ratusza, skansenu i wizyta na cmentarzu żydowskim. Bernard okazał się bardzo otwartym i niezwykle sympatycznym człowiekiem. Było oczywiste, że jego wyjazd do Polski, obcego kraju i ludzi znanych tylko z Internetu, początkowo budził w nim, a zwłaszcza w jego żonie, obawy. Jednak pobyt w Nowym Sączu, odkrywanie ciekawych miejsc, poznanie interesujących i przyjaźnie nastawionych ludzi, zaowocowało nie tylko wspólnymi działaniami związanymi z Maryanem, ale również trwającą do tej pory między nami przyjaźnią. Wówczas spotkaliśmy się z Bernardem również w gronie osób, które były zaangażowane w przybliżenie sylwetki Maryana mieszkańcom Nowego Sącza Julie Boudreaux, Charlesem E. Merrillem, Magdą Kroh i Ewą Andrzejewską.

Nasze działania doprowadziły do powstania w 2009 roku "Stowarzyszenia Maryan". Zdecydowaliśmy o przygotowaniu pierwszej w Nowym Sączu konferencji na temat twórczości Maryana „Malarz ciemnej strony człowieka” we wrześniu 2010 roku, a Bernard zgodził się napisać z tej okazji tekst.

Oto jego fragment opisujący nowojorski pokój Maryana. „Lipiec 1994 rok. Jesteśmy z żoną w Nowym Jorku, jako turyści, i zupełnie niespodziewanie następuje jakiś cud. Dzwonię do Annette Maryan, żony malarza, korzystając z numeru telefonu otrzymanego od wspólnego przyjaciela. Powiedziałem „cud”, bo w żaden sposób nie mógłbym sobie

cemetery. He turned out to be very nice and outgoing.

His visit to Poland and to the people he had known only from the Internet made him, and especially his wife, rather apprehensive. However, his stay in Nowy Sącz, discovering new places, getting to know interesting and friendly people resulted not only in our close cooperation but also in a long-lasting friendship.

Bernard also had a chance to meet other people involved in promoting Maryan to the citizens of Nowy Sącz: Julie Boudreaux, Charles E. Merrill, Magdalena Kroh, and Ewa Andrzejewska.

Our endeavors led to the establishment of “Maryan Association” in 2009. In September 2010, we decided to organize the first conference about Maryan in Nowy Sącz, “The painter of the dark side of the man”. Bernard agreed to write a text for this occasion. Here's an excerpt that describes Maryan's room in New York. “July 1994. My wife and I are staying in New York as tourists. I use the phone number I received from a friend of ours to call Annette Maryan, the painter's wife. What happens after a couple of hours seems like a miracle. After a lazy meal downtown, we end up in Maryan's room. I describe it as a temple based on Annette's warning upon our arrival: 'Just contemplate and don't say a single word…. Do not say that it is beautiful. Do not express any artistic opinions either!' So we sit ourselves in the painter's room. On the rather gloomy walls hang large oil replicas of his earlier works, most of which are now held in private collections or in the Spertus Museum in Chicago. Dozens of canvas paintings arranged by size a ga i n s t t h e wa l l s . F i n a l l y, a l o n g a wa i te d masterpiece… Annette brings in a pile of nine sketch books, full of amazing drawings, which, as we soon learn, were made by her husband on his doctor's

wyobrazić, że parę godzin później – po leniwie spożytym posiłku na mieście – znajdziemy się w trójkę w mieszkaniu, lub dokładniej mówiąc w ŚWIĄTYNI, zajmowanym obecnie przez Annette, w którym kiedyś również mieszkał Maryan! Pozwalam sobie użyć terminu „świątynia”, bo w chwili naszego przybycia zostaliśmy zdecydowanym tonem ostrzeżeni przez Annette: „…kontemplujcie i nie mówcie ani słowa… nie mówcie, że to piękne, ani nie wydawajcie żadnych artystycznych sądów!” Więc sadowimy się w salonie malarza. Wszystkie ściany, dość ponure, pokryte są niewielkimi, olejnymi replikami ogromnych obrazów, wcześniej namalowanych, większość których znajduje się w prywatnych kolekcjach albo w muzeum Spertusa, w Chicago. Dziesiątki płócien ustawionych pod ścianami, uszeregowanych według rozmiaru. (...)

Wreszcie jest długo oczekiwane dzieło. Annette wnosi oburącz stertę, po czym systematycznie prezentuje nam kolekcję dziewięciu szkicowników pełnych cudownych rysunków, które – jak wkrótce dowiadujemy się – zostały wykonane na polecenie lekarza.

Pomagał on Maryanowi przejść przez bardzo trudny okres w jego życiu i doradził mu, żeby wypowiadał się graficznie tak swobodnie i w pełni, jak to tylko możliwe. Oglądamy sceny z dzieciństwa, długo ukrywane wspomnienia i wytwory jego szalonej wyobraźni, co pozwala nam wniknąć w intymny świat Maryana w okresie, kiedy uczucia najgłębiej zakorzenione w jego jaźni mogły zostać ujawnione."

Dalsza znajomość z Bernardem również przyniosła niespodzianki. We wrześniu 2012 roku napisała do mnie Nathalie Hazan-Brune: "Jestem kuratorem wystawy Maryana, która odbędzie się w przyszłym roku w październiku. To był projekt, który realizował się od prawie dziesięciu lat i wreszcie się

recommendation. The doctor, who helped Maryan survive a very difficult period in his life, advised the artist to express himself through images as freely and as fully as possible. We see childhood scenes, longrepressed memories, and vividly imagined objects, which enable us to enter Maryan's intimate world in the period when the feelings rooted deepest in his self could be released.”

The ongoing relationship with Bernard also brought surprises. In September 2012, Nathalie Hazan-Brune wrote me: “I'M. the curator of Maryan's exhibition, which is going to be held in October next year. The project has been in the works for almost ten years, and now it is finally being realized. Both Bernard Sberro and Rémi Violland told me about your efforts, lectures, and workshops, which took place in Nowy Sącz.” This is how I learned that an exhibition of Maryan's works, called “La ménagerie humaine”, was going to be held in Paris in the autumn of 2013.

Tremendously excited we booked plane tickets to Paris. Julie, Ewa and I went together with a thank-you letter written by the President of Nowy Sącz, in which he expressed his gratitude to the Museum Director for holding an exhibition of our compatriot's works. The stay was short but very fruitful. We had a unique opportunity to see Maryan's works, which we had only known from catalogues.

During the vernissage we renewed several contacts, and we were introduced to other people connected with the painter. We had a chance to meet Bernard Sberro again and to talk to Martine Dauvergne, whose parents had often invited Maryan for dinner. The exhibition made a great impression on me primarily because of its multimedia character. In addition to the drawings and paintings, the film “Ecce Homo” was

17

18

spełnia. Zarówno Bernard Sberro jak i Rémi Violland powiedzieli mi o twoich staraniach, wykładach i warsztatach, które odbyły się w Nowym Sączu".

W ten sposób dowiedziałem się, że na jesień 2013 roku w Paryżu przygotowywana jest wystawa dzieł Maryana pod tytułem „La ménagerie humaine” (”Menażeria ludzka”).

Podekscytowani zarezerwowaliśmy bilety na samolot do Paryża. Udało się nam, Julie, Ewie i mnie pojechać razem. Ze sobą wieźliśmy list Prezydenta Miasta Nowego Sącza do dyrekcji Muzeum z podziękowaniem za wystawę prac rodaka. Wyjazd był krótki, ale bardzo owocny.

Pojechaliśmy ciekawi dzieł Maryana, które znaliśmy jedynie z katalogów. W trakcie wernisażu odnowiliśmy kontakty i poznaliśmy nowych ludzi związanych z malarzem. Była okazja, by ponownie spotkać się z Bernardem Sberro oraz porozmawiać z Martine Dauvergne, której rodzice często w swoim domu podejmowali Maryana na obiadach.

Wystawa wywarła na mnie duże wrażenie. Była multimedialna, obok rysunków i obrazów wyświetlano także film „Ecce Homo”, na ścianach wisiały cytaty z wypowiedzi Maryana. Ekspozycję rozpoczynało płótno z 1952 z modlącym się rabinem.

Na malowanych w latach 60. we Francji i w Ameryce płótnach zobaczyłem majestatyczne postacie zamknięte w symbolicznych murach getta, z oślimi uszami, dźwigające lub niosące przed sobą drewniane skrzynie. Większość tych obrazów miała wymiar zbliżony do kwadratu. Niezwykłe wrażenie robiła ściana ośmiu czarnych rysunków malowanych chińskim tuszem. Prezentowana była seria "Napoleon", rysowana tłustą kredką. Prawie wszystkie postaci z obrazów miały nakrycie głowy -

shown, and Maryan's quotes were displayed on the walls. The first painting of the exhibition was the one featuring a praying rabbi, painted in 1952. The paintings from the 1960s in France and the United States featured majestic characters closed in symbolic ghetto walls, with donkey ears, carrying wooden boxes. Most paintings were square in shape. The wall covered with eight black drawings in Chinese ink impressed us profoundly. The Napoleon series drawn in oil-based chalk sketching pencil was presented as well. Almost all figures in the paintings wore some kind of headwear: conductor hats, mitres, or bicornes. We admired the sketch books, which his widow had donated to the Pompidou Center in Paris. We were each given a copy of the exhibition catalogue.

During my research I noticed that in one of the catalogues, below the artist's photo, there was the photographer's name – Bernard Gotfryd. I found the photographer's email address and his New York phone number. Born in Radom, Bernard Gotfryd survived the Holocaust, served in the American army, and for years worked for Newsweek, taking photos of celebrities and politicians. In October 2008 he sent me his first email: “Hello Krzysztof. Thank you for your email. I knew Maryan when he lived in the United States. I got to know him during his first exhibition in New York. I photographed him several times when I worked for Newsweek. Maryan was an honourable man and a great artist, who permanently suffered. I still remember him, and I sometimes talk about him with my son, who as a kid played with Maryan at a summer camp in Cape Cod. That was in the 1960s. I give you permission to reproduce my photos of Maryan. I might have other photos of him, which you haven't seen.

We'll keep in touch. Regards, Bernard Gotfryd.”

były to kolejarskie czapki, biskupie mitry, napoleońskie bikorny. Oglądaliśmy szkicowniki, które wdowa przekazała do Centre Pompidou w Paryżu.

Wystawie towarzyszył katalog, którym wszyscy z naszej sądeckiej grupy zostali obdarowani.

Podczas moich poszukiwań zwróciłem uwagę, że w jednym z katalogów Maryana pod zdjęciem artysty było nazwisko autora fotografii - Bernard Gotfryd. Dotarłem do adresu mailowego i nowojorskiego telefonu fotografika.

Urodzony w Radomiu, ocalony z Holokaustu, późniejszy żołnierz amerykański, przez lata pracował w Newsweeku, fotografując celebrytów i polityków. W październiku 2008 napisał do mnie pierwszy list. "Hello Krzysztof. Dziękuję za e-maila.

Znałem Maryana, kiedy mieszkał w Ameryce.

Zapoznałem go, kiedy miał pierwszą wystawę w Nowym Jorku. Fotografowałem go kilka razy, kiedy pracowałem w Newsweeku. Maryan był honorowym człowiekiem i wybitnym artystą, który cierpiał bez przerwy. Ja go jeszcze pamiętam i czasami rozmawiam na ten temat z moim synem, który jako dzieciak bawił się z Maryanem na letnisku w Cape Cod. To było w latach sześćdziesiątych. Pozwalam wam reprodukować moje fotografie Maryana. Możliwe, że jeszcze mam inne fotografie, których Pan chyba nie widział.

Będziemy w kontakcie. Pozdrawiam, Bernard Gotfryd". Wzruszyły mnie jego słowa w jednym z ostatnich listów - "Ja sobie wyobrażam, jaki szczęśliwy Maryan byłby, gdyby mógł to wszystko widzieć.

Jaka szkoda...". Rozmawialiśmy kilkakrotnie telefonicznie. Świetnie posługiwał się językiem polskim, mimo upływu wielu lat od wyjazdu z Polski. Był bardzo życzliwy dla naszej inicjatywy propagowania twórczości Maryana. Na bieżąco informo-

I was touched with his words from one of his recent email messages: “I can imagine how happy Maryan would be if he could see all that. What a pity…” We talked on the phone several times. He spoke very good Polish despite the fact that he had left Poland many years ago. He genuinely supported our initiative to promote Maryan's works. I kept him updated on the exhibition in the Nowy Sącz Synagogue and on our use of his photos. In June this year (2016), Bernard's son, Howard Gotfryd, informed me of his father's death.

After several years of working informally, in N o v e m b e r 2 0 0 9 , w e e s t a b l i s h e d “ Ma r ya n Association”. Our mission is to preserve Maryan's legacy and to fulfill his wishes by supporting artists and their activities as well as by arranging events to promote Jewish art, local history, and cultural heritage. We are a group of friends whose passion is to discover and promote the work of the painter, who was born in Nowy Sącz, but who never came back here due to the tragedy of war and postwar hardship. We hope his works will never be forgotten.

19

20

wałem go o wystawie w sądeckiej synagodze, jak wykorzystujemy jego fotografie. W czerwcu tego roku syn Bernarda, Howard Gotfryd przekazał mi smutną wiadomość, że ojciec zmarł.

Po latach działań nieformalnych, założyliśmy w listopadzie 2009 stowarzyszenie Maryan. „Istniejemy, by chronić spuściznę Maryana (Pinchasa Bursteina) i realizować jego pragnienia poprzez wspieranie artystów i ich działań, organizowanie wydarzeń związanych ze sztuką, historią lokalną oraz dziedzictwem kulturalnym Żydów” - głosi oficjalna formuła. Jesteśmy grupą przyjaciół i pasjonatów. Łączy nas ciągłe odkrywanie i propagowanie twórczości malarza, który urodził się w Nowym Sączu, ale okrutny czas wojny i trudne lata powojenne sprawiły, że już nigdy do rodzinnego miasta nie powrócił. Pragniemy, by jego twórczość nie pozostała w mroku zapomnienia.

6. Maryan przy pracy, lata 60. XX w. Fot. Bernard Gotfryd./ Maryan working, the 1960s. Photo by Bernard Gotfryd.

22

21

7. Maryan ze swoim obrazem, Nowy Jork, lata 60. XX w. Fot. Bernard Gotfryd. / Maryan with his painting, New York City, the 1960s, Photo by Bernard Gotfryd.

Ciąg dalszy nastąpi Ewa Andrzejewska

To be continued Ewa Andrzejewska

27 lutego 2007 roku Krzysztof Bojarczuk opowiedział mi historię. Gdy pewnego zimowego dnia przeglądał Internet, pojawiło się nazwisko: Maryan. Pinchas Burstein, born 1927 New Sacz, died 1977 New York.

Maryan to był pseudonim artystyczny malarza, który żył 50 lat. Urodził się w Nowym Sączu, w czasie wojny był w getcie, a potem w obozie Auschwitz. Po wyzwoleniu obozu przez Armię Czerwoną amputowano mu nogę w szpitalu wojskowym. W 1946 roku wyjechał do Niemiec, potem na rok do Jerozolimy, gdzie zaczął studiować malarstwo. Następnie przeniósł się do Paryża, gdzie uczęszczał do Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych oraz malował i wystawiał obrazy.

Potem przeniósł się do Nowego Jorku i tam zmarł.

W Internecie otworzyły się strony z obrazami i rysunkami.

Udało się odnaleźć datę i miejsce urodzenia artysty.

Urodził się 1 stycznia 1927 roku na Piekle, które jest dzielnicą Nowego Sącza. Coraz więcej wiedzieliśmy.

Julie Bourdeaux, Amerykanka z pochodzenia

On February 27, 2007, Krzysztof Bojarczuk told me a story. One winter day when he was surfing the Internet, he came across the following information: Maryan. Pinchas Burstein, born 1927 Nowy Sącz, died 1977 New York.

Maryan is the pseudonym of an artist who lived for 50 years. Born in Nowy Sącz, he spent the war years in the ghetto and then survived Auschwitz concentration camp. After the camp was liberated by the Soviet Red Army, his leg was amputated in an army hospital. In 1946 he went to Germany and then to Jerusalem, where he started studying painting. Next he moved to Paris, where he attended the state School of Fine Arts, painted and exhibited his works. Then he moved to New York, where he later died.

The Internet revealed webpages with his paintings and drawings.

We were able to find the artist's date and place of birth. He was born on January 1, 1927 in the Piekło (English: Hell) district of Nowy Sącz. We were getting more and more information.

Julie Boudreaux, an American living in Nowy Sącz, also became interested in Maryan. In the spring she went

23

24

mieszkająca w Nowym Sączu, również zainteresowała się Maryanem. Na wiosnę pojechała do domu w Bostonie. Poszła do Galery Pucker i dostała album o Maryanie. Razem z mężem Charlesem Merrillem spotkali się z artystą malarzem Samuelem Bakiem. Okazało się, że Bak znał Maryana. Powiedział im, że Maryan ożenił się w Paryżu z Annette Minną i mieszkał z nią w Nowym Jorku.

5 maja 2007 roku siedząc z Julie przy komputerze otworzyłyśmy w internecie nowojorską książkę telefoniczną. Było kilka nazwisk Maryan. Za drugim razem odezwała się Annette. W Nowym Jorku była noc. Annette nie spała. Nie mogła pojąć, dlaczego Polska? Nowy Sącz? To niemożliwe.

Wymieniłyśmy adresy. Ona mieszkała na Manhattanie. Zawsze tam mieszkali z Maryanem.

Weszłyśmy z Julie w plan Nowego Jorku. Powiększałyśmy i powiększałyśmy obraz, aż zobaczyłyśmy narożnik ulicy z ich domem.

22 sierpnia 2007 roku Krzysztof był w Paryżu.

Poszedł na cmentarz Montparnasse i zrobił zdjęcie grobu Maryana. Położył na nim kamyk.

18 września 2007 roku Annette zaprosiła Julie i mnie do swojego domu, do Nowego Jorku.

Julie pojechała. Na prośbę Annette przywiozła z Polski torcik wedlowski. Annette powiedziała, że w dawnych latach kupowali takie torciki z Maryanem w Paryżu, w delikatesach na Rue des Rosiers. Były lepsze od belgijskich. Kupowali w dzielnicy żydowskiej smaki Maryana z Polski: wedlowskie torciki, biały ser, wiśniówkę i wiśnie w czekoladzie.

20 stycznia 2008 roku Julie przysłała kilka zdjęć

home to Boston and visited Pucker Gallery, where she received an album about Maryan. She and her husband, Charles Merrill, met Samuel Bak, an artist who used to know Maryan. Samuel told them that Maryan had married Annette Minna in Paris and that they lived together in New York.

On May 5, 2007 Julie and I were sitting at a computer and decided to search the New York City White Pages.

There were several persons with the surname Maryan.

On the second call we heard Annette's voice. It was night in New York. Annette wasn't sleeping. She couldn't understand why somebody from Poland was calling her? Why Nowy Sącz? It seemed impossible.

We exchanged addresses. Hers was Manhattan, where she and Maryan had always lived. We kept enlarging the New York City map until we found the street corner with their apartment building.

On August 22, 2007 Krzysztof went to Montparnasse Cemetery in Paris. He took a photo of Maryan's grave and put a stone on it.

On September 18, 2007 Annette invited me and Julie to her apartment in New York. Julie went. At Annette's request, she brought a Wedel chocolate wafer tart for her. Annette reminisced about the days when she and Maryan would buy this Polish delicacy in a Parisian delicatessen on Rue des Rosiers. She claimed the Wedel tarts tasted better than Belgian chocolates. In the Jewish district they would buy Maryan's tastes from Poland: Wedel chocolate wafer tarts, white cheese, cherry liqueur, and chocolate covered cherries.

On January 20, 2008 Julie sent us a couple of photos from Annette's apartment and a photo of a drawing of a crying boy who is dragging a wooden dog on wheels.

Maryan's words on the drawing said: “We are living at

z mieszkania Annette oraz zdjęcie rysunku z płaczącym chłopczykiem, który ciągnie drewnianego pieska na kółkach. Na tym rysunku Maryan napisał: „We are living At the Ludzmierska 39 or 49 Nowy Targ. Miałem trzy lata.”

3 kwietnia 2008 roku Annette ponowiła zaproszenie, tylko dla kobiet, bo krępuje się mężczyzn.

5 czerwca 2008 roku wypełniłam wniosek wizowy.

Annette w listach używa coraz więcej polskich słów.

15 czerwca 2008 roku Julie uprzedziła Annette, że może dzwonić konsul amerykański i pytać o moje noclegi w czasie pobytu. Annette ma niechęć do telefonów, a szczególnie jak dzwoni ten czerwony, to wtedy wykrzykuje: „spadaj”, „gówno”, najpierw po francusku, potem po jidyszu, a w końcu po angielsku.

16 lipca 2008 roku znalazłam w Archiwum zapis: w wykazie metryk chłopców szkolnych w latach 1923-1927 jest Bursztyn Pinkas Simson.

31 lipca 2008 roku Julie rozmawiała z Annette. Ona czuje się tak, jakby była naszą „jidysze mame”, chociaż nie jesteśmy jej rodziną, tylko bardziej rodziną Maryana. Mówi: szkoda, że on nas wcześniej nie znał, bo bylibyśmy lekarstwem na jego chorobę. A tak to jesteśmy jej lekarstwem.

8 września 2008 roku przyleciałyśmy z Julie do Nowego Jorku.

9 września 2008 roku przez Dolny Manhattan razem z Julie poszłyśmy do Annette. Mieszkanie mieściło się w narożniku ceglanoburej kamienicy. Miałyśmy serca w gardle. Wjechałyśmy windą na dziewiąte piętro. Annette stała w drzwiach.

Ludzmierska street 39 or 49 in Nowy Targ. I was three.”

On April 3, 2008 Annette sent another invitation. This time she invited only women, as she does not feel at ease with men.

On June 5, 2008 I filled out a visa form. Annette uses more and more Polish words in her letters.

On June 15, 2008 Julie warned Annette that the American consul might want to call her and ask about my stay in the US. Annette is generally very reluctant to answer the phone. And when the red phone rings, she shouts out loud, “get lost”, “shit”, first in French, and then she curses in Yiddish, and finally in English.

On July 16, 2008 I found a note in the Archives: the name Bursztyn Pinkas Simson exists in the 19231927 school register.

On July 31, 2008 Julie talked to Annette. She feels as if she is our “Yiddish Mother” although we are not her relatives, and are definitely more related to Maryan than to her. She says that it's a shame he never got to meet us as we would have been a remedy for his sickness. And now we are her remedy.

On September 8, 2008 Julie and I arrived in New York.

On September 9, 2008 we walked down Lower Manhattan to visit Annette. Her apartment was located at a corner in a dull, brick apartment building.

We had huge lumps in our throats. We took the elevator up to the ninth floor. Annette was standing in the doorway. The moment I saw her I thought that this is exactly what Meryl Streep will look like when she becomes very old.

The apartment consisted of an L-shaped room, a bedroom, a kitchen, a bathroom, and a small storage room. Not having his own studio, Maryan painted in the north-facing room. He would put red linoleum on

25

26

Pomyślałam od razu, że tak będzie wyglądała Meryl Streep, jak będzie już zupełnie stara.

Mieszkanie składało się z pokoju w kształcie litery L, sypialni, kuchni, łazienki i małej komórki. Maryan nie miał osobnej pracowni i malował w pokoju przy północnym oknie. Na podłodze rozkładał czerwone linoleum i stawiał sztalugi. Obok na blacie z szufladami leżały równiutko poukładane pędzle i szpachelki. Przy palecie kładł płócienne i dżinsowe szmatki, a z boku stała zielona butelka z terpentyną. W okrągłych miseczkach trzymał połamane pastele, węgle i kredki woskowe.

W oknach wisiały czerwone żaluzje. Miały dziurki i jak świeciło słońce, były kropki światła na podłodze. W rogu pokoju stał okrągły stół na jednej nodze. Marmurowy blat był przykryty obrusem, a na nim stał czteroramienny świecznik. Ustawiłyśmy tam przyniesione kwiaty. Annette powiedziała, że kwiaty wkładała zawsze w metalowy zielony czajnik albo w dzbanek z niebieskimi kwiatuszkami. Do kawy podała nam cukier w meksykańskiej puszce w kwiaty. Obok na dwóch stolikach było pełno płyt, książeczek z reprodukcjami obrazów, miska z nićmi i figurki z Meksyku. Pod czarną lampą kreślarską leżała wawelska główka ze spływającą łzą. Usiadłyśmy przy Annette na starych krzesłach kreślarskich. Ja na żółtym, Julie na zielonym.

Nad polskim biurkiem w sypialni wisiały dwa obrazki z okresu jerozolimskiego Maryana i malutki perski dywanik. Na bujanym fotelu przy łóżku leżały zabawki; pluszowe misie, pacynki i drewniane pajacyki. Maryan i Annette nie mieli dzieci.

Ale Maryan od czasu do czasu kupował zabawki,

the floor and then set up his easels. On the nearest chest of drawers lay neatly arranged painting brushes and palette knives. He would put pieces of canvas cloth and denim beside the palette, next to which stood a green bottle of turpentine. He kept broken pastel crayons, charcoal sticks, and wax crayons in round bowls.

The sunlight delicately shone through the perforations in the red blinds leaving dots of light on the floor. A one-legged table stood in one of the corners. Its marble top was covered with a table cloth, on which stood a four-arm candle holder. We put the flowers we brought on the table. Annette said that she had always put flowers in a green metal teapot or in a jug with a blue flower pattern. The sugar to go with coffee was served in a Mexican tin with a flowery pattern. The two small tables beside the marble table were cluttered with loads of records, painting reproductions, a bowl with sewing thread, and small statues from Mexico.

Below the black drafting lamp was a wood-carved human head with a tear running down its face, a reproduction from the Wawel Royal Castle. We seated ourselves close to Annette on two old drafting chairs, Julie on the green one, and me on the yellow one.

Two pictures from the period of Maryan's stay in Jerusalem and a small Persian rug hung above the Polish desk in the bedroom. Toys, plush teddy bears, puppets, and wooden dolls were piled on the rocking chair by the bed. Maryan and Annette never had any children, but from time to time Maryan would buy toys he had only dreamt of in his childhood. The bookcase held books and records. Blaise Cendrars, Hašek, Martin du Gard, Kafka, Simenon, jazz and classical music. On the kitchen walls hung metal pots and mugs

o jakich marzył w dzieciństwie. W biblioteczce stały książki i płyty. Blaise Cendrars, Hašek, Martin du Gard, Kafka, Simenon, jazz i muzyka poważna.

W kuchni zawieszono na ścianach metalowe tygielki z kubeczkami z Polski, łyżki z Meksyku i talerzyki z Japonii. Wszędzie były plakaty i obrazy Maryana. Dwa ptaki, kilku piekarzy i obrazy abstrakcyjne. Dużo obrazów osłoniętych papierami bibułkowymi stało pod ścianami. Nieustannie pracował wentylator i te bibułki powiewały w powietrzu.

W tym mieszkaniu czas zatrzymał się na francuskich latach sześćdziesiątych. Było tam tak, jakby Maryan był nieobecny przez chwilę. Zostawił przecież rozpoczęte pudełko papierosów Lark i wyszedł.

Następnego dnia znów kupiłyśmy jej kwiaty.

Annette pokazała nam swoje pierwsze portrety narysowane przez Maryana. Powiedziała nam, że ją upiększył, bo nie była taka ładna.

Następnego dnia zjadłyśmy u niej obiad. Trwał długo i nie była to tylko bułka z mlekiem w błękitnym rondelku. Do wieczora oglądałyśmy szkicowniki Maryana, co było dużym przeżyciem.

Następnego dnia Annette chciała nam coś podarować. Powiedziała nam, że rozmawiała w duszy z Maryanem i on jej powiedział: daj, daj, ale ona jak da, to zaraz będzie odbierać, bo taką ma naturę po ojcu, hazardziście z Rzeszowa.

Rozmawiałyśmy o ważnych sprawach. O domu dla chorych artystów, który był marzeniem Maryana.

Robiłyśmy porządki. Zapakowałyśmy z powrotem paletę Maryana w pokrowiec uszyty przez Annette z dżinsowych łatek. Zostawiłyśmy ją samą.

from Poland, spoons from Mexico, and plates from Japan. Maryan's posters and paintings seemed to be everywhere. Two birds, several bakers, and abstract paintings. Quite a few paintings wrapped in tissue paper leaned against the walls. The paper would flutter in the breeze from the fan. It seemed like time had stopped here in the French 1960s. It looked as if Maryan had only stepped out for a moment. He had even left an opened packet of Lark cigarettes.

The next day we again bought flowers for Annette. She showed us Maryan's first portraits of her. She told us that he had made her look prettier, as she was not that beautiful.

The following day we had dinner together in her apartment. The dinner lasted rather long, and it was not a mere roll with milk in a light-blue pot. Admiring Maryan's sketch books until late evening was a profound experience for us.

On the last day Annette wanted to give us a small gift.

She told us that she had talked to Maryan in her thoughts, and he had told her: “give, give”. But she knew that whenever she gave, she always took it back, as it was her nature, which she had inherited from her father, a gambler from Rzeszów.

We talked about important things. About a house for sick artists, which was Maryan's dream. We tidied up the apartment. We put Maryan's palette back into a cover that Annette had made from pieces of denim.

We left her alone. We went down in the elevator and out into the evening.

In November 2010 we could hear from Annette's phone calls that her health was deteriorating and that she was missing us a lot.

On December 1, 2011 on behalf of Maryan Associa-

27

28

Zjechałyśmy windą na ulicę. Był wieczór.

W listopadzie 2010 roku z telefonów Annette wynikało, że czuje się gorzej i że bardzo tęskni.

1 grudnia 2011 roku jako Stowarzyszenie Maryan wysłaliśmy papierowy list i email do polskiej konsul w Nowym Jorku. Napisaliśmy, że Maryan, polski Żyd, artysta malarz, mieszkał i zmarł w Nowym Jorku w 1977 roku. Napisaliśmy, że jego żona Annette jest chora. Napisaliśmy, że chcemy, żeby po jej śmierci można było zabrać do Polski osobiste rzeczy Maryana. Żeby nie znalazły się w śmietniku, bo oni nie mieli dzieci. Wysłaliśmy ten list tylko jako informację. Dostaliśmy potwierdzenie, że poczta doszła.

11 lutego 2012 roku Julie otrzymała wiadomość od Remi V., że Annette miała wylew i leży w szpitalu.

Czuje się trochę lepiej, ale już do domu nie wróci.

Remi ostatnio opiekował się Annette. Bardzo go lubiła i często rozmawiali o nas. Okazało się, że w styczniu Annette podarowała dla Centrum Pompidou w Paryżu siedem dużych obrazów Maryana z serii „Napoleon”. Od razu zawisły na stałej ekspozycji.

22 marca 2012 roku zadzwonił Remi do Julie i powiedział, że Annette nie żyje. Umarła 19 marca.

Napisała testament, którym przekazała całą twórczość Maryana ukochanej Francji. Remi zapytał się, czy chcielibyśmy mieć w Polsce rzeczy Maryana. Zrobił zdjęcia mieszkania i nam przysłał.

Dodał jeszcze, że w Paryżu planuje się dużą retrospektywną wystawę Maryana w 2013 roku.

Znalazłam tekst piosenki, jaką nam puszczała Annette w nowojorskim mieszkaniu z płyty Joe Dassin. Et si tu n’existas pas. A gdybyś nie istniała/

tion, we sent a letter and an email to the Polish Consul in New York City. We wrote that Maryan, a Polish Jew, a painter, lived and died in New York City in 1977. We wrote that his wife, Annette, was sick. We expressed our wish to have Maryan's personal belongings moved to Poland after her death. Remembering that Maryan and Annette did not have children, we feared that his belongings would end up in the garbage. Our letter was of informative nature. The receipt of the letter was confirmed.

On February 11, 2012 Remi Violland informed Julie that Annette had suffered a stroke and was in hospital.

He said that although she was slowly recovering, she would not be released from hospital. Remi had recently been looking after Annette. She liked him, and they would often talk about us. It turned out that in January Annette had donated seven of Maryan's large paintings in the Napoleon series to the Pompidou Center, which immediately exhibited them.

On March 22, 2012 Remi called Julie to tell her that Annette had passed away. She had died on March 19th. In her will she donated all Maryan's works to his beloved France. Remi asked if we would like to have Maryan's belongings in Poland. He sent us photos of Maryan's apartment. He mentioned that a big retrospective exhibition was going to be held in Paris in 2013.

I found the lyrics of a Joe Dassin song that Annette would play for us in the New York apartment. “Et si tu n'existais pas”. “And if you didn't exist”. And if you did not exist/tell me why I should live/to wander around the world without you/without hopes and regrets/and if you did not exist/I would try to invent love/ like a painter sees from beneath his fingers the day's colours

powiedz, po cóż miałbym żyć/ by włóczyć się po świecie bez ciebie/ bez nadziei i żalów/ i gdybyś nie istniała/ próbowałbym wymyślić/ miłość/ jak malarz, który pod/ swoimi palcami widzi/ rodzące się kolory dnia/ nie dowierzając.

30 marca 2012 roku zabraliśmy się błyskawicznie za przygotowanie papierów na odebranie ładunku z Nowego Jorku. Miał przypłynąć do jednego z terminali w Gdyni. Poszukiwaliśmy transportu z Gdyni do Nowego Sącza oraz kogoś kto mógłby przyjąć ładunek w Gdyni. Przypomniałam sobie o Marku G. z Gdyni. Wiedziałam, że nie da sobie w kaszę dmuchać. Marek od razu zgodził się pomóc . Powiedział, że to będzie przygoda jego życia. Nie mieliśmy pewności, czy to przygoda, czy kłopot.

Krzysztof zabrał się za załatwianie darmowego transportu do Nowego Sącza.

8 maja 2012 roku zadzwoniła Ala D. z wiadomością od Julie z Nowego Jorku: „Transport przygotowany jest w trzech pakach oklejonych folią i taśmami.

Dziś wychodzi z portu w Nowym Jorku. Prawdopodobnie będzie w Polsce około 15 maja. Trzy dni może leżeć na cle bez składowego.”

Na razie nie było żadnych widoków na transport przez Polskę.

11 maja 2012 roku Remi przesłał mailem zdjęcia pustego mieszkania Annette z wielką górą czarnych paczek. Zadzwonił Marek, że na dokumencie przewozu jest pomyłka w jego ulicy i telefonie. Dodał, że teraz nie ma jednej spedycji w Gdyni, tylko jest kilkanaście terminali prowadzonych przez Hongkong, a akurat transportem „ładunku Maryanowego” zawiaduje Hamburg.

Tymczasem w Warszawie powstawał pomysł Andy

being born/ and remains rather unconvinced.

On March 30, 2012 we immediately started preparing documents to pick up the delivery from New York. It was to arrive at one of the terminals in Gdynia. We were looking for a freight forwarding company that could deliver the goods from Gdynia to Nowy Sącz and for somebody who could store the goods. I suddenly remembered Marek from Gdynia. Marek has never let anyone push him around. He agreed to help us without any hesitation. He said it would be the adventure of his life. We were not sure whether it was adventure or trouble for him. Krzysztof started to arrange for free delivery to Nowy Sacz.

On May 8, 2012 Ala Derkowska called me to share Julie's message: “The goods, secured with foil and tape in three packages, are leaving the port of New York today. The delivery will probably arrive in Poland around May 15 and can only be stored in the customs warehouse for three days free of charge”. And we still had no idea of how we were getting the shipment across all of Poland to Nowy Sącz.

On May 11, 2012 Remi emailed me photos of Annette's apartment, empty with big pile of black boxes. Marek called me and said that he had spotted mistakes in the waybill, namely in his address and phone number. He also mentioned that there was not only one freight forwarder shipping to Gdynia, but there were several terminals managed by Hong Kong.

Maryan's goods were going via Hamburg.

In the meantime, in Warsaw, Anda Rottenberg came up with the idea to hold an exhibition devoted to those who are not here with us any longer (the Lemkos, the Roma, the Jews, the Germans). It was to be entitled: “VOID”. Emptiness. Vacuum. Absence.

29

30

Rottenberg na wystawę w Nowym Sączu o tych, których już tu nie ma (Łemkowie, Cyganie, Żydzi, Niemcy). Tytułem wystawy było słowo ”VOID”.

Pustka. Próżnia. Nieobecność.

14 maja 2012 roku zadzwonił Marek, że „ładunek Maryanowy” już stoi w Hamburgu. W piątek ma być w Gdyni. Marek skontaktował się z biurem w Hamburgu i poprawili jego adres i telefon. Cud Boski, że się udało to zrobić telefonicznie.

21 maja 2012 roku Marek zadzwonił do Hamburga.

Chciał mieć pewność, kiedy transport dotrze.

Okazało się, że przesyłka może przybyć do Gdyni statkiem, ale również istnieje możliwość załadowania jej na tira i przewiezienia do Marek pod Warszawę. Marek zdenerwował się i zapytał, czy przewoźnik może tak zmieniać adres docelowy?

I dowiedział się, że może.

Krzysztof załatwił za darmo w firmie „Wiśniowski” tira z Gdyni.

22 maja 2012 roku dzień św. Rity. „Ładunku Maryanowy”, nie daj się wywieźć pod Warszawę, do terminalu w Markach! Tam trzeba będzie płacić za postój!

23 maja 2012 roku zadzwonił Marek, że rozpoczęła się odprawa celna i jest zawalony papierami.

Konsultował wszystko z biurem odprawy dla Gdyni (żeby było łatwiej, Gdynię obsługuje agencja celna z siedzibą we Wrocławiu!). W tym czasie Ala kompletowała papiery w porozumieniu z agencją celną i z Julie w Bostonie. Marek jak gołąb pocztowy przesyłał maile tam i z powrotem. Ciągle czegoś brakowało. Przyznał się, że zaczął traktować ten ładunek jak sprawę honoru.

25 maja 2012 roku Marek napisał maila, że

On May 14, 2012 Marek called to say that Maryan's goods had arrived in Hamburg and were due to reach Gdynia on Friday. Marek contacted the Hamburg office and had his address and telephone number corrected. Thank God he was able to do it by phone.

On May 21, 2012 Marek called the Hamburg office again to find out exactly when the shipment was to arrive in Gdynia. It turned out that the goods could either be shipped to Gdynia or transported by road to Marki near Warsaw. Marek was very upset to hear that a carrier could change the original destination at the last second . Krzysztof succeeded in persuading a local company Wiśniowski to lend us a truck free of charge.

May 22, 2012, St Rita's Day. Maryan's goods cannot be sent to Marki near Warsaw! This means we will have to pay for the layover!

On May 23, 2012 Marek called me and said that the customs clearance of Maryan's goods had started and that he was swamped in paperwork. He consulted everything with the customs clearance office in Gdynia. To make things easier the headquarters of the customs office for Gdynia is located in Wrocław! In the meantime Ala was compiling the necessary documents in simultaneous consultation with the customs clearance office and with Julie who was then in Boston. Marek, like a messenger pigeon, was sending emails to and fro…. Some documents were still missing. Marek admitted that the delivery of Maryan's belongings was becoming a matter of honor for him.

On May 25, 2012 Marek informed me by email that he had handed in all the necessary documents to the Customs Office in Hutnicza Street. The last document he signed was a certificate: “Being aware of criminal liability for a false statement under Art. 233 of the

przekazał wszystkie papiery do Urzędu Celnego na Hutniczej. Ostatnim papierem, jaki podpisał, było zaświadczenie zawierające jego nazwisko, adres i datę: „Uprzedzony o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia wynikającej z artykułu 233 KK oświadczam, że towar wymieniony na BL (…) nie jest wyprodukowany z skór psów i kotów, nie jest wyprodukowany ze skór fok, nie jest objęty Konwencją Waszyngtońską CITES. Zostałem uprzedzony o odpowiedzialności karnej wynikającej ze składania fałszywych zeznań.

Podpis, PESEL itd.”

Wieczorem z Nowego Sącza wyjechał tir do Gdyni.

28 maja 2012 roku ładunek Maryanowy dojechał do domu Krzysztofa.

13 czerwca 2012 roku urodził się pomysł, aby na wrześniowej wystawie Andy Rottenberg pokazać nowojorską „pracownię Maryana” i koniecznie zaprosić Remi na wrzesień do Polski.

14 czerwca 2012 roku przyjechała Anda Rottenberg w sprawie wystawy. Wszyscy razem oglądnęliśmy u Krzysztofa w garażu jeszcze nierozpakowany ładunek. Anda weszła i powiedziała: Manhattan Transfer. Od razu wymyśliła, że trzeba zrobić „pracownię Maryana” zawartą między czterema kolumnami bimy w Galerii Synagoga. Obić je ściankami i tylko zaglądać tam przez okna – dziury.

Powiedziała, trzeba to dobrze przemyśleć. Rozmawialiśmy o wystawie wrześniowej i paryskiej.

Odwinęłam z wierzchu papiery i znalazłam kolorowe metalowe talerzyki. Jadłyśmy na nich długie śniadania z Annette. Obok nich leżały malowane przez Maryana figurki Lisa i Kota z „Pinokia”…

17 czerwca 2012 roku Krzysztof zaczął rozpako-

Criminal Code, I hereby declare that the goods listed on this bill of lading are not made of dog, cat, or seal fur and skin, nor are they made of any other species covered by the Washington Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES). I have been warned that I may be liable for making a deliberately false statement. Signature, ID number, etc.”

In the evening a truck left from Nowy Sącz for Gdynia.

On May 28, 2012 Maryan's belongings reached Krzysztof's home.

On June 13, 2012 the idea to exhibit Maryan's studio as part of Anda Rottenerg's exhibition was born.

Obviously, we decided to invite Remi to Poland in September.

On June 14, 2012 Anda Rottenerg visited us to discuss the exhibition. We all went to Krzysztof's garage to have a look at the goods shipped from the United States. Anda entered the garage and said: “Manhattan Transfer”. She immediately suggested that we should install Maryan's studio within the four columns of the bimah in the Old Synagogue. She considered surrounding the studio with walls with windows so that visitors could look inside through them. She insisted that we take her idea seriously. We were talking about the September exhibition and about the exhibition in Paris. I removed some paper and found the colorful metal plates, the ones we would eat long breakfasts on together with Annette. Right beside them were figures of the Fox and the Cat from The Adventures of Pinocchio painted by Maryan.

On June 17, 2012 Krzysztof started to unpack the load. He took out books and albums. He looked for the red phone. He noticed a small greenhouse for

31

32

wywać ładunek. Wyciągał książki i albumy. Szukał czerwonego telefonu. Wypatrzył u sąsiada na działce stare okna, z których sąsiad zrobił szklarenkę na pomidory. Sąsiad zgodził się je pożyczyć.

20 sierpnia 2012 roku pracownicy BWA zamówili gipsowe ścianki i zbudowali „pracownię Maryana” w synagodze. Założyli w ściany okna ze szklarenki i dobrze to wyszło.

24 sierpnia 2012 roku żona Marka opowiedziała mi o przygodach z odbiorem ładunku.

26 sierpnia 2012 roku Marek machnął ręką i powiedział: co tam, co tam, no mogli transport wrócić. Ale im się to nie udało i uratowaliśmy ładunek w całości. To była gra warta świeczki. A jak już ładunek przeszedł przez komorę, to poszliśmy ze znajomym z cła na…

3 września 2012 roku od rana w Galerii Synagodze składaliśmy „pracownię Maryana”. Zawiesiliśmy obrazki i różne przedmioty na ścianach. Elektrycy przerobili amerykańską wtyczkę na polski kontakt, żeby zapalić lampę z wiklinowym abażurem.

Pozostało wsadzić bukiet do wazonu i odłożyć słuchawkę czerwonego telefonu na bok.

5 września 2012 roku powiesiliśmy pędzelki i plakaty na ścianach. Włożyliśmy kwiaty do dzbanka i pracownia zaczęła żyć.

7 września 2012 roku na otwarcie wystawy przyjechał Remi Violland z Paryża. Opowiadał o ostatnich chwilach, jakie spędził z Annette. Środa 2 kwietnia 2014 roku skończyliśmy spis przedmiotów Maryana i Annette. Transfer Manhattan to Nowy Sącz. Wszystko zostało spisane, zapakowane w kartony i obklejone taśmami.

Schowane. Na razie.

Ciąg dalszy nastąpi.

tomatoes made from old windows in his neighbor's yard. He persuaded him to lend us the windows.

On August 20, 2012 the employees of MWA Gallery of Contemporary Art ordered gypsum boards and constructed Maryan's studio in the Old Synagogue.

The greenhouse windows they installed in the walls looked good.

On August 24, 2012 Marek's wife told me the saga of picking up the delivery.

On August 26, 2012 Marek shrugged his shoulders and said that the shipment came “this close” to being sent back to the United States. But they managed to rescue the entire thing. It was worth the effort. Once the shipment cleared customs, they could relax over a couple of drinks with the customs officers.

On September 3, 2012 from early morning we were constructing Maryan's studio. We hung pictures and other objects on the walls. To make the lamp with a wicker lampshade work electricians had to adapt the American plug to fit the Polish power socket. The last thing we did was put flowers in a vase and take the red phone receiver off the hook.

On September 5, 2012 we hung the paint brushes and the posters on the walls. We put fresh flowers in a vase, and the studio became to life.

On September 7, 2012 Remi Violland came from Paris for the official opening of the exhibition. He told us about the last days he had spent with Annette.

On Wednesday April 2, 2014 we finished the inventory of Maryan's and Annette's possessions.

Manhattan to Nowy Sącz Transfer. Everything was accurately recorded, packed in boxes, and sealed.

Stored. For now.

To be continued.

8. Maryan, Nowy Jork, lata 60. XX w. Fot. Bernard Gotfryd. / Maryan, New York City, the 1960s, Photo by Bernard Gotfryd.

10.

10. Piekło, ulica Lwowska, lata 20. XX w., ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.

10. Piekło, Lwowska Street, the 1920s, from the collection of the Regional Museum in Nowy Sącz.

Tutaj Pinchas Burstein (Maryan) urodził się i spędził dzieciństwo.

Pinchas Burstein (Maryan) was born and spent his childhood here.

34

9.

9. Nowy Sącz, Ratusz, ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.

9. Nowy Sącz, Town Hall, from the collection of the Regional Museum in Nowy Sącz.

Nowy Sącz - dzielnica “Piekło” Nowy Sącz - “Piekło” (English: Hell) district

35

12.

11-15. Nowy Sącz, Piekło, lata II Rzeczypospolitej, ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.

11-15. Nowy Sącz, Piekło, Interwar Poland, from the collection of the Regional Museum in Nowy Sącz.

36

11.

13.

37

14.

15.

Lata 40. XX w.

The 1940s.

Nowy Jork - dzielnica Manhattan New York - Manhattan

38

16.

16. Manhattan, www.pixabay.pl 16. Manhattan, www.pixabay.pl

39

17.

18.

17-18. Dom, w którym mieszkał Maryan.

Fot. Anna Lipińska.

17-18. The house where Maryan lived.

Photos by Anna Lipińska.

20.

20. Maryan i Annette w swoim mieszkaniu, Nowy Jork 1962, ze zbiorów Annette Maryan.

20. Maryan and Annette in their apartment, New York City 1962, from Annette Maryan’s collection.

40

19.

19. Odbicie Maryana w lustrze nowojorskiego mieszkania otwierało wystawę w nowosądeckiej synagodze.

Fot. Bernard Gotfryd, lata 60. XX w.

19. Maryan’s reflection in his apartment in New York City.

The photo opened the exhibition in the Old Synagogue in Nowy Sącz.

Photo by Bernard Gotfryd, the 1960s.

41

21.

21. Pokój Maryana, 1977, miejsce pracy. Fot. ze zbiorów Annette Maryan.

21. Maryan’s studio, 1977, artist’s workplace. From Annette Maryan’s collection.

45

22.

23.

22-23. Pamiątki po Artyście, reprodukcje obrazów Goyi i Velázqueza, ze zbiorów Stowarzyszenia Maryan.

22-23. Souvenirs from the artist, reproductions of paintings by Goya and Velázquez.

From the collection of Maryan Association.

24.

24. Pokój Maryana, 1977, miejsce pracy. Fot. ze zbiorów Annette Maryan.

24. Maryan's studio, 1977, artist's workplace. From Annette Maryan's collection.

W Nowym Jorku Maryan nie miał osobnej pracowni, malował w domu, w ostatnich latach także w Chelsea Hotel (miejscu artystów, muzyków i pisarzy).

In New York City, Maryan did not have a separate studio. He painted in one of the rooms of his apartment. During the last years of his life he also painted in the Chelsea Hotel, the home of numerous artists, musicians, and writers.

43

28.

26.

25-26. Ze zbiorów Stowarzyszenia Maryan.

24-26. From the collection of Maryan Association.

27.

27. Pokój Maryana, 1977, miejsce pracy. Fot. ze zbiorów Annette Maryan.

27. Maryan’s studio, 1977, artist’s workplace. From Annette Maryan’s collection.

28.

47

29.

28-29. Narzędzia pracy, ze zbiorów Stowarzyszenia Maryan.

28-29. Art tools and materials. From the collection of Maryan Association.

34

30.

30-32. Mieszkanie Maryana na Manhattanie, 2008.

Fot. Ewa Andrzejewska.

30-32. Maryan's apartment in Manhattan, 2008.

Photos by Ewa Andrzejewska.

W 2008 roku mieszkanie wyglądało tak jak za życia Artysty.

Przedpokój wypełniały stosy obrazów Maryana, niektóre wisiały na ścianach.

In 2008 the apartment looked exactly the same as when the artist had lived in it.

The hall was crowded with framed paintings stacked in piles against every wall.

Some paintings hung on the walls.

35

31.

32.

33.

50

33-34. Mieszkanie Maryana na Manhattanie.

Fot. Ewa Andrzejewska.

33-34. Maryan's apartment in Manhattan.

Photos by Ewa Andrzejewska.

"Maryan od czasu do czasu kupował zabawki, o jakich marzył w dzieciństwie, a konik był dla niego szczególnie ważny." ”Maryan would sometimes buy toys he could only dream of in his childhood.

The wooden rocking horse was especially important to him.”

22.

34.

51

35.

35-38. Obrazy i plakaty Maryana na ścianach nowojorskiego mieszkania.

Fot. Ewa Andrzejewska.

35-38. Maryan's paintings and posters on the walls of his New York apartment.

Photos by Ewa Andrzejewska.

38.

36.

37.

40.

54

44.

45.

39.

39, 46-47. Mieszkanie Maryana na Manhattanie.

Fot. Ewa Andrzejewska.

39, 46-47. Maryan's apartment in Manhattan.

Photos by Ewa Andrzejewska.

41.

42.

46.

43.

40-45. Płyty i gramofon oraz inne pamiątki, ze zbiorów Stowarzyszenia Maryan. Fot. Krzysztof Bojarczuk.

40-45. Records and gramophone and other memorabilia.

From the collection of Maryan Association.

Photos by Krzysztof Bojarczuk.

"W biblioteczce stały książki i płyty.

Blaise Cendrars, Hašek, Martin du Gard, Kafka, Simenon, jazz i muzyka poważna."

“Books and records in the bookcase.

Blaise Cendrars, Hašek, Martin du Gard, Kafka, Simenon, jazz and classical music."

47.

55

56

49.

48-50. Kuchnia w mieszkaniu M

48.

51-52. Pamiฤ tki z kuchni nowojorskiej Maryana, ze zbiorรณw Stowarzyszenia Maryan.

Fot. Krzysztof Bojarczuk.

51-52. Objects from Maryan's New York kitchen.

From the collection of Maryan Association.

Photos by Krzysztof Bojarczuk.

51.

52.

57

50.

Maryana, 2008, 2011. Fot. Remi Violland, Ewa Andrzejewska. / The kitchen in Maryan's apartment, 2008, 2011. Photos by Remi Violland and Ewa Andrzejewska.

53. Ĺšniadanie u Annette.

Ewa Andrzejewska i Julie Boudreaux w Nowym Jorku, 2008.

Fot. Julie Boudreaux.

53. Breakfast in Annette's apartment.

Ewa Andrzejewska and Julie Boudreaux in New York City, 2008.

Photo by Julie Boudreaux.

53.

55.

56.

54.

54-56. Komody z ubraniami Maryana i Annette. Fot. Remi Violland.

54-56. Wardrobe with Maryan’s and Annette’s clothing.

Photo by Remi Violland.

57.

58

58.

59.

57-60. Ubrania Maryana. Fot. Krzysztof Bojarczuk, ze zbiorów Stowarzyszenia Maryan.

57-60. Maryan's clothes. Photos by Krzysztof Bojarczuk. From the collection of Maryan Association.

60.

Annette upoważniła Remiego Viollanda, syna przyjaciół, do zajęcia się po jej śmierci spuścizną Maryana. „22 marca 2012 roku zadzwonił Remi do Julie i powiedział, że Annette nie żyje. Umarła 19 marca.

Napisała testament, którym przekazała całą twórczość Maryana ukochanej Francji.

Remi zapytał się, czy chcielibyśmy mieć w Polsce rzeczy [osobiste] Maryana.”

Chcieliśmy. Rozpoczęliśmy starania, żeby sprowadzić je do Nowego Sącza.

Annette designated Remi Violland as the person to look after Maryan’s belongings upon her death.

“On March 22, 2012 Remi called Julie to tell her that Annette had passed away on March 19th.

In her will she donated all Maryan's works to his beloved France.

Remi asked if we would like to have Maryan's belongings in Poland.”

Of course we did. We started the process of bringing them to Nowy Sącz as quickly as possible.

59

61.

61. „11 maja 2012 roku Remi przesłał mailem zdjęcia pustego mieszkania Annette z wielką górą (...) paczek.”

61. ”On May 11, 2012 Remi emailed me photos of Annette's empty apartment stacked with boxes.”

62.

60

62. Synagoga w Nowym Sączu. Fot. Jacek Kurzeja, ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.

62. The Old Synagogue in Nowy Sącz. Photo by Jacek Kurzeja.

From the collection of the Regional Museum in Nowy Sącz.

W latach 1983 - 2014 synagoga była oddziałem Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, mieściła galerię sztuki „Dawna Synagoga”.

W 2012 roku Anda Rottenberg, wybitna kuratorka sztuki współczesnej, przygotowywała w Nowym Sączu wystawę "VOID", odwołującą się do przeszłości Sądecczyzny, do symboliki, treści, wartości i życia tych, których już tu nie ma (Żydzi, Łemkowie, Cyganie, Niemcy).

Była to piąta wystawa z cyklu "Sztuka współczesna narodów dawnej monarchii austro-węgierskiej".

"13 czerwca 2012 roku urodził się pomysł, aby na wrześniowej wystawie Andy Rottenberg pokazać nowojorską 'pracownię Maryana' i koniecznie zaprosić Remiego (...) do Polski. (...) oglądnęliśmy u Krzysztofa w garażu jeszcze nierozpakowany ładunek. Anda weszła i powiedziała: 'Manhattan Transfer'. Od razu wymyśliła, że trzeba zrobić 'pracownię Maryana' zawartą między czterema kolumnami bimy w Galerii Synagoga. Obić je ściankami i tylko zaglądać tam przez okna – dziury. Powiedziała, trzeba to dobrze przemyśleć."

From 1983 to 2014 the art gallery “Former Synagogue” was housed in the Nowy Sacz Synagogue which served as a branch of the Regional Museum of Nowy Sacz.

In 2012 Anda Rottenberg, a reputable curator of contemporary art, organized an exhibition on the history of Nowy Sącz region. The exhibition, entitled VOID, was devoted to the symbols, meanings, values and lives of those who are not here with us any longer (the Jews, the Lemkos, the Roma, the Germans). It was the fifth exhibition in the “Contemporary art of the nations of the Austro-Hungarian Empire” series. “On June 13th, the idea to exhibit Maryan's studio at Anda Rottenerg's exhibition was born. Obviously, we decided to invite Remi to Poland in September. On 14 June we all went to Krzysztof's garage to have a look at the goods shipped from the United States. Anda entered the garage and said: 'Manhattan Transfer'. She immediately suggested that we should install Maryan's studio within the four columns of the bimah in the Old Synagogue. She considered surrounding the studio with walls with windows so that visitors could look inside through them”.

63. Fot. Piotr Droździk / Photo by Piotr Droździk

63.

61

64-68. Pracujemy przy wystawie.

Fot. Krzysztof Bojarczuk.

64-68. We're busy preparing the exhibition.

Photos by Krzysztof Bojarczuk.

62

64.

65.

66.

67.

63 68.

70.

71.

72.

64

69.

73.

74.

75.

76.

77.

69. Konik Maryanowy pod oknami babińca synagogi. Fot. Piotr Droździk.

69. Maryan’s rocking horse right outside the windows of the Ezrat Nashim (women’s courtyard) of the Synagogue. Photo by Piotr Droździk.

70-77. Drobiazgi Maryana i Annette mieszkają teraz w Nowym Sączu.

Fot. Krzysztof Bojarczuk.

70-77. Maryan’s and Annette’s belongings now live in Nowy Sącz.

Photos by Krzysztof Bojarczuk.

65

78.

78. Postacie z rysunków Maryana zaglądają do pokoju. Fot. Piotr Droździk. / Figures from Maryan’s drawings look into the room. Photo by Piotr Droździk.

79.

80-83.

79-88. Warsztat Artysty.

Fot. Krzysztof Bojarczuk, ze zbiorów Stowarzyszenia Maryan.

79-88. The artist’s workshop.

Photos by Krzysztof Bojarczuk.

From the collection of Maryan Association.

84.

88.

85.

86.

87.

92.

89.

90.

96.

89-96. Inne pamiฤ tki z nowojorskiego mieszkania.

Fot. Krzysztof Bojarczuk, ze zbiorรณw Stowarzyszenia Maryan.

89-96. Other memorabilia from the New York apartment.

Photos by Krzysztof Bojarczuk. From the collection of Maryan Association.

69

91.

94.

95.

93.

70

97.

97. Katalogi wystaw Artysty, notatka ręką Maryana.

Kartki pocztowe i książeczki z reprodukcjami Velázqueza i Goyi, których dziełami inspirował się Maryan w okresie nowojorskim.

Fot. Krzysztof Bojarczuk, ze zbiorów Stowarzyszenia Maryan.

97. Catalogues from the artist’s exhibitions, with Maryan’s notes.

Postcards and books of Velázquez and Goya reproductions.

During his New York period Maryan found great inspiration in the works of both great Spanish painters.

Photo by Krzysztof Bojarczuk. From the collection of Maryan Association.

71

98.

99-105 .

98-105. Maski z papier-mâché malowane przez Maryana. Fot. Krzysztof Bojarczuk, ze zbiorów Stowarzyszenia Maryan.

98-105. Papier-mâché masks painted by Maryan. Photos by Krzysztof Bojarczuk. From the collection of Maryan Association.

Tytuł projektu / Project title POKÓJ MARYANA, Maryan (Pinchas Burstein) w Nowym Sączu i w Nowym Jorku / MARYAN'S ROOM, Maryan (Pinchas Burstein) in Nowy Sącz and in New York City Współpraca przy realizacji projektu / Project cooperation Julie Boudreaux Anna Florek Magdalena Kroh Maria Marcinowska Edyta Ross-Pazdyk Autorzy tekstów / Authors Anda Rottenberg Ewa Andrzejewska Krzysztof Bojarczuk Fotografie / Photos Ewa Andrzejewska Krzysztof Bojarczuk Piotr Droździk Bernard Gotfryd Jacek Kurzeja Anna Lipińska Remi Violland Tłumaczenie / Translation INNOVATIQUE Barbara Białek Julie Boudreaux Arie Galles Redakcja / Edited by Danuta Bojarczuk, Magdalena Kroh Projekt graficzny / Graphic design Krzysztof Bojarczuk Organizator projektu, wydawca katalogu / Project founder, Catalogue publisher Stowarzyszenie "Maryan" Nowy Sącz / Maryan Association, Nowy Sącz © Stowarzyszenie Maryan / Copyright by Maryan Association www.maryan.nowysacz.pl / www.maryan.nowysacz.pl/en/home Druk / Printed by Flexergis Sp. z o.o., Elektrodowa 45C, 33-300 Nowy Sącz

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym miasta Nowego Sącza i Województwa Małopolskiego The project was financially supported by the City of Nowy Sącz and Malopolska Province

stowarzyszenie

ISBN 978-83-89424-71-6