Hgp demo low

HISTORIA GOSPODARCZA POLSKI

Andrzej Jezierski

Cecylia Leszczyƒska

HISTORIA GOSPODARCZA POLSKI

Wydawnictwo Key Text Warszawa 2003

Projekt ok∏adki Beata Wojtasik

Redaktor Ma∏gorzata Bednarkiewicz

Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska

© Copyright by Wydawnictwo Key Text Warszawa 2003 Wydanie trzecie poprawione i uzupe∏nione

ISBN 83–87251–71–2

Ark. wyd. 50,5 Sk∏ad: Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Grzybowska 8, 01-180 Warszawa, tel./fax 632-65-94 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treÊci

Od autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

Rozdzia∏ 1 Polska w Êredniowieczu 1.1. Paƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. LudnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2.1. Zaludnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2.2. Osadnictwo na prawie niemieckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4. Rzemios∏o. Górnictwo i hutnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4.1. Rzemios∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4.2. Górnictwo i hutnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5. Pieniàdz. Kredyt. Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5.1. Pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5.2. Kredyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5.3. Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 19 19 20 23 26 26 29 31 31 32 33

Rozdzia∏ 2 Gospodarka i spo∏eczeƒstwo Rzeczypospolitej w okresie rozkwitu (XVI i pierwsza po∏owa XVII w.)

2.1. Paƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1.1. Terytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1.2. Ustrój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. LudnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3.1. Gospodarstwo dworskie i ch∏opskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3.2. Produkcja rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3.3. Dualizm agrarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4. Przemys∏ i rzemios∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37 37 38 41 43 43 46 47 48

6

Spis treÊci

2.4.1. Górnictwo i hutnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4.2. Rzemios∏o cechowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4.3. Miejski przemys∏ pozacechowy i przemys∏ dworski . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5. Handel i kredyt. Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5.1. Handel wewn´trzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5.2. Handel zagraniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5.3. Kredyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5.4. Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6. Skarb. Pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.1. Skarb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.2. Pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48 50 51 53 53 54 56 57 59 59 61

Rozdzia∏ 3 Rzeczpospolita na drodze do upadku (od po∏owy XVII w. do 1795 r.)

3.1. Paƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1.1. Wojny w drugiej po∏owie XVII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1.2. Czasy saskie i wojna pó∏nocna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1.3. Czasy stanis∏awowskie i pierwszy rozbiór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1.4. Sejm Czteroletni. Drugi i trzeci rozbiór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Spo∏eczeƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2.1. Zaludnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2.2. Struktura spo∏eczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3.1. WieÊ i folwark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3.2. Produkcja rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4. Przemys∏ i rzemios∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4.1. Rzemios∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4.2. Manufaktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5. Handel i kredyt. Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5.1. Handel wewn´trzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5.2. Handel zagraniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5.3. Kredyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5.4. Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.6. Skarb. Pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.6.1. Skarb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.6.2. Pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 63 64 66 68 71 71 72 75 75 77 78 78 80 84 84 86 90 91 93 93 96

Rozdzia∏ 4 Ziemie polskie pod zaborami w koƒcu XVIII i na poczàtku XIX w.

Ksi´stwo Warszawskie 4.1.

4.2.

4.3.

4.4.

Zabór austriacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zabór pruski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zabór rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ksi´stwo Warszawskie (1807–1813) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.4.1. Paƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

99 101 103 105 105

7

Spis treÊci

4.4.2. Spo∏eczeƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 4.4.3. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 4.5. Ksi´stwo Warszawskie pod okupacjà rosyjskà. Kongres wiedeƒski . . . . . . . . . . 109

Rozdzia∏ 5 Ziemie polskie od kongresu wiedeƒskiego do zakoƒczenia reform agrarnych (1815–1864) 5.1. Królestwo Polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.1.1. Paƒstwo w okresie autonomii (1815–1831) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.1.2. W dobie paskiewiczowskiej (1832–1856) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.1.3. „Odwil˝ sewastopolska” (1856–1860) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.1.4. Powstanie styczniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2. Spo∏eczeƒstwo Królestwa Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3. Gospodarka Królestwa Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3.1. Polityka gospodarcza Lubeckiego. Protekcjonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3.2. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3.3. Przemys∏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3.4. Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3.5. Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3.6. Pieniàdz i kredyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.4. Ziemie zaboru rosyjskiego – zachodnie gubernie cesarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.5. Ziemie polskie pod panowaniem pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.5.1. Terytorium i ludnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , 5.5.2. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.6. Galicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.6.1. Terytorium i ludnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.6.2. Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.7. Rzeczpospolita Krakowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

112 112 114 115 116 117 120 120 122 125 128 130 132 135 136 136 139 142 142 143 146

Rozdzia∏ 6 Kapitalizm na ziemiach polskich 6.1. Sytuacja polityczna w trzech zaborach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.1.1. Zabór rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.1.2. Zabór pruski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.1.3. Zabór austriacki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.2. Spo∏eczeƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.2.1. Liczba ludnoÊci i ruch naturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.2.2. Struktura zawodowa i spo∏eczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.2.3. Warunki ˝ycia ludnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.2.4. Sk∏ad etniczny i kwestie narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.3. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.3.1. U˝ytkowanie ziemi i struktura agrarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.3.2. Koniunktura agrarna i polityka rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.3.3. Produkcja rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.4. Przemys∏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.4.1. Rewolucja przemys∏owa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149 149 152 154 156 156 158 161 164 167 167 169 172 174 174

8

6.5.

6.6.

6.7.

6.8.

Spis treÊci

6.4.2. Liberalizm gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.4.3. Przemys∏ Królestwa Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.4.4. Przemys∏ na ziemiach polskich w granicach Cesarstwa Rosyjskiego . . .

6.4.5. Przemys∏ w zaborze pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.4.6. Przemys∏ w Galicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.4.7. Górnictwo i hutnictwo na Górnym Âlàsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.5.1. Koleje ˝elazne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.5.2. Sieç drogowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.5.3. ˚egluga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.5.4. ¸àcznoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.6.1. Handel wewn´trzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.6.2. Handel zagraniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pieniàdz. Kredyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.7.1. Pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.7.2. Kredyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Poziom gospodarczy ziem polskich w przededniu I wojny Êwiatowej . . . . . . . . .

179 181 188 189 190 191 192 192 198 199 199 200 200 203 206 206 208 214

Rozdzia∏ 7 I wojna Êwiatowa 1914–1918 7.1. Zmiany uk∏adu si∏ politycznych i gospodarczych w Êwiecie na prze∏omie XIX i XX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2. Przebieg wydarzeƒ politycznych i militarnych w czasie wojny . . . . . . . . . . . . . . .

7.3. Sprawa polska w czasie I wojny Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.4. Sytuacja gospodarcza na ziemiach polskich w czasie wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217 220 222 225

Rozdzia∏ 8 Rzeczpospolita w latach 1918–1939 8.1. Paƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.1.1. Walka o granice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.1.2. Terytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.1.3. Ustrój polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.1.4. Wojsko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.2. Spo∏eczeƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.2.1. Liczba ludnoÊci i ruch naturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.2.2. Struktura narodowoÊciowa i wyznaniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.2.3 Struktura spo∏eczno-zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.2.4. Warunki ˝ycia ludnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.3. Koniunktura i polityka gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.3.1. Przebieg koniunktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.3.2. Polityka gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.4. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.4.1. Struktura w∏asnoÊci i reforma rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.4.2. Produkcja rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.4.3. Po∏o˝enie rolnictwa i polityka rolna rzàdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

228 228 234 238 246 248 248 250 252 253 260 260 263 273 273 277 279

9

Spis treÊci

8.5. Przemys∏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.5.1. Bilans otwarcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.5.2. Struktura ga∏´ziowa przemys∏u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.5.3. Wa˝niejsze ga∏´zie przemys∏u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.5.4. Rozmieszczenie przemys∏u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.5.5. Przemys∏ paƒstwowy i kapita∏ obcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.6. Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.6.1. Koleje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.6.2. Transport drogowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.6.3. ˚egluga morska i Êródlàdowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.6.4. Komunikacja lotnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.7. Handel wewn´trzny i zagraniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.7.1. Handel wewn´trzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.7.2. Handel zagraniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.8. Banki emisyjne i polityka pieni´˝na. Kredyt. Ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . .

8.8.1. Banki emisyjne i pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.8.2. Instytucje kredytowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.8.3. Ubezpieczenia gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.9. Finanse paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.9.1. Skarb i bud˝et paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.9.2. Finanse samorzàdowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.9.3. Obcià˝enia podatkowe obywateli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

282 282 285 288 305 308 312 312 313 314 315 315 315 318 323 323 328 331 331 331 336 338

Rozdzia∏ 9 II wojna Êwiatowa 1939–1945 9.1. Poczàtek wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.1.1. Sytuacja polityczna w przededniu wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.1.2. Kampania wrzeÊniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.1.3. Rzàd Rzeczypospolitej Polskiej na wychodêstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.2. Polska pod okupacjà Niemiec i ZSRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.2.1. Podzia∏ terytorialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.2.2. Polityka okupacyjna Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.2.3. Okupacja sowiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.3. Wielka Koalicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.3.1. Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej. Powstanie Wielkiej Koalicji . . .

9.3.2. Uk∏ad Sikorski–Majski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.3.3. Paƒstwo podziemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.4. Ziemie polskie pod okupacjà niemieckà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.4.1. LudnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.4.2. Sytuacja gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.5. Sprawa polska. Od Teheranu do Ja∏ty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.5.1. Teheran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.5.2. Powojenne granice Polski w projektach rzàdu Rzeczypospolitej Polskiej na wychodêstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.5.3. PPR i KRN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.5.4. Próby porozumienia rzàdu Rzeczypospolitej Polskiej z ZSRR. Plan „Burza” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

339 339 340 342 343 343 344 346 350 350 352 354 355 355 361 367 367 369 370 371

10

Spis treÊci

9.5.5. PKWN i Rzàd Tymczasowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.6. Konsekwencje Ja∏ty dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.6.1. Ja∏ta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.6.2. Porwanie „szesnastu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.6.3. Polska administracja na ziemiach III Rzeszy wiosnà 1945 r. . . . . . . .

9.6.4. Przejmowanie majàtku przez Armi´ Czerwonà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.6.5. Kapitulacja Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

373 376 376 377 378 379 380

Rozdzia∏ 10 Polska w latach 1945–1950 10.1. Paƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.1.1. Terytorium i granice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.1.2. Ustrój polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.2. Spo∏eczeƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.2.1. Zmiany ludnoÊciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.2.2. Struktura spo∏eczno-zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.2.3. Warunki bytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.3. Polityka gospodarcza i system ekonomiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.3.1. Poczàtki planowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.3.2. Pomoc Zachodu w procesie odbudowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.3.3. Gospodarka wielosektorowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.4. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.4.1. Reforma rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.4.2. Produkcja rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.4.3. Zmiany w polityce rolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.5. Przemys∏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.5.1. Zarzàdzanie przemys∏em. Nacjonalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.5.2. Stan przemys∏u po wojnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.5.3. Inwestycje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.6. Budownictwo i sytuacja mieszkaniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.6.1.Straty wojenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.6.2. Odbudowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.6.3. Sytuacja mieszkaniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.7. Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.8. Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.8.1. Handel wewn´trzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.8.2. Handel zagraniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.9. Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.9.1. Pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.9.2. Banki i kredyt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.9.3. Bud˝et paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

382 382 386 395 395 398 400 401 401 403 405 412 412 419 421 422 422 425 428 433 433 434 435 437 441 441 444 447 447 454 462

Rozdzia∏ 11 Polska Ludowa 1950–1989 11.1. Paƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 11.1.1. Ustrój polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464

Spis treÊci

11.1.2. Przemiany sytuacji politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.2. Spo∏eczeƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.2.1. Zmiany ludnoÊciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.2.2. Struktura spo∏eczno-zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.2.3. Warunki ˝ycia ludnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.3. Planowanie w systemie monocentrycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.3.1. Radziecki system planowania gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.3.2. Cykle inwestycyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.4. Przemys∏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.4.1. Przemys∏ europejski w drugiej po∏owie XX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.4.2. Polityka przemys∏owa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.4.3. Struktura ga∏´ziowa i przestrzenna przemys∏u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.5. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.5.1. Rolnictwo europejskie po II wojnie Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.5.2. Polityka rolna Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.5.3. Struktura agrarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.5.4. Produkcja rolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.6. Komunikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.6.1. Transport kolejowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.6.2. Transport samochodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.6.3. ˚egluga morska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.6.4. Transport lotniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.7. Handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.7.1. Handel wewn´trzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.7.2. Handel mi´dzynarodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.7.3. Handel zagraniczny PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.8. Pieniàdz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.8.1. Pieniàdz w Êwiecie kapitalistycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.8.2. Pieniàdz w Êwiecie socjalistycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.8.3. Pieniàdz w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.9. Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.9.1. Bud˝et paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.9.2. Banki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.9.3. Ubezpieczenia gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.10. Próba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 469 478 478 482 485 490 490 493 495 495 497 506 508 508 513 518 520 523 523 524 526 527 528 528 529 535 539 539 541 544 549 549 552 554 555 558

Od autorów

Podr´cznik ten przeznaczony jest dla studentów wydzia∏ów ekonomicznych wy˝szych uczelni, w których programach nauczania znajduje si´ historia gospodarcza Polski.

Ksià˝ka obejmuje dzieje gospodarcze Polski od Êredniowiecza po czasy wspó∏czesne, z uwzgl´dnieniem niektórych aspektów rozwoju gospodarczego Europy.

Przy podziale podr´cznika na rozdzia∏y przyj´liÊmy uk∏ad chronologiczny. Rozdzia∏ pierwszy dotyczy Polski w Êredniowieczu (od powstania paƒstwa polskiego do XV w.), rozdzia∏ drugi opisuje gospodark´ i spo∏eczeƒstwo Rzeczypospolitej w okresie rozkwitu (XVI i pierwsza po∏owa XVII w.), rozdzia∏ trzeci traktuje o Rzeczypospolitej na drodze do upadku, od po∏owy XVII w. do trzeciego rozbioru w 1795 r. W rozdziale czwartym przedstawiliÊmy sytuacj´ ziem polskich pod zaborami w koƒcu XVIII i na poczàtku XIX w., z odr´bnym potraktowaniem Ksi´stwa Warszawskiego. Rozdzia∏ piàty zawiera dzieje ziem polskich po kongresie wiedeƒskim, do czasu zakoƒczenia wielkich reform agrarnych, rozdzia∏ szósty przedstawia zaÊ kapitalizm na ziemiach polskich do pierwszej wojny Êwiatowej. Rozdzia∏ siódmy to pierwsza wojna Êwiatowa, ósmy – Rzeczpospolita w latach 1918–1939, dziewiàty – druga wojna Êwiatowa (do czasu kapitulacji Niemiec w 1945 r.). Rozdzia∏ dziesiàty poÊwi´cony zosta∏ historii Polski w latach 1945–1950, a jedenasty – w latach 1950–1989.

W oddawanej do ràk Czytelnika ksià˝ce uznaliÊmy za celowe przeznaczyç wi´cej miejsca historii najnowszej ni˝ dziejom dawnym. Dlatego te˝ rozbudowany zosta∏ okres po pierwszej wojnie Êwiatowej, który stanowi blisko dwie trzecie obj´toÊci podr´cznika.

Uk∏ad wewn´trzny rozdzia∏ów wyczerpuje najwa˝niejsze problemy ekonomiczno-spo∏eczne danej epoki. Rzeczà nowà, naszym zdaniem, w stosunku do tradycyjnych uj´ç historii gospodarczej Polski, jest rozszerzony opis paƒstwa i jego ustroju oraz spo∏eczeƒstwa.

W podr´czniku nie zosta∏a wyodr´bniona bibliografia. Literatura cytowana mieÊci si´ w przypisach. Rozdzia∏y traktujàce o XIX i XX w. w pewnej mierze opierajà si´ na w∏asnych badaniach êród∏owych, niemniej jednak odsy∏amy Czytelnika do publikacji autorów, a nie sygnatur archiwalnych.

Pragniemy zwróciç uwag´, i˝ w zwiàzku z brakiem szerszych badaƒ archiwalnych dotyczàcych okresu po 1950 r., wiele przedstawionych faktów i ocen wynikajàcych ze êróde∏ poÊrednich mo˝e w przysz∏oÊci – po ich weryfikacji archiwalnej – ulec zmianie.

Materia∏y statystyczne w wi´kszoÊci pochodzà z publikacji G∏ównego Urz´du Statystycznego Historia Polski w liczbach, w opracowywaniu których uczestniczyliÊmy.

14

Od autorów

Naszym zamiarem by∏o pokazanie procesów rozwoju i przemian gospodarczych, zw∏aszcza ∏aƒcucha zjawisk przyczynowo-skutkowych i wzajemnych relacji mi´dzy gospodarkà, paƒstwem i spo∏eczeƒstwem. Mamy nadziej´, ˝e oddawana do ràk Czytelnika Historia gospodarcza Polski zamiar ten spe∏ni, pog∏´biajàc kultur´ historycznà studentów nauk ekonomicznych.

Andrzej Jezierski Cecylia Leszczyƒska

Rozdzia∏ 1

Polska w Êredniowieczu

1.1

Paƒstwo Powstanie paƒstwa Piastów w X w., podobnie jak innych paƒstw w tym regionie, zwiàzane by∏o z zakoƒczeniem wielowiekowej w´drówki ludów. OkreÊlenia Polonia, Poleni zosta∏y przyj´te doÊç póêno, oba za Chrobrego. WczeÊniej paƒstwo zwiàzane by∏o nazwà z imieniem w∏adcy. W j´zyku ludów oÊciennych mieszkaƒcy kraju Mieszka nazywani byli ró˝nie: Lestkowicami przez Sasów, Lendielami przez W´grów, Lenkasami przez Litwinów, Lachami przez Rusinów. Byç mo˝e nazwy te pochodzi∏y od paƒstwa mitycznego Leszka (Lestka).

W sk∏ad paƒstwa Piastów wesz∏o szeÊç obszarów plemiennych, których proces integracji by∏ stosunkowo powolny, a odr´bnoÊci do koƒca Êredniowiecza niema∏e. Owe obszary plemienne, póêniejsze prowincje, to: Wielkopolska, Mazowsze, Ma∏opolska, Âlàsk, Pomorze i Kujawy.

Obszar paƒstwa pierwszych Piastów liczy∏ zapewne oko∏o 250 tys. km2. Warto zwróciç uwag´, ˝e granice paƒstw w owym czasie ulega∏y cz´stym zmianom. Pierwsze dynastie: Arpadzi – w´gierska, PrzemyÊlidzi – czeska, Rurykowicze – ruska i Piastowie – polska, stara∏y si´ skupiç w swych paƒstwach jak najwi´ksze terytoria. Mog∏o si´ to dokonaç jedynie kosztem sàsiadów. Stàd od szcz´Êcia w∏adców w prowadzeniu wojen i zawieraniu ma∏˝eƒstw zale˝a∏y poniekàd ówczesne granice.

Europa Ârodkowa znajdowa∏a si´ na obrze˝ach Êcierania si´ wp∏ywów KoÊcio∏a bizantyjskiego i rzymskiego. Istniejà pewne przes∏anki, by mniemaç, ˝e do Ksi´stwa WiÊlan religia chrzeÊcijaƒska w obrzàdku bizantyjskim dotar∏a w latach 863–885. Zapewne na skutek upadku paƒstwa wielkomorawskiego (906) nie pozosta∏y po owym chrzcie trwalsze Êlady. Mieszko I i jego dwór przyj´li chrzest w 966 r. Pierwszà diecezj´ ∏aciƒskà powo∏ano w Poznaniu w 968 r., a metropoli´ gnieênieƒskà w 1000 r. W tym samym roku utworzono biskupstwa w Krakowie, Wroc∏awiu i Ko∏obrzegu. Biskupstwo mazowieckie w P∏ocku powsta∏o w 1075 r., a kujawskie we W∏oc∏awku w 1124 r.

Po Êmierci Boles∏awa III Krzywoustego (1138) paƒstwo zosta∏o podzielone mi´dzy spadkobierców. Do szczególnego rozdrobnienia ksi´stw dosz∏o na Âlàsku i Kujawach.

16

Polska w Êredniowieczu

Mapa 1 Polska pierwszych Piastów

Gdaƒsk

ZWIÑZEK

Wolin

O dr

N ie m Che∏mno

Nak∏o

M A Z O W S Z E

Cedynia Kruszwica

Lubusz Mi´dzyrzecz

Poznaƒ

Skrzynno

Rozprza

Wroc∏aw

Lublin

˚arnów

W∏odzimierz Wo∏yƒ

ÂLÑSK

WiÊlica K∏odzko Grodziec

Salzburg

Znajmo

M

O

R

A

W

Y Halicz Velehrad Ungvár

Nitra Wiedeƒ MARCHIA WSCHODNIA

Dniest r

Â

Ratyzbona

Sàcz

Cieszyn

O∏omuniec

AR IA

Kraków PrzemyÊl

C Z E C H Y

Passawa

Be∏z

Bytom

Praga

Dudleby

Czerwieƒ

U

Mielnik

Z˘atec

¸uck

Sandomierz

Opole

BA W

BrzeÊç

R

Sieradz

Legnica

g

Grójec

Kalisz

I∏awa

Budziszyn

Bu

∏a

MiÊnia ˚ycz (Zeitz)

Sochaczew ¸´czyca

G∏ogów

Âwi´ck

Zakroczym

W∏oc∏awek

Gniezno Giecz

Ârem

Krosno

MILSKO

Naumburg

P∏ock

W is

¸U˚YCE

Merseburg

LITWA

P R U S Y Wizna

Santok

¸aba

Elblàg

Z E O R

Pyrzyce

WIELECKI Hobolin

M P O

Szczecin

a

Radogoszcz

Bia∏ogard

en

Ko∏obrzeg

Mechlin

¸àczyn

przybli˝one granice oko∏o 966 przybli˝one granice oko∏o 1000 przybli˝one granice oko∏o 1020 inne granice

E RZ IE MO YCK ¸T BA

Arkona

W ¢ G R Y Ostrzyhom

Vác

Eger

siedziby arcybiskupstw siedziby biskupstw grody sto∏eczne grody i miejscowoÊci inne

èród∏o: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 2, Warszawa 1981, s. 395.

W 1181 r. odpad∏o Pomorze Zachodnie, uznajàc zwierzchnictwo cesarstwa1. Osadzony w Ziemi Che∏miƒskiej (1226) zakon krzy˝acki uniezale˝ni∏ si´ od Mazowsza. W latach 1249–1252 utracono Ziemi´ Lubuskà. Prób´ zjednoczenia kraju na poczàtku XIV w. podjà∏ Wac∏aw II – król czeski i polski. Wówczas to zarysowa∏a si´ szansa stworzenia silnego paƒstwa polsko-czeskiego. WygaÊni´cie dynastii PrzemyÊlidów w Pradze w zasadzie jà przekreÊli∏o. Utrzyma∏o si´ natomiast zwierzchnictwo czeskie nad ksi´stwami Êlàskimi.

Równoleg∏e dzia∏ania w kierunku zjednoczenia paƒstwa polskiego prowadzi∏ W∏adys∏aw I, zwany ¸okietkiem, od 1267 r. ksià˝´ ∏´czycki i kujawski, a od 1320 r. król polski. W 1333 r. na poczàtku panowania Kazimierza Wielkiego – syna ¸okietka – paƒstwo polskie sk∏ada∏o si´ z Wielkopolski i Ma∏opolski i obejmowa∏o obszar oko∏o 100 tys. km2. Kazimierz zrzek∏ si´ Âlàska na rzecz Czech za cen´ rezygnacji Luksemburgów z roszczeƒ do korony polskiej w 1339 r. Pod koniec jego ˝ycia – po w∏àczeniu Rusi Halickiej – Królestwo Polskie obejmowa∏o oko∏o 170 tys. km2.

1

Âwi´te Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego by∏o luênym zwiàzkiem paƒstw niemieckich, rzàdzonym przez ró˝ne dynastie niemieckie. W∏adza cesarska nadawana w drodze koronacji przez papie˝a, po raz pierwszy Karolowi Wielkiemu w 800 r., by∏a realna bàdê tytularna w zale˝noÊci od znaczenia paƒstwa, w którym cesarz by∏ dziedzicznym w∏adcà. Cesarstwo przetrwa∏o formalnie do 1806 r.

SpoÊród paƒstw s∏owiaƒskich pierwszym jego lennikiem sta∏y si´ w 929 r. Czechy.

Rozdzia∏ 2

Gospodarka i spo∏eczeƒstwo Rzeczypospolitej w okresie rozkwitu (XVI i pierwsza po∏owa XVII w.)

2.1

Paƒstwo 2.1.1

Terytorium W pierwszej po∏owie XVI w. paƒstwo Jagiellonów obejmowa∏o obszary Korony – oko∏o 260 tys. km2 oraz Wielkie Ksi´stwo Litewskie – oko∏o 610 tys. km2. Po unii lubelskiej powierzchnia Rzeczypospolitej w 1582 r. wynosi∏a oko∏o 815 tys. km2.

Po zwyci´skich wojnach moskiewskich na poczàtku XVII stulecia, w 1634 r. terytorium Rzeczypospolitej by∏o najwi´ksze w historii i obejmowa∏o blisko 990 tys. km2.

Po 1569 r. Rzeczpospolita dzieli∏a si´ na 5 prowincji, 34 województwa, 27 ziem i 173 powiaty. Prowincjami by∏y: Wielkopolska, Mazowsze, Prusy Królewskie, Wielkie Ksi´stwo Litewskie i Ma∏opolska, w sk∏ad której wchodzi∏y równie˝ RuÊ Czerwona, Podole i Ukraina. Podzia∏ na prowincje mia∏ charakter polityczny, a ich odr´bnoÊç polega∏a na posiadaniu w∏asnego sejmiku generalnego, tzw. genera∏a.

Od czasu unii lubelskiej do Korony wchodzi∏y województwa: podlaskie, wo∏yƒskie, brac∏awskie i kijowskie, które wczeÊniej nale˝a∏y do Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego.

Granica mi´dzy Koronà i Litwà przebiega∏a mniej wi´cej na po∏udnie od Prypeci. Warto tu wspomnieç, ˝e podobnie jak w Êredniowieczu granice nie mia∏y charakteru linearnego, tylko strefowy. Strefami by∏y obszary bagien, niedost´pnych puszcz i ∏aƒcuchów górskich.

Województwa by∏y jednostkami administracyjnymi, w których najwy˝szy urzàd pe∏nili wojewodowie wchodzàcy do Senatu Rzeczypospolitej. Województwa i ziemie – w tych ostatnich najwy˝szy by∏ urzàd podkomorzego – wywodzi∏y si´ z dawnych ksi´stw dzielnicowych lub ksi´stw i ziem inkorporowanych. Ich obszar by∏ bardzo zró˝nicowany.

Najwi´ksze województwo kijowskie liczy∏o oko∏o 200 tys. km2, a najmniejsze malbor-

38

Gospodarka i spo∏eczeƒstwo Rzeczypospolitej w okresie rozkwitu

Mapa 2 Rzeczpospolita po 1569 r.

SZ WE CJ A

Parnawa

T W ¡ S P A

Dorpat Psków

KieÊ (Wenden)

Jam Zapolski Ryga Wielkie ¸uki Dê

Miƒsk MÊcis∏aw

n

GI A Odra AND BR UR

Smoleƒsk

Troki Lidzbark N ie me

Che∏mno Inowroc∏aw

Poznaƒ

Nowogródek

Ciechanów

S∏uck

∏a

Â

Wroc∏aw

L Ñ

Âwidnica

Rawa

Bug

Drohiczyn BrzeÊç Warszawa Litew.

Sieradz

Czernihów Lublin

S

Ch´ciny Opole Siewierz Sandomierz

K KRAKÓW Cieszyn

Homel

Piƒsk

a Pili c

I E S K

BrzeÊç Kuj. ¸´czyca Kalisz

P∏ock

MOSKWA

Wiaêma Witebsk

Wilno

Malbork

Wis

EN B

Po∏ock

Wi∏komierz

Królewiec

Gdaƒsk

I

E SK

Wornie (Miedniki)

na

E W K I O S

K S . PO M O R

Szczecin

Szawle

M

L´bork

wi

O

E E RZ I MO YCK T ¸ A B

Nowy Sàcz

SPI

¸uck Be∏z

˚ytomierz

Kijów

PrzemyÊl Lwów

SZ granice Rzeczypospolitej S granice traktatu z Moskwà 1570–71 I E D MI granice Korony z Litwà OG granice prowincji (dzielnicy) RÓ D granice lenna stolice paƒstw oÊrodek województwa (ksi´stwa) inne miasta lenna

Halicz

Czerkasy Kamieniec Podolski

Dnie pr

Brac∏aw

Dn i es tr

MO¸DAWIA

èród∏o: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 2, Warszawa 1981, s. 399.

skie – 2,1 tys. km2. Ziemie stanowi∏y bàdê odpowiednik województwa, nie posiadajàc urz´du wojewody, bàdê cz´Êç województwa, np. województwo mazowieckie sk∏ada∏o si´ z 10 ziem, a ruskie z 5.

Ni˝szym szczeblem podzia∏u terytorialnego w Koronie by∏y powiaty uformowane w XIV–XV w. jako okr´gi szlacheckich sàdów ziemskich. W Wielkim Ksi´stwie Litewskim powiaty wprowadzono w XVI w. i stanowi∏y one tam jednostk´ sàdowo-samorzàdowà. Województwa i ziemie w Koronie oraz powiaty na Litwie mia∏y w∏asne sejmiki i prawo wyboru pos∏ów do Sejmu Rzeczypospolitej.

2.1.2

Ustrój Silna jeszcze w XV w. w∏adza paƒstwowa uleg∏a os∏abieniu w XVI w. Kazimierz Jagielloƒczyk, uwa˝any za najwybitniejszego w∏adc´ z dynastii Jagiellonów, opiera∏ si´ w swej polityce wewn´trznej na szlachcie, która dzi´ki temu zdoby∏a w Polsce XV w. dominujàcà pozycj´ politycznà. Gdy we Francji i Anglii panujàcy walczàc o umocnie-

Rozdzia∏ 3

Rzeczpospolita na drodze do upadku (od po∏owy XVII w. do 1795 r.)

3.1

Paƒstwo 3.1.1

Wojny w drugiej po∏owie XVII w.

W 1648 r. wybuch∏a wojna domowa na po∏udniowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej. Do jej przyczyn zaliczyç mo˝na konsekwencje unii brzeskiej (1596)1, ingerencje paƒstw oÊciennych, a tak˝e prób´ stworzenia paƒstwa ukraiƒskiego. W 1654 r. Chmielnicki odda∏ si´ w opiek´ Wielkiego Ksi´stwa Moskiewskiego, co wywo∏a∏o wojn´ Polski z Moskwà. Wojna zakoƒczy∏a si´ w 1667 r. rozejmem andruszowskim i podzia∏em Ukrainy wzd∏u˝ Êrodkowego Dniepru na prawobrze˝nà – nale˝àcà do Polski i lewobrze˝nà – nale˝àcà do Rosji. Rzeczpospolita utraci∏a województwa smoleƒskie i czernihowskie, zadnieprzaƒskà cz´Êç województwa kijowskiego oraz miasto Kijów le˝àce na prawym brzegu Dniepru. Rozejm zosta∏ zatwierdzony w 1686 r. przez pokój Grzymu∏towskiego.

Na podstawie traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 r. Prusy Ksià˝´ce, b´dàce pod panowaniem elektorów brandenburskich, zosta∏y zwolnione z zale˝noÊci lennej, by w niedalekiej przysz∏oÊci wraz z Brandenburgià przekszta∏ciç si´ w Królestwo Pruskie.

Elektor brandenburski otrzyma∏ w lenno ziemi´ bytowskà i l´borskà, a Czaplinek i Stare Drawsko oddano mu w zastaw.

1 Unia brzeska zawarta na synodzie w BrzeÊciu Litewskim w 1596 r. podporzàdkowywa∏a papiestwu KoÊció∏ prawos∏awny w Rzeczypospolitej, tworzàc tzw. KoÊció∏ greckokatolicki. Przewidywa∏a dopuszczenie biskupów unickich – greckokatolickich do Senatu Rzeczypospolitej, do czego jednak nie dosz∏o z powodu sprzeciwu biskupów rzymskokatolickich. Przeciwko unii wyst´powa∏a znaczna cz´Êç ludnoÊci Ukrainy wszystkich stanów. Próby realizacji unii za pomocà si∏y doprowadzi∏y do zbrojnego oporu i walk religijnych, których szczególne nasilenie przypad∏o na powstanie Chmielnickiego.

64

Rzeczpospolita na drodze do upadku

W trakcie wojny ze Szwecjà w latach 1655–1660 król szwedzki Karol X rozpoczà∏ dzia∏ania dyplomatyczne zmierzajàce do rozbioru Rzeczypospolitej. Przegrana przez niego ostatecznie kampania przekreÊli∏a te zamierzenia. W pokoju oliwskim zawartym ze Szwecjà w 1660 r. usankcjonowano jedynie utrat´ cz´Êci Inflant na rzecz Szwecji, które faktycznie od 1629 r. do Polski nie nale˝a∏y. W pozosta∏ej w Rzeczypospolitej po∏udniowej cz´Êci Inflant utworzono w 1677 r. województwo inflanckie.

Po abdykacji Jana Kazimierza w 1668 r. rozpoczà∏ si´ okres wznowienia wojen polsko-tureckich i polsko-tatarskich. W 1672 r. Polska musia∏a odstàpiç Turcji cz´Êç obszarów po∏udniowo-wschodnich (tj. województwo podolskie, brac∏awskie oraz po∏udniowà cz´Êç Kijowszczyzny), które jednak odzyskano w 1699 r. W koƒcu stulecia obszar Rzeczypospolitej obejmowa∏ 733 tys. km2 i w zasadzie nie uleg∏ zmianie do pierwszego rozbioru w 1772 r.

Wraz ze Êmiercià Jana III Sobieskiego w 1696 r. zakoƒczy∏ si´ okres, w którym Rzeczpospolita traktowana by∏a przez wspó∏czesnych w∏adców europejskich jako mocarstwo. Ostatnim akordem jej pot´gi militarnej by∏a zwyci´ska bitwa z Turkami pod Wiedniem w 1683 r., a sukcesem na niwie dyplomatycznej – zawarcie wieczystego pokoju z Rosjà w 1686 r., który mia∏ zapewniç bezpieczeƒstwo polskiej granicy wschodniej.

Od po∏owy XVII w. Rzeczpospolita przypominaç zaczyna luênà federacj´ udzielnych ksi´stw magnackich, które prowadzi∏y w∏asnà polityk´ wewn´trznà i zagranicznà, nie zawsze majàcà wiele wspólnego z interesami paƒstwa jako ca∏oÊci. Prywatne wojska magnackie stawa∏y si´ silniejsze od armii Rzeczypospolitej, a dochody z najwi´kszych latyfundiów przewy˝sza∏y dochody paƒstwa. Podczas gdy w paƒstwach oÊciennych, Austrii, Rosji i Prusach, powstawa∏y monarchie absolutne, które umacnia∏y centralnà w∏adz´ paƒstwowà, w Polsce wzrasta∏y rozprz´˝enie wewn´trzne i decentralizacja w∏adzy. Dosz∏o do tego, ˝e w 1700 r. wybuch∏a na Litwie wojna domowa. Autokratyczne rzàdy hetmana wielkiego litewskiego Jana Sapiehy spowodowa∏y konflikt zbrojny, gdzie przeciwko Sapiehom na czele mas szlacheckich stan´li Radziwi∏∏owie, Ogiƒscy i Pacowie. Do decydujàcej bitwy dosz∏o pod Olkiennikami, gdzie kl´sk´ poniós∏ Sapieha. Doprowadzi∏o to do pe∏nego chaosu politycznego na Litwie, jako ˝e rody magnackie zacz´∏y walczyç o spadek i w∏adz´ po Sapiehach.

3.1.2

Czasy saskie i wojna pó∏nocna W 1697 r. August II, elektor saski zosta∏ wybrany na króla Polski. Sam pomys∏ elekcji Augusta wydawa∏ si´ trafny. Polska i Saksonia, pozostajàce w unii personalnej, mia∏y wspólnego przeciwnika – rosnàce w si∏´ Prusy. W 1700 r. zagarn´∏y one Elblàg (który musia∏y, co prawda, zwróciç), a w 1701 r. elektor brandenburski koronowa∏ si´ na króla Prus. W pokoju kar∏owickim w 1699 r. uda∏o si´ Augustowi odzyskaç Podole i Kamieniec. Tak wi´c poczàtki panowania by∏y obiecujàce.

Na poczàtku stulecia w 1700 r. wybuch∏a wojna pó∏nocna. August II do antyszwedzkiej koalicji Rosji, Saksonii i Danii w∏àczy∏ Rzeczpospolità. Polska sta∏a si´ polem bitew mi´dzy armià rosyjskà i szwedzkà. Wojska polskie i saskie odgrywa∏y w tej wojnie niewielkà rol´.

Niepowodzenia cara Piotra I w pierwszych latach wojny oraz kontrola militarna nad Rzeczpospolità szwedzkiego Karola XII spowodowa∏y abdykacj´ Augusta II i elekcj´

Rozdzia∏ 4

Ziemie polskie pod zaborami w koƒcu XVIII i na poczàtku XIX w.

Ksi´stwo Warszawskie

4.1

Zabór austriacki W 1769 r. Austria zagarn´∏a nale˝àce do Polski starostwo spiskie, które zosta∏o w∏àczone do W´gier i stanowi∏o tam osobny komitat (hrabstwo). W 1770 r. Austria zaj´∏a starostwa: nowotarskie, sàdeckie i czorsztyƒskie. Starostwa te wraz z ziemiami pierwszego rozbioru (1772) obejmowa∏y 83 tys. km2. Zabrane Rzeczypospolitej ziemie nazwano Królestwem Galicji i Lodomerii.

W trzecim rozbiorze (1795) Austria zaj´∏a obszar 47 tys. km2. Ziemie te nazwano Nowà Galicjà. W ten sposób pod ber∏em Habsburgów znalaz∏o si´ oko∏o 130 tys. km2 z ludnoÊcià oko∏o 4,2 mln. Oprócz mniej wi´cej równej liczby Polaków i Rusinów ziemie te zamieszkiwa∏o ponad 6% ˚ydów.

Po przegranej przez Austri´ wojnie z Napoleonem w 1809 r. prawie ca∏y obszar Nowej Galicji, a tak˝e obwód zamojski i tomaszowski z pierwszego rozbioru zosta∏y w∏àczone do Ksi´stwa Warszawskiego. Obwód tarnopolski na krótko (1809–1815) dosta∏ si´ Rosji.

Sprawami Galicji w Wiedniu zarzàdza∏a specjalna kancelaria nadworna jako najwy˝sza w∏adza do spraw wewn´trznych, która przetrwa∏a do 1848 r., choç w latach 1774–1802 podlega∏a wielu reorganizacjom. Sprawami skarbowymi zajmowa∏a si´ natomiast nadworna izba skarbowa.

Zarzàd Królestwa Galicji i Lodomerii jako odr´bnej jednostki administracyjnej powierzono gubernium z mianowanym przez cesarza gubernatorem z siedzibà we Lwowie, zaÊ Nowej Galicji (1795) gubernium krakowskiemu. W 1803 r. ca∏e terytorium podporzàdkowano gubernium lwowskiemu. Gubernium, podzielone na departamenty, pe∏ni∏o funkcje w∏adzy ogólnoadministracyjnej, a oprócz niego dzia∏a∏y: dyrekcja policji, izby skarbowe, dyrekcje salinarne itp. We Lwowie wprowadzono Sejm stanowy, który jednak by∏ pozbawiony jakichkolwiek kompetencji.

100

Ziemie polskie pod zaborami w koƒcu XVIII i na poczàtku XIX w.

W∏adzà ni˝szego szczebla byli staroÊci, którzy zarzàdzali obwodami (cyrku∏ami; ziemie polskie podzielone by∏y na 24 cyrku∏y). Patentem z 1782 r. okreÊlono zakres dzia∏alnoÊci urz´dów cyrkularnych – nale˝a∏y do nich wszystkie sprawy oprócz ÊciÊle sàdowych. Sàdownictwo austriackie wprowadzone w Galicji w 1784 r., zreorganizowano w 1787 r., ustanawiajàc m.in. sàdy kryminalne po jednym dla cyrku∏u. Pozostawiono sàdownictwo patrymonialne w r´kach szlachty i na 12 lat sàdy grodzkie. Miastami zarzàdza∏y magistraty poddane kontroli starostów.

Na wsi utrzymano zwierzchnoÊç patrymonialnà w∏aÊciciela ziemi w dobrach szlacheckich. Utrwalono podzia∏y stanowe spo∏eczeƒstwa, dzielàc jednoczeÊnie stan szlachecki na arystokracj´ i szlacht´. Mo˝na by∏o zresztà kupiç tytu∏y hrabiów, ksià˝àt czy baronów. Dla szlachty utrzymano osobne sàdownictwo i zwolniono jà ze s∏u˝by wojskowej.

Brak parlamentu spowodowa∏, ˝e szlachta utraci∏a wp∏yw na dzia∏alnoÊç prawodawczà. Dotychczasowe instytucje samorzàdowe, zarówno szlacheckie, jak i miejskie, zosta∏y poddane w∏adzy biurokracji austriackiej, a ich znaczenie spad∏o do zera. Absolutystyczny system polityczny i administracyjny Austrii w czasach Marii Teresy i Józefa II by∏ wi´c ca∏kowicie odmienny od ustroju przedrozbiorowej Rzeczypospolitej.

Reformy Józefa II. Patentem z 5 lutego 1782 r. na Galicj´ rozciàgni´to ustaw´ o zniesieniu niewoli poddaƒczej. W rezultacie cz´Êç ludnoÊci otrzyma∏a wolnoÊç osobistà. Zniesiono paƒszczyzn´ w niedziele i Êwi´ta, okreÊlajàc jej maksimum dla kmieci na trzy dni w tygodniu. W 1784 r. ograniczono tzw. dalekie podwody, tj. wykorzystywanie sprz´˝aju ch∏opskiego do transportu na dalekie trasy. W 1785 r. ustalono odpowiedzialnoÊç materialnà dziedzica za skrzywdzenie poddanego, a w 1786 r. pozbawiono panów funkcji sàdowniczych, wprowadzajàc specjalnego urz´dnika sàdowego – justycjariusza. W 1787 r. zakazano przy∏àczania gruntów ch∏opskich do folwarków i zapewniono ch∏opom spe∏niajàcym swe powinnoÊci nieusuwalnoÊç z ziemi bez wyroku sàdowego.

W 1789 r. ukaza∏ si´ patent tzw. urbarialny, który mia∏ ujednoliciç system podatkowy dla gruntów ch∏opskich i folwarcznych. Patent zmierza∏ do ca∏kowitego zniesienia paƒszczyzny i zamiany jej na czynsz z jednoczesnà parcelacjà folwarków. W 1790 r., po Êmierci Józefa II, wobec oporu w∏aÊcicieli ziemskich, patent zosta∏ odwo∏any przez jego nast´pc´ – Leopolda II. Wprowadzono s∏u˝b´ wojskowà dla ch∏opów. Poczàtkowo trwa∏a ona do˝ywotnio, a nast´pnie zosta∏a skrócona do 20 lat. W armii austriackiej w czasie wojen napoleoƒskich s∏u˝y∏o oko∏o 100 tys. polskich ch∏opów. ˚ydom starano si´ narzuciç szko∏´ Êwieckà z niemieckim j´zykiem nauczania, a tak˝e nadawano im nazwiska o brzmieniu niemieckim. Józef II wprowadzi∏ obowiàzek s∏u˝by wojskowej tak˝e dla ˚ydów. Zakres dzia∏alnoÊci instytucji samorzàdowych ˚ydów ograniczono jedynie do spraw religijnych.

Za Józefa II zlikwidowano oko∏o 150 klasztorów kontemplacyjnych, a kler diecezjalny poddano kontroli administracji paƒstwowej. Skonfiskowano dobra duchowieƒstwa.

W Akademii Krakowskiej wprowadzono j´zyk niemiecki jako j´zyk wyk∏adowy.

Zreformowano uczelni´ lwowskà, wprowadzajàc tam tak˝e niemiecki j´zyk nauczania, a miasto Lwów przemianowano na Lemberg. Zlikwidowano Akademi´ Zamojskà. Wiedeƒ tak bardzo chcia∏ potwierdzaç na ka˝dym kroku swoje prawa do Galicji, ˝e nakazano zmieniç s∏owa litanii odmawianej przez wiernych z „Królowo Polski módl si´ za nami” na „Królowo Galicji i Lodomerii módl si´ za nami”. Kontrolà lojalnoÊci

Rozdzia∏ 5

Ziemie polskie od kongresu wiedeƒskiego do zakoƒczenia reform agrarnych (1815–1864)

5.1

Królestwo Polskie 5.1.1

Paƒstwo w okresie autonomii (1815–1831) 3 maja 1815 r. na kongresie pokojowym w Wiedniu powo∏ano Królestwo Polskie. Jego obszar obejmowa∏ 128 tys. km2.

W zasadzie utrzymano podzia∏ administracji terytorialnej z czasów Ksi´stwa, zmieniajàc jedynie nazw´ „departamenty” na „województwa”, a „powiaty” na „obwody”.

Województwami zawiadywa∏y komisje wojewódzkie z prezesami na czele, a obwodami – komisarze.

Konstytucj´ nada∏ Królestwu cesarz Aleksander I, opatrujàc jà datà 27 listopada 1815 r. Istotny wp∏yw na treÊç konstytucji mia∏o dwóch bliskich wspó∏pracowników Aleksandra I ksià˝´ Adam J. Czartoryski i Miko∏aj Nowosilcow znany jako senator z III cz´Êci Dziadów. Ich poglàdy na ustrój Królestwa by∏y przeciwstawne. Czartoryski zmierza∏ do tego, aby artyku∏y konstytucji umo˝liwia∏y pe∏nà autonomi´ i niezale˝noÊç Warszawy od Petersburga. Stanowisko Nowosilcowa polega∏o na wprowadzeniu takich sformu∏owaƒ, aby umo˝liwiç korzystnà dla Rosji interpretacj´ tych artyku∏ów konstytucji, które regulowa∏y stosunki mi´dzy w∏adzami Królestwa a królem i cesarzem.

Czartoryski by∏ zwolennikiem polityki liberalnej w Polsce, Nowosilcow – rzàdów autokratycznych. W rezultacie konstytucja musia∏a byç kompromisem. Królem Polski mia∏ byç cesarz Rosji, pozorna analogia z królem saskim. Warto tu wspomnieç, ˝e Aleksander I nie koronowa∏ si´ w Warszawie, dokona∏ tego dopiero jego nast´pca Miko∏aj I. Konstytucja oktrojowana, tj. nadana przez w∏adc´, tym si´ najcz´Êciej ró˝ni od konstytucji uchwalonej przez obywateli – np. konstytucja amerykaƒska – ˝e nie przyjmuje monteskiuszowskiego podzia∏u w∏adzy na ustawodawczà i wykonawczà. Konstytucja

Królestwo Polskie

113

Królestwa traktowa∏a parlament nie jako w∏adz´ ustawodawczà, tylko opiniodawczà, ∏àczàc w∏adz´ prawodawczà i wykonawczà w r´ku monarchy. Widomym znakiem pozbawienia suwerennoÊci by∏ brak ministerstwa spraw zagranicznych.

DoÊç niski cenzus majàtkowy nadawa∏ czynne prawo wyborcze oko∏o 100 tys. obywateli; w ówczesnej Francji prawo to posiada∏o oko∏o 80 tys. osób. Wed∏ug ordynacji pos∏owie wybierani byli w wyborach bezpoÊrednich spoÊród obywateli wszystkich stanów. W praktyce tylko jeden przedstawiciel stanu ch∏opskiego zasiada∏ w Sejmie.

Utrzymujàc zasad´ równoÊci wobec prawa, konstytucja wy∏àcza∏a jednak z tej równoÊci wyznawców religii niechrzeÊcijaƒskich, tj. praktycznie rzecz bioràc ˚ydów, odk∏adajàc równouprawnienie na okres 10 lat. Faktycznie ˚ydzi musieli czekaç na emancypacj´ do czasów panowania Aleksandra II. Praktyka administracyjna wobec ch∏opów ogranicza∏a swobod´ wyboru przez nich miejsca zamieszkania, co by∏o zaprzeczeniem równoÊci wobec prawa. Zapewnionà w konstytucji wolnoÊç s∏owa i druku ograniczono ju˝ w 1819 r. przez wprowadzenie cenzury.

Zgodnie z konstytucjà, osob´ króla mia∏ reprezentowaç namiestnik urz´dujàcy w Warszawie. Ku zdziwieniu opinii publicznej na to stanowisko Aleksander powo∏a∏ genera∏a Józefa Zajàczka, a po jego Êmierci w 1826 r. urzàd ten nie zosta∏ obsadzony.

Wbrew konstytucji cesarz powo∏a∏ urzàd Komisarza przy Rzàdzie Królestwa, którym zosta∏ Nowosilcow. Nie zapisane w konstytucji stanowisko naczelnego wodza wojska polskiego objà∏ m∏odszy brat cesarza, Konstanty. Cesarzewicz Konstanty, o˝eniony z Polkà Joannà Grudziƒskà, pe∏ni∏ faktycznà funkcj´ namiestnika cesarskiego, rezydujàc w Belwederze do powstania listopadowego.

Rada Administracyjna, tj. rzàd Królestwa, sk∏ada∏a si´ z pi´ciu ministrów stojàcych na czele wydzia∏ów rzàdowych, zwanych komisjami: Wyznaƒ Religijnych i OÊwiecenia Publicznego, SprawiedliwoÊci, Spraw Wewn´trznych i Policji, Przychodów i Skarbu oraz Wojny. Ministerstwo Wojny, po rezygnacji genera∏a Józefa Wielhorskiego w 1816 r., nie by∏o obsadzone i faktycznie kierowa∏ nim cesarzewicz Konstanty przy pomocy kwatermistrzostwa generalnego, którego szefem by∏ genera∏ Maurycy Hauke. Polityka zagraniczna nale˝a∏a do cesarza.

Na podstawie zawartego w 1818 r. konkordatu z Watykanem przyj´to podzia∏ na diecezje, zbli˝ony do podzia∏u na województwa. Powo∏ano arcybiskupstwo warszawskie jako metropoli´. Metropolicie przys∏ugiwa∏ tytu∏ prymasa Królestwa Polskiego. Przywrócono dla katolików obowiàzek Êlubów koÊcielnych i zakaz rozwodów. W wyniku konkordatu ustabilizowa∏a si´ i wzros∏a rola koÊcio∏a katolickiego w porównaniu z jego sytuacjà w Ksi´stwie Warszawskim.

Stanis∏aw Kostka Potocki, minister wyznaƒ religijnych i oÊwiecenia publicznego, uwa˝any przez hierarchi´ koÊcielnà za masona i libertyna, sta∏ si´ przedmiotem nagonki, która zmusi∏a go do rezygnacji ze stanowiska w 1820 r.1 W tym samym roku zniesiono obowiàzek podatku szkolnego p∏aconego przez w∏oÊcian, co za∏ama∏o program rozwoju oÊwiaty ludowej.

Etat wojska polskiego przyj´to na czas pokoju na 28 tys. ludzi. System organizacyjny francuski zamieniono na rosyjski. Kadra dowódców sk∏ada∏a si´ z dobrze wyszkolonych w trakcie wojen napoleoƒskich oficerów armii Ksi´stwa. W zasadzie obowiàzywa∏a powszechna s∏u˝ba wojskowa trwajàca 10 lat. Nie oznacza∏o to, ˝e ka˝dy m´˝czyzna odbywa∏ s∏u˝b´ wojskowà. Istnia∏a instytucja tzw. zast´pstwa, gdzie ludzie zamo˝ni 1 Stanis∏aw Kostka Potocki by∏ zwolennikiem zniesienia zakonów i autorem antyklerykalnej powieÊci Podró˝ do Ciemnogrodu.

Rozdzia∏ 6

Kapitalizm na ziemiach polskich

6.1

Sytuacja polityczna w trzech zaborach 6.1.1

Zabór rosyjski Po upadku powstania styczniowego rozpoczà∏ si´ proces znoszenia odr´bnoÊci administracyjnej i pe∏nej integracji Królestwa Polskiego z cesarstwem. Polega∏o to na likwidacji centralnych organów w∏adzy w Królestwie, wprowadzaniu instytucji rosyjskich po∏àczonym z wymianà polskich urz´dników na rosyjskich. Polski charakter zachowa∏y jedynie niektóre instytucje publiczne, takie jak Towarzystwo Kredytowe Ziemskie czy zarzàdy towarzystw kolejowych.

Pierwszym posuni´ciem integracyjnym by∏a likwidacja Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego w Petersburgu w 1866 r. W latach 1867–1868 zniesiono pozosta∏e jeszcze w Królestwie instytucje rzàdowe: Rad´ Stanu, Rad´ Administracyjnà, Komisj´ Rzàdowà Przychodów i Skarbu, Komisj´ SprawiedliwoÊci i Komisj´ Rzàdowà Spraw Wewn´trznych. W 1876 r. zreorganizowano sàdownictwo, tworzàc warszawski okr´g sàdowy podlegajàcy rosyjskiemu Ministerstwu SprawiedliwoÊci.

W 1874 r., po Êmierci Fiodora Berga, zniesiono urzàd namiestnika, tworzàc stanowisko genera∏-gubernatora warszawskiego na wzór wileƒski. Sprawowa∏ on dowództwo nad warszawskim okr´giem wojskowym oraz kontrolowa∏ w∏adz´ wojskowo-policyjnà i administracyjnà w 10 guberniach Królestwa. By∏o to szczególnie istotne, gdy˝ niemal przez ca∏y czas panowania rosyjskiego w Polsce obowiàzywa∏ stan wojenny. Dlatego te˝ reformy Aleksandra II dotyczàce obieralnoÊci s´dziów pokoju, wprowadzenia ∏awy przysi´g∏ych w sàdach wy˝szej instancji, samorzàdu ziemskiego i miejskiego, zwi´kszenia swobody publikacji nie obowiàzywa∏y w Królestwie Polskim. Poczynajàc od 1875 r. genera∏-gubernatorzy mogli wydawaç dekrety dotyczàce bezpieczeƒstwa, a od 1879 r. kierowaç osoby cywilne przed trybuna∏y wojskowe bàdê skazywaç na zes∏anie w trybie administracyjnym, bez wyroku sàdowego.

Chocia˝ zakres kompetencji genera∏-gubernatorów by∏ szeroki, nie mo˝na go porównaç z w∏adzà namiestnika Paskiewicza, który podejmowa∏ decyzje w sprawach Królestwa, nie oglàdajàc si´ na rzàd w Petersburgu, baczàc jedynie, by by∏y one zgodne

150

Kapitalizm na ziemiach polskich

z intencjami Miko∏aja I. Po powstaniu styczniowym polityk´ wewn´trznà Królestwa prowadzi∏a biurokracja rosyjska.

Ze zmianami funkcjonowania administracji powiàzana by∏a reforma podzia∏u terytorialnego. Od 1 stycznia 1867 r. zwi´kszono z 5 do 10 liczb´ guberni, zorganizowanych ca∏kowicie na wzór rosyjski, a liczb´ powiatów z 39 do 85. Wraz z nowym podzia∏em na powiaty wprowadzono po raz pierwszy jako jednostk´ administracyjnà gmin´. Powo∏anie gmin wynika∏o z realizacji procesu uw∏aszczenia, poniewa˝ do tej pory funkcje administracyjne w imieniu paƒstwa sprawowali w∏aÊciciele dóbr. Wójtowie gmin i policja lokalna pod nazwà stra˝y ziemskiej podlegali naczelnikowi powiatu. Terytoria gmin oparte by∏y na obszarach parafii.

W latach 1869–1870 przeprowadzono reform´ miast. W jej wyniku 338 miastom (z 452 istniejàcych) odebrano prawa miejskie, przemianowujàc je na osady. Osada by∏a stosowanà w Rosji jednostkà administracyjnà nie posiadajàcà praw miejskich, ale tak˝e nie zaliczanà do wsi. Od 1870 r. przyznawanie praw miejskich bàdê tworzenie osad oparte by∏o na zasadach rosyjskich i o tego typu „awansie” decydowa∏a liczba ludnoÊci.

W 1912 r. ze wschodnich powiatów Królestwa Polskiego utworzono guberni´ che∏mskà i podporzàdkowano jà bezpoÊrednio w∏adzom w Petersburgu. JednoczeÊnie zniesiono guberni´ siedleckà, której pozosta∏e powiaty rozparcelowano pomi´dzy sàsiednie gubernie.

W wyniku represji popowstaniowych uczestnikom powstania skonfiskowano 1660 majàtków ziemskich, z czego ponad 500 rozdano dygnitarzom carskim. Na wszystkie majàtki na∏o˝ono kontrybucj´ w wysokoÊci 20 mln rubli.

Od 1864 r. rozpocz´to rusyfikacj´ szkolnictwa. Warszawskà Szko∏´ G∏ównà, powo∏anà przez Wielopolskiego, przekszta∏cono w Cesarski Uniwersytet Warszawski z rosyjskim j´zykiem wyk∏adowym. Usuwano z niego stopniowo polskich profesorów, zast´pujàc ich „trzecim garniturem” uczonych rosyjskich. Spowodowa∏o to, ˝e Polacy woleli kszta∏ciç si´ na uniwersytetach w Petersburgu, Moskwie i Dorpacie bàdê na politechnice w Rydze.

Stopniowo ca∏kowicie zrusyfikowano szkolnictwo Êrednie. Do 1869 r. wprowadzono w nim j´zyk rosyjski. Nawet j´zyka polskiego uczono po rosyjsku. Jedynie lekcje religii odbywa∏y si´ po polsku. W szko∏ach ludowych jedno- i dwuklasowych j´zyk rosyjski wprowadzono w 1871 r. Biurokracja rosyjska rozwa˝a∏a wprowadzenie do j´zyka polskiego cyrylicy, a tak˝e zakaz rozpowszechniania druków w j´zyku polskim itp. M∏odzie˝ za odezwanie si´ po polsku w murach szko∏y surowo karano.

Szczególne nasilenie rusyfikacji przypad∏o na lata panowania Aleksandra III (1881–1894), gdy genera∏-gubernatorem warszawskim by∏ Osip Hurko, a kuratorem szkolnym Aleksander Apuchtin.

Skonfiskowano dobra koÊcielne, pozostawiajàc proboszczom jedynie po kilka morgów. Rozwiàzano oko∏o 150 klasztorów, zachowujàc zgromadzenia, których zakonnice pracowa∏y w szpitalach, sierociƒcach itp. W 1867 r. hierarchi´ koÊcielnà poddano zwierzchnictwu Kolegium Rzymskokatolickiego w Petersburgu. Dokonano „czystki” wÊród wy˝szego duchowieƒstwa. Do 1870 r. nie utrzyma∏ si´ ani jeden biskup z okresu przedpowstaniowego. W 1882 r. Petersburg zawar∏ z Watykanem konkordat. W jego wyniku papie˝ Leon XIII nak∏ania∏ polskie duchowieƒstwo do lojalnoÊci wobec w∏adz rosyjskich.

W latach siedemdziesiàtych zakoƒczono rozpocz´ty w koƒcu lat trzydziestych proces likwidacji KoÊcio∏a greckokatolickiego, uciekajàc si´ nawet do stosowania bezpo-

Rozdzia∏ 7

I wojna Êwiatowa 1914–1918

7.1

Zmiany uk∏adu si∏ politycznych i gospodarczych w Êwiecie na prze∏omie XIX i XX w.

Otto Bismarck, twórca i pierwszy kanclerz zjednoczonych Niemiec w latach 1871–1890, prowadzi∏ polityk´ umocnienia nowego paƒstwa, stojàc na gruncie przymierza rosyjsko-niemieckiego. W 1890 r. Bismarck ustàpi∏. Rozpocz´∏a si´ zmiana uk∏adu si∏ politycznych Europy. W 1891 r. cesarz Rosji Aleksander III zawar∏ pakt polityczno-wojskowy z Francjà.

W 1904 r. po d∏ugim okresie konfliktów Anglia zawar∏a sojusz z Francjà, a w 1907 r. z Rosjà. W ten sposób powsta∏a koalicja trzech mocarstw, w której dominujàcà rol´ odgrywa∏a Anglia. Odpowiedzià na powstanie koalicji by∏ zacieÊniajàcy si´ sojusz mi´dzy Niemcami i Austro-W´grami.

Rywalizacja mocarstw toczy∏a si´ w wielu regionach Êwiata. Miejscem ostrego konfliktu stawa∏ si´ Bliski Wschód, zw∏aszcza ˝e odkryto tam, jak si´ wkrótce okaza∏o, najbogatsze na Êwiecie zasoby ropy naftowej. W 1902 r. Niemcy rozpocz´∏y budow´ kolei o d∏ugoÊci 2500 km od miasta Konya w Turcji do Basry nad Zatokà Perskà, która mia∏a po∏àczyç drogà làdowà Niemcy z Zatokà Perskà, przecinajàc okr´g naftowy mi´dzy Mosulem i Bagdadem nale˝àcym wówczas do Turcji. W Iranie Êciera∏y si´ wp∏ywy niemieckie, rosyjskie i angielskie. Konflikt mi´dzy Rosjà i Anglià na Bliskim i Ârodkowym Wschodzie zakoƒczy∏ si´ traktatem z 1907 r., okreÊlajàcym strefy wp∏ywów obu tych paƒstw. Natomiast konflikt brytyjsko-niemiecki wyraênie si´ zaostrzy∏. Droga làdowa na Bliski Wschód przez Bu∏gari´ i Turcj´ uniezale˝nia∏a Niemcy od ciàgle jeszcze silnej floty brytyjskiej. Tak˝e wzrastajàca hegemonia polityczna i gospodarcza Niemiec w Europie napawa∏a niepokojem angielskich zwolenników „równowagi europejskiej”.

Z punktu widzenia geopolityki sprzecznoÊci interesów Anglii i Niemiec prowadzi∏y wyraênie do wojny. Konflikt niemiecko-francuski i niemiecko-rosyjski mia∏ – jak si´ wydaje – znaczenie drugorz´dne. Niemniej, poza sprawami spornymi, takimi jak Alzacja

218

I wojna Êwiatowa 1914–1918

i Lotaryngia, w gr´ wchodzi∏a obawa przed ekspansjà gospodarczà Niemiec, które wypiera∏y Francj´ z Afryki Pó∏nocnej, a Rosj´ z Ba∏kanów. Zarówno cesarz Wilhelm II, jak i niemieckie elity polityczne zmierza∏y do wojny. ¸atwe zwyci´stwo nad Austrià w 1866 r. i Francjà w 1870 r. umocni∏y w spo∏eczeƒstwie niemieckim przekonanie o mo˝liwoÊci uzyskania prymatu w Êwiecie przy u˝yciu or´˝a. Friedrich von Bernhardi pisa∏: „Musimy zapewniç niemieckiej narodowoÊci i niemieckiemu duchowi nale˝ny szacunek na ca∏ym Êwiecie, taki, jaki im przys∏uguje […], a jakiego dotàd by∏y pozbawione”1.

Zgodnie z tà filozofià wychowywano m∏odzie˝ w niemieckich szko∏ach i koszarach, takie mniemanie propagowa∏a nacjonalistyczna prasa, a uwierzy∏y w to niemieckie Êrodowiska wojskowe i „Wielki Sztab Generalny”.

Pewien szkopu∏ stanowi∏a wojna na dwa fronty. Od 1891 r. szef niemieckiego sztabu generalnego, Alfred von Schlieffen, przygotowywa∏ plan wojny b∏yskawicznej, który przewidywa∏ zwyci´stwo nad Francjà w ciàgu 8–10 tygodni, a nast´pnie przerzucenie armii na wschód przeciwko Rosji, która przy co najmniej szeÊciotygodniowej mobilizacji nie mog∏aby wczeÊniej przyjÊç w sukurs Francji. Przyjmowano tak˝e, ˝e armia rosyjska zostanie pobita w drugiej b∏yskawicznej kampanii. Pokój narzucony Rosji mia∏ przynieÊç nabytki terytorialne w krajach ba∏tyckich i ró˝ne inne, mniej sprecyzowane korzyÊci.

Po uformowaniu si´ koalicji w 1907 r. pojawi∏ si´ nowy przeciwnik – Anglia. Niemniej, sztab generalny nie przewidywa∏, by szeÊç angielskich dywizji mog∏o stanowiç dla planu Schlieffena powa˝niejsze zagro˝enie. Niemcy sàdzili, ˝e po kl´sce Francji i Rosji osamotniona Anglia b´dzie zmuszona zawrzeç traktat pokojowy i oddaç im cz´Êç swych kolonii.

Do kilkumiesi´cznej zwyci´skiej wojny przygotowywano psychologicznie spo∏eczeƒstwo niemieckie i moralnie armi´. Plan Schlieffena by∏ stale modyfikowany z niemieckà precyzjà. OkreÊlono czas dzia∏ania i miejsce ka˝dego pu∏ku, a nawet batalionu czy baterii. Zaopatrzenie armii przygotowano w arsena∏ach i magazynach na szeÊç miesi´cy walk, zgromadzono w nich na ten okres materia∏y wojenne, ˝ywnoÊç, a tak˝e nie wyst´pujàce w Niemczech surowce.

Przygotowania francuskie sprowadza∏y si´ do przed∏u˝enia s∏u˝by wojskowej, rozbudowy przemys∏u zbrojeniowego i psychicznego przystosowania spo∏eczeƒstwa do przysz∏ej wojny. Mia∏ to byç rewan˝ za kl´sk´ 1870 r.

Po przegranej w 1905 r. wojnie z Japonià Rosja rozpocz´∏a powolnà modernizacj´ swojej armii, rozbudow´ fortyfikacji na granicy niemieckiej i sieci kolejowej, których zakoƒczenie przewidywano na 1916 r.

Anglia przystàpi∏a do unowoczeÊnienia i rozbudowy marynarki wojennej, a tak˝e niewielkiej zawodowej armii làdowej na wyspach brytyjskich, która mia∏a stanowiç korpus ekspedycyjny skierowany na pomoc Francji.

Przygotowania Austrii mia∏y charakter bardziej polityczny ni˝ militarny. Jej wielonarodowa armia nie by∏a ani nowoczesna, ani nie mia∏a odpowiedniego morale. Ch´tnie korzystano z propagandy antyrosyjskiej, zezwalajàc na tworzenie paramilitarnych oddzia∏ów polskich i ukraiƒskich.

Wraz z narastajàcym niebezpieczeƒstwem wojny wyst´powa∏y przeciwko niej dwie si∏y. Pierwszà by∏ ruch robotniczy zorganizowany w mi´dzynarodówk´ socjalistycznà, majàcy liczne reprezentacje w parlamentach Niemiec, Austro-W´gier, Francji i Anglii.

Drugà – liberalne kr´gi pacyfistyczne mieszczaƒstwa popierane w pewnym stopniu przez 1

B.W. Tuchman, Sierpniowe salwy, Warszawa 1988, s. 21.

Rozdzia∏ 8

Rzeczpospolita w latach 1918–1939

8.1

Paƒstwo 8.1.1

Walka o granice Kl´ska Rosji, Niemiec i Austrii doprowadzi∏a do prób tworzenia w∏asnej paƒstwowoÊci przez Polaków, Czechów, S∏owaków, Ukraiƒców, Litwinów, ¸otyszy i Bia∏orusinów.

Zarówno Rosja, jak i Niemcy stara∏y si´ temu przeciwdzia∏aç. Od˝y∏y stare i pojawi∏y si´ nowe spory terytorialne na tle etnicznym. Aspiracje niepodleg∏oÊciowe narodów rodzi∏y konflikty zbrojne. W ten sposób Polacy znaleêli si´ w stanie wojny niemal ze wszystkimi sàsiadami, oprócz Rumunów i ¸otyszy.

Granica z Niemcami. 26 grudnia 1918 r., w zwiàzku z wizytà Ignacego Paderewskiego, dosz∏o w Poznaniu do zamieszek polsko-niemieckich, które nast´pnego dnia przekszta∏ci∏y si´ w powstanie. 28 grudnia opanowano strategiczne punkty miasta. Wystàpienia przeciwko Niemcom rozszerzy∏y si´ na poczàtku stycznia na obszar Wielkopolski, przybierajàc form´ regularnej wojny. W po∏owie stycznia 1919 r. si∏y polskie liczy∏y oko∏o 17 tys. ˝o∏nierzy i sk∏ada∏y si´ z niewielkich oddzia∏ów powstajàcych samorzutnie podczas walk o miasta i miasteczka.

18 stycznia organizacjà wojska zajà∏ si´ genera∏ Józef Dowbór-MuÊnicki i jego szef sztabu pu∏kownik W∏adys∏aw Anders. Wobec braku oficerów stanowiska dowódcze otrzymywali wywodzàcy si´ z armii rosyjskiej oficerowie by∏ego I Korpusu w Rosji. Zacz´to tworzyç regularne jednostki wszystkich rodzajów wojsk – od piechoty po lotnictwo. Wi´kszoÊç ˝o∏nierzy stanowili weterani armii niemieckiej, skupieni w powiatowych jednostkach terytorialnych. W lutym wojska wielkopolskie liczy∏y 70 tys. ˝o∏nierzy.

Wielkopolska skutecznie opiera∏a si´ nasilajàcym si´ atakom niemieckim i wkrótce we w∏adaniu poznaƒskiej Naczelnej Rady Ludowej znalaz∏a si´ nieomal ca∏a Wielkopolska. Na podstawie umowy z 16 lutego 1919 r. Niemcy zobowiàzali si´ wobec alian-

Paƒstwo

229

tów do niewszczynania dzia∏aƒ przeciwko Polakom na tym obszarze. W marcu 1919 r. podpisano zawieszenie broni, które jednak nie przeszkadza∏o ró˝nego rodzaju incydentom zbrojnym trwajàcym do pokoju wersalskiego.

Konflikt wielkopolski spowodowa∏ stan napi´cia na ca∏ej granicy polsko-niemieckiej. Wed∏ug informacji wywiadu na granicach z Polskà (w rejonie Prus Wschodnich, Pomorza i Górnego Âlàska) stopniowo koncentrowa∏y si´ oddzia∏y niemieckie. Strona polska dokona∏a tak˝e koncentracji tworzàc fronty: po∏udniowo-zachodni, wielkopolski i mazowiecki. W ich sk∏ad wesz∏y zarówno dywizje wielkopolskie, jak i przyby∏e wówczas z Francji dywizje armii genera∏a Hallera. By∏a to presja wywierana na Niemcy w zwiàzku z mo˝liwoÊcià odrzucenia przez nich traktatu pokojowego. Do pojedynczych incydentów zbrojnych dosz∏o mi´dzy 20 a 27 czerwca 1919 r. Zamknà∏ je traktat wersalski.

Traktat wersalski podpisany zosta∏ 28 czerwca 1919 r. Zosta∏ on ratyfikowany przez Sejm 31 lipca 1919 r. (razem z traktatem o mniejszoÊciach narodowych). Zgodnie z jego ustaleniami granica polsko-niemiecka by∏a zbli˝ona do polsko-pruskiej sprzed pierwszego rozbioru. Z Gdaƒska utworzono Wolne Miasto pod patronatem Ligi Narodów. Na terenach spornych PowiÊla, Warmii i Mazur oraz Górnego Âlàska mia∏ odbyç si´ plebiscyt.

W listopadzie 1919 r. rozpoczà∏ si´ proces przejmowania Pomorza przez Polsk´. Zosta∏a podpisana umowa o ewakuacji wojsk niemieckich oraz powo∏ano Front Pomorski, którego dowództwo powierzono Józefowi Hallerowi. Od 10 stycznia 1920 r. wojska polskie obejmowa∏y stopniowo poszczególne garnizony. 10 lutego obsadzono wybrze˝e (Gdynia, Puck i W∏adys∏awowo). Odbywa∏o si´ to w sposób zorganizowany i przebiega∏o bez zak∏óceƒ.

Obszar plebiscytowy Mazur, Warmii i PowiÊla liczy∏ 17 tys. km2 zamieszkanych przez ponad 1 mln mieszkaƒców. G∏osowanie odby∏o si´ 11 lipca 1920 r., a wi´c w wyjàtkowo niefortunnym okresie wojny polsko-sowieckiej. W jego wyniku do Polski przesz∏o 8 pogranicznych wsi (5 na PowiÊlu i 3 na Mazurach).

Inny by∏ przebieg i wyniki plebiscytu na Górnym Âlàsku. Obszar plebiscytowy obejmowa∏ 10,8 tys. km2 z prawie 2 mln mieszkaƒców. Na tym terenie silne wp∏ywy posiada∏a Polska Organizacja Wojskowa liczàca powy˝ej 20 tys. cz∏onków. Na poczàtku sierpnia 1919 r. administracja niemiecka rozpocz´∏a akcj´ zwalniania Polaków z pracy w zak∏adach przemys∏owych i kopalniach. Doprowadzi∏o to 11 sierpnia do strajku generalnego. Cztery dni póêniej w czasie strajku w kopalni Mys∏owice policja zamordowa∏a szeÊciu i rani∏a kilkunastu górników. By∏o to bezpoÊrednià przyczynà przystàpienia POW do powstania zbrojnego w nocy z 16 na 17 sierpnia. Na skutek przewagi niemieckiej 23 sierpnia POW podj´∏a decyzj´ o zakoƒczeniu walk. Na terytorium Polski schroni∏o si´ 22 tys. osób z niemieckiego Âlàska, w tym 9 tys. powstaƒców.

Wiosnà 1920 r. w∏adz´ na obszarze plebiscytowym obj´∏a Komisja Mi´dzysojusznicza. Doprowadzi∏a ona do usuni´cia ze Âlàska niemieckich oddzia∏ów wojskowych. Rozpocz´∏y si´ przygotowania do plebiscytu.

W lecie 1920 r. zaktywizowa∏y si´ na Górnym Âlàsku organizacje niemieckie. Wykorzysta∏y one fakt zbli˝ania si´ do Warszawy Armii Czerwonej. W niemieckiej prasie ukaza∏y si´ informacje, ˝e rzàd polski uciek∏ z Warszawy, a stolica pad∏a. JednoczeÊnie rozpocz´∏y si´ antypolskie zamieszki. Odpowiedzià na to by∏o drugie powstanie Êlàskie, które wybuch∏o w nocy z 18 na 19 sierpnia. W ciàgu kilku dni Polacy opanowali 11 powiatów rejencji opolskiej. Na wezwanie mocarstw Ententy walki zakoƒczy∏y si´ 25 sierp-

Rozdzia∏ 9

II wojna Êwiatowa 1939–1945

9.1

Poczàtek wojny 9.1.1

Sytuacja polityczna w przededniu wojny Po konferencji czterech mocarstw (Anglii, Francji, Niemiec i W∏och) w Monachium (29 wrzesieƒ 1938 r.) Niemcy uzyska∏y przyzwolenie na inkorporacj´ cz´Êci Czechos∏owacji (uk∏ad monachijski) i zagarn´∏y obszary przygraniczne Czech i Moraw. Wykorzystujàc t´ sytuacj´ Polska anektowa∏a Âlàsk Cieszyƒski i skrawki S∏owacji, a W´gry – po∏udniowà cz´Êç Rusi Zakarpackiej i S∏owacji. Czechos∏owacja utraci∏a 30% terytorium.

W koƒcu 1938 r. Niemcy przedstawi∏y Polsce swe propozycje dotyczàce nowego modus vivendi: pokój i sojusz za cen´ przystàpienia do paktu antykominternowskiego1 i w∏àczenia Wolnego Miasta Gdaƒska oraz korytarza pomorskiego do Niemiec. Rekompensatà mia∏y byç nabytki terytorialne na Litwie i w ZSRR. Gdyby Polska je przyj´∏a, przekszta∏ci∏aby si´ w satelit´ Niemiec, jak W∏ochy, W´gry i inne kraje, a losy jej i Europy potoczy∏yby si´ zapewne inaczej. Rzàd polski odrzuci∏ te propozycje.

15 marca 1939 r. armia niemiecka, ∏amiàc uk∏ad monachijski, wkroczy∏a do Pragi.

Dokona∏ si´ ostateczny rozbiór Republiki Czechos∏owackiej. Wschodnie tereny tego paƒstwa, tj. ca∏à RuÊ Zakarpackà, anektowa∏y W´gry. Niemcy z pozosta∏ej cz´Êci Czech i Moraw utworzy∏y protektorat. S∏owacja sta∏a si´ formalnie paƒstwem niepodleg∏ym, faktycznie ca∏kowicie uzale˝nionym od Niemiec.

W po∏owie 1938 r. granica Polski z Niemcami wynosi∏a 1912 km, a po rozbiorze Czechos∏owacji – 2638 km. Armia niemiecka sta∏a na naszej granicy pó∏nocnej, zachodniej i po∏udniowej. Powsta∏a wspólna granica polsko-w´gierska d∏ugoÊci 277 km.

1 Pakt antykominternowski – uk∏ad mi´dzy Niemcami i Japonià podpisany w 1936 r. Dotyczy∏ przeciwdzia∏ania propagandzie Kominternu (tj. Trzeciej Mi´dzynarodówki powo∏anej w Moskwie w 1919 r. jako Êwiatowy oÊrodek ruchu komunistycznego). W 1937 r. do paktu przystàpi∏y W∏ochy, a nast´pnie m.in. W´gry, Hiszpania, Bu∏garia, Finlandia, Rumunia, Chorwacja i S∏owacja. Pakt zawiera∏ tajny protokó∏ dotyczàcy wzajemnej pomocy w wypadku wojny.

340

II wojna Êwiatowa 1939–1945

Minister spraw zagranicznych, Józef Beck, w czasie wizyty w Londynie uzyska∏ gwarancje brytyjskie dla Polski. Ich konsekwencjà by∏o zacieÊnienie zwiàzku z koalicjà anglo-francuskà.

Porównanie z jednej strony potencja∏u ludnoÊciowego Polski i jej sojuszników, tj. Anglii i Francji, a z drugiej Niemiec – nawet po wzroÊcie ich potencja∏u w wyniku aneksji Austrii i Czechos∏owacji – nie wypada∏o dla koalicji niekorzystnie. Porozumienia wojskowe przewidywa∏y, ˝e w przypadku napaÊci Niemiec na Polsk´, Francja i Anglia wystàpià zbrojnie i w czternastym dniu od wypowiedzenia wojny rozpocznà ofensyw´ na froncie zachodnim. Polski plan obronny Edwarda Rydza-Âmig∏ego sprowadza∏ si´ do g∏´bokiej obrony kraju do czasu ofensywy armii sojuszniczych, a nast´pnie przejÊcia do natarcia, co zmusi∏oby Niemcy do walki na dwóch frontach.

Wkrótce po rozbiorze Czechos∏owacji rzàd niemiecki wypowiedzia∏ pakt o nieagresji oraz rozpoczà∏ dzia∏ania polityczno-propagandowe skierowane przeciw Polsce, podobne do tych, jakie wczeÊniej stosowa∏ wobec Czechos∏owacji. JednoczeÊnie Niemcy rozpocz´∏y eskalacj´ ˝àdaƒ politycznych i terytorialnych, poczynajàc od budowy eksterytorialnej autostrady z Berlina do Prus Wschodnich przez polskie Pomorze, a˝ do przeprowadzenia plebiscytu na terenach nale˝àcych przed 1919 r. do Niemiec. Rzàd polski kategorycznie je odrzuca∏.

Ju˝ od póênej wiosny 1939 r. rozpocz´∏y si´ tajne kontakty radziecko-niemieckie.

Sfinalizowano je 23 sierpnia 1939 r. podpisaniem w Moskwie paktu o nieagresji (pakt Ribbentrop–Mo∏otow). Pakt zawiera∏ tajnà klauzul´ dotyczàcà podzia∏u stref wp∏ywów w Europie Ârodkowej, co faktycznie oznacza∏o wspó∏dzia∏anie w rozbiorze Polski, aneksj´ krajów ba∏tyckich oraz zaj´cie przez ZSRR rumuƒskiej Besarabii. Granica mi´dzy Niemcami a Rosjà przebiegaç mia∏a od Ba∏tyku granicà litewsko-∏otewskà i przecinaç Polsk´ wzd∏u˝ Narwi i Wis∏y do êróde∏ Sanu. Porozumienie zak∏ada∏o udzia∏ Armii Czerwonej w wojnie Niemiec przeciw Polsce bez Êcis∏ego okreÊlenia terminu inwazji.

W niektórych êród∏ach poÊrednich mo˝na znaleêç sugesti´, i˝ wkroczenie armii rosyjskiej do Polski mia∏o nastàpiç po zaj´ciu przez Niemców Warszawy.

Mimo jednoznacznych zobowiàzaƒ Francji i Anglii wobec Polski, Niemcy nie przewidywa∏y powa˝niejszego natarcia sojuszników Polski na froncie zachodnim. Plan operacyjny niemieckich si∏ zbrojnych zak∏ada∏ s∏abà ochron´ Nadrenii i rzucenie g∏ównych si∏ przeciw Polsce. Po pokonaniu Polski Hitler chcia∏ zaatakowaç Francj´ przez Holandi´ i Belgi´.

9.1.2

Kampania wrzeÊniowa 1 wrzeÊnia 1939 r. armia niemiecka przekroczy∏a nasze granice. Zamierzano zniszczyç armi´ polskà na zachód od Wis∏y i zajàç stolic´ paƒstwa. Plan ten nie powiód∏ si´.

W dniach od 1 do 6 wrzeÊnia w bitwie granicznej wojsko polskie utraci∏o dotychczasowe pozycje obronne, ale doÊç powa˝nym si∏om uda∏o si´ wycofaç na obszar za Narwià, Wis∏à i Sanem. W nocy z 9 na 10 wrzeÊnia armie Poznaƒ i Pomorze dowodzone przez genera∏a Tadeusza Kutrzeb´ dokona∏y zwrotu zaczepnego nad Bzurà. Ci´˝kie walki trwajàce oko∏o 10 dni spowodowa∏y du˝e straty niemieckie, lecz zakoƒczy∏y si´ przegranà Polaków.

Natarcie Kutrzeby mia∏o istotne znaczenie polityczne. Niemcy, walczàc z jego dywizjami, nie mieli mo˝liwoÊci zaj´cia Warszawy. Niemieckie wojska làdowe ponios∏y

Rozdzia∏ 10

Polska w latach 1945–1950

10.1

Paƒstwo 10.1.1

Terytorium i granice Latem 1945 r. odby∏o si´ w Poczdamie ko∏o Berlina spotkanie przywódców trzech mocarstw koalicji (17 lipiec–2 sierpieƒ). W spotkaniu uczestniczyli prezydent USA Harry Truman, Józef Stalin oraz premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, który w trakcie konferencji przegra∏ wybory w Anglii; zastàpi∏ go nowy premier Zjednoczonego Królestwa, Clement R. Attlee. Na konferencj´ poczdamskà zaproszono przedstawicieli Tymczasowego Rzàdu JednoÊci Narodowej. Na czele licznej polskiej delegacji sta∏ Boles∏aw Bierut (przewodniczàcy KRN). W jej sk∏ad wchodzili m.in.: Stanis∏aw Grabski (wiceprzewodniczàcy KRN), premier Edward Osóbka-Morawski, wicepremierzy W∏adys∏aw Gomu∏ka i Stanis∏aw Miko∏ajczyk, minister przemys∏u Hilary Minc oraz grono doradców i ekspertów.

Zaproszenie delegacji polskiej zwiàzane by∏o z ch´cià zapoznania si´ przez Wielkà Trójk´ z opinià Polaków w sprawie przysz∏ej granicy polsko-niemieckiej. Delegacja TRJN przedstawi∏a swoje argumenty za przeprowadzeniem granicy na Odrze i Nysie Zachodniej (¸u˝yckiej) ze Szczecinem i ÂwinoujÊciem po stronie polskiej. Polacy za˝àdali te˝ przy∏àczenia do Polski Wolnego Miasta Gdaƒska oraz powa˝nej cz´Êci Prus Wschodnich (cz´Êç Prus Wschodnich z Królewcem mia∏a przypaÊç ZSRR). ˚yczenia polskie by∏y popierane przez Stalina. Pod jego naciskiem Polska otrzyma∏a zgod´ aliantów na obj´cie swà administracjà obszarów na wschód od linii Odra–Nysa ¸u˝ycka ze Szczecinem i ÂwinoujÊciem. Decyzja ostateczna w sprawie granicy polsko-niemieckiej mia∏a zapaÊç na konferencji pokojowej, w której po bezwzgl´dnej kapitulacji (7 maja 1945 r.) Niemcy mia∏y podpisaç traktat pokojowy z paƒstwami koalicji.

W Poczdamie podj´to decyzj´ o wysiedleniu Niemców z obszarów, które przekazano pod polskà administracj´. 2 sierpnia og∏oszono komunikat koƒcowy konferencji poczdamskiej.

Delimitacja polskiej granicy zachodniej przeprowadzona zosta∏a we wrzeÊniu i paêdzierniku 1945 r. W sk∏ad komisji delimitacyjnej wchodzili z jednej strony Polacy, z dru-

Paƒstwo

383

giej – Rosjanie reprezentujàcy w∏adze Radzieckiej Strefy Okupacyjnej w Niemczech.

Od listopada granica ta zosta∏a obsadzona przez polski WOP1 i s∏u˝b´ celnà.

Konferencja pokojowa nie dosz∏a do skutku z powodu konfliktów wewnàtrz Wielkiej Koalicji, które rozpocz´∏y si´ ju˝ w 1946 r. Wiosnà 1946 r. lider opozycji w Anglii, Churchill, pierwszy zakwestionowa∏ ustalenia poczdamskie w sprawie polskiej granicy zachodniej. Podobne stanowisko zajmowali inni politycy anglosascy i niemieccy.

W okresie zimnej wojny problem granicy polsko-niemieckiej sta∏ si´ or´˝em propagandowym po obu stronach „˝elaznej kurtyny”. W 1949 r. Niemiecka Republika Demokratyczna uzna∏a polskà granic´ zachodnià na Odrze i Nysie ¸u˝yckiej.

W 1970 r. zosta∏o zawarte porozumienie pomi´dzy Polskà a Republikà Federalnà Niemiec, w którym uzna∏a ona polskà granic´ zachodnià. By∏ to ostatni sukces polityczny Gomu∏ki.

W latach 1945–1989 dochodzi∏o kilkakrotnie do sporów dotyczàcych przebiegu granicy na Odrze (nurt rzeki bàdê któryÊ z jej brzegów) oraz toru wodnego na Ba∏tyku prowadzàcego do ÂwinoujÊcia. Granica w 1946 r. mia∏a d∏ugoÊç 456 km, a po korektach – 467 km.

Po likwidacji muru berliƒskiego i ponownym zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. w wyniku porozumienia rzàdów polskiego i niemieckiego dotychczasowe umowy w sprawie granicy polsko-niemieckiej zosta∏y potwierdzone traktatem polsko-niemieckim (Helmut Kohl, Tadeusz Mazowiecki).

16 sierpnia 1945 r. delegacja TRJN po krótkich rokowaniach podpisa∏a w Moskwie umow´ o polsko-radzieckiej granicy paƒstwowej. Przedmiotem kontrowersji by∏a kwestia polskich praw do ˝eglugi na Zalewie WiÊlanym (wyjÊcie z zalewu na Ba∏tyk znajdowa∏o si´ na terenie ZSRR), których uznanie zakwestionowa∏ Stalin. By∏o to istotne dla Elblàga, który – pozbawiony wyjÊcia na Ba∏tyk – przesta∏ pe∏niç funkcje portu morskiego. Umowa zosta∏a ratyfikowana przez Polsk´ 4 lutego 1946 r. Z dniem tym wygas∏y prawa Polski do kresów wschodnich (o powierzchni prawie 180 tys. km2).

Jesienià 1946 r. dokonano delimitacji granicy w terenie. D∏ugoÊç granicy wynosi∏a 1321 km. W 1951 r. dokonano na ˝yczenie Moskwy wymiany ziem przygranicznych.

Polska otrzyma∏a rejon Ustrzyk Dolnych w Bieszczadach, a ZSRR rejon miasta Be∏z (województwo lubelskie). Ostatecznie d∏ugoÊç granicy wynios∏a 1244 km.

Granica polsko-czechos∏owacka by∏a przedmiotem zatargu mi´dzy Warszawà i Pragà. Polska zg∏asza∏a pretensje do Zaolzia zaj´tego przez wojsko czechos∏owackie, a Czesi do powiatów raciborskiego, g∏ubczyckiego i cz´Êci ziemi k∏odzkiej, które zaj´li Polacy. W czerwcu 1945 r. strona polska rozwa˝a∏a podj´cie kroków militarnych przeciwko zaj´ciu przez armi´ Czechos∏owacji Âlàska Cieszyƒskiego oraz spornych terenów Spisza i Orawy. Naczelny dowódca Wojska Polskiego wyda∏ rozkaz koncentracji polskiego korpusu pancernego w rejonie Rybnika na Górnym Âlàsku.

Po mediacji Moskwy 21 wrzeÊnia 1945 r. mi´dzy rzàdem polskim i czechos∏owackim zosta∏a podpisana umowa w sprawie przesiedlania ludnoÊci, w której przyjmowano praktycznie granic´ polsko-czechos∏owackà i czechos∏owacko-niemieckà z 31 grudnia 1937 r.

W marcu 1947 r. podpisano uk∏ad o przyjaêni i wzajemnej pomocy. Przyj´ta granica mi´dzy obydwoma paƒstwami przebiega∏a wzd∏u˝ linii z 31 grudnia 1937 r. (1292 km).

1

Wojska Ochrony Pogranicza powo∏ano rozkazem naczelnego dowódcy Wojska Polskiego z 13 wrzeÊnia 1945 r. W ich sk∏ad wchodzili oficerowie i ˝o∏nierze wydzieleni z jednostek WP, które dotàd obsadza∏y granic´.

Rozdzia∏ 11

Polska Ludowa 1950–1989

11.1

Paƒstwo 11.1.1

Ustrój polityczny Konstytucja z 1952 r. i jej zmiany. W czerwcu 1949 r. Sekretariat KC PZPR podjà∏ uchwa∏´ o powo∏aniu komisji, której zadaniem by∏o przygotowanie projektu nowej konstytucji. Komisja sk∏ada∏a si´ z dwóch zespo∏ów, które rozpatrywa∏y: kwestie natury prawnej i kwestie ideologiczne. Poczàtkowo projekt uwzgl´dnia∏ w du˝ym stopniu polskie tradycje polityczne, z czasem zacz´∏a dominowaç tendencja wzorowania si´ na konstytucji ZSRR z 1936 r. Ju˝ w trakcie prac komisji Sejm uchwali∏ kilka ustaw o charakterze konstytucyjnym.

Boles∏aw Bierut przedstawi∏ projekt konstytucji Józefowi Stalinowi, który w∏asnor´cznie dokona∏ wielu poprawek. Gdy projekt by∏ ju˝ gotowy, Sejm powo∏a∏ komisj´ konstytucyjnà, której przewodniczy∏ prezydent. Komisja przyj´∏a projekt konstytucji, który zosta∏ opublikowany w prasie codziennej i sta∏ si´ przedmiotem „ogólnonarodowej dyskusji”, trwajàcej oko∏o dwóch miesi´cy. Debata w Sejmie rozpocz´∏a si´ 18 lipca 1952 r., a 22 lipca Sejm jednog∏oÊnie uchwali∏ Konstytucj´ PRL. Konstytucja przyjmowa∏a, i˝ najwy˝szym organem w∏adzy paƒstwowej jest Sejm PRL., a w terenie rady narodowe. Konstytucja okreÊla∏a tryb wyboru Rady Paƒstwa (przez Sejm) i jej sk∏ad. Przewodniczàcy Rady Paƒstwa sprawowa∏ urzàd g∏owy paƒstwa.

Stanowisko to objà∏ Aleksander Zawadzki. Przewodniczàcy wraz z Radà przejà∏ szereg dotychczasowych uprawnieƒ prezydenta, jako ˝e urzàd ten zlikwidowano. W okresach mi´dzy sesjami Sejmu Rada wydawa∏a dekrety z mocà ustawy. Sprawowa∏a zwierzchni nadzór nad radami narodowymi. Zgodnie z art. 33 mog∏a wprowadziç stan wojenny.

Artyku∏ 31 okreÊla∏ sk∏ad Rady Ministrów i jej uprawnienia. Wzros∏a rola premiera i tzw. Prezydium Rzàdu, w sk∏ad którego wchodzi∏o kilku wicepremierów. Akty prawne Prezydium Rzàdu mia∏y moc obowiàzujàcà. Urzàd premiera, tj. szefa paƒstwa, objà∏ Bierut, a „wieczny” premier Józef Cyrankiewicz zosta∏ wicepremierem.

Zlikwidowano Naczelnà Izb´ Kontroli, której zadania przej´∏o Ministerstwo Kontroli Paƒstwowej podleg∏e rzàdowi.

Paƒstwo

465

Wymiar sprawiedliwoÊci sprawowaç mia∏y: Sàd Najwy˝szy, sàdy wojewódzkie, sàdy powiatowe i sàdy szczególne. Rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw w sàdach odbywaç si´ mia∏o z udzia∏em ∏awników „ludowych”, z wyjàtkiem przypadków okreÊlonych w ustawie. Art. 50 stanowi∏, ˝e: „S´dziowie i ∏awnicy ludowi sà wybierani. Tryb wyboru oraz kadencj´ s´dziów i ∏awników sàdowych wojewódzkich i powiatowych okreÊla ustawa”. W zasadzie zapis ten pozosta∏ martwy. S´dziowie powo∏ywani byli przez Rad´ Paƒstwa, a ∏awnicy delegowani przez organizacje spo∏eczne. S´dziów Sàdu Najwy˝szego powo∏ywa∏a Rada Paƒstwa na okres pi´ciu lat.

Konstytucja zawiera∏a zapis, ˝e obywatele PRL majà prawo do pracy, tzn. zatrudnienia za wynagrodzeniem wed∏ug iloÊci i jakoÊci pracy.

Artyku∏ 82 okreÊla∏ stosunki paƒstwa i KoÊcio∏a, tj. stanowi∏, ˝e KoÊció∏ by∏ oddzielony od paƒstwa; dalej znalaz∏o si´ stwierdzenie, ˝e nie wolno nikogo zmuszaç do uczestnictwa w obrz´dach religijnych, a tak˝e zmuszaç do nieuczestniczenia w nich.

W rozdziale VII uj´to podstawowe prawa i obowiàzki obywateli nie odbiegajàce od konstytucji systemów pluralistycznych. Rozdzia∏ VIII okreÊla∏ zasady ordynacji wyborczej, która przewidywa∏a wybory powszechne, równe, bezpoÊrednie i tajne. Czynne prawo wyborcze mia∏ ka˝dy obywatel po ukoƒczeniu 18 lat, a bierne po ukoƒczeniu 21 lat.

Wojskowi mieli te same prawa wyborcze co pozostali obywatele.

God∏em PRL by∏ wizerunek or∏a bia∏ego na czerwonym polu, bez korony, barwami paƒstwowymi – bia∏o-czerwone, hymnem pozosta∏ Mazurek Dàbrowskiego.

Przepisy konstytucji z 1952 r. ulega∏y cz´stym zmianom. W 1954 r. gminy zastàpiono gromadami. W 1957 r. zlikwidowano Ministerstwo Kontroli Paƒstwowej i powo∏ano Najwy˝szà Izb´ Kontroli. W 1973 r. zniesiono gromady i ponownie przywrócono gminy oraz urz´dy wojewodów, prezydentów, naczelników miast, powiatów i gmin.

W 1975 r. dokonano zmiany podzia∏u terytorialnego, w miejsce 17 województw i 5 miast wydzielonych powo∏ano 49 województw i zlikwidowano powiaty. W ten sposób tradycyjny uk∏ad trójstopniowy (województwo–powiat–gmina) zamieniono na dwustopniowy (województwo–gmina).

Najwa˝niejsze zmiany „ideologiczne” wprowadzono 10 lutego 1976 r. Nowy artyku∏ 3 stanowi∏, i˝ „Przewodnià si∏à politycznà spo∏eczeƒstwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza”, a artyku∏ 6 w p. 2 dodawa∏, ˝e PRL w swej polityce „Nawiàzuje do szczytnych tradycji solidarnoÊci z si∏ami wolnoÊci i post´pu, umacnia przyjaêƒ i wspó∏prac´ ze Zwiàzkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi paƒstwami socjalistycznymi”. Te zapisy spotka∏y si´ ze szczególnie ostrà krytykà opozycji politycznej.

W okresie trwania stanu wojennego, 26 marca 1982 r. Sejm ustanowi∏ nowe organy: Trybuna∏ Konstytucyjny i Trybuna∏ Stanu.

20 lipca 1983 r. wprowadzono konstytucyjnà gwarancj´ trwa∏oÊci prywatnych gospodarstw ch∏opskich.

W wyniku ustaleƒ Okràg∏ego Sto∏u (kompromisu mi´dzy PZPR a „SolidarnoÊcià”) zmienione zosta∏y w 1989 r. niektóre podstawowe zapisy konstytucyjne. Wprowadzono Senat jako drugà izb´ parlamentu sk∏adajàcà si´ ze 100 senatorów wybranych po dwóch w 47 województwach i po trzech w województwie warszawskim i katowickim. W wyborach do Senatu obowiàzywa∏a wi´kszoÊciowa ordynacja wyborcza. Zlikwidowano Rad´ Paƒstwa i ustanowiono urzàd prezydenta. Prezydenta mia∏o wybieraç Zgromadzenie Narodowe sk∏adajàce si´ z Sejmu i Senatu.

Cechà charakterystycznà konstytucji z 1952 r. by∏o pozostawienie niektórych kwestii do rozstrzygni´cia w specjalnych ustawach, w praktyce równie˝ w dekretach, otwie-

Indeks

A Abramowski Edward (1868–1918) 201 Aleksander I (1771–1825) 105, 108, 109, 110, 112, 113, 121, 135, 146 Aleksander II (1818–1881) 113, 115, 117, 125, 136, 149, 151, 166, 194 Aleksander III (1845–1894) 150, 151, 166, 217 Anders W∏adys∏aw (1892–1970) 228, 352, 353, 355, 386, 390 Andropow Jurij W. (1914–1984) 478, 533 Andrzejewski A. 257, 258, 436, 489 Anna (1693–1740) 67 Apuchtin Aleksander I. (1822–1904) 150 Arciszewski Tomasz (1877–1955) 373 Arkwright Richard (1732–1792) 174 Attlee Clement Richard (1883–1967) 382, 390 August II Mocny (1670–1733) 42, 64, 65 August III (1696–1763) 65, 66, 97

B Babiuch Edward (ur. 1927) 476 Baildon John (1772–1846) 176 Baka W∏adys∏aw (ur. 1936) 478 Balcerowicz Leszek (ur. 1948) 493, 506, 536, 548 Baraƒski Leon (1895–1982) 401, 452, 453 Bartoszewski W. 358, 359 Beck Józef (1894–1944) 340 Bell Aleksander Graham (1847–1922) 200 Beneˇs Eduard (1884–1948) 244, 377 Berbecki Leon (1874–1963) 223

Berg Fiodor (1790–1874) 149, 151 Beria ¸awrientij (1899–1953) 377, 470 Berling Zygmunt (1896–1980) 372, 374 Berman Jakub (1901–1978) 374, 378, 387, 388, 448, 470 Bernhardi Friedrich (1849–1930) 218 Bessemer Henry (1813–1898) 177 Bia∏ecki T. 417 Biernacki-Kostek Wac∏aw (1884–1957) 389 Biernat Cz. 89 Bierut Boles∏aw (1892–1956) 370, 371, 372, 373, 374, 377, 380, 381, 382, 384, 386, 387, 388, 393, 437, 464, 470, 497, 514 Bismarck Otto (1815–1898) 153, 163, 217 Blank Piotr (1742–1797) 91 Bliziƒski Wac∏aw (1870–1944) 282 Bloch Jan Gottlieb (1836–1902) 159, 166, 188, 195, 208, 219, 220 Bloch Henryk 159 Blum I. 347 Bobrowski Czes∏aw (1904–1996) 271, 308, 322, 401, 402, 403, 410, 472, 478, 500 Bobrowski Cz. 322, 402, 403, 410 Bogomo∏ow Aleksander (ur. 1900) 448 Bogucka M. 55 Boles∏aw Chrobry (ok. 967–1025) 15 Boles∏aw III Krzywousty (1085–1138) 15 Boles∏aw Pobo˝ny (1221–1279) 22 Bonusiak W. 349 Boratyni Tytus Liwiusz (1617–1681) 96 Bordzi∏owski Jerzy (ur. 1900) 472 Borkowicz Leonard (ur. 1912) 378, 379 Boussac Marcel (1889–1980) 298

560

Indeks

Bo˝ek Arkadiusz (1899–1954) 450 Bór-Komorowski Tadeusz zob. Komorowski Bór Tadeusz Branicki Franciszek (vel Branecki) (1730– –1819) 68, 69 Branicki W∏adys∏aw (1848–1914) 159 Braudel F. 170, 207, 260, 261, 540 Braun Wernher (1912–1977) 392 Bre˝niew Leonid I. (1906–1982) 476, 478 Broniewski W∏adys∏aw (1897–1962) 348 Brückner A. 72 Brun Stanis∏aw Henryk (1830–1912) 159 Brus W∏odzimierz (ur. 1921) 500 Brzostowski Pawe∏ (1739–1827) 77 Brzóska Stanis∏aw (ok. 1834–1865) 117 Budionny Siemion (1883–1973) 232

C Cartwright Edmund (1743–1823) 175 Cat-Mackiewicz Stanis∏aw zob. Mackiewicz Stanis∏aw Cegielski Hipolit (1813–1868) 138, 139, 141, 159, 178, 189, Cegielski J. 163, 164 Chajn L. 448 Chmielnicki Bohdan (ok. 1595–1657) 42, 63, 76 Chodkiewicz Jan Karol (1560–1621) 40 Chruszczow Nikita S. (1894–1971) 351, 400, 470, 471, 534 Chruszczow N.S. 351 Churchill Winston (1874–1965) 351, 353, 367, 368, 373, 376, 378, 380, 382, 383, 390 Churchill W. 367 CieÊlak E. 55 Ciepielewski J. 542 Ciesielski S. 397 Clark C. 214, 262, 407, 555 Clark-Kerr Archibald (1882–1951) 377 Cockerill Wiliam (1759–1832) 130 Colbert Jean Baptiste (1619–1683) 86 Cort Henry (1740–1800) 176 Crompton Samuel (1753–1827) 175 Cromwell Oliver (1599–1658) 179 Curzon George (1859–1925) 231, 368, 370, 373, 376 Cyprian T. 362 Cyrankiewicz Józef (1911–1989) 392, 402, 410, 464

Czapliƒski W. 38 Czarniecki Stefan (1599–1665) 50 Czartoryski Adam (1770–1861) 67, 105, 110, 112, 135 Czechowicz Gabriel (1876–1938) 242 Czerniakow Adam (1880–1942) 358 Czernienko Konstantin U. (1911–1985) 478 Czuma Walerian (1890–1962) 223

D Dangiel Tomasz (1742–1808) 81 Darby Abraham II (1711–1763) 176 Daszyƒski Ignacy (1866–1936) 163, 238, 239 Davies N. 353, 471 Davout Louis (1770–1823) 108 Dawes Charles G. (1865–1951) 334 Dàbrowski Jan Henryk (1755–1818) 105 Denikin Anton (1872–1947) 231, 232 Dewey Charles (ur. 1882) 335 Dietrich Karol (1810–1884) 181, 185, 298 Dietrich Tadeusz (1905–1960) 410 Dinder Juliusz (1830–1890) 153 D∏ugoszowski-Wieniawa Boles∏aw (1881– –1942) 342 Dmowski Roman (1864–1939) 152,160, 222, 224, 231, 232, 236, 243, 275, 371 Dobrzaƒski Henryk (pseud. Hubal) (1896– –1940) 345 Do∏goruka Juriewska 194 Domaƒski P. 468 Dowbór–MuÊnicki Józef zob. MuÊnicki–Dowbór Józef Drobner Boles∏aw (1883–1968) 379 Drozdowski M.248 Dro˝niak Edward (1902–1966) 448, 452, 453 Drucki-Lubecki Ksawery (1778–1846) 110, 121, 122, 125, 126, 129, 130, 133, 134, 184, 263, 371 Drukier B. 387 Drzyma∏a Micha∏ (1857–1937) 154, 416 Dubˇcek Aleksander (1921–1996) 474 Durnovo Piotr M. (1845–1915) 219 Dwernicki Józef (1779–1857) 135 Dzier˝yƒski Feliks (1877–1926) 275, 470 Dzier˝yƒski Jan (ur. 1911) 470

E Eden Anthony Robert (1897–1977) 353, 367, 368, 378

561

Indeks

Edison Thomas Alva (1847–1931) 200 Eichmann Adolf (1906–1962) 359 El˝bieta I (1709–1762) 66, 67 Engels Fryderyk (1820–1895) 483 Englich Józef (1874–1924) 324 Epstein Herman (1806–1867) 131 Epstein Mieczys∏aw (1833–1914) 159 Evans Tomasz (1789–1837) 128, 177

F Faddiejew Niko∏aj W. 533 Fajans Maurycy 159 Ferdynand (Franciszek Ferdynand Habsburg) (1863–1914) 219 Finder Pawe∏ (1900–1944) 370 Flick Fryderyk (1883–1972) 292, 293 Flottwell Edward (1786–1865) 138 Ford Henry (1863–1947) 268 Fraenkel Samuel Antoni (1773–1833) 119, 134 Franciszek Józef I (1830–1916) 155 Franco Bahamonde Francisco (1892–1975) 244, 351 Frank Hans (1900–1946) 343, 358 Fredro Andrzej Maksymilian (1620–1679) 76 Friedman Milton (ur. 1912) 541 Fryderyk August (1750–1827) 105, 106 Fryderyk II (1712–1786) 65, 66, 67, 86, 87, 89, 95, 97, 105 Fryderyk Wilhelm II (1744–1797) 105 Fukier Jerzy (zm. 1548) 57 Fukier Marcin 57 Fukier Stanis∏aw (zm. 1695) 57

Gieyszotorowa I. 41 Girard Philippe (1775–1845) 127, 175 Glemp Józef (ur. 1929) 477 G∏owacki A. 347 Gnatowski M. 349 Goering Herman (1893–1946) 362 Gogol Miko∏aj (1809–1852) 136 Goldon Z. 74 Goldstand Aleksander (1838–1903) 159 Go∏´biowski J. 284, 309, 311 Go∏uchowski Agenor (1812–1875) 155 Gomu∏ka W∏adys∏aw (1905–1982) 370, 371, 374, 381, 382, 384, 386, 387, 388, 392, 393, 411, 466, 467, 468, 469, 470, 471, 472, 473, 474, 475, 494, 503, 515, 533, 535, 536 Gonta Ivan (zm. 1768) 67 Gorbaczow Michai∏ S. (ur. 1931) 478 Gournay Vincent (1712–1759) 180 Góra W. 414, 510 Grabski Stanis∏aw (1871–1949) 251, 371, 377, 382, 386, 387 Grabski S. 251, 334 Grabski W∏adys∏aw (1874–1938) 239, 241, 264, 265, 279, 309, 325, 326, 333, 334 Gradowski R. 312 Greniewski Henryk (1903–1972) 410 Gresham Thomas (1519–1579) 61 Grodek A. 191 Grodzicki Ludwik 369, 370 Grohman Ludwik (1826–1889) 184 Grohman Traugott Karol (1785–1874) 175 Grosfeld Ludwik (1889–1955) 386, 445, 452, 453 Grot-Rowecki Stef zob. Rowecki-Grot Stefan Grudziƒska Joanna (1799–1831) 108, 113 Grynwaser H. 124

G H Galbraith J. K. 496, 557 Gall Anonim (zm. ok. 1116) 32 Gaulle Charles Andr¯ (1890–1970) 352, 386 Gaulle Ch. A. 448 Gawiƒski R. 295 Gàsiorowska N. 120 Geyer Ludwik (1805–1869) 127, 159, 175, 184 Giebartowski Edmund (1880–1969) 378 Giedroyç Jerzy (1906–2000) 73 Gierek Edward (1913–2001) 474, 475, 476, 480, 494, 503, 504, 516, 517

Halder F. 352 Haller Józef (1873–1960) 222, 223, 225, 229, 246 Halpert Feliks 159 Hammerling Ludwik Miko∏aj (1870–1935) 275 Haneman Jan Stefan (1890–1957) 448 Hantke Bernard Ludwik (1826–1900) 185, 200 Hardenberg Karl August (1750–1820) 102 Hargreaves James (zm. 1778) 174

562

Indeks

Harriman William Averell (1891–1986) 288, 292, 293, 377 Hauke Maurycy (1773–1830) 113 Hayek Friedrich August (ur. 1899) 557 Heller M. 497, 498 Henryk Walezy (1551–1589) 39 Hering Edward 159 Hess Rudolf (1894–1987) 359, 360 Hille Karol (1800–1871) 181, 185 Hitler Adolf (1889–1945) 236, 244, 340, 351 Hlond August (1881–1948) 469 Hopkins Harry Lloyd (1890–1946) 381 Horthy Miklòs (1868–1957) 244 Hruszewski Micha∏ (1866–1934) 166 Hume David (1711–1776) 206 Hurko Józef (1828–1901) 150

I Ibrahim ibn Jakub (X w.) 17 Iwan IV Groêny (1530–1584) 221, 353

J Jan II Kazimierz (1609–1672) 40, 50, 64 Jan III Sobieski (1629–1696) 59, 64 Jankowski Jan Stanis∏aw (1882–1953) 372, 377, 378 Jankowski S. 423, 429, 433, 458 Januszajtis Marian Józef (1889–1973) 239 Jaroszewicz Piotr (1909–1992) 475, 476, 497, 499, 503, 538, 539 Jaroszewicz P. 494, 497, 498 Jaruzelski Wojciech (ur. 1923) 477, 494, 534 Jaszczuk Boles∏aw (ur. 1913) 467, 475 Jedliƒski B. 499 Jelonek A. 118 Jeske-Choiƒski T. 167 Jezierski A. 168, 169, 182, 186, 204, 247, 253, 294, 327, 408, 411, 415, 424, 430, 440, 447, 458, 461, 484, 493, 522, 542, 555 J´druszczak H. 254 J´drychowski Stefan (ur. 1910) 410, 440, 445, 452 Joffe Adolf (1883–1927) 232 Józef II (1741–1790) 100, 105 Juglar Joseph Cl¯ment (1819–1905) 260, 261

K Kaczorowski Micha∏ (1897–1975) 434 Kaczorowski M. 434, 435, 441 Kaczyƒska E. 163 Kad∏ubek Wincenty (ok. 1150–1223) 22, 32 Kádár János (1912–1989) 471 Kaganowicz ¸azar M. (1893–1991) 471 Kakowski Aleksander (1862–1938) 224 Kalabiƒski S. 161, 163 Kalecki Micha∏ (1899–1970) 486, 500, 533 Kalecki M. 255 Kaliƒski J. 421, 427 Kamieƒska Z. 82 Kania Stanis∏aw (ur. 1927) 476, 477 Kankrin Jegor (1774–1845) 193 Kapostas Andrzej (1757–zm. po 1796) 91, 98 Karol I (1887–1922) 221 Karol X Gustaw (1622–1660) 64, 65 Karol XII (1682–1718) 64 Karol Wielki (742–814) 16, 31 Karpiƒski A. 500 Karpiƒski Stanis∏aw (1870–1943) 323, 334 Karpiƒski Zygmunt (1892–1981) 452, 453 Karpiƒski Z. 271, 453 Kasman Leon (ur. 1905) 410 Katarzyna II (1729–1796) 66, 68, 69, 71, 103, 104, 105, 151, 166 Kay John (1704–1774) 174 Kazarinow 183 Kazimierz IV Jagielloƒczyk (1427–1492) 36, 38 Kazimierz Wielki (1310–1370) 16, 18, 20, 22, 23, 25, 32, 35, 49, 61 Kemmerer Edwin Walter (1875–1945) 326, 335 Keynes John Maynard (1883–1946) 271, 306, 308 Kieniewicz S. 174, 205 Kiereƒski Aleksander (1881–1970) 221 Kiernik W∏adys∏aw (1879–1971) 381, 384 Kisielewski Stefan (1911–1991) 472 Kleeberg Franciszek (1888–1941) 341 Kliszko Zenon (1908–1989) 386, 393, 533 Klepacki Z. M. 510 Klug Jan Jakub (oko∏o 1750–pocz. XIX w.)

91 Kluk Jan Krzysztof (1739–1796) 78 K∏osiƒski T. 362 Koc Adam (1891–1969) 246, 342, 365

563

Indeks

Kochanowicz J. 520 Kochanowski Jan (1530–1584) 62 Kochaƒski A. 391, 423 Kofman J. 311 Kohl Helmut (ur. 1930) 383 Ko∏akowski Leszek (ur. 1927) 473 Ko∏czak Aleksander W. (1874–1920) 232 Ko∏∏àtaj Hugo (1750–1812) 68, 87 Ko∏odziejczyk R. 159, 160 Ko∏odziejski Henryk (1884–1953) 381 Komar Wac∏aw (1909–1972) 394 Komorowski-Bór Tadeusz (1895–1966) 354 Kon Feliks (1864–1941) 275 Konarski Stanis∏aw (1700–1773) 97 Kondratiew Miko∏aj (1892–1938) 260, 261, 262 Koniar Maurycy (ok. 1790–1848) 119, 126 Koniecpolski Stanis∏aw (ok. 1594–1646) 52 Koniew Iwan S. (1897–1973) 364, 427, 471 Konstanty Paw∏owicz (1779–1831) 108, 110, 113, 135 Kopaƒski Stanis∏aw (1894–1976) 343, 353 Kopernik Miko∏aj (1473–1543) 61 Korfanty Wojciech (1873–1939) 230, 239 Kornai J. 493 Korzon T. 72, 73, 74, 77, 86, 87, 93 Kosmas (1045–1125) 22, 32 Kossakowski Józef (1738–1794) 69 Kossakowski Szymon (1740–1794) 69 Kostowski L. 456 Kostrowicka I. 421 Koszutski S. 186 KoÊcia∏owski-Zyndram Marian (1892–1946) 245 KoÊcielski W∏adys∏aw August (1886–1933) 160 KoÊciuszko Tadeusz (1746–1817) 67, 69, 70, 71, 77, 110 Kott J. 81 Kowal S. 349 Kowalski Aleksander (1908–1951) 386, 394 Kowalski W∏adys∏aw (1894–1958) 381 Koz∏owski E. 224 Koz∏owski K. 280 Krasicki Ignacy (1735–1801) 67 Krasiƒski Ludwik Józef Adam (1833–1895) 159 Kreuger Ivar (1880–1932) 267 Kronenberg Leopold (1812–1878) 119, 134, 159, 195, 208, 330

Krzystanek K. 74 Krzywoszewski S.159 Krzy˝anowski Adam (1873–1963) 381 Krzy˝anowski A. 163 Kucharzewski Jan (1876–1952) 224, 225 Kudliƒski R.531, 541 Kukliƒski A. 237 Kula W. 47, 80, 82, 86, 216 Kuliszer J. 130 Kumaniecki K.163 Kuroƒ Jacek (ur. 1934) 473, 477 Kuropieska Józef (1904–1998) 394, 472 Kutrzeba Stanis∏aw (1876–1946) 381 Kutrzeba Tadeusz (1885–1947) 340 Kutschera Franz (1904–1944) 354 Kwiatkowski Eugeniusz (1888–1974) 246, 261, 266, 271, 272, 273, 282, 306, 308, 309, 314, 327, 335, 365, 386, 387, 402, 440, 472, 499 Kwiatkowski E. 306

L Lampe Alfred (1900–1943) 374 Landau L. 348 Landau Z. 250, 251, 262, 287, 311, 332, 335, 421, 427, 448, 454 Lande Dawid (1788–1858) 175 Lande Micha∏ 159 Lange Oskar (1904–1965) 410, 500 Lannes Jean (1769–1809) 108 Lechowicz W∏odzimierz (1911–1986) 394 Ledóchowski Mieczys∏aw (1822–1902) 153 Lenin W∏odzimierz (w∏aÊc. Uljanow W∏adimir) (1870–1924) 221, 232, 275 Leon XIII (papie˝) (1810–1903) 150 Leopold I (1640–1705) 86 Leopold II (1747–1792) 100, 105 Leszczyƒska C. 237, 271, 327, 458, 461, 540, 542 Leszczyƒski Stanis∏aw (1677–1766) 65 Levy Moises 91 Lewinówna Z. 358, 359 Lilpop Stanis∏aw (1817–1866) 124, 177, 185, 187 Link-Lenczewski A. 74 Lipiƒski Edward (1888–1986) 476, 500 Lipiƒski Kazimierz (1857–1911) 191 Loewenstein Leon W∏adys∏aw (1836–1900) 185, 187 Loga-Sowiƒski Ignacy (ur. 1914) 386

564

Indeks

Lorentz S. 81.

Lubomirski Jerzy (1616–1667) 40 Lubomirski Sebastian (ok. 1536–1613) 50 Lubomirski Stanis∏aw (1875–1932) 159, 191 Lubomirski Zdzis∏aw (1865–1941) 224 Lubowidzki Józef (1788–1869) 126 Ludd Ned 176 Ludwik XIV (1638–1715) 86 Ludwik XV (1710–1774) 65 Ludwik W´gierski (1326–1382) 59 Luksemburg Ró˝a (1870–1919) 119

¸ ¸adogórski T. 38 ¸aniec S. 202 ¸anskoj Wasilij S. (1754–1831) 110 ¸awriszczew A. N. 423, 532 ¸opatniuk S. 322 ¸ubieƒski Henryk (1793–1883) 119, 126, 127, 131, 159 ¸uczak Cz. 357 ¸ukasiewicz Ignacy (1822–1882) 144, 190 ¸ukasiewicz J. 169, 173, 174

M Mackiewicz Stanis∏aw (1896–1966) 245, 472 Maczek Stanis∏aw (ur. 1892) 355, 472 Madajczyk Cz. 356, 360 Majski Iwan (1884–1975) 352, 371, 542 Ma∏ecka T. 286 Mannerheim Carl Gustaf (1867–1951) 377 Mantoux Paul 128 Marchlewski Julian (1866–1925) 231, 275 Marcinkowski Karol (1800–1846) 138 Maria Teresa (1717–1780) 100 Maroszek J. 84 Marshall George Catlett (1880–1959) 392, 404, 405, 409, 495, 529, 532 Masaryk Tomáˇs Garrigue (1850–1937) 236, 244 Maudsley Henry (1771–1831) 177 Mazowiecki Tadeusz (ur. 1927) 383, 493 Màczak A. 54 Metternich Clemens (1773–1859) 116 Michaelis Hennyg Eugeniusz (1863–1939) 223 Micha∏ I (ur. 1921) 377 Michnik Adam (ur. 1946) 473 Mickiewicz Adam (1798–1855) 135

Mickiewicz A. 104 Mieszczankowski M. 276 Mieszko I (zm. 992) 15, 17, 32, 150 Mieszko III Stary (ok. 1126–1202) 22, 32 Mikojan Anastas I (1895–1978) 402, 471 Miko∏aj I (1796–1855) 112, 114, 115, 191 Miko∏aj II (1868–1918) 151, 152, 195, 219, 221 Miko∏aj Miko∏ajewicz (1856–1929) 219 Miko∏ajczyk Stanis∏aw (1901–1966) 369, 371, 372, 373, 377, 378, 381, 382, 386, 387, 388, 391, 404, 420, 448 Minc Hilary (1905–1974) 374, 379, 382, 401, 402, 403, 406, 408, 410, 411, 412, 422, 426, 453, 470 Mindszenty József (1892–1975) 473 Misi∏o E. 395, 397 M∏ynarski Feliks (1884–1971) 326, 346, 366 Moczar Mieczys∏aw (1913–1986) 474, 475 Modzelewski Karol (ur. 1937) 473, 477 Mo∏ojec Boles∏aw (1909–1942) 370 Mo∏otow Wiaczes∏aw M. (1890–1986) 340, 341, 350, 351, 352, 353, 374, 377, 368, 378, 393, 405, 446, 471, 498 Moraczewski J´drzej (1870–1944) 238, 239, 270, 284 Morawski W. 336 Morecka Z. 486 Morris Józef 128 Morse Samuel Finley (1791–1872) 199 MoÊcicki Ignacy (1867–1946) 241, 245, 246, 266, 283, 306, 335, 341, 342 Murawiow Micha∏ N. (1796–1866) 151, 152 Mussolini Benito (1883–1945) 244 MuÊnicki-Dowbór Józef (1867–1937) 223, 228

N Nagy Imre (1896–1958) 471 Napoleon Bonaparte (1769–1821) 105, 106, 108, 110, 129, 135, 207 Narutowicz Gabriel (1865–1922) 240 Natanson Henryk (1820–1895) 159 Natanson Jakub (1832–1884) 208 Newerly Igor (ur. 1903) 321 Niekricz A. 498 Niewiadomski Eligiusz (1869–1923) 240 Nixon Richard M. (ur. 1913) 475 Noskowa A. 374 Nowak H. 208

565

Indeks

Nowosilcow Miko∏aj N. (1761–1838) 110, 112, 113, 135, 146 Nowotko Marceli (1893–1942) 370

O Ochab Edward (1906–1989) 378, 470, 494, 497 Oderfeld J. 303 Ogiƒski Micha∏ Kazimierz (1728–1800) 92 Ok´cki Mieczys∏aw 379 Okulicki Leopold (1898–1946) 377, 378 Oresmius Nikolas (ok. 1320–1382) 61 Orzechowski Stanis∏aw (1513–1566) 40 Osóbka-Morawski Edward (ur. 1909) 374, 381, 382, 386, 402, 415 Ossowski Stanis∏aw (1897–1963) 160 Ostrowski Józef (1850–1923) 224 O˝arowski Piotr (ok. 1725–1794) 69

P Paczkowski A. 390 Paderewski Ignacy (1860–1941) 224, 228, 239, 342 Paskiewicz Iwan (1782–1856) 114, 115, 118, 131, 149 Pawe∏ I (1754–1801) 71, 105 Péreire Emil Jakub (1800–1875) 208, 211 Péreire Isaac (1806–1880) 208, 211 Pétain Philippe (1856–1951) 350 Peters Jakub (1804–po 1873) 175 Petlura Semen (1877–1926) 231, 232 Petruszewycz Jewhen (1863–1940) 231 Petz B. 253, 408, 411, 447, 522 Piasecki Boles∏aw (1915–1979) 387, 469 Piaskowski Stanis∏aw (1901–1963) 379 Pieracki Bronis∏aw (1895–1934) 245 Piesowicz K. 193, 396 Pietrzak-Paw∏owska I. 187, 426 Pi∏sudski Józef (1867–1935) 152, 214, 222, 223, 230, 231, 232, 236, 238, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 265, 270, 302, 306, 317, 326, Piƒkowski Józef (1920–2000) 477 Piƒkowski J. 508 Piotr I Wielki (1672–1725) 64, 65, 66, 67, 86, 103, 353 Piotr III (1728–1762) 66 Piper F. 359, 360 Podoski Gabriel (1719–1777) 68 Podraza A. 74, 76

Polaƒski T. 74 Polonsky A. 387 Poniatowski Jerzy Micha∏ (1736–1794) 82 Poniatowski Józef (1763–1813) 69, 73, 105 Poniatowski Juliusz (1886–1975) 281, 282, 402, 472 Poniatowski Stanis∏aw (1755–1833) 77 Poniƒski Adam (1732–1798) 67, 68 Pop∏awski Antoni (1739–1786) 87 Popiel Karol (1887–1977) 387 Popio∏ek K. 191 Popkiewicz J. 292 Potocki Alfred (1817–1889) 155 Potocki Andrzej (1861–1908) 156 Potocki August (1847–1905) 159 Potocki (Prot Antoni Protazy) (1761–1801) 88, 91 Potocki Stanis∏aw Kostka (1755–1821) 113 Potocki Stanis∏aw Szcz´sny (1751–1805) 69, 72 Poznaƒski Izrael (1833–1900) 184 Prawin Jakub (1901–1957) 378, 379 Pronin W.P. 423 Princip Gawri∏o (1894–1918) 219 Provana Prosper (zm. 1584) 59 Prus Boles∏aw (1847–1912) 167 Prusak Abram 176 Pruss W. 461 Pstrowski Wincenty (1904–1948) 429 Pu∏aski Franciszek (1875–1956) 224 Pustu∏a Z. 187 Pu˝ak Kazimierz (1883–1950) 378 Q Quesnay Fran˜ois (1694–1774) 87 Quisling Vitkun (1887–1945) 373

R Raczkiewicz W∏adys∏aw (1885–1947) 342, 373 Raczyƒski Edward (1891–1991) 377 Radek Karol (1885–1939) 275 Radkiewicz Stanis∏aw (1903–1987) 387, 470 Radziwi∏∏ Antoni (1775–1833) 138 Radziwi∏∏ Karol (1734–1790) 72 Radziwi∏∏ M.K. 56 Radziwi∏∏ówna Barbara (1520–1551) 40 Raiffeisen Friedrich Wilhelm (1818–1888) 213 Rajk László (1909–1949) 393

566

Indeks

Rakowski Mieczys∏aw (ur. 1929) 474, 477, 493, 505, 529 Rasputin Grigorij J. (1872–1916) 219 Rataj Maciej (1884–1940) 240 Rathenau Walter (1867–1922) 220, 490 Rau Wilhelm (1825–1899) 185, 187 Reagan Ronald Wilson (ur. 1911) 477, 541 Reden Fryderyk Wilhelm (1752–1815) 102 Rej Miko∏aj (1505–1569) 40 Rembieliƒski Rajmund (1775–1841) 121, 126, 184 Repnin Miko∏aj (1734–1801) 66 Reymont W∏adys∏aw (1867–1925) 125, 159 Ribbentrop Joachim (1893–1946) 340, 341, 351, 352, 368, 374 Ricardo David (1772–1823) 179 Rivoire J. 542 Rokossowski Konstanty (1896–1968) 351, 394, 466, 471, 472, 497 Rola-˚ymierski Micha∏ zob. ˚ymierski Micha∏ Romer E. 215 Romer Tadeusz (1894–1978) 353 Roosevelt Franklin Delano (1882–1945) 268, 367, 368, 371, 382, 373, 376, 380, 381, 386 Roszkowski W. 279, 280 Rowecki Stefan pseud. Grot (1895–1944) 354 Rostworowski E. 96 Roêdzieƒski W. 48 Ró˝aƒski Henryk (ur. 1913) 402, 532, 534 Ró˝aƒski H. 380, 402, 410, 437, 532, 534 Ró˝ycki Gustaw Micha∏ (1892–1975) 301 Rudzki Konstanty (1820–1899) 185 Rummel A. 301 Rutkowski Jan (1886–1949) 62, 119 Rutkowski J. 75 Rybarski Roman (1887–1942) 325 Rydz-Âmig∏y Edward (1886–1941) 245, 246, 247, 340, 341, 342 Ryszka F. 292 Rzewuski Seweryn (1743–1811) 69

S Saburow M. 533 Sadowski Zdzis∏aw (ur. 1925) 505 Salazar Antonio de Oliveira (1889–1970) 244 Samsonowicz H. 36, 55, 89 Sapieha Eustachy (1881–1963) 239 Sapieha Kazimierz Jan (ok. 1642–1720) 64

Sawicki J. 362 Sazonow Sergiej D. (1861–1927) 219 Scheibler Karol (1820–1881) 159, 175, 176, 184 Schichau Ferdynand 189 Schindler Jan (1802–1890) 147 Schiper I. 57, 322 Schlieffen Alfred (1833–1913) 218, 220 Schlosser Fryderyk Mathias (1781–1848) 175 Schlosser Henryk Wilhelm (1829–1884) 175 Schmoller G. 119 Schultz Karol 91 Schulze Franz Herman (1808–1883) 213 Secomski Kazimierz (ur. 1910) 480, 500 Seeckt Hans (1866–1936) 219 Seyda Marian (1879–1967) 369 Siciƒski W∏adys∏aw (zm. 1664) 39 Sieniawski Adam Miko∏aj (1666–1726) 82 Sierow Iwan (1905–1990) 377 Sikorski W∏adys∏aw (1881–1943) 223, 240, 342, 343, 352, 353, 369, 371, 542 Simmler Julian 159 Siwiƒski W. 531, 541 Skalski Stanis∏aw (ur. 1915) 472 Skarga Piotr (1536–1612) 57 Skibiƒski Franciszek (1899–1991) 472 Sk∏adkowski-S∏awoj Felicjan (1885–1962) 242, 246, 248, 258, 326, 342 Skrzyƒski Aleksander (1882–1931) 241 Skulski Leopold (1878–zm. przed 1945) 239 Slánsky Rudolf (1901–1952) 393 S∏awek Walery (1878–1939) 242, 245, 246 Smetona Antanas (1874–1944) 244 Smith Adam (1723–1790) 87, 179 Sobczak T. 162 So∏tyk Kajetan (1715–1788) 66 Sosnkowski Kazimierz (1885–1969) 223, 322, 342, 372, 373 Speer Albert (1905–1981) 363, 490 Speer A. 491 Spychalski Marian (1906–1980) 374, 386, 393, 394, 472 Stachanow Aleksiej G. (1906–1977) 429 Stadion Franz (1806–1853) Stalin Józef W. (1879–1953) 244, 348, 350, 351, 352, 353, 367, 368, 372, 373, 374, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 386, 387, 392, 393, 394, 395, 464, 469, 470, 473, 497, 498, 499, 532, 533 Stanis∏aw August Poniatowski (1732–1798) 66, 67, 68, 71, 81, 82, 91, 92, 94, 96, 97, 105, 371

567

Indeks

Stankiewicz Jan 223, 225 Stankiewicz T. 403, 407, 409, 432, 459 Staƒczyk Jan (1886–1963) 381, 386 Starzyƒski Stefan (1893–1943) 266 Staszic Stanis∏aw (1755–1826) 87, 88, 107, 109, 121, 125, 126, 184 Stefan Batory (1533–1586) 48, 62 Stefczyk Franciszek (1861–1924) 214 Stein Karl Heinrich (1757–1831) 102 Steinkeller Piotr Antoni (1799–1854) 119, 130, 132, 134 Stephenson George (1781–1848) 193 Stroop Jürgen (1895–1951) 359 Stroynowski Hieronim (1752–1815) 87 Studnicki W∏adys∏aw (1865–1953) 222 Stypu∏kowski Zbigniew (ur. 1904) 450 Stypu∏kowski Z. 451 Surowiecki Wawrzyniec (1769–1823) 107, 121 Swianiewicz P. 237 Szarapow S. 183 Szczepanowski Stanis∏aw (1846–1900) 169 Szela Jakub (1787–1866) 143 Szeptycki Stanis∏aw Marian (1867–1950) 225 Szewczenko Taras (1814–1861) 166 Szuchewycz Roman 354 Szwagrzyk J. A. 323, 448 Szwalbe Stanis∏aw (ur. 1898) 437 Szydlak Jan (1925–1997) 474, 503 Szyr Eugeniusz (ur. 1915) 378, 410

 Âmig∏y-Rydz Edward zob. Rydz-Âmig∏y Edward Âwiat∏o Józef (1915–1991) 470 Âwierczewski Karol pseud.

Walter (1897–1947) 387, 417 Âwi´tochowski A. 159

T Tarle E. 203 Tarnowski Adam 224, 377 Tazbir J. 54 Tennenbaum H. 204 Tepper Piotr 91 Tepper Piotr Fergusson (po 1713–1794) 91 Thatcher Margaret (ur. 1925) 496 Tito Josip Broz (1892–1980) 393 To∏wiƒski Stanis∏aw (1895–1969) 437

Tomaszewski J. 250, 251, 262, 287, 311, 332 Topolski J. 55, 79 Traimond P. 542 Traugutt Romuald (1826–1864) 117 Treitschke Heinrich (1834–1896) 183 Trepka Walerian Nekanda (ok. 1584–1640) 42 Truman Harry (1884–1972) 380, 381, 382, 404 Tuchaczewski Micha∏ N. (1893–1937) 232 Tuchman B. W. 218 Turowicz Jerzy (1912–2000) 472 Tymf Andrzej (XVII w.) 96 Tyszkiewicz Stefan (1894–1976) 299 Tyzenhauz Antoni (1733–1785) 81, 82, 92

V Vob∏yj G. K. 183 Voldemaras Augustinas (1883–1946) 233

W Wac∏aw II (1271–1305) 16, 18, 32 Walichnowski T. 347 Wa∏´sa Lech (ur. 1943) 477 Waƒkowicz M. 294 Waryƒski Ludwik (1856–1889) 466 Wasilewska Wanda (1905–1964) 346, 374 Wasilewski Leon (1870–1936) 346 Wat Aleksander (1900–1967) 348 Watt James (1736–1819) 177 Wa˝yk Adam (ur. 1905) 470 Wàsicki J. 102.

Weinfeld I. 215 Weinzieher S. 255 Weiss A. 360 Wellers G. 360 Wendisch Krystian Fryderyk (1785–1830) 126, 175 Wertheim Juliusz (1817–1901) 159, 208 Whitney Eli (1765–1825) 175 Wielhorski Józef (1759–1817) 113 Wielopolski Aleksander (1803–1877) 115, 116, 117, 119, 125, 150, 156, 371 Wieniawa-D∏ugoszowski Boles∏aw zob. D∏ugoszowski-Wieniawa Boles∏aw Wieniawski Antoni (1859–1928) 159 Wierb∏owski Stefan (ur. 1904) 387 Wierzbicki Andrzej (1877–1962) 311 Wierzbicki A.163 Wilczek Mieczys∏aw 505

568

Indeks

Wilczewski R. 426, 427 Wilhelm II (1859–1941) 218, 219, 221 Wilson Thomas Woodrow (1856–1924) 225 Winiarski Bohdan (1884–1969) 452, 453 WiÊniowiecki Jeremi (1612–1651) 76 Witos Andrzej (1878–1973) 375, 414, 415 Witos Wincenty (1875–1945) 230, 239, 240, 241, 244, 275, 377, 381, 386, 414 W∏adys∏aw Jagie∏∏o (ok. 1351–1434) 25, 44, 57 W∏adys∏aw I ¸okietek (1261–1333) 16, 32 W∏adys∏aw IV Wazy (1595–1648) 58, 59 W∏ast (W∏ostowic) Piotr (XX w.) 24 Wodzicki Stanis∏aw (1795–1843) 146 Wojciechowski Stanis∏aw (1869–1953) 201, 240, 241 Wojtun B. 137 Wolff Emanuel 159, 208 Wolter (Voltaire) Francois Marie (1694–1778) 65 WoÊ A. 518 Wozniesienski Miko∏aj A. (1903–1950) 393, 402 Wrzosek M. 224, 247 Wycech Czes∏aw (1899–1977) 385 Wyczaƒski A. 46, 55 Wysocki Stanis∏aw (1805–1868) 131 Wyszyƒski Stefan (1901–1981) 469, 473

Z Zachert Wilhelm 188 Zagórski-Ostoja W∏odzimierz (1882–1927) 302 Zajàczek Józef (1752–1826) 105, 108, 113 Za∏uski Józef Andrzej (1702–1774) 66

Zamoyski Andrzej (1716–1792) 77, 124, 131 Zamoyski Jan (1542–1605) 40 Zamoyski Józef (1835–1878) 159, 209 Zamoyski Karol 159 Zaremba Piotr (1910–1993) 379 Zaremba P. 308 Zar´ba J. 501 Zawadzki Aleksander (1899–1964) 374, 379, 387, 464 Zawadzki S. M. 247, 294, 430 Zbytkower Szmul 119 Zdziechowski Jerzy (1880–1975) 241, 334 Zebrzydowski Miko∏aj (1553–1620) 39 Zeh Jan 144 Zieja Jan (1897–1991) 476 Zieleniewski Ludwik (1819–1886) 191 Zimmermann Arthur (1864–1940) 220 Zygielbojm Szmul (1895–1943) 358 Zygmunt August (1520–1572) 40, 59, 60 Zygmunt III Waza (1566–1632) 40 Zygmunt Luksemburski (1368–1437) 33 Zyndram-KoÊcia∏kowski Marian zob. KoÊcia∏kowski-Zyndram Marian

˚ ˚arnowski J. 158, 161, 252 ˚eligowski Lucjan (1865–1947) 223, 233, 296 ˚enczykowski T. 275 ˚eromski Stefan (1864–1925) 250 ˚ó∏kiewski Stanis∏aw (1547–1620) 40 ˚ukow Gieorgij K. (1896–1974) 377, 393 ˚u∏awski Zygmunt (1880–1949) 381 ˚ymierski Micha∏ pseud. Rola (1890–1988) 370, 374, 387, 394