Appingedam Historische stad aan het water

wandelroutes & vaarroutes

Appingedam Historische stad aan het water...

ontdek & beleef Appingedam en omgeving

Routes buitengebied

e dam

Wandelen langs religieus erfgoed - 21 of 11,7 km

N

Varen over diep en meer - ca. 50 km

Holwierde

Krewerd Appingedam Garrelsweer

Ten Boer

Schildmeer

Steendam

Nijenklooster

Da

ms ter die

p

l

aa

kan

ms

Ee

Schaaphok

Slochterdiep

Marsum Groningen

Slochteren

Meerstad

Oosterhaven Harkstede

A7

3 km.

Jukwerd

A7

A28 A28

RijRk N360

Stad langs het water - 10,9 km

N360

N360

N360 N360

N360

Tjamsweer N360

Westersing Alberdaweg

N360

Ekenstein

Stadsweg

el Farmsumerweg

egg erwwe Dijkhuizen

Appingedam

Bypass verkorte route Parkeren

Stad langs het water Wandelen langs Religieus Erfgoed bypass Religieus Erfgoed Peddelen door Appingedam

500 meter

ontdek & beleef Appingedam en omgeving

Wolt

Startpunt van de wandel- en kanoroutes

weg

Legenda Peddelen door Appingedam - ca. 5 km

INHOUDSOPGAVE Appingedam Ontstaan van Appingedam

2

Wandelroutes Monumentale architectuur - 4,1 km

4

Stad langs het water - 10,9 km

10

Dwalen en genieten - 1,2 km

14

Wandelen langs religieus erfgoed - 21 of 11,7 km

18

Vaarroutes Varen over diep en meer - ca. 50 km

28

Peddelen door Appingedam - ca. 5 km

36

Algemene info, adressen & colofon

40

Binnenzijde omslag voorkant: Kaart Appingedam en omgeving Binnenzijde omslag achterkant: Kaart centrum Appingedam

2

Ontstaan van Appingedam In de vroege 12e eeuw ontstond een kleine handelsnederzetting op de zuidelijke oever van de Delf: Appingedam. Historici zijn er nog altijd niet uit waar de naam naar verwijst. De ‘Dam’ waarvan sprake is, is nooit gelokaliseerd en of ‘Appinge’ naar de wierde verwijst of naar een riviertje, is uit de bronnen niet af te leiden.

Appingedam is relatief jong als we het vergelijken met de eeuwenoude bewoning op wierden in de directe omgeving: Marsum, Opwierde of Jukwerd. Wierdenbewoners leefden voornamelijk van veeteelt, aangevuld met akkerbouw en visvangst.

Ten zuiden van het wierdengebied werd vanaf de 9e eeuw een uitgestrekt veengebied ontgonnen. Om de wateroverlast door ontginning tegen te gaan, besloot men rond het jaar 1000 een afwateringskanaal te graven.

Vanaf Ten Post tot aan de monding van de Eems schiep de Delf, het latere Damsterdiep, een west–oost georiënteerde afwatering die de ontwatering van het veen en de afwatering van het Hoogeland sterk verbeterde.

In deze regio ontbrak een sterk landsheerlijk gezag. Hoofdelingen, lokale machtige families, maakten de dienst uit. Het politiek-bestuurlijke systeem was erop gericht de macht zo eerlijk mogelijk te verdelen over belangrijke personen en families.

Het verbond van de vrije Friese landen bij de Upstalboom te Aurich verleende Appingedam in 1327 juridische erkenning. De rechten en

3

plichten van de inwoners geven een beeld van een stedelijke samenleving waarin handel en nijverheid een belangrijke rol speelden.

De open verbinding met zee zorgde voor een snelle ontwikkeling en bloeiende economie, maar ook voor overlast tijdens incidentele hoge waterstanden.

georganiseerde ambachtslieden het centrum van

Handelaars en boeren leden hierdoor schade,

Noordoost Groningen.

daarom werden aan het begin van de 14e eeuw sluizen gebouwd bij Farmsum. Het water was beter

De economische vooruitgang door mechanisatie en

beheersbaar geworden, maar de nederzetting werd

schaalvergroting in de 19e eeuw ging grotendeels aan

veel minder bereikbaar voor zeeschepen. In Delfzijl

Appingedam voorbij. De scheepvaart verliep groten­

ontstond een overslaghaventje en Appingedam

deels via het Eemskanaal en vooral Delfzijl profiteerde

ontwikkelde zich als lokale en regionale markt.

daarvan. De oprichting van Strokartonfabriek de Eendracht en de Bronsmotorenfabriek brachten hier

De economisch sterke positie en de bloeiende markt

aan het begin van de 20e eeuw verandering in. Het

waren een doorn in het oog van de stad Groningen.

stadje begon weer te groeien. Er ontstonden nieuwe

Deze stad probeerde gedurende de 15e en 16e

wijken met sociale woningbouw voor fabrieksarbeiders

eeuw steeds meer grip op de gehele regio te krijgen.

en villa’s voor renteniers en directeuren. De groei aan

Groningen claimde met het stapelrecht dat alle

de randen was uiteindelijk de redding voor de oude

goederen via de markt van de stad verhandeld dienden

binnenstad. Door actief beleid van de burgerlijke

te worden. Appingedam was het hier natuurlijk niet

gemeente en inzet van vele enthousiaste vrijwilligers en

mee eens. Gevolg was een langdurig economisch

particulieren is het oude centrum van Appingedam een

conflict en een aarden wal om de open nederzetting.

mooi voorbeeld van kleinstedelijke allure in de provincie

Appingedam was in deze roerige tijd regelmatig het

Groningen.

toneel van oorlog. In 1501 probeerde Groningen het stadje in te nemen, zonder succes. In 1514 lukte het George van Saksen wel. Kroniekschrijvers spreken over ruim duizend doden en een door bloed rood gekleurd Damsterdiep. In 1536 was het voor de laatste keer raak. Toen bleven de Damsters alleen gespaard op voorwaarde dat ze hun vestingwallen zouden slechten.

Hun zelfstandigheid was daarmee voorgoed verloren.

Gedurende de 17e en 18e eeuw bloeide de regionale handel. De stad vormde met haar burgerbestuur, rechtspraak, grote kerk, lokale markt en in gilden

9 4

Monumentale architectuur 4,1 km

Appingedam was van de

Op het plein bij de VVV staat een aantal bijzondere panden. Als eerste

middeleeuwen tot de 18e eeuw

valt de Nicolaïkerk op, het oudste gebouw van de stad. De oudste delen

de belangrijkste handelsstad in

van de kerk zijn gebouwd in 1225 in een romaans-gotische stijl, die

de regio en groeide zodoende

vooral in de minder hoge vensters terug te zien is. Oorspronkelijk was

uit tot een welvarende plaats.

het een zaalkerk, maar door de aanbouw van twee zijbeuken rond 1450

In de stad zijn nog veel panden

en de toevoeging van de zuiderkapel en de noorderkapel in de 16e eeuw

uit deze bloeiperiode terug te

veranderde het gebouw in een hallenkerk. De Nicolaïkerk is, naast de

vinden, zoals middeleeuwse

Martinikerk in Groningen, de enige hallenkerk in de provincie. Doordat er in

steenhuizen, de Nicolaïkerk en

opeenvolgende periodes delen bij de kerk zijn aangebouwd, zijn er diverse

het oude Raadhuis. Maar er

bouwstijlen in terug te zien. Ook binnen zijn deze verschillende bouwstijlen

is ook interessante moderne

goed zichtbaar, onder andere in de koepelgewelven. De toren stamt uit de

architectuur te bewonderen in de

19e eeuw. Vanwege verzakkingen werd de oorspronkelijke toren bij de kerk

stijl van de Amsterdamse School.

in 1554 gesloopt. De ‘nieuwe’ toren werd in 1835 wegens bouwvalligheid

In Appingedam is deze bouwstijl

vervangen door de huidige vrijstaande klokkentoren.

terug te zien in een kerk, veel middenstandswoningen, villa’s en zelfs grafzerken. Deze route leidt langs de mooiste architectuur en monumenten van Appingedam; een versteende en verstilde welvaart.

De wandelroute start bij de VVV .

Alternatief startpunt: Arriveert u met de trein, dan kunt u ook starten door vanuit het

In 1630 werd het Raadhuis gebouwd. Op de voorgevel van dit gebouw in Renaissancestijl prijkt het wapen van de stad: een pelikaan die haar

treinstation de weg over te

jongen voedt met haar eigen bloed. Omdat in het Raadhuis ook recht werd

steken, rechts te gaan en bij de

gesproken, is de gevel ook gesierd met een beeld van Vrouwe Justitia,

eerste straat links (Stationsweg)

waarbij opvalt dat ze niet geblinddoekt is. Op het Raadhuis staan drie

(zie pagina 7).

Latijnse opschriften, die betekenen: “Alleen God de eer; Eendracht maakt

5

Hangende keukens Oorspronkelijk waren de gebouwen aan het Damsterdiep pakhuizen. Maar halverwege de 19e eeuw verloren ze deze functie en werden er woonhuizen van gemaakt. Voor de keuken was in de huizen geen plaats, daarom werden ze aan de buitenkant boven het water aangebouwd.

macht, tweedracht breekt kracht; Waar men recht

eeuw) en 36 (18e eeuw) zijn rijksmonumenten. Tot

niet eerbiedigt en handhaaft, waar geen eerlijkheid,

slot ziet u aan uw linkerhand op nummer 47 een

vroomheid of trouw gevonden wordt, daar staat het

monumentaal herenhuis uit de 18e eeuw. Dit pand

bestuur op zwakke grond�. Aan de oostzijde van de

diende lange tijd als pastorie voor de Sint-Nicolaaskerk

kerk bevindt zich de Oude Rechtbank. Tegenover

die er naast staat. Deze Rooms-katholieke kerk werd

het Raadhuis liggen twee tuinen met 19e-eeuwse

in 1900-1901 gebouwd in een neogotische stijl naar

theekoepels.

een ontwerp van architecten Ebbers en Van Schaik.

Van Schaik was een leerling van Alfred Tepe, die onder

U loopt het voetgangerspad bij de VVV in (Oude

andere de neogotische kerken van Winschoten en

Kerkstraat), steekt de Dijkstraat over (in de

Nieuwe Pekela op zijn naam heeft staan. Vanwege de

Dijkstraat bevinden zich nog een aantal middel-

fusie met de parochie van Delfzijl werd de kerk aan het

eeuwse panden) en vervolgt de route over de

begin van de 21e eeuw verkocht en verbouwd. Op dit

Vrouwenbrug. Vanaf de Vrouwenbrug zijn goed de

moment bevindt zich hier een horecagelegenheid. De

unieke hangende keukens te zien.

oorspronkelijke elementen zijn zowel buiten als binnen echter nog goed te zien.

Aan het einde van de brug gaat u rechts

Na de Sint-Nicolaaskerk gaat u rechtsaf, de

(Solwerderstraat).

Smallebrug over. Na de brug links (Dijkstraat) en bij de eerste kruising linksaf (Sint Annastraat).

In deze straat, het oude maritieme kwartier van Appingedam, zijn veel rijksmonumenten te vinden

Aan de rechterkant van de weg staat de voormalige

zoals de huisnummers 16, 18 (deels uit de 18e eeuw),

Gereformeerde Kerk uit 1928 in de stijl van de

Amsterdamse 22, 29 (bouwjaar 1763), 31 (1674), 33 De (mogelijk wandelroute start bij het VVV School. kantoor.Deze werd ontworpen door architect Egbert Reitsma.

Aan dekunt buitenkant van dit middeleeuws) en 39 (18e/19e eeuw). Ook de panden Alternatief startpunt: Arriveert u met de trein, dan springt een belangrijk op nummer 32 (eind 18e eeuw), 34 (midden u ook19e starten door gebouw vanuit het treinstation de wegkenmerk over van deze stijl te steken en uw route te beginnen bij Stationsweg 30.

6

Monumentale architectuur in het oog; het gebruik van verschillende metselpatronen die samen voor veel levendigheid zorgen.

U steekt de Brede brug over.

Op de kruising staat een voormalige banketbakkerij waar invloeden van de Amsterdamse School zichtbaar zijn. Aan de overkant van de straat ziet u een woning in de stijl van de Amsterdamse School. Opvallend zijn de witte, abstracte details op de gevel.

U slaat rechtsaf, de Solwerderstraat in.

Aan de Solwerderstraat bevinden zich op de nummers 62 en 66 twee 17e-eeuwse woningen.

Na Solwerderstraat nummer 110 gaat u heel even links en meteen weer rechts (Solwerderweg).

Na een klein stukje lopen ziet u aan uw rechterhand de

Amsterdamse School De Amsterdamse School was tussen

monumentale voormalige brandweergarage met inpandige dienstwoning (Solwerderweg 2).

U volgt de Solwerderweg en bij de tweede afslag slaat u linksaf (Heiliggravenweg).

1920-1940 een belangrijke bouwstijl in de provincie Groningen. De stijl staat

Meteen aan uw rechterhand staat Hilghe-Stede. De naam

bekend om het creatieve gebruik van

van deze monumentale villa uit 1900 in Neo-Renaissancestijl

bakstenen, waarbij de architecten een

verwijst naar een kapel die in het verleden hier in de buurt

voorkeur hadden voor gesinterde en

heeft gestaan. In deze wijk staan veel gebouwen in de stijl

kromgetrokken stenen. Andere kenmerken

van de Amsterdamse School. Bijzonder zijn de verspringende

zijn verspringende daken, abstracte

daken bij nr 12-1 en de uitstekende vensters bij nr 18.

vormen, het gebruik van glas in lood en expressieve details. De ingang van de

U gaat tegenover nummer 18 linksaf (Oranjeweg).

gebouwen kreeg altijd speciale aandacht door bijvoorbeeld luifels, bloembakken en

Bij Oranjeweg 2-1 vallen vooral de bijzondere details langs de

muurtjes. Er ontstond zelfs een Groninger

randen van het platte dak op.

variant van deze bouwstijl, die gekenmerkt wordt door meer helderheid, soberheid en expressiviteit.

Aan het eind van de weg gaat u rechtsaf (Wilhelminaweg).

9

7

Aan Wilhelminaweg 20 staat een mooi voorbeeld van sterke contrasten in de gevel, door de gebruikte stenen, verspringing van de gevel, versierd houtwerk en het gebruik van zowel ronde als rechthoekige ramen. Ook het dubbele woonhuis op nummer 22-24 is gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School en staat op de monumentenlijst.

Eind van de weg linksaf, vervolgens meteen weer links (Stationsweg)

*

en daarna de eerste weg links (Julianaweg).

Ook aan de Julianaweg staan veel woningen in de stijl van de Amsterdamse School. Bij nummer 1 valt het zware rieten dak op en het uitstekende venster met drie hoge glas in lood ramen. Bij nummer 7 een hoog, uitgebouwd trappenhuis, dat extra nadruk legt op de entree van het huis. Op nummer 13, Casa Cara, een ontwerp van Evert Rozema in Wrightiaanse stijl. Ook hier een karakteristieke entree, verspringingen in de gevel en hoge ramen.

Aan het eind van de Julianaweg rechtsaf (Wilhelminaweg).

Op Wilhelminaweg 10 ziet u een goed voorbeeld van de kenmerkende hoge schoorstenen die vaak door de architecten van de Amsterdamse School gebruikt werden.

Aan het eind van de Wilhelminaweg rechts (Noordersingel) en vervolgens linksaf (Stationsweg, gaat over in de Koningstraat).

De wandelroute start bij het VVV kantoor.

Op Koningstraat 30-I staat een monumentale tuinkoepel uit het einde van Alternatief startpunt: Arriveert u met de trein, dan kunt de 19e eeuw. In het pand Koningstraat 51, datstarten ook opdoor de monumentenlijst u ook vanuit het treinstation de weg over

*

te steken en uw route te beginnen bij Stationsweg 30. = alternatief startpunt

8

Monumentale architectuur

Aan het eind van de straat rechtsaf, het Gouden Pand in.

Veel gebouwen aan deze straat hebben een monumentale status. Het pand op nummer 4 heeft mogelijk een middeleeuwse kern. De panden op nummer 6a, 10, 12, 16 en 18 stammen uit de 17e en 18e eeuw.

U loopt het Gouden Pand uit en steekt schuin over, staat, is de Openbare Leeszaal gevestigd. Tot slot

de Broerstraat in.

op nummer 31 nog een huis in de stijl van de Amsterdamse School. Hier is goed te zien hoeveel

Op de hoek van de Koningstraat en de Broerstraat staat

aandacht er door de architecten besteed werd aan de

het grote hoekpand Filadelfia gebouwd rond 1800. Op

entree.

Broerstraat 6 staat de Damster synagoge.

Tegenover nummer 29 linksaf (Gedempte Katten­-

Aan het eind van de Broerstraat linksaf. Aan het

diep) en na het parkeerplaatsje meteen rechtsaf,

eind van de Nieuwstraat steekt u over en gaat u

door de KĂśstersgang. Aan het eind rechtsaf.

via het voetpad rechtdoor (Bolwerk). U slaat de eerste straat rechtsaf (Paasweide). Na ongeveer

Aan deze straat staan verscheidene rijksmonumenten.

50 meter linksaf, u volgt dit smalle weggetje langs

De gebouwen op nummer 3, 10, 12 en 14 hebben

het water en gaat het bruggetje over. Aangekomen

waarschijnlijk een middeleeuwse kern.

bij de Jukwerderweg gaat u rechtsaf. Na 50 meter

statige panden in historische stad...

9

Synagoge Eind 16e eeuw vestigden de eerste joden zich in Appingedam. Zij hielden hun bijeenkomsten in verschillende huissynagoges, totdat in 1801 deze synagoge werd ingewijd. Het rechthoekige gebouw met rondboogvensters is redelijk onopvallend. Het opvallendste aspect van de synagoge is de fronton boven de deur waarop een tekst uit het Bijbelboek EzechiĂŤl staat. Het monument voor de synagoge herinnert aan de 78 joodse Damsters die tijdens de oorlog omkwamen.

ziet u aan uw linkerhand Begraafplaats Rusthof.

U vervolgt uw weg over de Vlintenbrug, de oudste verbinding tussen het noordelijke en zuidelijke deel

Op deze begraafplaats liggen na enkele meters links

van de stad.

drie grafzerken die ontworpen zijn in de expressieve stijl van de Amsterdamse School. Een van deze zerken

Aan de rechterkant op Wijkstraat 1 bevindt zich de

siert het graf van een van de architecten van deze

voormalige gemeentesecretarie uit 1845.

stroming, Evert Rozema.

U slaat linksaf de Wijkstraat in en komt uit bij de U loopt terug en gaat weer rechts over de

VVV, het eindpunt van deze wandelroute.

Jukwerder­weg tot aan het Damsterdiep. Voor het water neemt u links bij de brug het trappetje naar

Wilt u meer weten over de geschiedenis van

beneden. Volg de Fivelkade tot het eind en steek

Appingedam? Bezoek dan Museum Stad

bij het bruggetje aan uw rechterhand schuin over

Appingedam, gevestigd in twee historische panden

(Cornelis Albertsstraat).

op Wijkstraat 25 en Dijkstraat 30, waarvan de laatste uit de 13e eeuw stamt.

Het eerste gebouw links is het Cornelis Albertsgasthuis.

Dit monumentale gasthuis werd in 1702 door de rijke Cornelis Alberts gesticht voor behoeftige gereformeerde weduwen.

U loopt de straat uit en slaat vervolgens rechtsaf (Gouden Pand).

Op de nummers 7 en 5 bevinden zich twee gebouwen met een mogelijk middeleeuwse kern. Het pand op nummer 1 is aan het eind van de 18e eeuw gebouwd.

10

Stad langs het water 10,9 km

Water is belangrijk voor

Een van de meest karakteristieke overblijfselen van de economische

Appingedam. Door haar ligging

hoogtijdagen van Appingedam zijn de voormalige pakhuizen langs

aan het Damsterdiep (voorheen

het Damsterdiep. Nadat de pakhuizen halverwege de 19e eeuw hun

De Delf) en de open verbinding

handelsfunctie verloren, werden ze tot woonhuizen omgebouwd. Er was

met de zee kon de stad uitgroeien

echter te weinig ruimte voor de keukens, deze werden daarom aan de

tot een belangrijke handelsplaats

buitenkant van de pakhuizen boven het water gebouwd.

met een bloeiende economie.

Tot halverwege de 20e eeuw

Na de brug gaat u links (Solwerderstraat), eind van de straat rechts en

was Appingedam het onbetwiste

meteen weer links (Cornelis Albertsstraat).

centrum van de regio. Langs het Damsterdiep staan de gebouwen

Het laatste pand aan uw linkerhand in deze straat is de voormalige

die herinneren aan deze econo­

herberg, ook wel het ‘Oude Veerhuis’ genoemd. Hiervandaan vertrok vanaf

mische bloeiperiode en de rol die

1653 de trekschuit tussen Groningen en Delfzijl, een tocht van maar liefst

Appingedam speelde in de regio.

zeven uur. In het veerhuis konden de kaartjes voor het ‘Damster Veer’

Langs en vanaf het water is de

gekocht worden. De overkapping bood reizigers een schuilplaats tegen de

geschiedenis van de stad goed te

regen.

‘lezen’.

Na het ‘Oude Veerhuis’ houdt u links aan. U volgt de Fivelkade, gaat onder de brug door (hier ziet u keramiek van Han Boerrichter) en vervolgt over de Fivelkade.

Aan de overkant van het water ziet u een monumen­tale kalkoven, bijzonder

De wandelroute start bij de ingang van de VVV. U gaat links en gaat rechtdoor over de Vrouwenbrug, vanwaar u goed zicht hebt op de hangende keukens.

9

Ekenstein Landgoed Ekenstein kent een lange geschiedenis, die goed is terug te zien in de verschillende stijlelementen. De borg werd gebouwd in 1648, in 1772 flink uitgebreid en in 1827 compleet vernieuwd. In 1870 vond er opnieuw een verbouwing plaats waarbij verschillende neogotische ornamenten aan de borg werden toegevoegd. Hierbij werden materialen gebruikt die afkomstig

het wapenschild van Johan van

in 1980 werd nog een aantal

waren van andere borgen uit

Lewe, afkomstig van de borg

moderne vleugels toegevoegd aan

de omgeving die in die periode

Ewsum (Middelstum), in de muur

het huis dat momenteel in gebruik

werden gesloopt. Zo is bijvoorbeeld

gemetseld. Tijdens een restauratie

is als Hotel-restaurant.

vanwege de karakteristieke flesvormige bouw en

In 1648 liet Johannes Eeck, arts en later ook

omdat het een van de laatste is die in Groningen

stadssecretaris en burgemeester van Groningen,

is overgebleven. Deze oven werd gebouwd in de

het buitenhuis Ekenstein bouwen. Drie generaties

tweede helft van de 19e eeuw en was onderdeel van

lang bleef het landgoed in het bezit van de familie.

de kalkbranderij van firma ‘De Fivel’. Hier werd tot

Joost Alberda van Ekenstein nam het landgoed in

ongeveer 1960 schelp- of metselkalk geproduceerd

1754 over en liet het Schathoes naast de woning

uit schelpen.

bouwen. In 1827 werd onder leiding van de bekende tuinarchitect Lucas Pieter Roodbaard de tuin

Bijna aan het eind van de Fivelkade gaat u even

uitgebreid en in Engelse landschapsstijl ingericht.

rechts en meteen links (Westersingel).

U vervolgt uw weg langs het water en gaat bij het Op Westersingel 102-104 ziet u de monumentale

volgende huis rechts de oprijlaan op naar Borg

boerderij De Muzeheerd, die gebouwd werd tussen

Rusthoven.

1840-1870. Hierin is Museum Møhlmann gevestigd, een museum met hedendaagse realistische en

Naast landgoed Ekenstein staat het herenhuis

figuratieve kunst.

Rusthoven. Dit huis werd in 1686 gebouwd in opdracht van Johan Eeck, zoon van Johannes Eeck

U vervolgt over de Westersingel en de Alberda­-

die net als zijn vader burgemeester van Groningen

weg. De weg volgt hier het slingerende tracé van

was. Nadat het huis in de 18e eeuw bewoond werd

doorbij dehet familie Halsema, werd het in 1804 de oude Damsterdiepdijk. Op Alberdaweg 70 ziet De wandelroute start VVV Van kantoor. u landgoed Ekenstein.

eigendom vanude familie Sissingh.

Zij verbouwden het Alternatief startpunt: Arriveert met de trein, dan kunt huis tot de huidige vorm. u ook starten door vanuit het treinstation de weg over te steken en uw route te beginnen bij Stationsweg 30.

12

Stad langs het water Voor het toegangshek gaat u links, het smalle betonpad op. U volgt dit pad rechts met de bocht mee tot u uitkomt bij de Eekwerderweg en slaat linksaf. U steekt de brug over en gaat meteen links. U loopt de Stadsweg, de oude weg tussen Groningen en de Duitse stad Emden, helemaal af.

Aan het eind van de Stadsweg ziet u op nr. 2 restanten van de oliemolen van Tjamsweer.

De olie- en korenmolen ‘De Eendragt’ werd in 1802 gebouwd en vanaf 1850 tot 1950 gebruikt als olieslagerij voor het persen van olie uit lijnzaad.

Het complex geeft een goed beeld van hoe een olieslagerij uit het begin van de 20e eeuw eruit zag.

U vervolgt uw weg over de Stadsweg en Dijkhuizenweg. Bij het bordje Rootveld gaat u links.

Direct na het vaste bruggetje gaat u links over het voetpad, steekt over en gaat over ophaalbrug De Hekel. Na de brug gaat u rechts en meteen links. U slaat na ongeveer 50 meter

Rusthoven Bij Rusthoven zijn de restanten van Tichelwerk ‘Rusthoven’ zichtbaar. Deze steenfabriek werd begin 19e eeuw gebouwd in opdracht van Jan Hendrik Sissingh. Johannes Koning Uilkens, die in 1836 de borg en steenfabriek overnam, en zijn nazaten investeerden veel in het tichelwerk. In 1924 werd het verkocht aan steenfabrikant Berend van der Veen. Deze verbouwde de fabriek grondig en liet een ringoven bouwen. Na de Tweede Wereldoorlog ging het slechter met het bedrijf en uiteindelijk ging het in 1965 failliet. De ringoven, de laatst overgebleven ringoven in Groningen, en de schoorsteen van de fabriek staan er nog. Beide hebben een monumentale status.

13 rechtsaf (Westersingel). Bij de kruising met de

rechtsaf. Via de brug komt u bij de Stadshaven

Jukwerderweg rechtsaf, de brug over en vervolgens

en Paviljoen Overdiep. U bent hier aan het eind

linksaf (Molenstraat). U neemt de eerste straat

gekomen van deze wandeling.

rechts (Bouwmeesterstraat) en aan het einde ervan gaat u links (Snelgersmastraat). Na de bocht in de Snelgersmastraat houdt u rechts aan (Wijkstraat). In de Wijkstraat ziet u aan uw rechterhand de

Stadsweg

Nicola誰kerk.

De Stadsweg vormt een van de oudste doorgaande De Nicola誰kerk is het oudste gebouw van de stad

verbindingswegen over land. De weg volgt het

en stamt uit het jaar 1225. De kerk is gewijd aan

trac辿 van oude dijken. Deze route verbond de stad

Sint Nicolaas, de beschermheilige van kinderen,

Groningen via Appingedam met de Eemsoever,

zeevaarders en kooplieden. Het gebouw dat tegen de

vanwaar per schip aangesloten werd op Emden

kerk aangebouwd is, is het Raadhuis.

en het Ostfriese handelsnetwerk. Jaarlijks trokken handelaren met hun vee van Denemarken naar

Dit voormalige gildenhuis van de schutterij werd in

Groningen, om aan de grote vraag naar vlees,

1630 als Raadhuis in gebruik genomen. De Damster

huiden en wol te voldoen. De wol van schapen

raad zetelt nog steeds op de eerste verdieping. De

werd verwerkt tot laken. Leiden en andere

benedenverdieping diende tot 1825 als waag.

Hollandse en Vlaamse steden waren belangrijke productiecentra voor deze stof. De naam van de

Tegenover de kerk vindt u Museum Stad

oude herberg in Appingedam verwijst naar deze

Appingedam en het VVV kantoor. Tussen de Nicola誰-

langeafstandshandel: het Wapen van Leiden.

kerk en Restaurant De Oude Rechtbank kunt u

historische panden langs het water

14

Dwalen en genieten 1,2 km

De stad Appingedam groeide

De Nicolaïkerk is verreweg het oudste gebouw van de stad. In 1225 werd

in de tweede helft van de

er begonnen met de bouw van dit romaans-gotische gebouw, dat in de

middeleeuwen uit tot de

loop van de eeuwen steeds verder uitgebreid werd. De Nicolaïkerk is, na de

belangrijkste handelsplaats van

Martinikerk in Groningen, de grootste kerk in de provincie. In 2009 werd zij

de regio en wist deze positie

uitgeroepen tot de mooiste kerk van Groningen. De kerk is gewijd aan Sint

eeuwen te behouden. De rijke

Nicolaas, beschermheilige van kinderen, kooplieden en zeevaarders.

bewoners lieten prachtige panden bouwen om hun welvaart

Oorspronkelijk was er een toren aan de kerk gebouwd, maar deze werd

te tonen. In het centrum is

in de 16e eeuw afgebroken. De vrijstaande toren die er voor in de plaats

deze vroegere rijkdom nog

kwam, werd in 1835 vervangen door de huidige toren. In de toren bevinden

steeds te bewonderen. Deze

zich 51 klokken, waaronder drie luidklokken en 25 klokken van het carillon

korte stadswandeling door de

uit 1911.

mooiste steegjes en over de vele bruggetjes van de stad onthult

Tegen de kerk aan staat het oude Raadhuis. Dit Renaissance gebouw stamt

het belangrijkste erfgoed van

uit 1630. Gevelstenen in het gebouw tonen drie Latijnse spreuken, een

middeleeuws Appingedam.

opmerkelijke afbeelding van een niet geblinddoekte Vrouwe Justitia en het wapen van Appingedam. Op het wapen staat een pelikaan die haar jongen voedt met haar eigen bloed. Dit beeld verscheen in de middeleeuwen in de beeldende kunst en staat symbool voor opofferingsgezindheid en met name voor Christus’ offerdood.

De wandelroute start bij de ingang van de VVV. U gaat rechts en komt uit op het plein bij de Nicolaïkerk.

15

Tegenover het Raadhuis ziet u twee theekoepels uit de 19e eeuw.

Links van de kerk bevindt zich De Oude Rechtbank, tegenwoordig in gebruik als restaurant en hotelrestaurant-café Het Wapen van Leiden.

U loopt bij de VVV de Oude Kerkstraat in.

Halverwege de Oude Kerkstraat wordt een achtergevel met rijke baksteenarchitectuur zichtbaar van een van de Edele Heerden van Appingedam. Het pand heeft

Edele Heerden

een 14e of 15e-eeuwse kern, de voorgevel dateert

Een edele heerd was van oorsprong een stenen

echter uit de 19e eeuw.

huis met een stookplaats (heerd) waarvoor de eigenaar een bepaalde belasting moest betalen.

Aan het eind van de Oude Kerkstraat gaat u

Aan het stenen woonhuis, destijds een toonbeeld

rechtsaf de Dijkstraat in.

van grote luxe, waren heerlijke rechten verbonden.

Zo was een aantal van de eigenaren verant­

Op nummers 30 en 32 bevinden zich nog (delen van)

woordelijk voor ordehandhaving en rechtspraak.

van Edele Heerden. Het pand op nummer 32 heeft

Vooral aan de Solwerderstraat en de Dijkstraat zijn

een kern die uit de 14e of 15e eeuw stamt. In de

nog Edele Heerden te vinden. Meestal dateert

18e eeuw werd dit pand uitgebreid met een diepe

alleen de kern van het huis nog uit de middel­

achterbouw. In Dijkstraat nummer 30, stammend uit

eeuwen, de gevels zijn vaak in latere tijden

de 13e eeuw en daarmee een van de oudste Edele

veranderd en regelmatig zijn er nieuwe delen aan

Heerden in de stad, is Museum Stad Appingedam

de huizen aangebouwd.

gevestigd. Hier zijn, naast sporen van de Damster geschiedenis, nog delen van het middeleeuwse steenhuis te bezichtigen.

U loopt een stukje terug en gaat rechtsaf de Vrouwenbrug over.

Vanaf de Vrouwenbrug hebt u een goed uitzicht op de beroemde hangende keukens. Deze De unieke wandelroute start bij het VVV kantoor. bouwconstructies werden bedacht toen Alternatief de pakhuizen startpunt: Arriveert u met de trein, dan kunt langs het Damsterdiep in gebruik werden genomen u ook starten door vanuit het treinstation de weg over te steken en uw route te beginnen bij Stationsweg 30.

16

Dwalen en genieten als woonhuizen. In de oorspronkelijke pakhuizen was te

Appingedam. Zij gebruikten verschillende woningen

weinig ruimte voor de keukens, waarop besloten werd

voor hun religieuze bijeenkomsten, voordat in 1801

deze als het ware tegen de huizen aan te bouwen.

de huidige synagoge ingewijd werd. Na de Tweede

Dit loste ook meteen het probleem op waar men het

Wereldoorlog waren er onvoldoende leden binnen de

afvalwater diende te lozen.

Damster joodse gemeente om nog diensten te kunnen houden. Voor de synagoge staat een monument

Na de brug slaat u linksaf (Solwerderstraat) en bij

ter nagedachtenis aan de 78 joodse Damsters die

de T-splitsing rechtsaf, het Gouden Pand in.

omkwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Links van de synagoge ziet u het huis waar de rabbijn

Aan het Gouden Pand, waarschijnlijk vernoemd naar

woonde.

de rijkdom van de bewoners, staan veel monumentale panden. De kern van het pand op nummer 4 stamt

U loopt terug naar de kruising en gaat links

mogelijk uit de middeleeuwen. In de 17e en 18e eeuw

(Koningsstraat) en meteen weer rechts

werden de panden op huisnummers 6a, 10, 12, 16 en

(Gedempte Kattendiep). Hier neemt u direct na

18 gebouwd.

het parkeerterreintje het eerste straatje rechts (KĂśstersgang). Aan het einde hiervan gaat u linksaf

Bij de kruising gaat u een stukje rechtdoor (Broer-­

(Solwerderstraat).

straat), totdat u rechts de synagoge ziet.

In de Solwerderstraat staan veel monumentale panden.

In de 16e eeuw vestigden de eerste joden zich in

Veel van deze panden waren in het verleden pakhuizen,

dwalen door de stad...

17 zoals een van de ‘Grieverpanden’ op nummer 32. Tot de jaren 60 van de 20e eeuw waren deze in gebruik als pakhuizen van de levensmiddelengroothandel Griever.

Na de Grieverpanden bevindt zich op nummer 45 de Sint-Nicolaaskerk. Naast de kerk, op nummer 47, staat de 18e-eeuwse voormalige pastorie.

U gaat het straatje tegenover de kerk in en gaat de Smallebrug over. Na de brug gaat u linksaf (Dijkstraat), op de eerstvolgende kruising ziet u de voormalige Gereformeerde Kerk.

Dit Gereformeerde kerkgebouw werd in 1928 door architect Egbert Reitsma gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School op de fundamenten van de vorige kerk die in 1926 afbrandde. Opvallende kenmerken van deze bouwstijl zijn het gebruik van glas in lood ramen, geometrische patronen, felle kleuren en het creatieve gebruik van bakstenen. De felgekleurde schilderingen en glas in lood ramen zijn alleen van binnenuit goed te bewonderen, maar aan de buitenkant is wel te zien hoe de donker gesinterde bakstenen in expressieve patronen werden gemetseld.

U slaat rechtsaf (Sint Annastraat) en bij de volgende kruising weer rechtsaf (Wijkstraat) waarna u weer uitkomt bij de Nicolaïkerk en de VVV. Tegenover de kerk vindt u Museum Stad Appingedam.

In Museum Stad Appingedam krijgt u een goed beeld van de geschiedenis van de stad.

Tegenover Museum Stad Appingedam loopt u

Sint Nicolaaskerk

tussen de Nicolaïkerk en Restaurant De Oude

Deze voormalige katholieke kerk werd aan het

Rechtbank door. Over de brug komt u aan bij de

begin van de 20e eeuw in gebruik genomen door

Stadshaven en Paviljoen Overdiep. U hebt vanaf

de parochie van Appingedam. In 1999 fuseerde de

deze kant van het water een prachtig uitzicht op de

Damster parochie met die van Delfzijl, waarop de

Nicolaïkerk. Hier eindigt deze korte stadswandeling.

Sint-Nicolaaskerk verkocht werd. Het gebouw werd overgenomen door Stichting Novo, die hier een restaurant, brasserie en galerie in vestigde.

18

Wandelen langs religieus erfgoed 21 km of 11,7 km

Aan het begin van onze jaartelling

De Nicola誰kerk werd aan het begin van de 13e eeuw gebouwd als

was de regio rond Appingedam

eenvoudige zaalkerk. Gedurende de eeuwen die volgden werd deze

een dichtbevolkte streek.

steeds verder uitgebouwd tot de huidige grote hallenkerk. De kerk was

Omdat de zee regelmatig de

oorspronkelijk gewijd aan Maria, maar kreeg aan het begin van de 15e

open kwelders overstroomde,

eeuw ook Sint Nicolaas als beschermheilige: patroon van onder andere

wierpen de bewoners wierden

kinderen, kooplieden en zeevaarders. Een keuze die voor de hand ligt voor

(kunstmatige heuvels) op om

de handels- en havenstad die Appingedam in die tijd was.

hun huizen op te bouwen. In de middeleeuwen werden

In 1594 werd de Nicola誰kerk een protestantse kerk. Veel van wat aan het

kerken meestal midden op

katholicisme deed denken werd verwijderd. Toch zijn er in de kerk nog

de wierde gebouwd. In de

zaken terug te vinden die herinneren aan de katholieke periode, zoals

omgeving van Appingedam zijn

grafzerken van priesters, de sacramentsnis, gewelfschilderingen en de

daarvan een paar prachtige

altaarsteen met de vijf wijdingskruisjes die herinneren aan de wonden van

voorbeelden bewaard gebleven.

Christus. In de kerk komt op verschillende plaatsen het beeld terug van een

Ook in Appingedam vinden we

pelikaan die haar jongen voedt met haar eigen bloed. Dit is het wapen van

interessant religieus erfgoed,

Appingedam en verwijst naar de offerdood van Christus.

zoals een kerk in de bouwstijl van de Amsterdamse School, een

U gaat het straatje bij de VVV in (Oude Kerkstraat), loopt het bruggetje

Molukse kerk en een synagoge.

over en slaat rechtsaf (Solwerderstraat). Aan uw linkerhand ziet u op

Deze wandelroute leidt langs het

nummer 45 de Sint-Nicolaaskerk.

rijke religieuze verleden van deze regio.

U kunt kiezen uit een korte en een lange wandeling.

Beide wandelingen beginnen bij de ingang van de VVV. U gaat rechts, naar de Nicola誰kerk.

Deze route is ook geschikt als fietsroute. Een klein gedeelte van de route is een grasweg; bij nat weer matig begaanbaar.

19

Gereformeerde kerk Aan het begin van de 20e eeuw wilden de Gereformeerden hun eigen identiteit bena足 drukken en dat kwam onder meer tot uitdrukking in de kerkgebouwen. De sobere stijl van de Amsterdamse School, die toen erg populair was, sloot goed aan bij het gereformeerde karakter.

Toen in 1926 de kerk van de Gereformeerde gemeente Appingedam afbrandde, kreeg architect Egbert Reitsma opdracht een nieuwe kerk voor hen te bouwen in deze stijl. Reitsma bouwde de kerk op de fundamenten van de vorige kerk en in 1928 kon deze in gebruik worden genomen.

In 1859 kreeg Appingedam opnieuw een katholieke

U gaat rechtsaf de Sint Annastraat in en aan het

kerk. Het gebouw begon echter al snel gebreken te

eind van de weg links (Wijkstraat). U gaat over

vertonen en moest in 1886 al weer afgebroken worden.

de brug linksaf (Farmsumerweg) en neemt de

In 1901 kwam het huidige gebouw er voor in de

tweede straat rechts (Scharreweersterweg). Voor de

plaats. De Sint-Nicolaaskerk werd tot 1999 gebruikt

vijver gaat u links (De Rank), u houdt bij de

door de parochie van Appingedam. Vanwege de fusie

driesprong rechts aan en gaat daarna met de bocht

met de parochie van Delfzijl werd de kerk verkocht en

mee naar links (George van Saksenlaan). Aan uw

verbouwd tot brasserie. Een deel van het interieur bleef

rechterhand staat op nummer 2 de Molukse kerk.

behouden, waardoor u in de brasserie nog steeds een goed beeld krijgt van hoe de kerk eruit gezien heeft.

Begin jaren vijftig van de 20e eeuw kwamen 4000

Rechts naast de kerk staat de 18e-eeuwse voormalige

Molukse KNIL militairen met hun gezinnen naar

pastorie.

Nederland. Zij werden eerst ondergebracht in kampen, maar toen duidelijk werd dat zij niet terug

Na de Sint-Nicolaaskerk gaat u rechtsaf over het

konden keren, besloot de Nederlandse regering dat

bruggetje. Het eerste pand aan uw linkerhand

de Molukkers moesten integreren in de Nederlandse

na de Smallebrug is in de 17e en 18e eeuw in

samenleving. Er werden nieuwe woonwijken voor hen

gebruik geweest als synagoge. In de kelder zijn nog

gebouwd. Zo werd in 1960 in Appingedam de eerste

restanten aanwezig van een ritueel wasbekken.

Molukse woonwijk van Nederland opgeleverd. In

U slaat linksaf de Dijkstraat in en op de kruising

datzelfde jaar werd ook de kerk van de Geredja Indjili

met de Sint Annastraat ziet u de voormalige

Maluku (GIM) aan de Harkenrothstraat gebouwd die

Gereformeerde Kerk.

daarmee de oudste Molukse kerk in Nederland is.

20

Wandelen langs religieus erfgoed

Opwierde

Na de kerk slaat u rechtsaf (Harkenrothstraat),

Rond 1235 werd op deze wierde een kerk gebouwd in

Klauckelaan), aan het eind van deze straat links en

romano-gotische stijl. De kerk van Opwierde is door

meteen rechts (Opwierderweg). Hier verrijst de kerk

de eeuwen heen verschillende malen aangepast, wat

van Opwierde.

aan het eind van de straat links (Burgemeester

bijvoorbeeld te zien is aan dichtgemetselde deuren en ramen. In 1838 werd het uiterlijk van de kerk

U loopt terug naar de Burgemeester Klauckelaan

ingrijpend veranderd doordat de westelijke travee sterk

en slaat rechtsaf (Doede van Amsweerlaan). Aan

werd ingekort. In de jaren zestig van de 20e eeuw

het eind gaat u links (George van Saksenlaan) en

werden de topgevels aan de oostelijke en westelijke

vervolgens de derde straat rechts (Houwerdastraat).

kant van de kerk verwijderd. Ook werd er een ingang

Bij de kruising gaat u links (Focco Ukenalaan) en

gemaakt aan de westelijke zijde van de kerk en werden

bij de eerste straat rechts (Prof. de Blecourtstraat).

de overige toegangen gesloten. Oorspronkelijk heeft er

Bijna aan het eind van deze weg gaat u links­af,

een vrijstaande toren bij de kerk gestaan. Hier kwam

u gaat na enkele meters rechts over de over­-

een houten klokkenstoel voor in de plaats, maar deze

steekplaats voor de rotonde (Jan Bronsweg) en over

werd in 1888 afgebroken. Tegenwoordig hangt de klok

de brug gaat u meteen rechts (Trekpad). Aan het

van de kerk in de dakruiter, die in 1910 op de kerk

eind van dit fietspad steekt u de weg over en gaat

gebouwd werd.

u linksaf. U neemt vervolgens het derde weggetje rechts en komt uit bij de kerk van Solwerd.

Volgens een legende werd rond het jaar 1500 een miskelk gestolen waar nog drie hosties in zaten. De dieven gooiden tijdens hun vlucht de hosties in een sloot naast de Jacobuskerk, de voorganger van de huidige kerk. De drie nachten daarna kwam er ’s nachts een helder licht uit de sloot, dat afkomstig was van de ongeschonden hosties. Aan het water in de sloot werden vanaf dat moment geneeskrachtige eigenschappen toegeschreven waardoor Solwerd een bedevaartsplaats werd. Mensen kwamen van heinde en verre naar Solwerd. Boven de sloot werd een kapel gebouwd en onder het altaar konden mensen met een trap naar beneden om het wonderwater te scheppen.

Deze plek werd het hostieputje van Solwerd genoemd.

De reformatie maakte een eind aan de bedevaarten naar Solwerd, hoewel het hostieputje pas in 1681 gedempt werd. De kapel werd tijdens de bouw van de huidige kerk afgebroken.

21 Deze weem is een van de weinige die in Groningen bewaard is gebleven.

Wilt u de lange route volgen? Loop dan terug naar de Solwerderweg en ga rechtsaf. Bij de rotonde steekt u over en gaat rechts via het fiets/voetpad (Jan Bronsweg). Bij de volgende rotonde rechtdoor (Fivelweg), na het spoor linksaf en meteen rechts (Holwierderweg). Op de driesprong links aanhouden. Na het bruggetje neemt u de eerste weg rechts (onder de N33 door). Hierna gaat u rechts en meteen links. Bij de kruising gaat u links (Marsumerweg).

Wilt u de korte route volgen? Loop dan terug naar de Solwerderweg, ga bij de rotonde rechtdoor en neem vervolgens de eerste weg rechts (Heiliggravenweg). U gaat met de bocht mee naar links (Stationsweg), bij de tweede kruising linksaf (Stationsweg) en meteen rechts (Harmoniestraat).

U blijft rechtdoor gaan (Hippospad), loopt dit pad uit en gaat bij de T-splitsing rechts (Netweg). Bij De houten klokkenstoel en de huidige kerk in

de volgende splitsing houdt u rechts aan en volgt

neoklassieke stijl zijn in 1783 gebouwd op kosten van

dit voetpad tot u uitkomt bij de Jukwerderweg. U

jonker Adriaan Gerlacius. In 1814 raakte de kerk sterk

gaat hier rechtsaf en steekt de kruising over. U

beschadigd tijdens het beleg van Delfzijl, maar jonker

loopt de kerk van Jukwerd voorbij en gaat linksaf

Gerlacius zorgde ervoor dat de beschadigingen weer

(Dominee Christophoripad). Vanaf hier kunt u de

hersteld werden. Vlakbij de kerk van Solwerd vinden

lange route oppakken. (Lees verder op pagina 24)

we de vroeg 16e-eeuwse ‘Weem’, oftewel pastorie.

verstild erfgoed

22

Wandelen langs religieus erfgoed U volgt de Marsumerweg, gaat in de bocht links (Nansumerweg) en bij de driesprong links. Voor de kruising met de Hogelandsterweg slaat u linksaf en u volgt deze parallelweg (Nansumerweg) tot u rechtsaf kunt naar de Hoofdweg. Hier vindt u de kerk van Holwierde.

De Stefanuskerk in Holwierde is in verschillende eeuwen gebouwd. Het oudste deel, het tufstenen schip, is eind 11e of begin 12e eeuw gebouwd. In de 13e eeuw werd het schip met bakstenen verhoogd en bij de bouw van het romano-gotische dwarsschip en het gotische koor aan het begin van de 14e eeuw werd de kerk opnieuw verhoogd. Binnen zijn bijzondere plafond- en muurschilderingen te bewonderen en een laat-gotisch doksaal. Dit houten doksaal met maaswerk uit 1560 is het enige West-Europese exemplaar dat volledig intact is gebleven.

Tot 1854 stond er een zogenaamde Juffertoren bij de kerk, waaraan een bijzondere ontstaansgeschiedenis verbonden is. Er waren eens drie rijke zusters die hun dagen vulden met feesten en drinken. Op een dag zagen zij in hoe inhoudsloos hun leven was en zij In Marsum is de radiale structuur van een wierdedorp nog duidelijk te zien. Op het hoogste punt vinden we een oude bakstenen kerk in Romaanse stijl. Het verhaal gaat dat de bouw in de tweede helft van de 12e eeuw begonnen is, maar onderzoek op basis van het hout van de kap wijst naar het begin van de 14e eeuw. Op de halfronde koorafsluiting liggen nog de originele holle en bolle dakpannen, die ook wel ‘nonnen’ en ‘monniken’ worden genoemd. In de kerk staat het Theophilusorgel dat in 1999 aan de hand van middeleeuwse teksten en afbeeldingen nauwkeurig is nagemaakt. In de kerk vallen de piscina (de nis in de koorwand voor de rituele reinigingen) en de tribune voor de dorpsheer op. De kerk was gewijd aan de heilige Sint Mauritius, een Romeinse officier die in de 3e eeuw een martelaarsdood stierf.

besloten zich te richten op God. Ze spraken met elkaar

23

af dat zij uit elkaar zouden gaan en op de plek waar zij

U volgt de Hoofdweg en gaat na café ‘t Keilhoes

terecht zouden komen een toren zouden laten bouwen.

links. U volgt de Krewerderweg (later Holwierder­-

Een van de zussen kwam in Onstwedde terecht, de

weg) tot u in Krewerd uitkomt. Bij de splitsing slaat

tweede in Schildwolde en de derde in Holwierde. In

u rechtsaf (Pastorieweg) en bij de volgende splitsing

deze plaatsen lieten zij naar afspraak alle drie een

links (Kerkpad). Hier ziet u de Mariakerk.

volledig bakstenen toren bouwen.

Juffertoren Volgens een volksverhaal leidde een droevige gebeurtenis tot het einde van de Juffertoren.

Tijdens de jaarwisseling van 1853/1854 luidden drie jongens om twaalf uur enthousiast de klok om het nieuwe jaar in te luiden. Er ging echter iets vreselijk mis: de zware klepel viel naar beneden, bovenop de drie jongens. Zij overleefden het ongeluk niet. Nog datzelfde jaar werd besloten de toren te slopen en de huidige dakruiter kwam er voor in de plaats.

24

Wandelen langs religieus erfgoed

Tyadeka

De romano-gotische Mariakerk werd rond 1280 gebouwd en begin 14e eeuw werd een koorafsluiting,

De weduwe Tyadeka deed de belofte aan God

ook wel doksaal genoemd, gemetseld. Deze werd

dat zij een kerk zou laten bouwen als haar zoon

verlaagd, zodat er in 1531 een orgel geplaatst kon

Menco zou genezen van een ernstige ziekte.

worden. Dit orgel met kenmerken uit de gotiek en

Tyadeka kwam haar belofte echter niet na.

renaissance staat nog steeds in de kerk en is het op

Eenmaal volwassen trouwde Menco met een

een na oudste nog bespeelbare orgel van Nederland

meisje dat in haar jeugd ook ernstig ziek was

en het oudste orgel van Groningen. Het doksaal is het

geweest. Haar ouders hadden beloofd dat ze hun

enige gemetselde exemplaar dat in Nederland bewaard

dochter in het klooster zouden laten treden als zij

is gebleven.

weer zou herstellen en dat zij een kapel zouden laten bouwen, maar ook zij kwamen hun belofte

U loopt weer een stuk terug via het Kerkpad en

niet na. Kort na hun huwelijk overleed het jonge

de Holwierderweg. Even buiten Krewerd gaat

echtpaar. Tyadeka besloot daarop haar belofte

u bij nummer 28 naar rechts. Aan het einde

eindelijk in te lossen en liet de Mariakerk bouwen.

gaat u linksaf (Kloosterweg) en bij het Dominee Christophoripad gaat u rechts. U loopt langs de kerk van Jukwerd.

>>Vervolg korte route In Jukwerd staat op de wierde een kerk die in de 13e eeuw gebouwd werd. Tijdens het beleg van Appingedam in 1536 raakte het gebouw zwaar beschadigd, maar de schade werd hersteld. In 1866 werd de kerk herbouwd met materialen van de oude kerk. Door het witte pleisterwerk heeft deze kerk een markante uitstraling gekregen.

Op de splitsing houdt u rechts aan en volgt het Dominee Christophoripad.

Tot in de 18e eeuw was dit pad, een van de oudste paden van de provincie, de enige verbinding tussen Jukwerd en Tjamsweer. In 1964 werd de naam ervan veranderd ter ere van dominee Johannes Christophori, die in 1595 de eerste predikant van Jukwerd werd.

Aan het eind van het Dominee Christophoripad slaat u linksaf (Tjamsweersterweg) en komt langs de kerk van Tjamsweer.

25

Op deze plek werd waarschijnlijk in de 12e eeuw al een

U vervolgt de wandeling over de Tjamsweersterweg,

tufstenen zaalkerkje gebouwd, waarvan de fundering

gaat bij de rotonde rechtdoor en bij de splitsing

gevonden werd tijdens een restauratie aan de huidige

linksaf (Westersingel). Na een halve kilometer komt

kerk. In de kerk die daarna op deze plek stond, werd

u over een bruggetje en hierna gaat u rechts. U

in 1506 de vrede getekend tussen de graaf van

blijft de Fivelkade volgen, steekt via de trappetjes

Oost-Friesland en de stad Groningen. Deze kerk werd

de Jukwerderweg over en vervolgt weer over de

echter in 1536 verwoest door soldaten van de Hertog

Fivelkade. Aan het eind van de Fivelkade steekt

van Gelre. De huidige laatgotische kerk werd in 1538

u de weg over, gaat links (Bolwerk) en daarna de

gebouwd.

eerste weg rechts en met de bocht mee naar links (De Wierde).

De toren die bij de kerk stond stortte in 1748 in. Hierna werd met de oude stenen een nieuwe toren gebouwd, die in 1776 voltooid werd. Doordat de nieuwe toren ook de ingang tot de kerk werd, werden de oude ingangen aan de noord- en zuidzijde dichtgemetseld.

Op de begraafplaats bij de kerk is de grafkelder te vinden van de familie Alberda van Ekenstein, de adellijke familie die landgoed Ekenstein liet bouwen.

Dit neogotische grafmonument werd in 1883 gebouwd in opdracht van Willem Carel Antoon Alberda van Ekenstein. Boven de ingang van het monument is het wapen van de familie Alberda van Ekenstein aangebracht.

26

Wandelen langs religieus erfgoed De Wierde is een van de oudste delen van

Aan het eind van de Heidensgang gaat u links

Appingedam. Hier werd in 1328 vanuit Osnabr端ck het

De Wierde op en na nummer 18 linksaf het

Augustijnenklooster gesticht, dat bewoond werd door

Minderbroederspad en het Monnikenpad op.

de minderbroeders die tot de orde van de Augustijner Eremieten behoorden. In 1559 werd de kloosterkerk,

Aan het eind van het Monnikenpad gaat u even

ook wel de Broerkerk genoemd, overgedragen aan de

links en meteen rechts (Broerstraat).

parochie. Het klooster zelf werd in 1562 opgeheven na het overlijden van de laatste monnik. Vanaf 1578 was de kerk in bezit van de protestanten, de overige gebouwen werden geleidelijk afgebroken. De kerk werd

De Wierde De namen van het Monnikenpad en het

in 1705 gesloopt.

Minderbroederspad verwijzen naar het klooster U blijft De Wierde volgen (later Netweg). Bij het

dat op De Wierde stond. In het parkje zien

kruispunt gaat u rechts (Netweg) en meteen weer

we nog een aantal oude grafzerken en een

de eerste straat rechts (Heidensgang). Aan de

lijkenhuis, die eraan herinneren dat hier ooit

Heidensgang ligt de joodse Begraafplaats.

de begraafplaats was die bij de kloosterkerk hoorde. In de kerk werden leden van adellijke

In de tweede helft van de 16e eeuw kwamen de eerste

families begraven. Na de sloop van de kerk

joden in Appingedam wonen en in 1762-1763 kochten

bleef dit deel van De Wierde nog in gebruik als

zij deze begraafplaats. Naast de begraafplaats werd het

begraafplaats, totdat in de tweede helft van de

reinigingsgebouwtje, ook wel metaherhuisje genoemd,

19e eeuw een nieuwe begraafplaats aan de

gebouwd. Hierin werden overledenen ritueel gereinigd.

noordzijde van De Wierde aangelegd werd.

De eerste ter aarde bestelling op deze begraafplaats vond in 1767 plaats.

serene rust...

27

In de Broerstraat ziet u aan uw linkerhand de

omkwamen. Slechts vijf personen lukte het om onder

voormalige synagoge. Aan het eind van de 19e eeuw

te duiken of te vluchten en de oorlog te overleven. Van

bestond de gemeenschap uit 285 personen. Zij hielden

de gedeporteerde joden keerde slechts één terug. In

hun bijeenkomsten in de huissynagoge die we aan

1948 moest de Damster joodse gemeente worden

het begin van de route tegenkwamen, totdat in 1801

opgeheven, omdat er onvoldoende leden waren.

deze synagoge werd ingewijd. Op het fronton boven de deur staat een tekst uit Ezechiël 43 die luidt: ‘Toen

Aan het eind van de Broerstraat steekt u schuin

nam de man mij mee naar de oostpoort. En daar, vanuit

over het Gouden Pand in. U loopt de brug over en

het oosten, zag ik de God van Israël in al zijn luister

neemt de tweede straat links (Wijkstraat) en komt

verschijnen, met een geluid als het gebulder van de

weer uit bij de VVV en de Nicolaïkerk, het eindpunt

zee, en de aarde straalde ervan.’

van deze wandeling.

In het huis links van de synagoge woonde de rabbijn.

Met het monument voor de synagoge worden de joden herdacht die tijdens de Tweede Wereldoorlog

28

Varen over diep en meer ca. 50 km

Door de gunstige ligging aan de Delf (later het Damsterdiep) en de open verbinding met de zee ontwikkelde Appingedam zich in de middeleeuwen tot het middel­punt van het gewest Fivelingo.

Deze sloepenroute volgt de loop van het Damsterdiep en gaat door een afwisselend landschap van wierden, maren, dijken en meer­tjes. De tuinen, parken en land­goederen bezorgen het gebied de naam ‘De geheime tuin van het Noorden’. Ook in cultuur­ historisch opzicht is het Damsterdiepgebied rijk. Er zijn goed bewaarde wierdendorpen, prachtige middel­eeuwse kerken en (restanten van) steenhuizen. Maar ook de 19e-eeuwse boerderijen en woon­huizen en het industriële erfgoed zoals steenfabrieken, kalkovens en molens vertellen een verhaal. Deze combinatie van monumen­tale buitenplaatsen, lange lintdorpen langs het water en industrieel erfgoed geven het gebied een geheel eigen sfeer.

Belangrijke informatie vóór u gaat varen Start: Deze sloepenroute start in Groningen, brengt u via het Damsterdiep naar Appingedam en vervolgens via het Schildmeer weer terug naar Groningen. De route kan ook vanuit een van de plaatsen aan de route gestart worden.

Geschikt voor: Kleine boten met een maximale diepgang van 1.20 m. De vrije doorvaarhoogte bij vaste overspanningen is maximaal 2.50 m. Maximum vaarsnelheid is 6 km/uur.

Bruggen en sluizen: Voor een aantal bruggen en sluizen geldt zelfbediening. U gebruikt hiervoor een speciale sleutel. Haal deze op tijd! De sleutel kost € 25,- borg en kan in de hele vaarregio van Groningen worden gebruikt.

Trailerhellingen: zijn onder andere in Appingedam bij de jachthaven aan het Nieuwe Diep, in Ten Boer (Damsterdiep, nabij Westerwijtwerdermaar) en in Steendam bij het Schildmeer bij jachthaven Boei 12 en bij jachthaven De Otter (Roegeweg 9).

Huursloepen: op diverse plekken zijn sloepen te huur. Voor verdere informatie: Zie pagina 40.

De sleutel is o.a. verkrijgbaar bij jachthavens en bij een aantal adressen langs de route. Voor verdere informatie zie pagina. 40.

Let op: zonder deze sleutel kunt u de route niet varen!

29 Vanuit de stad Groningen vaart u oostwaarts over

Het Damsterdiep bood als aan- en afvoerweg een

het Eemskanaal. Houdt er rekening mee dat het

gunstige vestigingslocatie voor allerlei nijverheid en

Eemskanaal veelvuldig wordt gebruikt door de

industrie. Onderweg zijn verschillende voorbeelden

beroepsvaart. Na ongeveer 5 km gaat u via de Jan

hiervan zichtbaar. De drie kalkovens, niet ver buiten

B. Bronssluis (zelfbediening) aan bakboord naar

Garmerwolde aan bakboord, zijn hier een goed

het Damsterdiep. Voor het invaren van de sluis

voorbeeld van. Deze monumentale ovens, gebouwd

éérst op de bedieningsknop aan uw zijde van de

in 1876, hoorden bij de kalkfabriek ‘De Merapie’. In

sluis drukken. Wacht met invaren tot de deuren

1976 werd de fabriek gesloten en werden de ovens

geopend zijn en de scheepvaartseinen op groen

omgebouwd tot een woning.

staan, anders is de kans groot dat het schutproces halverwege ophoudt en u vast komt te zitten.

In Ten Boer, ongeveer 4 km verderop, staat aan stuurboord de achtkante stellingmolen Bovenrijge.

Jan B. Bronssluis ANWB nr. 178

Deze molen uit 1903 werd gebruikt om graan te malen

1 mei t/m 30 september: dagelijks 8.00 - 20.00

en hout te zagen. In 1976 was de molen zo vervallen

1 oktober t/m 30 april: ma - vr 8.00 - 16.00, za, zo

dat hij in elkaar zakte. Een aantal jaar later liet de

en feestdagen geen bediening.

Het Damsterdiep heeft verschillende karakters doordat het niet in een keer is gegraven. Het deel tussen de Eemsmonding en Ten Post werd al rond het jaar 1000 aangelegd als afwateringskanaal om wateroverlast tegen te gaan. Hierbij werd gebruik gemaakt van bestaande waterlopen en oude kreken. Door de open verbinding met de zee stond het Damsterdiep, toen nog de Delf geheten, bloot aan de werking van het getij. Het traject heeft daardoor een kronkelend verloop gekregen.

In de 15e eeuw werd de Delf doorgetrokken tot aan de stad Groningen om de afwatering van het gebied te verbeteren. Doordat de Delf al in 1317 door sluizen afgesloten werd van de zee, heeft dit deel van het kanaal nooit blootgestaan aan invloeden van eb en vloed waardoor het kaarsrechte en planmatige karakter ervan goed behouden is gebleven.

Ongeveer 1 km buiten Groningen komt u bij Garmerwolde. Bij de zelfbedieningsbrug van Garmerwolde is een aanlegplaats, hier vindt u ook Café Jägermeister.

30

Varen over diep en meer Vereniging Vrienden van de Groninger Molens de molen herbouwen.

Direct na Bovenrijge staat de Widde Meuln, die in 1839 gebouwd werd als pelmolen. Vanaf 1935 draaide de molen niet meer op windkracht, waarop wieken, kap en stelling verwijderd werden. Tijdens de restauratie van 2005-2006 werd de molen geheel hersteld. In de molen bevindt zich nu een informatiecentrum over de molen en de ontstaansgeschiedenis van de provincie.

De Widde Meuln is geopend als de molen draait en elke zaterdag van 13.00 - 17.00 uur.

Ten Boer heeft een tijdelijke aanlegplaats voor bemande schepen. Tegenover de molen, aan bakboord, bevinden zich de horecagelegenheden Pand 81 en eetcafĂŠ De Buren.

De Boltbrug (zelfbediening) bij Ten Boer kan niet worden bediend tijdens het passeren van bus of brandweer. Dit is te herkennen aan het sperlampje op de bedieningskast.

1 mei t/m 30 september: dagelijks 8.30 - 11.30, 12.30 - 16.30, 17.30 - 20.00 1 oktober t/m 30 april: ma - vr 8.30 - 11.30, 12.30 - 16.30, 17.30 - 20.00, za, zo en feestdagen: geen bediening.

Na 3,5 km komt u aan bij Ten Post, waar het Damsterdiep een slingerend verloop krijgt en door een prachtig oud landschap kronkelt. De meanders vormden ooit de bedding van de rivier de Fivel.

Ook bij Ten Post is een zelfbedieningsbrug en een tijdelijke aanlegplaats. Net voor de brug vindt u aan bakboord Cafetaria Ten Post Ongeveer 2 km verder bij Winneweer is een aanlegsteiger en een zelfbedieningsbrug, de Mudadraaibrug. Voor de brug ligt aan bakboord

31 Eetcafé Winneweer. Garrelsweer ligt circa 1 km

een toenemende vraag naar bakstenen en de locatie

verderop.

aan het Damsterdiep was gunstig voor de aanvoer van turf vanuit de Veenkoloniën. De zeeklei (tichelaarde)

Midden in het dorp Garrelsweer ligt aan stuurboord

werd met paard en wagen vanuit het omringende

de Hervormde kerk, een karakteristiek gebouw uit

gebied aangevoerd. Rondom de tichelborg ligt een

1912 dat gebouwd is in een aan het rationalisme

gracht met een monumentale brug. Rusthoven is niet

verwante bouwstijl. De kerk is bijzonder gaaf en valt op

geopend voor publiek.

vanwege de detaillering en de verzorgde en afgewogen

Naast Rusthoven ligt Landgoed Ekenstein, met een

vormgeving.

huis gebouwd in 1648 en een tuin die in 1827 onder leiding van tuinarchitect Lucas Pieter Roodbaard in

U passeert drie zelfbedieningsbruggen en komt uit

Engelse landschapsstijl werd aangelegd. In de borg

bij Wirdum.

is tegenwoordig een hotel-restaurant gevestigd.

Op het terrein bevinden zich tevens een speeltuin,

Bij Wirdum was in het verleden de scheepswerf Apol,

hertenkamp, kinderboerderij, midgetgolfbaan en een

die van 1913 tot 1973 in gebruik was. De historische

camping met aanlegsteiger.

roman ‘De nieuwe man’ van Thomas Rosenboom is gebaseerd op het verhaal van Arend Apol, oprichter van

Ongeveer 1,8 km verder bereikt u de Tjams-

deze scheepswerf.

weersterbrug, ingang van de oude handelsstad Appingedam.

U passeert de Eekwerderdraaibrug (0,8 km) en ziet aan bakboord de ligplaats die bij borg Rusthoven

De bruggen in Appingedam worden door een

hoort.

brugwachter bediend. Deze wordt gewaarschuwd door een semafoon die in werking wordt gesteld

Borg Rusthoven werd in 1686 gebouwd en kwam in

doordat de vaarweggebruiker gebruik maakt van

1804 in handen van een rijke steenfabrikant. Er was

een zelfbedieningssleutel bij de bedieningskast van

dorpen stralen rust en stilte uit...

32

Varen over diep en meer de brug met het bord “Sport”, of via de semafoon, 06-65108151, keuze 4). Na deze oproep komt de brugwachter de brug bedienen. Enige wachttijd is mogelijk.

1 mei t/m 30 september: dagelijks 8.00 - 12.30 en 13.30 - 18.00 1 oktober t/m 30 april: alleen op afroep 24 uur tevoren via 0596-691100 (kantooruren).

Aan stuurboord zijn de restanten van molen De Eendragt in Tjamsweer zichtbaar.

Ongeveer 0,8 km na de Tjamsweersterbrug, bij de splitsing van het vaarwater, kan met een laag schip (<2.45 m) bakboord worden aangehouden (hogere schepen houden stuurboord aan en varen rechtstreeks naar de haven).

Aan stuurboord ziet u de ovens van kalkbranderij ‘De Fivel’, waar vanaf 1900 uit schelpen schelp- of metselkalk werd geproduceerd. Door de intrede van moderne cementspecie werd schelpkalk overbodig, waarop in 1960 de kalkbranderij werd gesloten.

De Eendragt

U vaart onder de Meinst Hilgedagbrug door.

De monumentale oliemolen De Eendragt werd

de stad Groningen, die met behulp van een drijvend

gebouwd in 1802 en in 1850 werd er een olieslagerij

geschut vanaf het Damsterdiep probeerden de

ingericht. Hier werd olie geperst uit lijnzaad. In 1884

vesting binnen te komen. Midden in de nacht wist Ost

werd de molen omgebouwd, waarbij de achtkantige

Fries Meinst Hilgedag al zwemmend het geschut te

bovenbouw met de wieken werd afgebroken. In het

veroveren en mee te slepen naar de Damsters. Het

onderstel werd een stoommachine geplaatst die vanaf

vijandelijke geschut werd nu in omgekeerde richting

dat moment voor de aandrijving moest zorgen. Naast

gebruikt, waardoor het gevaar eerst was geweken.

de molenonderbouw werden een ketelhuis en een

Uiteindelijk werd Appingedam in 1514 toch ingenomen

schoorsteen gebouwd. De productie van lijnolie werd

door het leger van de Stadjers.

In 1501 werd Appingedam belegerd door troepen uit

in 1950 beëindigd. In 2009 is het complex grotendeels door brand verwoest, de schoorsteen bleef echter

Iets verder aan bakboord, direct na de Molenbrug, ligt

bewaard en de rest van het gebouw is gerestaureerd.

het Oude Veerhuis waar in vroegere tijden de kaartjes werden verkocht voor de trekschuit naar Groningen, die

33 hier vanaf halverwege de 17e eeuw vertrok. Een tocht met het â&#x20AC;&#x2DC;Damster veerâ&#x20AC;&#x2122; duurde ongeveer zeven uur.

Iets verderop ziet u de beroemde hangende keukens. De oorspronkelijke pakhuizen aan het Damsterdiep werden in de tweede helft van de 19e eeuw omgebouwd tot woonhuizen. Omdat er onvoldoende ruimte was in de panden werden de keukens aan de buitenzijde, boven het water geplaatst.

Verderop (1,5 km na de splitsing) ligt de Bronsmotorenfabriek. Hier werden motoren gemaakt voor schepen, maar ook voor de aandrijving van gemalen. Bronsmotoren genieten nog altijd wereldfaam.

De onderdelen voor de motoren werden in de gieterij van de fabriek vervaardigd. In de fabriekshallen is een bescheiden museum ingericht dat beperkt open is (za 10.00 - 16.00). Bij de fabriek bevindt zich een tijdelijke aanlegsteiger.

Vanaf de Bronsmotorenfabriek vaart u een klein stukje terug. Bij de splitsing gaat u naar bakboord, richting de jachthaven (aan bakboordzijde).

U kunt gebruik maken van goede ligplaatsen vlakbij het centrum van Appingedam tegen betaling van havengeld. In de haven vindt u alle benodigde voorzieningen zoals stroom, water, douches en toiletten. In Appingedam zijn enkele overnachtingsmogelijkheden.

Vanuit de haven van Appingedam loopt u zo het centrum van de stad in. Aan de hand van een van de wandelroutes in dit boek kunt u de stad en omgeving verder verkennen.

Voor de terugweg naar Groningen vaart u vanuit de jachthaven van Appingedam twee keer bakboord, in zuidelijke richting over de Groeve.

34

Varen over diep en meer Het landschap aan weerszijden van het water bestaat uit prachtige natuurgebieden en uitgestrekte landerijen.

Aan stuurboord staat de monumentale Olinger Koloniemolen uit 1900. Deze poldermolen bemaalde de Zuider Olingerpolder tot het gemaal De Groeve in 1972 deze taak overnam.

Na de molen moet het Eemskanaal worden overgestoken; hier zijn de Groevesluizen-Noord en -Zuid en de Groevebrug (zelfbediening).

De sluizen worden op afstand bediend vanaf de Centrale Post Appingedam, gelegen vlak bij deze 0596-626662. Bij deze post is ook de

Het Schildmeer

zelfbedieningssleutel (tegen een waarborgsom)

Het Schildmeer is een natuurlijk gevormde plas in

verkrijgbaar en weer in te leveren. Let op: zonder

een hoogveengebied, ook wel meerstal genoemd.

deze sleutel kunt u de route niet varen!

Het is gemiddeld 1.50 m diep en er kan prima in

1 mei t/m 30 september: ma - za 8.00 - 20.00, zo

gezwommen worden. De oevers van het meer zijn

en feestdagen 9.00 - 19.00

grotendeels natuurgebied met prachtige rietkragen

1 oktober t/m 30 april: ma - vr 9.00 - 17.00.

en een zeer gevarieerde plantengroei. Vogelsoorten

Laatste schutting start uiterlijk een half uur voor

zoals de roerdomp, het baardmannetje en het

einde bedieningstijd.

porseleinhoen voelen zich prima thuis in het

sluis, via marifoonkanaal 64. Telefoonnummer:

rietmoeras aan de noordkant van het meer.

De Groeve komt uit op het Schildmeer, waar drie

Ook zijn hier landbouwgebieden ingericht als

jachthavens zijn.

foerageergebied voor eenden en ganzen.

weidse vergezichten...

35 Bij de jachthavens Boei 12 en De Otter bevinden

1 oktober t/m 30 april: alleen op afroep, 24 uren

zich tevens Villapark Schildmeer, een camping, een

tevoren tijdens kantooruren aangevraagd op 0598-

restaurant en een strandje.

425687 (Gemeente Slochteren).

Bedieningstijden: ma - vr 8.00 - 15.00, za, zo en

U verlaat het Schildmeer aan de zuidwestkant via

feestdagen geen bediening.

het afwateringskanaal van Duurswold, circa 3 km vanaf jachthaven De Otter. De vier bruggen over het

Na 6,5 km bereikt u via de Slochtersluis het

afwateringskanaal hebben een vrije doorvaarhoogte

Eemskanaal.

van minimaal 2.50 m. Na ongeveer 5 km staat aan

Slochtersluis met brug: sluis wordt op afstand

stuurboord het voormalige kerkje van Schaaphok.

bediend vanaf post Oostersluis, telefoon 0505410097.

De naam van het dorpje Schaaphok verwijst naar de

Bedieningstijden: dagelijks 9.00 - 18.00

schaapskooi van de Fraeylemaborg die hier in het

zo en feestdagen: 1 mei t/m 30 september

verleden gevestigd was. Het kerkje werd in 1905

dagelijks 9.00 - 19.00, 1 oktober t/m 30 april geen

gebouw in opdracht van de heren van de borg. Sinds

bediening. Laatste schutting start uiterlijk een half

1968 wordt het kerkje gebruikt als woonhuis.

uur voor einde bedieningstijd.

Aan bakboordzijde vaart u in ongeveer 5 km via het

Na ongeveer 0,5 km bereikt u het Slochterdiep, waar u stuurboordzijde aanhoudt. Een tijdelijke aanlegplaats vindt u na 2 km in Lageland bij de brug IJzerenklap.

U vaart onder de zelfbedieningsbruggen Schaaphok, IJzerenklap en Heidenschap door.

1 mei t/m 30 september: 8.00 - 22.00 zelfbediening. Storingsnummer: 06-65136729.

Eemskanaal terug naar Groningen.

36

Peddelen door Appingedam ca. 5 km

De stad Appingedam ontstond rond

Appingedam was in de middeleeuwen een levendige stad met een

het jaar 1100 nabij een kruising

bloeiende economie. De stad beschikte over zes bierbrouwerijen, twee

van waterwegen waar schippers,

jeneverstokerijen, een paar leerlooierijen, weverijen, een zeepziederij,

kooplieden en ambachts­lieden zich

een lijmziederij, een azijnmakerij en een zoutkeet. Na een economische

vestigden. De gunstige ligging aan

dip tussen 1514 en 1630 bloeide de handel vanaf de 17e eeuw weer

het water en de open verbinding

op. Langs het Damsterdiep vond men steenfabrieken, kalkovens,

met de zee zorgden ervoor dat de

scheepswerven en veel molens die werden ingezet bij het malen van

kleine nederzetting kon uitgroeien

graan, persen van olie en het zagen van hout voor de scheepsindustrie.

tot een belangrijk handels- en

In het begin van de 20e eeuw werd Appingedam het industriële centrum

markt­centrum.

van de regio Fivelingo. Er kwamen verschillende fabrieken, zoals een

Ook in juridisch en bestuurlijk

strokartonfabriek, twee carrosseriefabrieken en de scheepsmotorenfabriek

opzicht was Appingedam een plek

van Jan Brons. Tijdens deze kanoroute zijn vanaf het water gebouwen te

van betekenis. Naast Groningen

zien die herinneren aan de rijke geschiedenis van de stad Appingedam.

was het de enige plaats in de provincie met stadsrechten. In

De Nicolaïkerk, opgedragen aan Sint Nicolaas, de beschermheilige van

1327 werd het eigen bestuur en de

kinderen, kooplieden en zeevaarders, is na de Martinikerk in Groningen

recht­spraak van de stad officieel

de grootste kerk in de provincie. Het oudste gedeelte van de kerk dateert

bekrachtigd. Juist vanaf het water

uit de 13e eeuw. In de kerk is onder andere een groot aantal grafstenen

toont de rijke geschiedenis van

te zien van rijke kooplieden uit Appingedam. In 2009 werd de kerk

Appingedam zich op haar meest

uitgeroepen tot mooiste kerk van de provincie Groningen.

bijzondere manier; historische coulissen langs slingerend en traag stromend water.

De kanoroute start in de Stadshaven bij de kanoverhuur van Paviljoen Overdiep. Wilt u deze tocht maken met uw eigen kano? Start dan bij de Molenbrug (pagina 38). Hier is een aanlegsteiger en u kunt uw auto daarbij in de buurt parkeren.

37

Jan Brons U gaat rechts (naar het oosten) het Nieuwe Diep op, direct onder de

Jan Brons werd wereldberoemd

brug door en blijft rechts aanhouden. Na drie bruggen ziet u aan uw

met de uitvinding van een motor

rechterhand de Appingedammer Bronsmotorenfabriek.

die zonder brandstofpomp en verstuiver op diesel of gasolie

Op 1 april 1907 richtte Jan Brons een fabriek op waarmee hij de uitvinding

kon lopen. De vraag naar

van een bijzondere motor die hij drie jaar eerder had gedaan, kon

deze motor was zo groot dat

exploiteren. De fabriek sloot in 1989. De daaropvolgende jaren lagen de

men besloot er een nieuwe

fabriekshallen er verlaten bij. In 2004 is een stichting opgericht die als

fabriek voor te bouwen. De

doel heeft het archief te bewaren en open te stellen voor eigenaren van

Bronsmotoren werden veel

Bronsmotoren. Ook is er inmiddels een klein museum in de fabriekshal,

gebruikt in schepen, maar

waar verschillende Bronsmotoren staan opgesteld.

ook voor de aandrijving van gemalen. Iedere motor werd

Bij de Appingedammer Bronsmotorenfabriek keert u om en vaart weer

op maat ontworpen en de

onder de brug door. U blijft rechts aanhouden. U komt langs CafĂŠ De

benodigde onderdelen werden

Eerste Aanleg, waar een prima aanlegsteiger is. Na de Brede brug en

ter plekke vervaardigd in de

de Smallebrug, ziet u de hangende keukens.

gieterij van de fabriek.

De wandelroute start bij het VVV kantoor.

Alternatief startpunt: Arriveert u met de trein, dan kunt

kabbelend water...

u ook starten door vanuit het treinstation de weg over te steken en uw route te beginnen bij Stationsweg 30.

38

Peddelen door Appingedam Appingedam is beroemd om haar hangende keukens.

De (ondiepe) panden aan het Damsterdiep waren oorspronkelijk gebouwd als pakhuizen. Deze werden later omgebouwd tot woonhuis. Vanwege gebrek aan ruimte heeft men de keukens aan de buitenzijde van het huis boven het water geplaatst.

U vaart onder de Vrouwenbrug door en passeert vervolgens de Vlintenbrug, de oudste verbinding tussen het noordelijke en zuidelijke deel van de stad. Kort na de Vlintenbrug ziet u aan uw rechterhand het Oude Veerhuis.

In 1653 werd een trekschuitverbinding tot stand gebracht tussen Groningen en Delfzijl. Het â&#x20AC;&#x2DC;Damster veerâ&#x20AC;&#x2122; vertrok vanaf het Oude Veerhuis voor een tocht van maar liefst zeven uur naar Groningen. Kaartjes voor de trekschuit kon men kopen in het veerhuis, onder de overkapping konden de reizigers schuilen tegen de regen.

Na het passeren van de Molenbrug

*

en de

Jukwerderbrug, komt u bij een fietsbruggetje, de Meinst Hilgedagbrug.

Hilgedag De stad Appingedam kende in de middeleeuwen een bloeiende economie. De welvaart van de Damsters was de Groningers echter een doorn in het oog. In 1501 werd Appingedam belegerd door Groningse troepen. De Ost Fries Meinst Hilgedag was een goede zwemmer. In het holst van de nacht wist hij een stuk drijvend geschut los te maken van de ankers en de stad in te slepen. De Damsters konden daarna de Groningse troepen beschieten met hun eigen geschut.

*

= alternatief startpunt

39 U vaart door en blijft rechts aanhouden, onder het

U blijft rechts aanhouden en komt weer uit in de

voetgangers- en fietsbruggetje De Hekel door. Vlak

Stadshaven en bij Paviljoen Overdiep.

voor de volgende brug (Tjamsweersterbrug) ziet u aan uw rechterhand Museum Møhlmann.

Voor meer informatie over de stad Appingedam kunt u een bezoek brengen aan Museum Stad

Museum Møhlmann is een landelijk bekend museum

Appingedam. Dit museum is gevestigd in twee

voor realistische en figuratieve kunst, gevestigd in

historische panden op Wijkstraat 25 en Dijkstraat

een rijksmonument aan de rand van het historische

30, waarvan de laatste uit de 13e eeuw stamt. De

centrum van Appingedam. De Muzeheerd, de boerderij

collectie geeft een beeld van de geschiedenis van

waarin het museum gevestigd is, werd gebouwd tussen

Appingedam en de regio Fivelingo. Ook is er een

1840 en 1870.

film te bekijken over de geschiedenis van handel en nijverheid in dit gebied.

Vlak na de brug ziet u aan uw linkerhand de restanten van de oliemolen van Tjamsweer.

De molen werd in 1802 gebouwd als windmolen, maar was vanaf 1850 in gebruik als olieslagerij. In 1900 werd de molen gemoderniseerd. De wieken maakten plaats voor een stoommachine die in het vervolg voor de aandrijving zorgde. Een ketelhuis en een machinekamer met schoorsteen herinneren hier nog aan. De molen sloot in 1934 en werd in 2009 grotendeels verwoest door brand. De schoorsteen bleef bewaard en de rest van het gebouw werd gerestaureerd.

U keert bij de oliemolen om en vaart weer terug. U blijft steeds rechts aanhouden. Na drie bruggen ziet u aan uw rechterhand een kalkoven.

Kalkoven In de kalkoven, die hoorde bij de kalkbranderij van de firma ‘De Fivel’, werd tussen 1900 en 1960 schep- of metselkalk uit schelpen geproduceerd.

De intrede van de moderne cementspecie maakte schepkalk, en daarmee de kalkovens, overbodig. De Damster kalkoven is een van de laatst overgebleven kalkovens in de provincie Groningen en daardoor een uniek industrieel monument.

40

Extra informatie vaarroutes Sleutel zelfbediening te verkrijgen bij

Sloepen te huur

• Brugwachter Brug 15 (Delfzijl) over het oude Eemskanaal.

• Bedieningspost Appingedam (a/h Eemskanaal) tel. 0596-682550/06-53797025.

• VVV-kantoor Appingedam, Oude Kerkstraat 1, Appingedam tel. 0596-620300 • Sluis Oosterdijkshornerverlaat bij Ten Boer tel.06-53610038 • Trim-Studio Tommy, Oude Rijksweg 3, Garmerwolde tel. 050-5421615 • Haven Groninger Motorbootclub, Eemskanaal N.Z. 70, Groningen tel. 050-3141728 • Watersportcentrum Oosterhaven, Groningen tel. 050-3140892

Reitdiephaven,Havenkantoor, Reitdiephaven 151, Groningen tel. 06-34477366

Verdere informatie is te vinden in de folder Varen in Groningen die te verkrijgen is bij de VVV-kantoren in de provincie Groningen en via www.varen.groningen.nl.

Paviljoen Overdiep, Overdiep 6, Appingedam tel. 0596-682550

Colofon

Dit routeboek maakt deel uit van een serie over Appingedam. In deze serie zijn ook een APP met wandelroutes en een kaart met informatie over horeca, overnachtingsmogelijkheden en activiteiten in Appingedam uitgebracht.

Ontwikkeling routes R. Drewel, M. Driebergen, J. Jansen en A. Tamminga (Onderzoeksbureau Elles Bulder) Scheemda Tekst R. Drewel (Onderzoeksbureau Elles Bulder) Scheemda (Eind)redactie R. Drewel en E. Bulder (Onderzoeksbureau Elles Bulder) Scheemda C. van der Velde, Top van Groningen, Loppersum Grafische vormgeving & cartografie Ton Keuning, Appingedam Drukwerk Scholma Druk BV, Bedum

MuldersWorks Sloepenverhuur, Voermanhaven 3, Groningen tel. 06-21288796 Dinercafé Diep, Schuitendiep 44, Groningen, tel. 050-5890009 Villapark Schildmeer, Roegeweg 1, Steendam tel. 0598-432371 Hinrichs Watersport, Damsterweg 32, Steendam tel. 0596-629137 Kano’s te huur

Minicamping Wirdumerklap, Stadsweg 7-a, Wirdum tel. 06-16872692

Fotografie Uit collecties van: Stichting Oude Groninger Kerken en Beeldbank Groningen.

Fotografen Omke Oudeman, Bartha Ludema, Willem Friedrich, Gerard Kingma, Ton Keuning.

Voorzijde: Foto de Vries - Achterzijde: Pim Feijen Met dank aan Gemeente Appingedam, Provincie Groningen (bureau Nautisch Verkeer), Museumhuis Groningen, B. Ludema, C. Heinen (Museum Stad Appingedam), H. Dijkstra en J. Dijkema (stadsgidsen), G. Groenhuis, J. de Jong, H. Nunnink, P. Bras, T. Huizinga, Y. de Boer, Kanocentrum Wirdum en G. Kingma.

Aan degenen die van oordeel zijn dat werk in deze uitgave is opgenomen zonder dat aan de daarvoor vereiste formaliteiten is voldaan, biedt de uitgever verontschuldigingen aan.

ISBN 978-90-9027643-4

© 2013 Top van Groningen Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt worden, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. www.topvangroningen.nl info@topvangroningen.nl.

wandelroutes centrum N360

Monumentale architectuur - 4,1 km

N

N360

Stad langs het water - 10,9 km N360

N360 N360

N360

Jan B

Stationsweg

N360

Stationsweg

N360

ronsw eg N360

Wijkstra

at tra gs aat

Dijkstr

Farmsumerweg

eg

izenw Dijkhu

traa

t

at N360

eg

eg ldw

Overdiep

aat

Wijkstra N360

Alberdaweg

nstr

N360

Wo

izenw Dijkhu

Mole

at

ers

Stadshaven Appingedam

eg

aat

erd

St. Annastraat

Dijkstr

Solw

nd

aat

nin

el rsing Weste ade Fivelk

St. Annastraat

nstr

gel

Ko

t

nd

Mole

rsin

Overdiep

ldw

traa

rde

Wo

ers

en Pa

en Pa

erd

Goud

Goud

Solw

Noo

rk Bolwe

Stationsweg

at tra Ko

weg

weg

rk Bolwe

el rsing Weste ade Fivelk

Solwerderweg

der

der

nin

gel

wer

wer

rsin

gs

rde

Juk

Juk

Noo

Stadshaven Appingedam

N360

Dwalen en genieten - 1,2 km

gel

nin

rsin

weg

Ko

der Bolwe

rk

Goud en Pa

gel ersin We s t ade Fivelk

S

er olw

der

stra

at

nd

ens

traa

t

Dijkstr

aat

Wijkstr izenw

eg

Stadshaven Appingedam

ontdek & beleef Appingedam en omgeving

Wo

Overdiep

ldw

eg

Dijkhu

aat

St. Annastraat

Mol

Garreweer

rde

gs

wer

tra

at

Juk

Noo

Solwerd

Wandel door de steegjes en over de bruggetjes van historisch Appingedam.

Snuif de sfeer op van eeuwenoude kerken en bezoek de oudste synagoge van Groningen. Deze zes routes (4 wandel- en 2 vaarroutes) laten u de mooiste plekjes zien van het middeleeuwse koopmansstadje Appingedam en haar omgeving. Beleef de geschiedenis van Daam en haar inwoners. Lees over de belofte die Tyadeka deed uit liefde voor haar zoon Menco en kom meer te weten over Jan Brons, de uitvinder van de Bronsmotor.

Wandel of vaar een van de langere of kortere routes die zijn uitgezet, verwonder u en kom weer terug.