Van kromhout naar Kromhout
Het verhaal van een buurtschap aan de voet van de Noordendijk
Inhoud
Inleiding
Het korte Kromhout in het kort
D St e adsgracht
D Ho e uthandel
D Kuie pers
H ver et voer van Ri het jns ho e ut
D “H e olländer in de Dordtse bodem
Nog neer hout
D no e rmalisat va ie n Ri de jn
Het slijten van een vlot
Ein va de van een traditie
Een linke speelplaats voor de Dordtse jeugd
Dwarsliggers
De houtbereiding aan de Zeehaven
Einde van een tijdperk
Een bijzonder geval: de kromhoutzaagmolen De Zwarte
Arend, oo gen k oemd De Sukkelaar
Het 'smakken' om werk
D ho e utkopersfamilie De Witt
De familie Boonen, houthandelaars, commissionairs en beursmakelaars, reders en kooplieden
Houtzaagmolenaars- en houthandelarenfamilie Van de Weg
Een Dordtse molen in Arnhem
Het nieuwe land buiten de Vest
Prins Maurits, de pontonniers en de Stadsgracht
D st e gaa ad we t op er en
H kr et omhou wo t rdt Het Kromhout
D linn e enblekerij aan het Kromhout
De Stoomwasscherij en Ververij De Lelie van Augus Bier t ens
D kw e ekerijen
De Negentiende-eeuwse Schil. Het Kromhout en omgeving
Inleiding
Begin2021stondindekrantdateraanhetKromhout een appartementencomplex zou worden gebouwd. Mijn belangstelling was gewekt. Het was coronatijd. Daardoor kwamen er geen groepen meer naar Dordrecht en bleven de musea ook gesloten en werd ik stads- en museumgids zonder rondleidingen.
Om toch een doel te hebben voor mijn dagelijkse wandelingen kwam ik vaak in het Kromhout om te kijken naar de sloop van de oude bebouwing en de voortgang van de nieuwbouw. Soms raakte ik daar in gesprek met aspirant-kopers van buiten Dordrecht, die niets wisten van de stad en de omgevingwaarzezoudengaanwonen.Mijnideewas om met een verhaal deze nieuwe bewoners kennis te laten maken met dit onbekende stukje Dordrecht, dat een geschiedenis heeft die het waard is om verteld te worden.
HetKromhoutwasalgeenonbekendestraatmeer voor mij. Nadat wij, mijn twee collega VVV-gidsen Tom Hoogerwerf, Harry Wouters en ik, voor de Historische Vereniging Oud-Dordrecht het Jaarboek 2019 over de gevelstenen in de Dordtse binnenstad hadden geschreven, bleef er zoveel materiaal over dat wij het verzoek kregen om ook het aarboek 2020 met als onderwerp ‘Eerste Stenen’ te schrijven. Een eerste steen zit in de onder-gevel van een nieuw huis en is vaak gelegd door een familielid van de opdrachtgever. We zijn gaan zoeken in het centrum, aan de havens. Ook in de
zogeheten Negentiende-eeuwse Schil vonden we een aantal steentjes. Vooral in het Kromhout ontdekten we relatief veel eerste stenen. Dat is niet zo verwonderlijk, want na 1870 was dit gedeelte de eerste grote stadsuitleg met woningbouw buiten de Spuihaven. Vele eerste steentjes zijn verdwenen door modernisering van de gevels of bij afbraak ervan.
Aan de hand van de Beeldbank en de archieven van het Regionaal Archief Dordrecht (RAD), andere bronnen en mijn eigen verzameling met informatie, opgedaan als VVV-stadsgids met meer dan dertig jaar ervaring en komen de tijden van weleer tot leven. Met dank aan Kees Sigmond, redactielid van de Vereniging Oud-Dordrecht, voor de correctie en advies.
Het is niet mijn bedoeling om een uitgebreide geschiedenis te schrijven. Er zijn genoeg publicaties over Dordrecht te koop in de boekhandel, bij het antiquariaat, het Regionaal Archief en op de jaarlijkse Dordtse Boekenmarkt en te leen bij de Openbare Bibliotheek aan de Groenmarkt. Het Kenniscentrum Augustijnenhof in het Hof geeft (online) bulletins uit en bij de Historische Vereniging Oud-Dordrecht verschijnen elk jaar een Jaarboek en drie tijdschriften met interessante onderwerpen. Ook worden er door de stichting Historisch Platform Dordrecht cursussen Dordtologie gegeven.
Het korte Kromhout in het kort
Dit verhaal gaat over een gewone straat in Dordrecht, waar alleen de schoorsteenpijp van de D.M.I. enige bekendheid geniet. Vanaf de Noordendijk is het begin van de straat nog aardig met trapgeveltjes, maar verder heeft de straat - na de sloop van een aantal panden - weinig karakter. Vóór 1885 liep de huisnummering van de huizen in Dordrecht dwars door de stad. Van Wijk A Tolbrug 1 naar wijk E Noordendijk nr. 1244. Wijk E was vanaf de Sint Jorisweg naar de Noordendijk het Korte Kromhout en vanaf de Sint Jorisweg naar het Vrieseplein het Lange Kromhout.
Daarna kregen alle straten een eigen huisnummering zonder wijkaanduiding en werd het gewoon het Kromhout. De straat volgt aan de zuidoostzijde de loop van de oude stadsgracht, vanaf de Noordendijk tot de Vriesebrug. Dezestadsgrachtbeveiligdedemiddeleeuwsestad Dordrecht tegen vijanden en vormt nog steeds de begrenzing van de binnenstad. De gracht loopt aan beide kanten uit in de rivier: aan de oostzijde via de Riedijkshaven in de Merwede en aan de westzijde via de Spuihaven in de Oude Maas.
De Stadsgracht
“Floris V in 1296 door de edelen vermoord” is een feitje uit onze vaderlandse geschiedenis dat veel (oudere) mensen nog geleerd hebben op de lagere school (basisschool). Deze graaf van Holland heeft veel invloed gehad op de ontwikkeling van Dordrecht, vooral omdat hij de stad diverse voorrechten verleende. Een van die rechten was dat er vanaf 1271 een nieuwe stadsgracht mocht worden gegraven. Hiermee werd de stad landinwaarts met een brede strook grond uitgebreid, want de oorspronkelijke ‘Oude Gracht’ lag waar nu de Museumstraat/Schoolstraat lopen. Aan de noordzijde van de nieuwe stadsgracht werd een versterking (stadsmuur) aangelegd: de Vest. Na de Sint Elisabethsvloed van 1421 was aan de oostzijde van de stadsgracht een Biesbosch-achtig gebied ontstaan, dat bij hoog water regelmatig overstroomde en dat slechts gebruikt kon worden als weiland, voor de verbouw van groenten en voor een enkele siertuin van een rijke Dordtenaar. Rond 1600 kocht de stad Dordrecht een strook van circa tweehonderd meter breed drooggevallen grond aan de stadsgracht buiten de stadsvest. Die grond was voor de overstroming van 1421 in bezit geweest van de ambachtsheren van de Merwede aan de noordoostzijde, en van het ambacht de Mijle aan de zuidwestzijde. De houtnering werd van de binnenstad verplaatst naar deze nieuwestadsgrond.Aandeoostzijdevandestadsgracht werden houten loodsen getimmerd en werd de houtvoorraad opgeslagen. Onder andere aan de Riedijkshaven lagen de scheepswerven.
Achter de nieuwe Noordendijk werden voor de scheepsbouw vooral houtzaagmolens opgericht. Het aangevoerde hout werd bewaard in de nieuwe Houthaven en balkengaten in de Biesbosch, later het Wantij genoemd, achter de dijk.
De Houthandel
Door haar strategische ligging op de grens van het rivierenstelsel van Maas en Rijn en de zeegaten tussen de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden kon de elfde-eeuwse nederzetting Dordrecht uitgroeien tot de belangrijkste handelsstad in het Graafschap Holland. De Oude Haven, nu Wijnhaven, een natuurlijke overslaghaven aan de Merwede, was de middeleeuwse 'Port of Dordrecht'! Tussen de jaren 1299 en 1344 ontving de stad van de Graven van Holland een aantal voorrechten, samengevat in het Stapelrecht. Goederen moesten verplicht eerst in Dordrecht worden uitgeladen en gestapeld, op de markt worden gebracht om na verkoop verder te worden verscheept.
De graan-, hout- en wijnstapel waren eeuwenlang de kurken waar de Dordtse economie op dreef. Vanaf de dertiende eeuw tot in de twintigste eeuw werden hier alle soorten hout verhandeld. Hout was belangrijk, de huizen waren van hout (ook toen de gevels al van steen waren) en de schepen waren van hout. Dordrecht had dan ook een groot aantal kleine en grote scheepswerven. Het hout was het de voorloper van de moderne verpakkingsmaterialen. Bijna alle goederen werden verpakt in kisten en tonnen en vaatjes.
Afb.003 Detail van de kaart van de Groote of Zuid-Hollandse Waard zoals het waarschijnlijkwasvóórdeSint-Elisabethvloedvan1421.Middenopdekaart:Dordrecht. Plattegrond1420.Studiein1641vanFloriszvanderSalmnaarNicolaasDiert1565.
Om te voorkomen dat ze zouden kreuken of vlekken, werden zelfs de balen kostbare stoffen rechtop in tonnen vervoerd. De jonge Rijnse witte wijn uit Duitsland en later de rode wijn uit Frankrijk werden in Dordrecht opgeslagen in reusachtige houten vaten in de wijnkelders onder de huizen aan de Wijnstraat, aan de Poortzijde van de Oude Haven.
Afb.004.HeinekenbiervatenaandeMerwekade.RAD309_100581..Coll.H.Beerman.Afb.005.HetwegenvaneentonineenopslagloodsaandeWilhelminahaven. RAD552_322123.GPV.Foto:G.M.Brugman1937. Afb.006.EenpaardenwagenmetvatenaandeWolwevershaven.RAD555_13084. CollectieW.Meijers1933.