Wetenschap Potsdam, Een perifeer ensemble als belangrijk onderdeel van de stad - Deel 1

WETENSCHAP POTSDAM EEN PERIFEER ENSEMBLE ALS BELANGRIJK ONDERDEEL VAN DE STAD

Kjeld van den Ende

colofon Copyright © augustus 2013 Kjeld van den Ende Verantwording Dit is een publicatie gemaakt in het kader van het afstudeeratelier Potsdam Unraveled, geïniteerd door de leerstoelen Architectural History and Theory en Urbanism and Urban Architecture onder leiding van Bernard Colenbrander en Christian Rapp Auteur Kjeld van den Ende Technische Universiteit Eindhoven Den Dolech 2 5612 AZ Eindhoven Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, door middel van druk, fotokopieën, geautomatiseerde gegevensbestanden of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Auteur.

2

Wetenschap Potsdam

Voorwoord Dit boek is gemaakt in het kader van het afstudeeratelier ‘Potsdam Unraveled’ en vormt de afsluiting van mijn studie ‘Architecture, Building and Planning’ aan de Technische Universiteit in Eindhoven.

In september 2012 zijn we met een groep van zeven gemotiveerde studenten begonnen met een historisch en architectonisch onderzoek naar de stad Potsdam. Dat onderzoek is afgesloten met de atlas Potsdam Unraveleld, waarin de bevindingen zijn gebundeld. Vanaf januari heeft iedere student binnen een overkoepelend thema de eigen opgave geformuleerd als basis voor het individuele afstudeerproject. De intensieve samenwerking, die ook tijdens het individuele traject is blijven bestaan, en vele inhoudelijke discussies hebben we afgewisseld met meer ontspannen werksessies waar veel is gelachen. Dit gold in het bijzonder voor het verblijf met z’n zevenen in een driekamer, zolder appartement in Potsdam in oktober, en later nog een keer in maart. Ik wil mijn ateliergenoten; Louis Cobben, Maaike Goedkoop, Bob L’ Herminez, Marnix Nies, Rob Smeets en Paul Zuidberg dan ook bedanken voor de leerzame en leuke periode die we met zijn allen hebben meegemaakt.

De begeleiding door Bernard Colenbrander en Christian Rapp is van zeer groot belang geweest voor dit project. Hun scherpe bevraging van de onderzoeksopzet, ontwerpbenadering en het uiteindelijke ontwerp hebben het project op een veel hoger niveau getild en ik ben hen dan ook zeer dankbaar voor de vele begeleidingsbijeenkomsten van het afgelopen jaar. Dat geldt zeker ook voor de begeleiding door Haike Apelt, die later bij het project betrokken werd als derde begeleider en ons intensief heeft begeleid in het ontwerpproces.

Ten slotte bedank ik mijn ouders voor de boeiende gesprekken die we hebben gehad en het nalopen van de verschillende versies die dit boek heeft gekend.

Maar vooral Laura die vaak, met een kritische blik naar het project heeft gekeken, en door altijd maar door te vragen meer dan eens de zwakke plekken van het project heeft blootgelegd.

Voorwoord

3

4

Wetenschap Potsdam

Inhoudsopgave 0. Inleiding p. 6 1. Wetenschap in de Potsdamse periferie

p. 9

2. Potsdam p. 33 3. De stad p. 45 4. Fragmenten p. 77 5. Wetenschapspark Potsdam-Golm

p. 113

6. Karakteristieken van het ensemble in het landschap

p. 135

7. Drie Potsdamse perifere ensembles

p. 149

8. De ontwerpbenadering

p. 159

9. Het masterplan p. 175 10. De gebouwen p. 201 11. Concluderend p. 227

Inhoudsopgave

5

Inleiding In de atlas Potsdam Unraveled is de hypothese onderzocht dat Potsdam zich zou bevinden op het kantelpunt tussen een generieke en a-generieke stad.

Verschillende ‘niches’ die zich door de tijd in de stad hebben gevestigd zouden voor een belangrijk deel bijdragen aan de a-generieke kwaliteiten van de stad.

Na een korte algemene verkenning zijn vijf thema’s geformuleerd, die van groot belang zijn geweest in de historische ontwikkeling van de stad en bijdragen, of hebben bijgedragen, aan haar a-generieke kwaliteiten. Namelijk: De ceremoniële stad; De militaire stad; De wetenschap stad; De economische stad; De woon stad. De historische en de architectonische ontwikkeling van deze vijf thema’s is onderzocht en vervolgens samengebracht in de atlas Potsdam Unraveled.

De conclusie van dit onderzoek is, dat de stad zich inderdaad bevindt op het kantelpunt tussen een generieke en a-generieke stad. Het hieruit volgende doel voor de individuele opgaves is dan ook om, door middel van een ontwerpend onderzoek, de strijd aan te binden tegen de generieke stad. Binnen dit thema zijn zeven, zeer uiteenlopende projecten ontstaan, waarvan dit er één is.

Het thema van dit boek is voortgekomen uit de bevindingen van het onderzoek naar ‘De wetenschapsstad’. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw is Potsdam zich gaan ontwikkelen als wetenschapsstad en inmiddels is de stad een internationaal wetenschappelijk centrum. Behoud, maar vooral ook verdere ontwikkeling van deze sector in Potsdam, kan volgens mij bijdragen aan de strijd tegen de generieke stad. Om de ontwikkeling van de wetenschap te stimuleren is het creëren en onderhouden van kwaliteitsvolle campussen, waar wetenschappelijke instituten zich graag vestigen, van essentieel belang. De ontwerpopgave van dit afstudeerproject zal zich dan ook richten op het transformeren en uitbreiden van één van de campussen, geïnspireerd op de locatie specifieke kenmerken en kwaliteiten.

6

Wetenschap Potsdam

Inleiding STRUCUUR

In het eerste hoofdstuk worden de verschillende uitgangspunten van dit project uiteengezet. De ontwikkeling van de wetenschap als ontwerpopgave, om de wetenschaps niche in Potsdam te versterken, vormt de basis. Vervolgens is een theoretische ingang voor deze opgave gevonden in het begrip ‘periferie’. Alle campussen bevinden zich in de periferie, en door ze te beschouwen als perifere ensembles ontstaat een beter begrip voor hun ruimtelijke verschijningsvorm en ontwikkeling. Na de theorie over het begrip wordt de beschrijvende onderzoeksmethode, die ik heb ontworpen om de complete periferie van de stad te onderzoeken, uitgelegd. Dit beschrijvende onderzoek wordt gebruikt om het ontwerp niet enkel te laten reageren op de directe fysieke context van de campus, maar ook op de stad als geheel en de overige campussen in de stad. Het eerste hoofdstuk wordt afgesloten met een uiteenzetting over de ontwerpbenadering voor het masterplan en de architectuur die aansluit bij de ruimtelijke opzet van het masterplan.

Het tweede tot en met zevende hoofdstuk bevatten elk een schaalniveau van de onderzoeksmethode, achtereenvolgens; de stad in haar context, de stad als geheel, twee fragmenten, het wetenschapspark in haar omgeving en uiteindelijk de kenmerkende eigenschappen van het wetenschapspark als ensemble. Dit deel wordt afgesloten met een korte analyse van drie, typisch Potsdamse, perifere ensembles.

In hoofdstuk acht leg ik uit wat voor een ontwerpbenadering is gehanteerd om het masterplan en de architectonische projecten, die hieruit zijn voortgekomen, te behandelen in hoofdstuk negen en tien.

Inleiding

7

eirefirep esmadstoP ed ni pahcsneteW 1

1. Wetenschap in de Potsdamse periferie

Wetenschap in de Potsdamse periferie In de tweede helft van de 19e eeuw begint Potsdam zich te ontwikkelen als wetenschapsstad. Tegenwoordig is de middelgrote stad, met ongeveer 160.000 inwoners, uitgegroeid tot een internationaal wetenschappelijk centrum waar 9.000 wetenschappers werken bij ruim 40 verschillende wetenschappelijke instituten. De eerste gebouwen die voor de wetenschap gebouwd werden, waren bedoeld voor een specifiek type onderzoek, bijvoorbeeld de observatie van de sterrenhemel of het meten van trillingen in het aardoppervlak. Die specifieke functies bepaalden de verschijningsvorm van de gebouwen waardoor ze zich onderscheiden van andere bouwwerken. Die eerste serie gebouwen werd echter wel ontworpen in dezelfde architectonische stijl, deels ook door de zelfde architecten als een aantal andere (grote) gebouwen in het centrum van Potsdam waardoor ze, ook al stonden ze afgelegen van het centrum, een relatie met de stad hadden.

Onder: vier onderzoeksgebouwen uit verschillende periodes

In de jaren 50 van de vorige eeuw begon de ruimte waarin het wetenschappelijk onderzoek plaatvond te generaliseren. Gebouwen met een gang en kantoortjes werden het nieuwe werkterrein van het groeiende aantal wetenschappers. De komst van de computer heeft die ontwikkeling in de recente geschiedenis nog een extra impuls gegeven. Behalve dat de oude gebouwen vaak werden verbouwd om meer kantoorruimte te creĂŤren, werden de verschillende campussen uitgebreid met steeds meer nieuwe gebouwen die zich lieten kenmerken door de generieke kantoor plattegrond en verschijningsvorm. Een constante groei van de

1879

10

1921

Wetenschap Potsdam

1954

2013

Wetenschap in de Potsdamse periferie wetenschapssector en de oprichting van de Universiteit van Potsdam, de Duitse Hogeschool voor filmkunst en de Fachhochschule heeft inmiddels geleid tot ruim twaalf locaties rond de stad waar, door een clustering van gebouwen, over een wetenschaps- of onderwijscampus gesproken kan worden.

ONTWIKKELING VAN DE WETENSCHAP ALS OPGAVE

In het onderzoek Potsdam Unraveled, wat aan dit onderzoek vooraf is gegaan, is de hypothese geformuleerd en bevestigd, dat Potsdam zich bevindt op het kantelpunt tussen een a-generieke en een generieke stad. De stad heeft veel a-generieke kenmerken en kwaliteiten die men niet tegenkomt in andere (Duitse) steden. Veel van deze a-generieke kenmerken en kwaliteiten zijn, direct of indirect, de nalatenschap van de Koninklijke familie die vanaf het jaar 1660 ruim tweehonderdveertig jaar lang in Potsdam resideerde. Directe overblijfselen hiervan zijn bijvoorbeeld de grote paleistuinen, die het centrum omringen en tegenwoordig de grootste toeristische attractie vormen. Indirect gevolg van de Koninklijke aanwezigheid zijn de luxe voorsteden, die ontstonden doordat welgestelde families in de nabijheid van de Koning wilden wonen. Met uitzondering van de Brandenburger-voorstad hebben deze villawijken hun structuur tot de dag van vandaag behouden.

Zoals de aanwezigheid van de Koninklijke familie de stad haar typische kenmerken heeft gegeven, zo heeft het stadsbestuur tijdens de DDR de stad steeds meer generiek gemaakt. Grootschalige woonwijken verrezen en het monarchistische verleden van de stad werd, waar mogelijk, weggevaagd. Tegenwoordig probeert het stadsbestuur zowel de fysieke- als de imagoschade die de stad aan de DDR periode heeft overgehouden ongedaan te maken. Dit wordt geprobeerd door, voornamelijk in het centrum, oude gebouwen te herstellen of zelfs terug te bouwen. Daarnaast wordt getracht het imago van de rustige, kwaliteitsvolle woonstad, die Potsdam tijdens de monarchie was, een tweede leven te geven.

Om dit te bereiken worden, sterk aan de Nederlandse Vinex-wijken gelijkende, woonwijken in het groen gerealiseerd. Of de reconstructie, branding en uitbreidingen het gewenste resultaat opleveren is nog de vraag. Maar om de stad als geheel, ook in de toekomst, haar niche kwaliteiten te laten behouden, en niet af te laten zwakken tot een woonstad met een centrum als openluchtmuseum, zal er meer moet gebeuren dan het herstellen van het fysieke verleden plus het aanleggen van nieuwbouw woonwijken.

Wetenschap in de Potsdamse periferie

11

Wetenschap in de Potsdamse periferie WETENSCHAP

De wetenschap sector in Potsdam is altijd, ook tijdens de DDR periode, blijven groeien. Door het grote aantal wetenschappelijke instituten dat zich inmiddels in Potsdam heeft gevestigd, kan de stad aangemerkt worden als een internationaal wetenschappelijk centrum. Een kenmerk wat duidelijk a-generiek is. Het behouden, maar vooral ook ontwikkelen, van deze sector in Potsdam draagt dus bij aan de strijd tegen de generieke stad, omdat ze de stad meer laat zijn dan een centrum openluchtmuseum met rustige woonwijken voor mensen die in Berlijn gaan werken. Om de internationale positie ook op de lange termijn te behouden is het aan te raden om op een andere manier om te gegaan met de ontwikkeling van de verschillende campussen die Potsdam rijk is. Het huidige beleid, voornamelijk gericht op het realiseren van vierkante meters op het moment dat daar vraag naar is, resulteert namelijk niet in de kwaliteitsvolle campussen die de stad nodig zal hebben om, ook in de toekomst, topwetenschappers en wetenschappelijke instituten Potsdam als thuisstad te laten kiezen.

Een extreem voorbeeld van de strategie waarbij de ruimtelijke kwaliteit van de campus wordt ingezet om wetenschappers te verleiden daar te komen werken is de farmaceutische onderzoekscampus van Novartis in Bazel. Hier hebben verschillende grote namen van de architectuurwereld ĂŠĂŠn van de blokken van het masterplan ingevuld om op die manier een super chique campus te bouwen die de beste wetenschappers van over de hele wereld kan verleiden om naar, de van zichzelf niet aantrekkelijke stad Bazel, te verhuizen. In Potsdam is deze extreme strategie niet nodig aangezien de stad, mede door de nabijheid van Berlijn, van zichzelf een aantrekkelijke vestingplaats is. Valkuil is echter dat hierdoor onvoldoende aandacht aan de campussen wordt besteed en deze langzaam uitgroeien tot bedrijfscampussen zoals die in vele andere steden ook te vinden zijn.

Zoals later zal blijken, hebben de verschillende wetenschapscampussen in Potdam uiteenlopende kenmerken en kwaliteiten. Deze kwaliteiten zijn sterk gerelateerd aan de omgeving waarin de campussen zijn gevestigd en in de meeste gevallen kenmerkend voor die specifieke locatie. In deze uiteenlopende

12

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie kenmerken en kwaliteiten ligt de kracht van Potsdam als aantrekkelijke vestigingsplaats voor wetenschappelijke instituten, die ieder hun eigen wensen hebben met betrekking tot de ruimtelijke eigenschappen van hun werkomgeving.

De verschillende campussen zullen met hun ruimtelijke planning in moeten spelen op de kenmerken van hun locatie maar ook op hoe deze kenmerken zich verhouden tot de overige campussen in de stad. Hierdoor wordt voorkomen dat het generieke model van de bedrijvencampus de overhand krijgt en de verschillende campussen op den duur niet meer van elkaar, of van campussen in andere steden zijn te onderscheiden. Zo blijft Potsdam, ook in de toekomst, een aantrekkelijke vestigingsplaats voor wetenschappelijke instituten.

De verschillende campussen met hun meest kenmerkende eigenschappen

Wetenschap in de Potsdamse periferie

13

Wetenschap in de Potsdamse periferie

Het belang van verschillende campussen met afwisselende kenmerken en een hoge ruimtelijke kwaliteit ligt niet enkel in het feit dat de stad zich hiermee kan onderscheiden van andere steden en de wetenschapssector in de stad blijft groeien. Het creëren van kwaliteitvolle campussen draagt bij aan de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek wat daar plaatsvindt. Recent neurologisch onderzoek heeft aangetoond dat de ruimtelijke kwaliteit van de (gebouwde-) omgeving invloed heeft op de prestaties van de hersenen en de groei van nieuwe hersencellen kan stimuleren (Badger, 2012). Een bekend voorbeeld is het verhaal van Jonas Salk, die zich voor zijn onderzoek naar het polo vaccin terugtrok in een klooster in Italië. Hij geloofde dat de ruimtelijke kwaliteit van die plek had geholpen in het ophelderen van zijn ‘belemmerde geest’. Gebaseerd op deze overtuiging heeft hij later, met als architect Louis Kahn, het Salk Institute gebouwd.

WETENSCHAP IN DE POTSDAMSE PERIFERIE

De eerste instituten die zich in Potsdam vestigden, kwamen in de tweede helft van de 19de eeuw vanuit Berlijn naar Potsdam overwaaien. Er werd gezocht naar een locatie die goed bereikbaar was, met minimale lichtvervuiling ten behoeve van een vrij zicht op de sterrenhemel en een geringe kans op naburige bebouwing (met oog op de lichtvervuiling en trillingen) in de toekomst. Men kwam uit bij de Telegraphenberge, een kwartier lopen vanaf het centraal station

Hoofdgebouw van het Salk Institute

14

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie

van Potsdam, waar de trein de link legde met de instituten en universiteiten in Berlijn. De opening van het Astrofysisch Observatorium Potsdam in 1879, op de top van die Telegraphenberge, vormt uiteindelijk het definitieve startpunt voor de ontwikkeling van de wetenschapssector in Potsdam.

Hoewel de motieven door de tijd veranderd zijn, vrij zicht op de sterrenhemel is bijvoorbeeld niet meer nodig en met de komst van de auto is de nabijheid van een treinstation niet meer noodzakelijk, vestigen ook de latere campussen zich, vaak in de nabijheid van een treinstation, aan de rand van de stad. Verschillende factoren maken het voor wetenschappelijke instituten aantrekkelijk om zich juist hier te vestigen. Er is vaak ruimte voor nieuwbouw, de grondprijzen zijn laag, door de nabijheid van regionale infrastructuur zijn de locaties goed bereikbaar en er is niet al te veel regelgeving wat betreft de ruimtelijke ordening.

De verschillende wetenschapslocaties die door de tijd in Potsdam zijn ontstaan hebben uiteenlopende ruimtelijke kwaliteiten en eigenschappen. Zo bevindt de filmacademie zich op een groen eiland in een verstedelijkte omgeving, terwijl wetenschapspark Albert Einstein helemaal geĂŻsoleerd op de Telegraphenberge in het bos ligt. In het grote paleis van Park Sansoussi, het Neues Palais, is een deel van de Universiteit gevestigd en aan de uiterste rand van de stad, onderdeel van het open, agrarische, landschap bevindt zich Wetenschapspark Potsdam-Golm.

Hoewel de kenmerken van al deze locaties dus uiteenlopen, delen ze de eigenschap dat ze allemaal onderdeel zijn van de Potsdamse periferie. Deze constatering maakt het mogelijk om alle campussen in Potsdam, hoe verschillend ze ook zijn, op een zelfde manier te benaderen, namelijk als perifere ensembles. Dit betekent dat er vanuit een algemeen analytisch en theoretisch model voor verschillende campussen een analyse gemaakt kan worden, die de specifieke kenmerken en kwaliteiten van de campussen vastlegt. De verschillende campussen kunnen met hun ruimtelijk ontwikkeling dan niet alleen reageren op de locatie specifieke eigenschappen die opvallen als je naar de directe context van de campus kijkt, maar kunnen ook worden ontwikkeld in relatie tot de overige campussen van de stad. Om dit te kunnen doen zal een analyse methode ontworpen worden gebaseerd op de bestaande literatuur en eigen bevindingen die de Potsdamse periferie inzichtelijk maakt, maar eerst moeten we grip krijgen op het begrip zelf.

Wetenschap in de Potsdamse periferie

15

Wetenschap in de Potsdamse periferie HET BEGRIP ‘PERIFERIE’

De definitie van het woord periferie in de ‘van Dale’ is kort: buitenkant, rand met als antoniem: centrum. De periferie is dus dat, wat niet het centrum is. Dit helpt ons echter niet verder. Hoewel we het centrum kunnen definiëren als: het gebied wat in het collectieve geheugen van de stad (Rossi, 1984) als centrum wordt ervaren, of als: het gebied dat de identiteit van de stad bepaalt. Waardoor we vervolgens op de stadsplattegrond een grens of overgangszone tussen ‘het centrum’ en ‘de periferie’ kunnen aanduiden, hebben we hier vanuit een architectonisch perspectief weinig aan. We weten dan alleen wáár de periferie is, zonder dat we enig begrip hebben voor wát het is. Om het begrip periferie bruikbaar te maken voor een stedebouwkundige en architectonische opgave zal het op een andere manier gedefinieerd moeten worden.

In algemene zin kan gesteld worden dat de stad een verdichting is van bebouwing in het landschap (Colenbrander, 1999). De bebouwing, infrastructuur en alle andere aangelegde structuren vormen de lagen waar de stad uit is opgebouwd.

Samen met het landschap, wat de onderlaag vormt, bepaalt de fysieke vorm van

De twee centra van Postdam

16

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie deze lagen wat voor type stedelijkheid zich voordoet. De door de mens aangelegde structuren zijn, onder invloed van onder andere modernisering, aan veranderingen onderhevig en zijn dus slechts een tijdelijke fysieke verschijningsvorm van de stad. Het landschap waarop de verschillende lagen van de stad geprojecteerd zijn, is, hoewel dat op een tijdschaal van tienduizenden jaren niet opgaat, een vast gegeven. Op kleine, door de mens in gang gezette veranderingen na, is het landschap dus de onderlaag waarop de stad neerslaat en het is dat landschap wat voor een belangrijk deel het wezen van de stad bepaald. Deze stelling geldt voor zowel het centrum als de periferie.

De stad als geheel bestaat dus uit een optelling van verschillende lagen: bebouwing, infrastructuur, groen etc. op een onderlaag. In hun opbouw komen het centrum en de periferie overeen, er zijn echter twee fundamentele verschillen tussen het centrum en de periferie die vanuit een stedebouwkundig en architectonisch perspectief interessant zijn. Het eerste verschil is dat de verschillende lagen in de periferie, in tegenstelling tot het centrum waar een synthese tussen de lagen ontstaat, geen relatie aan gaan, ze bestaan naast elkaar. Ten tweede is de morfologische structuur van de periferie veel veranderlijker dan die van het centrum, waar veranderingen over het algemeen slechts plaatsvinden op de schaal van het individuele kavel binnen een onveranderlijke morfologische hoofdstructuur. In de periferie daarentegen is het niet ondenkbaar, zelfs vrij gebruikelijk, dat een opzichzelfstaand deelgebied een volledige gedaanteverandering ondergaat. Om deze verschillen beter te kunnen duiden vanuit het perspectief van de periferie zijn de kenmerken van de periferie, functies die zich vestigen in de periferie en eigenschappen van de architectuur in de periferie op een rij gezet. Deze zijn verzameld uit bestaande literatuur, deels direct overgenomen, maar ook geformuleerd op basis van terugkomende beschrijvingen. De genoemde punten zijn, niet allemaal en niet altijd, op elk perifeer fragment van toepassing, maar zijn meestal in meer of mindere mate wel terug te vinden.

Kenmerken: - Schakeling van op zichzelf staande fragmenten.

- Het totaalbeeld oogt ongeordend met uitzondering van ensembles die kunnen juist extreem geordend zijn.

Wetenschap in de Potsdamse periferie

17

Wetenschap in de Potsdamse periferie - Collage van mono-functionele clusters of collage van verschillende losse functies die onderling geen enkele of zeer zwakke relaties hebben.

- Aangesloten op regionale infrastructuur.

- Infrastructuur is vaak leidend bij de ruimtelijke planning.

- Overgangsgebied van stad naar land.

- Niet of in zeer geringe mate bepalend voor de identiteit van de stad.

- Geen zelfstandige identiteit (Sieverts, 2003).

- Het programma mist een middelpuntzoekende kracht (Colenbrander, 1999).

- Afstanden worden niet gemeten in kilometers maar uitgedrukt in de tijd die het kost om van A naar B te komen (Boeri, 1998).

- De bouwstenen groeien niet uit tot grotere gehelen, zoals een straat, het bouwblok of dorp, maar staan simpelweg naast elkaar; te dicht om echt geĂŻsoleerd te liggen maar niet dicht genoeg om samen te smelten tot iets meer (Devisch, 2003).

- Direct resultaat van de vraag, er wordt gebouwd waar op dat moment behoefte aan is.

- Optelling van individuele beslissingen die vaak sterk op het eigen kavel gericht zijn en weinig of geen relatie zoeken met de openbare ruimte.

- Vestiging genereert vestiging (Sieverts, 2003).

- Traditionele planningsprincipes werken niet (Sieverts, 2003).

Functies die zich vaak in de periferie bevinden: - kantoorpanden/bedrijventerreinen; - woonwijken; - opleidings- en onderzoeksinstituten; - winkelcentra; - meubelboulevards; - autogarages; - ziekenhuizen; - sportvelden; - volkstuinen; - begraafplaatsen.

De architectuur in de periferie: - hoeft niet te voldoen aan een totaalbeeld of sterk geformaliseerde

18

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie randvoorwaarden wat ruimte biedt voor experimenten.

- is over het algemeen alledaags en onopvallend, met uitzondering van experimenten, die juist opvallende uitzonderingen vormen.

- en de openbare ruimte zijn niet sterk aan elkaar gerelateerd zoals in de binnenstad, ze gaan geen synthese aan, maar bestaan naast elkaar.

Niet al de zojuist besproken aspecten komen terug in elk perifeer fragment. De periferie heeft dan ook geen eenduidige fysieke verschijningsvorm. Om toch grip te krijgen op die fysieke verschijningsvorm van de periferie onderscheiden we verschillende fases, die elkaar kunnen opvolgen in de ontwikkeling van de periferie. Kunnen, omdat de ontwikkeling niet door hoeft te zetten, maar ook kan blijven hangen in de eerste of tweede fase. Hoewel er natuurlijk eindeloos veel subfases kunnen worden gedefinieerd, lijken er zich drie, duidelijk van elkaar te onderscheiden, fases voor te doen. Meestal geldt; hoe eerder de fase waarin een fragment zich bevindt hoe meer en hoe duidelijker de besproken kenmerken te herkennen zijn.

1. Het (open-) landschap overheerst, de bebouwing is onderdeel van het landschap.

2. Bebouwing en het (open-) landschap zijn in evenwicht wat betreft ruimtegebruik maar, bestaan naast elkaar.

3. Bebouwing heeft het (open-) landschap helemaal verdreven, het stedelijk karakter overheerst.

Links: Golm Midden: Bornstedt Rechts: Babelsberg

Wetenschap in de Potsdamse periferie

19

Wetenschap in de Potsdamse periferie Om dit inzichtelijk te maken zijn drie fragmenten, waarvan er twee later ook terug zullen komen in de analyse van dit boek, uit Potsdam geselecteerd die deze fases illustreren. De drie fragmenten zijn zonder twijfel onderdeel van de periferie van Potsdam, de gebieden lijken echter geenszins op elkaar. In Golm, wat de absolute rand van de bebouwde stad vormt, zijn veel van de zojuist onderscheiden eigenschappen te herkennen en overheersen de landelijke karakteristieken van het gebied. De bebouwing is hier onderdeel van het open landschap. In Bornstedt, bestaand uit een oud lintdorp en een recent ontwikkelde woonwijk, bestaan het land en de stad naast elkaar. De ontwikkeling van Babelsberg is veel verder gevorderd en hier kunnen we dan ook spreken van een compleet verstedelijkt fragment. Niet elk perifeer stadsdeel hoeft door te ontwikkelen tot de derde fase.

Veel randgebieden van steden zijn blijven hangen in de eerste of tweede fase.

Geen van deze fases is dan ook een eindstadium. Er kunnen, en dat is ook vaak het geval, binnen de bestaande structuren veranderingen plaatsvinden zonder dat de fase waarin het stadsdeel zich bevindt verandert.

De definitie van de periferie die we op basis van de bevindingen zover kunnen formuleren is als volgt: de periferie is een veranderlijk, stedelijk gebied, met wisselende ruimtelijke eigenschappen. Maar net als de tegenstelling tussen het centrum en de periferie, waardoor we wel konden aanduiden wáár de periferie is, maar niet wát het is, helpt ook deze definitie niet bij het doorgronden van het karakter van de stedelijkheid waarmee we te maken hebben. De beschrijving van Devisch is wellicht het treffendst als we op zoek zijn naar een bruikbaar uitgangspunt voor een architectonische ontwerpopgave. Hij schrijft over de periferie; “De bouwstenen groeien niet uit tot grotere gehelen, zoals een straat, het bouwblok of dorp, maar staan simpelweg naast elkaar; te dicht om echt geïsoleerd te liggen, maar niet dicht genoeg om samen te smelten tot iets meer.” Dit geldt op verschillende schalen, ensembles als geheel kunnen worden geïnterpreteerd als bouwstenen, maar ook de verschillende lagen waar de stad uit is opgebouwd; de wegen, de bebouwing, het groen enz. zijn de bouwstenen van de stad. Hoe we het ook benaderen, zowel op de schaal van de ensembles als op de schaal van de lagen ontstaat in de periferie geen synthese tussen de verschillende delen of lagen. Deze conclusie leert ons dat een onderzoeksof ontwerpbenadering vanuit de verschillende lagen juist voor de periferie interessant kan zijn om de fysieke verschijning van de locatie beter te begrijpen.

20

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie Door de stad als een optelling van verschillende lagen te benaderen, en ook in de ontwerpfase te werken vanuit de losse lagen, kan met het uiteindelijke ontwerp op een passende manier worden gereageerd op de context.

HOE TE ONDERZOEKEN?

Nu het begrip periferie is gedefinieerd, rijst vervolgens de vraag hoe dit type stedelijkheid onderzocht kan worden, zodat er in een ontwerpopgave op een gepaste manier gereageerd kan worden op de context. Het gaat dan om zowel de directe fysieke context als de fase waarin het fragment zich in grotere samenhang bevindt én hoe deze fase zich verhoudt tot andere fragmenten van de stad. Het leesbaar maken van de verschillende lagen van de stad lijkt de uitdaging waar een dergelijke onderzoeksmethode aan moet voldoen. In het ontwerp worden de verschillende lagen vervolgens als zelfstandige lagen gearticuleerd, maar tegelijk ontworpen in relatie tot elkaar om de ruimtelijke beleving te versterken. Van een synthese is dan nog geen sprake, het ontwerp vormt geen nieuw geheel, maar de verschillende lagen kunnen elkaar wel versterken. De onderzoeksmethode die is ontworpen wordt in dit boek toegepast op de stad Potsdam, maar kan ook gebruikt worden om de periferie van andere steden te onderzoeken.

Er zijn verschillende bestaande voorbeelden van analyse methodes die specifiek gericht zijn op de periferie. Drie methodes uit drie verschillende boeken, die dan wel een experiment zijn als methode dan wel een verhaal willen vertellen over een bepaald gebied, zijn leidend geweest bij het ontwikkelen van de nieuwe methode die in dit boek wordt gehanteerd. Die drie boeken waarop de nieuwe methode is geïnspireerd zullen kort besproken worden om een beeld te schetsen van de bestaande literatuur.

Met het boek “Italië: cross sections of a country” uitgegeven in 1998 wil Stefano Boeri aantonen dat de tot dan toe gebruikelijke methodes, die vaak enkel werken vanuit het vogelperspectief aan de hand van topografisch morfologische kaarten, niet toereikend zijn voor de periferie. Foto’s vanuit het menselijk perspectief daarentegen geven een beeld van de ruimtelijkheid en laten daarmee zien wat van een kaart niet valt af te lezen. Kaarten die iets anders vastleggen dan enkel de morfologische vorm van de bebouwing zijn verder nodig om de perifere gebieden echt te duiden. Kaarten die ‘het ritme van het leven vastleggen’ (Boeri & Basilico,

Wetenschap in de Potsdamse periferie

21

Wetenschap in de Potsdamse periferie 1998 p.12). Dit laatste aspect wordt in het boek echter niet onderzocht, de methode beperkt zich tot het indrukwekkende foto-essay van Gabriele Basilico.

De periferie van Zurich wordt door onder andere Mario Campi beschreven in het in 2001 gepubliceerd boek “Annähernd perfekte peripherie”. Hier is het uitgangspunt dat deze specifieke periferie, een verzameling van verschillende dorpen, industriegebieden en een vliegveld, waar 160.000 mensen wonen, een zelfstandig geheel is geworden. Hoe kan je beter een plaats beschrijven dan aan de hand van een reisgids? Het medium bij uitstek om lezers informatie te verschaffen over een plaats of plaatsen. Dat is ook precies wat er gebeurt, de verzameling dorpen wordt omgedoopt tot Glattalstad en in drie hoofdstukken wordt de ‘stad’ vanuit verschillende kanten belicht. De methode die wordt gehanteerd is een combinatie van kaarten, foto’s, luchtfoto’s, schema’s en veel feiten over uiteenlopende onderwerpen.

Het eerste hoofdstuk ‘waarnemingen’ beschrijft wat de bezoeker waarneemt vanuit verschillende perspectieven, wandelend en fietsend, maar ook vanuit de auto, trein en het vliegtuig. Het tweede hoofdstuk ‘atlas’ presenteert een selectie van fragmenten, meestal een mono-functioneel eiland, waar in detail de functies worden benoemd. Het laatste hoofdstuk ‘atmosfeer’ gaat op zoek naar kenmerken die typisch zijn voor de stad en probeert, door middel van interieurfoto’s, behalve de openbare ruimte ook te laten zien wat er achter de gevels gebeurt.

In 2006 wordt het boek “Stad noch land” uitgegeven, hierin gaan verschillende auteurs vanuit een Nederlands perspectief in op het begrip tussenland; de overgangszone tussen stad en land. Het boek vertrekt vanuit de stelling dat Nederland, ook internationaal, wordt gezien als het summum van ruimtelijke ordening. Het lijkt alsof elke vierkante meter in Nederland doordacht gepland is, dit blijkt echter niet het geval. Veel randgebieden van (middel-)grote steden zijn een ‘tussenland’ geworden, hier gebeurt van alles waar de ruimtelijke ordening geen grip op krijgt. Drie casestudies, worden vervolgens geanalyseerd door middel van een combinatie van kaarten, luchtfoto’s, foto’s en schema’s.

Wat de verschillende boeken gemeen hebben, is de relatie die steeds wordt gezocht tussen het grote, algemene beeld van de stad als geheel, en het kleine, de specifieke details die zich ergens in de stad voordoen. Wat mist is het overzicht.

22

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie Door de eenzijdigheid in het geval van Boeri, door de overvloed aan informatie in het boek van Campi en door de oppervlakkigheid van het laatste boek blijft de lezer achter zonder duidelijk beeld van de betreffende periferie. Al deze boeken presenteren de betreffende periferie door middel van een aaneenschakeling van fragmenten op verschillende schalen. Dan wel door middel van foto’s dan wel met kaarten of schema’s of elke denkbare combinatie tussen die verschillende mediums. Hoewel hiermee een van de basiskenmerken van de periferie wordt geïntegreerd in de methode, wat op zichzelf een interessant uitgangspunt is, levert dat geen heldere, beschrijvende, onderzoeksmethode voor de periferie.

De beleving van de periferie mag dan wel een aaneenschakeling van losse, van elkaar afwijkende, fragmenten zijn, deze fragmenten zijn wel degelijk onderdeel van een groter geheel, namelijk de stad. De stad als geheel zou dan ook het vertrekpunt moeten zijn van de analyse om vervolgens in een aantal stappen in te zoomen tot op het ensemble niveau, waarvoor uiteindelijk een ontwerp gemaakt moet worden. Door deze rechtlijnige benadering van groot naar klein blijft de methode overzichtelijk en is het uiteindelijke ensemble waar de ontwerpopgave zich afspeelt niet alleen te plaatsen in de directe fysieke context, maar ook in de stad als geheel en ten opzichte van andere fragmenten van die stad.

DE ONDERZOEKSMETHODE

Geïnspireerd door de zojuist besproken voorbeelden, en de binnen de TU/e opgedane ervaring met het maken van analyses is een nieuwe onderzoeksmethode ontworpen. In vijf schaalniveaus wordt steeds verder ingezoomd tot de schaal van het ensemble. In dit geval is de methode toegepast op de stad Potsdam en wordt er ingezoomd op het Wetenschapspark Posdam-Golm.

De eerste schaal plaatst de stad in haar context en beschrijft de globale structuur van de stad. De methode die hier gehanteerd wordt is een combinatie van kaart, schema, luchtfoto’s, foto’s en tekst.

De tweede schaal bekijkt de stad als geheel. De stad wordt uiteengerafeld in twaalf verschillende lagen die zijn onderverdeeld in vier thema’s; Topografie, Infrastructuur, Bodemgebruik en Functies. Het thema ‘topografie’ bestaat uit de lagen hoogte en water, die samen het landschap vormen waar de stad op is

Wetenschap in de Potsdamse periferie

23

Wetenschap in de Potsdamse periferie

Schaal 5: Karakteristieken van het ensamble in het landschap

Schaal 4: Wetenschappark Golm, de eerder behandelden aspecten in relatie tot de bebouwing

Schaal 3: Twee perifere fragmenten met daarin de wetenschap campussen

Schaal 2: Stad als geheel uiteenrafelen in vier thema’s; Topografie, Infrastructuur, Bodemgebruik en Functies

Schaal 1: Lokaliseren stad in bekende context + algemeen beeld van de stad

24

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie gebouwd. Omdat deze twee lagen de onderlaag van de stad vormen, staan ze ook op de kaarten van de overige lagen weergegeven. Het thema ‘infrastructuur’ bestaat uit twee lagen, wegen en spoorwegen, terwijl het thema ‘bodemgebruik’ uit drie lagen bestaat namelijk: bebouwing, bos en agricultuur. Als laatst worden vijf functies benoemd, die op verschillende locaties in de stad zijn neergeslagen. Aan het eind van het hoofdstuk worden de twaalf lagen in een overzicht samengevat om een totaalbeeld van de stad te vormen. De verschillende lagen komen hier in relatie tot elkaar te staan, waardoor de onderlinge relaties zichtbaar worden en een genuanceerder beeld van de stad als geheel ontstaat dan wanneer er enkel wordt gekeken naar de afzonderlijke lagen.

De derde schaal zoomt in op twee fragmenten van de stad met daarbinnen verschillende wetenschapscampussen. Van beide fragmenten worden de eerste drie thema’s: Topografie, Infrastructuur en Bodemgebruik behandeld. Aan het eind van het hoofdstuk worden de zeven lagen van de twee fragmenten in een overzicht met elkaar vergeleken. Behalve dat de afzonderlijke lagen, die de lezer gaandeweg is tegengekomen, hier in relatie tot elkaar komen te staan, worden ook de kenmerkende verschillen tussen de fragmenten duidelijk. Er kan dan dus een conclusie getrokken worden over de kenmerkende, onderscheidende, eigenschappen van de twee fragmenten ten opzichte van elkaar, en ten opzichte van de stad als geheel.

Schaal vier, in het volgende hoofdstuk, zoomt in op het Wetenschapspark Potsdam-Golm. Hier worden de zelfde drie thema’s behandeld als in de vorige schaal, nu staan die echter in relatie tot de gebouwen van deze specifieke wetenschapscampus. Hier ontstaat dus een beeld van de campus in haar huidige situatie en in het bijzonder hoe de verschillende lagen zich verhouden tot de bestaande bebouwing van de campus.

De gehanteerde methode om schaal twee, drie een vier weer te geven is een combinatie van een kaart met bewerkte luchtfoto, een foto vanuit menselijk perspectief en een korte toelichting. Elke laag wordt weergegeven op tegen over elkaar liggende bladzijde. Op de linker bladzijde staat steeds de kaart die is samengesteld uit een bewerkte luchtfoto en een getekende kaart van de betreffende laag. De kaart, die daardoor ontstaat, maakt het mogelijk om van een

Wetenschap in de Potsdamse periferie

25

Wetenschap in de Potsdamse periferie laag zowel de grote structuur, zichtbaar door de getekende kaart, als de details, die zichtbaar worden door de luchtfoto, in één beeld te vangen. Op de rechterbladzijde staat een foto die een kenmerkende weergave geeft van de betreffende laag.

Hoewel die foto’s kenmerkend zijn voor Potsdam, of voor het fragment, is het onmogelijk om met één foto een representatieve weergave te geven, die geldt voor de hele stad of het hele fragment. Dat is ook niet het doel van de foto’s, wel wordt dat wat moeilijk van de kaart is af te lezen inzichtelijk gemaakt. Bijvoorbeeld bij de eerste fysieke laag, waar de hoogte wordt weergegeven door middel van een hoogtelijnenkaart zouden de hoogteverschillen gemakkelijk kunnen worden geïnterpreteerd als een bergachtig landschap, de foto laat echter zien dat dit heel relatief is en het landschap eerder kan worden gekarakteriseerd als glooiend.

Daarnaast geven de foto’s samen, in het overzicht wat elk hoofdstuk afsluit, wel een compleet beeld van de stad of het fragment. De foto’s van schaal twee en drie zijn nog plaatsloos maar bij schaal vier verandert het karakter van de foto’s.

Hoewel de kaarten hier de grotere context van de campus laten zien, proberen de foto’s de relatie tussen de op de kaart weergegeven laag en de bebouwing van de campus weer te geven.

De vijfde schaal is in tegenstelling tot de overige schalen niet een registerende weergave van dat wat er is maar een analyse. Hier worden verschillende, voor het ontwerp, relevante karakteristieken van de campus en de omgeving weergegeven. Het doel hiervan is om de aanwezige, maar niet direct zichtbare, kenmerken en kwaliteiten inzichtelijk te maken waardoor die kunnen worden gebruikt of benadrukt in de ontwerpopgave.

Na deze vijf schaalstappen maken we een zijsprong om een aantal andere perifere ensembles in Potsdam te analyseren in hun ruimtelijke opzet. De drie ensembles die worden geanalyseerd hebben uiteenlopende functies, maar hebben gemeen dat de ruimtelijke kenmerken over het algemeen als kwaliteitsvol worden ervaren.

DE ONTWERPOPGAVE

De bevindingen van het onderzoek dienen vervolgens als uitgangspunt voor het ontwerp van een masterplan en het uitwerken van een aantal gebouwen binnen dat masterplan, voor Wetenschapspark Posdam-Golm. Die campus is goed bereikbaar, zowel met de auto als met het lokale en regionale openbaarvervoer

26

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie en er is ruimte voor nieuwbouw. Dat zijn kenmerken die de campus een ideale locatie maken voor instituten die zich, in een rustige omgeving, nabij Potsdam willen vestigen. Met de huidige planningsstrategie is het echter zeer waarschijnlijk dat de landelijke kwaliteiten die de campus nu nog heeft verloren gaat en er een bedrijvencampus ontstaat die niet is te onderscheiden van bedrijvencampussen in andere steden. Het relatief beperkte aantal gebouwen waar de campus op dit moment uit is samengesteld maakt dat er een evenwicht is tussen de bebouwing en het landschap. Dat betekent dat, hoewel er veel dingen verbeterd zouden kunnen worden, zowel aan de huidige architectuur als de landschapsinrichting, en je soms door je oogharen moet kijken om het te zien, de kwaliteit van de campus is dat ze onderdeel uitmaakt van het continue open landschap. In het behouden van deze kwaliteit, maar tegelijk realiseren van een groot aantal vierkante meters nieuwbouw ligt de uitdaging van de ontwerpopgave. De hypothese, die doormiddel van een ontwerpopgave onderzocht zal worden, is dan ook als volgt; Het is mogelijk om het huidige aantal vierkante meters, ongeveer 100.000, te verdubbelen en daarmee de specifieke ruimtelijke kwaliteit van de campus te versterken.

DE ONTWERPBENADERING

Bij het definiëren van het begrip ‘periferie’ is de conclusie getrokken dat de lagen waar de stad uit is opgebouwd in de periferie geen synthese met elkaar aangaan maar losse lagen blijven, die naast elkaar bestaan. Als aan weerszijde van een weg een aantal huizen staan, maken die samen met de weg geen straat, maar staan er simpelweg een aantal huizen langs een weg. De ontwerpbenadering voor het masterplan is er dan ook een waarbij de lagen los van elkaar worden onderzocht en ontworpen. Hierbij wordt behalve naar de functie die een laag moet vervullen echter wel gekeken wat de betekenis is die een laag heeft, of zou kunnen hebben, in de ruimtelijke beleving. Een weg wordt bijvoorbeeld niet enkel ingezet als infrastructureel element voor de ontsluiting, maar dient ook als middel om een ordening, welke is afgeleid uit de topografische ondergrond, te benadrukken.

Het landschap, de ondergrond waarop de campus wordt gebouwd, vormt het startpunt. Het landschappelijke karakter van de locatie, en de omgeving, is het licht glooiende, agrarische, open landschap. Van dat landschap is de campus

Wetenschap in de Potsdamse periferie

27

Wetenschap in de Potsdamse periferie onderdeel en het doel van het masterplan is dan ook om de ruimtelijke beleving van de campus hier op te laten aansluiten. Het masterplan wordt opgebouwd uit vier lagen; infrastructuur, bebouwing, voet- en fietspaden en beplanting.

Elke laag speelt zijn eigen rol in het creëren van een ruimtelijke beleving, die aansluit bij het landschap. De uitgangspositie is het open continue vlak met daarin de bestaande bebouwing. Zoals gezegd wordt de infrastructuur ingezet als primair ordeningsmiddel. De bebouwing wordt vervolgens gebruikt om duidelijk afleesbare ruimtes te definiëren, die de campus ervaarbaar maken als onderdeel van het omringende landschap. De voet- en fietspaden vormen een structuur die aansluit op de door de gebouwen gecreëerde ruimtes waardoor deze daadwerkelijke ervaarbaar worden. Als laatst worden de bomen ingezet om de ruimtes te benadrukken of als markering van een uitzondering, bijvoorbeeld de entree van een gebouw of de samenkomst van verschillende wandelpaden.

In feite maken de eerste twee lagen, de wegen en de bebouwing, samen de structuur van het plan en worden de laatste twee lagen, de voet- en fietspaden en het groen, gebuikt om deze structuur te benadrukken.

Door het plan op deze manier, stapsgewijs, uit lagen op te bouwen, ontstaat een masterplan waarbij de afzonderlijke lagen op elkaar reageren en de ruimtelijke beleving van de afzonderlijke lagen wordt versterkt. Hoewel de lagen dus wel op elkaar reageren, gaan ze geen synthese aan. De gebouwen blijven objecten in het landschap en de wegen blijven wegen door het landschap. Samen vormen ze geen straat, maar door de positie ten opzichte van elkaar versterken ze de ruimtelijke beleving van de campus als onderdeel van het omringende landschap. Het perifere karakter van de campus wordt dus niet gemaskeerd, door bijvoorbeeld te proberen een levendige straat of stedelijk plein aan te leggen, maar juist gebruikt om een locatie specifieke, kwaliteitsvolle campus te ontwerpen die zichzelf onderscheidt van campussen elders.

ARCHITECTUUR

In het masterplan worden vijf grote gebouwen aan de campus toegevoegd, waarvan er drie een sleutelrol in de ruimtelijke structuur van de campus vervullen.

Die drie zullen worden uitgewerkt als drie variaties binnen het thema neutraliteit om te demonstreren wat de bandbreedte is van de architectuur die aansluit bij de ruimtelijke opzet van het masterplan.

28

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie De uitwerking van die gebouwen is gebaseerd op drie, elkaar opvolgende, uitgangspunten. Ten eerste hebben de gebouwen, omdat het niet gaat om het gebouw als opvallend object, maar om het gebouw als onderdeel van een ruimtelijk ensemble, een mate van terughoudendheid. Terughoudende neutraliteit is dus het eerste uitgangspunt. Het tweede uitgangspunt volgt uit de betekenis die de gebouwen hebben voor het plan als geheel, namelijk het vormen van afleesbare openbare ruimtes. Om dit op overtuigende wijze te kunnen doen, moeten de gebouwen een duidelijk gebouwvolume vormen wat reageert op de ruimte die het gebouw moet definiëren. Het vormen van een sterke massa die reageert op de context is dus het tweede uitgangspunt. Het laatste uitgangspunt is dat de gebouwen zich van elkaar onderscheiden in hun uiterlijke verschijningsvorm.

Hoewel het programma van de drie gebouwen gelijk is (laboratorium/kantoor ruimte) vormt elk gebouw een op zichzelf staand object binnen het plan. De unieke vorm en locatie, leiden tot verschillende gevelontwerpen in uiteenlopende materialen. Om deze variatie te structureren, en als opgave overzichtelijk te houden is een thema gedefinieerd wat variatie, maar ook een zekere continuïteit, mogelijk maakt, namelijk ‘van wand tot skelet’. Samen met de twee eerste uitgangspunten worden binnen dit thema drie zich van elkaar onderscheidende gebouwen ontworpen. Onderscheidend in hun expressie maar met elkaar verbonden door de terughoudende neutraliteit en het vormen van een sterke massa die nodig is om de ruimtes van het masterplan te definiëren.

SAMENVATTEND

Potsdam is door haar rijke monarchistische verleden een niche stad met verschillende typische kenmerken en kwaliteiten. De ontwikkelingen tijdens de DDR periode hebben de stad echter steeds meer generiek gemaakt. In het centrum wordt nu getracht om, door het fysieke verleden van de stad te herstellen, weer een kwaliteitsvolle binnenstad te creëren. Er zal echte meer gedaan moeten worden om de stad als geheel een niche stad te kunnen blijven noemen in plaats van een gemiddelde woonstad met een museum als binnenstad.

Door verschillende wetenschappelijke instituten die zich in de afgelopen honderdvijftig jaar in Potsdam hebben gevestigd, is de stad uitgegroeid tot een internationaal wetenschappelijk centrum. De wetenschap is, na het wegvallen van de monarchie de laatste actieve niche van de stad en het behouden en

Wetenschap in de Potsdamse periferie

29

Wetenschap in de Potsdamse periferie uitbreiden van deze sector in Potsdam kan dus bijdragen aan de strijd tegen de generieke stad.

Hoewel de verschillende campussen uiteenlopende kwaliteiten hebben worden ze verbonden door het begrip periferie en een onderzoeksmethode specifiek gericht op de periferie kan dus de kenmerkende kwaliteiten van de verschillende campussen inzichtelijk maken. De, voor een ontwerpopgave, meest bruikbare eigenschap van de periferie is, dat de verschillende lagen waaruit de stad is opgebouwd in de periferie geen synthese aangaan, maar naast elkaar bestaan.

De onderzoeksmethode is dan ook gericht op het leesbaar maken van de verschillende lagen van de stad. Op basis van dit onderzoek kan een ontwerp gemaakt worden voor een wetenschapscampus, gedacht vanuit de verschillende lagen en gericht op het gebruiken en benadrukken van de locatie specifieke kenmerken en kwaliteiten. Met deze ontwerpbenadering ontstaat een locatie specifieke kwaliteitsvolle campus, waarmee Potsdam zich kan onderscheiden van andere steden om zo, ook in de toekomst een internationaal wetenschappelijk centrum te blijven.

30

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in de Potsdamse periferie

31

madstoP .2

2. Potsdam

Brandenburg Potsdam is de hoofdstad van de deelstaat Brandenburg, een relatief dun bevolkte deelstaat met slechts 2,5 miljoen inwoners (ter vergelijking Berlijn telt 3,5 miljoen inwoners). De deelstaat is sterk op Berlijn georiënteerd, dit is terug te zien in onder andere de infrastructuur, die gekenmerkt kan worden als een systeem met één of twee ringen rond, en radiale uitvalswegen vanuit Berlijn in alle windrichtingen.

Neubrandenburg

Waren (Müritz)

Pasewalk

Szczecin

Parchim

Neustrelitz

Ludwigslust

Wittstock/ Dosse

Pritzwalk

Prenzlau

Fürstenberg/ Havel

Rheinsberg

Schwedt/ Oder

Templin

Perleberg

Wittenberge

Angermünde

Gransee

Kyritz

Neuruppin

Oranienburg

Hohen Neuendorf

Velten

Werneuchen

Premnitz

Gardelegen

Wriezen

Strausberg Müncheberg

BERLIN

Brandenburg a.d. Havel

Werder (Havel)

Fürstenwalde/ Spree

Potsdam

Haldensleben

Teltow Ludwigsfelde

Mittenwalde

Burg

Zossen

Trebbin

Beelitz

Bad Belzig

Treuenbrietzen

Schönebeck (Elbe)

Storkow (Mark)

Lübben (Spreewald) Lübbenau/ Spreewald

DessauRoßlau

Luckau

Köthen (Anhalt)

Herzberg (Elster)

Falkenberg/Elster Torgau

Delitzsch

34

0

20

Vetschau/ Spreewald

Forst (Lausitz)

DoberlugKirchhain Finsterwalde

Bad Liebenwerda Lauchhammer

Großräschen Spremberg Grodk Senftenberg Weißwasser/O.L. Be a Woda

Elsterwerda

60 40 Wetenschap Potsdam

Cottbus Chósebuz ´

Calau

BitterfeldWolfen

Merseburg

Eisenhüttenstadt

Beeskow

Jüterbog

Halle (Saale)

ubice

Luckenwalde

Lutherstadt Wittenberg

Lutherstadt Eisleben

Frankfurt (Oder)

Königs Wusterhausen

Br a ndenb u rg

Magdeburg

Bernburg (Saale)

Seelow

Ketzin

Genthin

Aschersleben

Kostrzyn nad Odr

Altlandsberg

Falkensee

Nauen

Bad Freienwalde (Oder)

Bernau bei Berlin

Hennigsdorf Rathenow

PO L E N

Eberswalde

Kremmen

Stendal

Chojna

Zehdenick

Leipzig

80

Wurzen

100km

Schwarzheide

Hoyerswerda Wojerecy

20 40 1. Topografie

0

60

3. Spoorwegennetwerk

80

100km

2. Bebouwing

4. Snelwegen

Potsdam

35

Potsdam - Berlijn

Berlijn

Brandenburg an der Havel

Potsdam

5 km

Frankfurt (Oder)

20 km 10 km

Cottbus

Berlijn met kreisfreie steden

Potsdam is met haar 160.000 inwoners de grootste van de 4 zogenaamde ‘kreisfreie’ steden. Steden, die een onafhankelijk bestuurlijk district vormen rond Berlijn. Cottbus heeft zo’n 100.000 inwoners, Brandenburg an der Havel 70.000 en Frankfurt (Oder) slechts 60.000. Logische verklaring voor het relatief grote inwoneraantal is de nabijheid van Berlijn, ruim een half uur met de auto of het openbaar vervoer van centrum tot centrum. Daarnaast is Potsdam de hoofdstad van de deelstaat Brandenburg wat betekent, dat er een groot ambtelijk apparaat in de stad gevestigd is.

36

Wetenschap Potsdam

Potsdam 1830

Potsdam 2013 Bornim Castle Pfaueninsel Sacrow

Neuer Garden

Neuer Garden

Klein Glienicke

Papelallee Park Babelsberg

Golm

Park Babelsberg

Filmpark Babelsberg

Sancouci Neues Palais

Sancouci

Potsdam

Babelsberg

Potsdam

Griebnitzee

Hermannswerder Telengrafenberg Luftschiffhaffen

500 m 1 km

2 km

Potsdam met paleizen

Potsdam met wetenschapscampussen

Aan het begin van de 19de eeuw heeft de stad Potsdam ongeveer 20.000 inwoners, de compacte stadskern is door de vele paleizen, paleistuinen en jachtgebieden van de verschillende koningen verbonden met het landschap.

Het is de aanwezigheid van de monarchie die de stad doet groeien, behalve de directe hofhouding werd bijvoorbeeld in Babelsberg een weverskolonie opgezet die luxe textiel producten voor de koning produceerde.

Het verdwijnen van de monarchie, de oorlogen en de DDR periode hebben grote impact gehad op de ontwikkeling van de stad. Babelsberg, vroeger een zelfstandig stadje ten zuiden van Potsdam is bij Potsdam gevoegd en hier hebben de grote stadsuitbreidingen van de DDR plaatsgevonden. De Paleizen en tuinen zijn veranderd in een trekpleister voor toeristen die Potsdam vaak een dag bezoeken vanuit Berlijn. De stad is in de DDR periode snel gegroeid en groeit, niet in het zelfde tempo, nog steeds. De talrijke wetenschapscampussen vormen nu, aan de rand van de stad, de link met het ommeland.

500 m 1 km

2 km

Potsdam

37

1

7 3 2 5

4 6 8

9

POTSDAM 38

1 KM

Wetenschap Potsdam

1. Wetenschappark Potsdam-Golm

2. Neues Palais

3. Centrum

4. Mercure - Stadsloss - St. Nikolaikirche

5. De Havel

6. Grossbeerenstrasse

7. Mies van der Rohe zijn eerste bouwwerk, Riehl House

8. Wohnsiedlung

9. Plattenbau

Potsdam

39

Bornim

Berliner vorstadt Golm Eiche Potsdam Brandenburger vorstadt

Babelsberg 1

Potsdam west Babelsberg SĂźd Potsdam SĂźd Schlaats Am Stern

Waldstadt I

Drewitz

Waldstadt II 2

POTSDAM 40

1 KM

Wetenschap Potsdam

Potsdam De morfologische kaart van Postdam geeft de structuur van de stad duidelijk weer.

De oude dorpskernen van Potsdam en Babelsberg zijn duidelijk te onderscheiden van de bebouwing, die later vanuit deze kernen is gaan groeien. Het stedelijk weefsel vormt een collage van eilanden met verschillende morfologische vormen. Rond de twee kernen zijn de voorsteden ontstaan, hier is spraken van een langzaam gegroeide structuur met een afwisselende dichtheid. Buiten de voorsteden zijn de grote planmatige morfologische structuren te herkennen, de Siedlungen, Plattenbau en moderne uitbreidingen plus nog de bedrijventerreinen in het zuidwesten van Babelsberg. Ook de oude lintdorpen, inmiddels de uiterste randen van de stad, zijn nog duidelijk zichtbaar.

De twee fragmenten waar in hoofdstuk drie op wordt ingezoomd, zijn gekozen op basis van de tegenstellingen tussen deze twee en de aanwezigheid van verschillende wetenschapscampussen binnen de fragmenten.

Fragment 1 bestaat uit de uitlopers van de stad, de oude (lint-)dorpen, Golm, Eiche en Bornim, die langzaam langs de wegen naar het stadscentrum zijn ontstaan en min of meer aan de stad zijn vastgegroeid. Binnen dit fragment zijn twee wetenschapscampussen te vinden, Wetenschapspark Potsdam-Golm en de universiteitscampus in het Neues Palais. Hoewel de dorpen geen zelfstandig bestuur meer hebben, is hun ruimtelijke verschijningsvorm nog duidelijk zichtbaar.

Fragment 2 heeft een compleet andere verschijningsvorm. De oude dorpskern Babelsberg is uitgegroeid tot een stadsdeel met ruim 90.000 inwoners.

Verschillende belangrijke uitvalswegen verbinden het stadsdeel en het noordelijke deel van de stad met de snelweg in de meest zuidoostelijke uithoek van het fragment. Hier bevinden zich drie wetenschapslocaties. De oudste, Wetenschapspark Albert Ainstein ligt op de Telegraphenberge. De filmacademie is onderdeel van de filmstudio Babelsberg en de universiteitcampus Griebnitzsee is gevormd rond een oude kazerne op de driehoekige restkavel tussen de splitsende spoorwegen.

Potsdam

41

C

A D

B

I E

J

1 K

G

H

F

2

POTSDAM 42

Wetenschap Potsdam

Wetenschap in Potsdam Om een beeld te scheppen van de locaties waar de wetenschap zich in Potsdam heeft gevestigd zijn de campussen met hun meest kenmerkende eigenschappen weergegeven op een kaart. In de hoofdstukken over ‘De wetenschap stad’ in de atlas Potsdam Unraveled is een compleet overzicht van alle campussen, hun functies en de ontstaansgeschiedenis van de wetenschap in Potsdam in het algemeen, en de Telegraphenberg in het bijzonder, te vinden.

A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K.

Wetenschappark Potsdam-Golm (wetenschapscampus) Wetenschappark Potsdam-Golm (universiteitscampus) Leibniz Instituut voor Landbouwtechniek Fachhochschule Universiteitscampus Am Neuen Palais Fachhochschule Sport & Management Hermannswerder, Biotech Campus Wetenschapspark Albert Einstein Leibniz Instituut voor Astrofysica Universiteitscampus Griebnitzsee Filmpark Babelsberg

Potsdam

43

dats eD .3

3. De stad

Bodemgebruik - Bos

Bodemgebruik - Argicultuur

Bodemgebruik - Bebouwing

Infrastructuur - Wegen

Infrastructuur - Spoorwegen

Topografie - Water

Topografie - Hoogte

46

Wetenschap Potsdam

De stad Om de opbouw en structuur van de stad inzichtelijk te maken zijn de verschillende fysieke lagen waar de stad uit is opgebouwd uit elkaar gerafeld.

Topografie vormt de fysieke onderlaag, het landschap waarop de stad is gebouwd. Hierin wordt onderscheid gemaakt tussen de lagen hoogte en water.

De late ijstijden hebben het landschap van Brandenbrug gevormd. Het resultaat is een licht glooiend landschap met als hoogste punt in Potsdam de Telegrafenberg.

De berg stijgt 94 meter boven zeeniveau uit, hierbij moet worden opgemerkt dat het plateau waar de stad zich op bevindt op een hoogte van 35 meter ligt. Het hoogteverschil tussen het plateau en de top van de berg is dus slechts 60 meter en daarmee is het eigenlijk niet meer dan een flinke heuvel. De stad ligt aan de rivier de Havel, een ruim 300km lange rivier, die zich kenmerkt door de grote hoeveelheid meertjes. Hoewel een groot deel van het waterfront privĂŠ terrein is, liggen er ook enkele parken en wandelpaden langs het water die door de Potsdammers worden gebruikt als recreatiegebied.

Infrastructuur is het volgende thema, net als topografie opgesplitst in twee lagen, spoorwegen en wegen. Het wegennet kan worden gekenmerkt als een netwerk van acht radialen vanuit het centrum. In Babelsberg is een duidelijke verdichting van dit netwerk zichtbaar, logisch te verklaren door het relatief hoge inwoneraantal (ongeveer 90.000) en bovendien wordt hier de meest directe verbinding met het snelwegnetwerk gemaakt. De overige uitvalswegen zijn historische wegen naar verschillende steden in de omgeving zoals Brandenburg an der Havel en Berlijn.

Potsdam telt maar liefst negen (trein-) stations die de stad verbinden met het regionale, intercity en City Night Line spoornetwerk en beschikt ook over een S-bahn die een verbinding met Berlijn vormt.

Het thema Bodemgebruik is opgebouwd uit drie lagen, Bebouwing, Bos, en Agricultuur. De bebouwing van Potsdam is zeer uiteenlopend, van eengezinswoning tot Plattenbau en van vrijstaande villa tot mega winkelcentrum. Bebossing is bijna uitsluitend terug te vinden op de heuvelachtige gebieden en de agricultuur op het overwegend vlakke terrein is teruggedrongen tot de rand van de kaart.

De stad

47

Pfingstberg

Ruinenberg

Babelsberg

Brauhausberg Telegraphenberg

1 KM

TOPOGRAFIE | HOOGTELIJNEN PER 5 METER

Het oude stadcentrum van Potsdam ligt op een relatief vlak plateau ingekaderd door vier hoogteaccenten. De Telegraphenberg is vanaf het plateau gemeten met 60 meter de hoogste van de vier. In de stadsplanning van de verschillende koningen hebben de topografische hoogte punten altijd een sterke rol gespeeld.

48

Wetenschap Potsdam

Landschap - Gezien vanaf de Nikolaikirche

De stad

49

Jungfernsee

Havel

Heiliger See

Glienicker See

Tiefer See

Griebnitz See Alte fahrt Havelbucht

Havel

Neue fahrt

Havel

Nuthe

Templiner See

Petzinsee

1 KM

TOPOGRAFIE | WATER

Hoewel de kaart anders doet vermoeden ligt Potsdam aan een rivier, de Havel.

Deze 325 km lange rivier komt uit de buurt van Neustrelitz en mond uit in de Elbe.

Rond Potsdam kenmerkt de rivier zich door de aaneenschakeling van meertjes, die elk een andere naam gekregen hebben, maar samen dus ĂŠĂŠn rivier vormen.

50

Wetenschap Potsdam

De Havel - Templiner Vorstadt

De stad

51

Königstraße

Potsdamer Straße Nedlitzer Straße Berliner Straße

Breite Straße

Friedrich-List-Straße

Zeppelinstraße

Großbeerenstraße

Nuthestraße

Michendorfer Chaussee

Heinrich-Mann-Allee

A115

1 KM

INFRASTRUCTUUR | WEGEN

De hoofdwegenstructuur bestaat uit acht radialen vanuit het centrum in alle windrichtingen. De Nuthestraße, vernoemd naar het riviertje dat er parallel aan loopt, vormt de meest directe verbinding met de snelweg. Het doorgaande verkeer wordt via het station over de Breite Straße langs het centrum geleid.

52

Wetenschap Potsdam

Glienicker Brug - Berliner StraĂ&#x;e

De stad

53

Golm RE

Park Sanssouci RE

Charlottenhof RE

Hauptbahnhof CNL, IC, RE & S-Bahn

Babelsberg S-Bahn

Griebnitzsee S-Bahn

Pirschheide RE Medienstadt Babelsberg RE

Rehbrücke RE

INFRASTRUCTUUR | SPOORWEGEN MET LOOPAFSTAND TOT STATIONS 10 & 15 MIN

Negen stations sluiten Potsdam aan op het spoornetwerk. De S-Bahn vanuit Berlijn rijdt via de stations Griebnitzsee en Babelsberg tot het Hauptbahnhof. Die laatste sluit Potsdam aan op het Intercity (Duitsland) en City Night Line (Europa) netwerk. Op de overige zes stations stoppen alleen regionale treinen (RE).

54

Wetenschap Potsdam

1 KM

Potsdam Centraal station - Friedrich-Engels-StraĂ&#x;e

De stad

55

1 KM

BODEMGEBRUIK | BEBOUWING

De verschillen in morfologische structuur tussen de verschillende stadsdelen zijn groot. De oude, kleinschalige dorpskernen met daaromheen de geplande uitbreidingen van verschillende periodes zijn duidelijk te herkennen. Maar ook de Kleingarten en villawijken vallen op.

56

Wetenschap Potsdam

Gerenoveerde Plattenbau - Am Stern

De stad

57

Park Sanssouci

1 KM

BODEMGEBRUIK | BOS

De bebossing valt bijna één op één samen met de hoogtekaart. De heuvels zijn bebost en de vlaktes zijn bebouwd, uitzondering hierop is Park Sansousi, de grootste Koninklijke paleistuin, die relatief vlak is.

58

Wetenschap Potsdam

Einstein toren - Telegrafenberg

De stad

59

1 KM

BODEMGEBRUIK | AGRICULTUUR

In het noordwesten van de stad begint het open, agrarische, landschap. Dit licht glooiende boerenland is kenmerkend voor de rest van de dun bevolkte deelstaat Brandenburg. In het zuidoosten zijn nog een paar drassige restgebieden die niet bebouwd zijn het enige open landschap van Babelsberg.

60

Wetenschap Potsdam

Agricultuur - Golm

De stad

61

Winkelen

Wetenschap

Industrie

Wonen

Recreatie

62

Wetenschap Potsdam

Functies Behalve in fysieke lagen kan de stad ook worden opgebouwd uit functionele lagen, in dit geval vijf; recreatie, wonen, industrie, wetenschap en winkelen.

De recreatie en het toerisme in Potsdam zijn met name gefocust op de oude paleistuinen en het oude stadscentrum. Dat laatste wordt, met wisselend succes, gerestaureerd naar de oorspronkelijke situatie van voor de DDR periode.

Potsdam is van oudsher een woonstad, een vluchtoord voor stedelingen uit Berlijn, die weg wilden uit de grote stad. Veel rijke stedelingen kochten of bouwden een (tweede) huis in Potsdam. De wens om rustig te wonen in het groen, in de nabijheid van de Koninklijke familie was de drijfveer voor veel van deze migranten. Tegenwoordig doet het stadsbestuur haar best om weer een rustige woonstad te worden, waar ‘wonen in het groen’ centraal staat. Jonge gezinnen met kleine kinderen, die weg willen uit Berlijn, maar daar wel willen blijven werken, moeten in Potsdam de woning vinden die dit mogelijk maakt. Dit is het imago wat de stad graag heeft en uitdraagt, maar de statistieken vertellen een ander verhaal. De helft van de bevolking woont in de Wohnsiedlungen en Plattenbau en dat is niet vanwege de gezellige woonomgeving of de kwaliteit van deze appartementen, maar simpelweg omdat ze niet meer kunnen betalen. Het oude onderscheid tussen Potsdam en Babelsberg is hier in duidelijk zichtbaar, het grootste deel van de arme bevolking woont in Babelsberg terwijl het oude Potsdam wordt ingebouwd door sterk op de Nederlandse Vinex wijken gelijkende woongebieden met twee-onder-één-kap-woning en kleinschalige appartementen gebouwen.

Van oudsher heeft de industrie zich, uit het zicht van de koning, in Babelsberg gevestigd en nog steeds zijn de grote bedrijfsterreinen in het zuiden van de stad. De wetenschap vestigt zich rond de stad, in de nabijheid van de regionale infrastructuur en behalve in de oude dorpcentra is er het winkelcentrum Stern, waar bij alle bekende winkelketens gewinkeld kan worden.

De stad

63

Pfingstberg

Park Sanssouci

Neuer Garten

Centrum

Park Babelsberg

Freundschaftsinsel

Filmpark Babelsberg

Baggersee

1 KM

FUNCTIES | RECREATIE

De paleistuinen rond het centrum, het centrum zelf en het filmpark Babelsberg vormen de belangrijkste toeristische attracties van de stad. Behalve de kade van de Havel en het ‘vriendschapseiland’ worden ook de paleistuinen gebruikt als recreatieve groenruimte voor de bewoners van de stad.

64

Wetenschap Potsdam

Trap van Slot Sanssouci - Park Sanssouci

De stad

65

1 KM

FUNCTIES | WONEN

De woonstad Potsdam kent vele vormen, villas in de schaduw van Park Babelsberg, vinex wijken ten noorden van het centrum en Plattenbau in Schlaats en Drewitz. Wetenswaardigheid is dat Mies van der Rohe zijn eerste project, een villa, in Potsdam bouwde.

66

Wetenschap Potsdam

Siedlungen - Babelsberg

De stad

67

Filmpark Babelsberg

Gewerbegebiet Gartenstraße-West Gewerbe im Park

Industriegebiet Potsdam Süd 1 KM

FUNCTIES | INDUSTRIE

Potsdam kent geen grootschalige maakindustrie maar wel twee betrekkelijk grote bedrijventerreinen met uiteenlopende bedrijven van ‘Katjes Bonbonwerk’ tot ‘Kapella Baustoffe’. Net als in de Koninklijke periode is de industrie zo ver weg mogelijk van het stadscentrum gevestigd.

68

Wetenschap Potsdam

Katjes bedrijfspand - Gewerbe im Park

De stad

69

Wetenschappark Golm

Fachhochschule

Universiteit Golm Leibniz Instituut voor Astrofysica Universiteit Am Neuen Palais

Universiteit Griebnitzsee Filmpark Babelsberg

Hermannswerder, Biotech Campus Fachhochschule Sport & Management

1 KM

FUNCTIES | WETENSCHAP

Rond de stad bevinden zich in totaal twaalf (twee vallen buiten de kaart) wetenschappelijke campussen. Behalve De Fachhochschule, en het Filmpark Babelsberg, bevinden de campussen zich in het overgangsgebied tussen stad en land.

70

Telegraphenberge

Wetenschap Potsdam

Astrofysisch Observatorium Potsdam - Telegrafenberg

De stad

71

1 KM

FUNCTIES | WINKELEN

Potsdam heef drie winkelcentra, twee daarvan worden gevormd door de oude dorpskernen van Potsdam en Babelsberg, de derde, het Sten-Center, is een grootschalig overdekt winkelcentrum aan de doorgaande weg. Verder zijn er nog verschillende kleine clusters van supermarkten en kleinschalige buurtwinkels.

72

Wetenschap Potsdam

Stern-Center - Am Stern

De stad

73

Samenvatting Het overzicht toont de relaties tussen de verschillende lagen, maar geeft ook een completer, genuanceerder, beeld van de stad als geheel dan dat de afzonderlijke lagen doen. Op het licht glooiende landschap dat wordt gekenmerkt door de rivier, die van uit het noordoosten richting het zuidwesten stroomt, ligt een stad met zeer uiteenlopende eigenschappen. Het historische centrum met de paleistuinen uit de monarchistische periode staat in schril contrast met de Plattenbau en bedrijventerreinen van de DDR. In het centrum staan deze twee werelden soms letterlijk tegenover elkaar, bijvoorbeeld in het geval van de Nikolai kerk en het Mercure hotel (te zien op de foto van Topografie Water) terwijl ze in de rest van de stad meer als aparte, naast elkaar liggende clusters bestaan.

74

TOPOGRAFIE HOOGTE

TOPOGRAFIE WATER

INFRASTRUCTUUR WEGEN

RECREATIE

WONEN

INDUSTRIE

Wetenschap Potsdam

INFRASTRUCTUUR SPOORWEGEN

BODEMGEBUIK BEBOUWING

WETENSCHAP

WINKELEN

BODEMGEBUIK BOS

BODEMGEBUIK AGRICULTUUR

De stad

75