¶ Â Ú È Â ¯ fi Ì Â Ó ·
Πρόλογοσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η επινόηση του φασισµού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εικόνεσ του φασισµού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Στρατηγικέσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ποιο είναι το επόµενο βήµα; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13 13 21 29 36
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ∆ηµιουργία φασιστικών κινηµάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το άµεσο παρελθόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πνευµατικέσ, πολιτιστικέσ και συναισθηµατικέσ ρίζεσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μακροπρόθεσµεσ προϋποθέσεισ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Προάγγελοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Στρατολόγηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κατανοώντασ το φασισµό από τισ ρίζεσ του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41 46 52 64 68 74 78
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η διαδικασία εδραίωσησ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επιτυχηµένα είδη φασισµού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Κοιλάδα του Πάδου, Iταλία, 1920-’22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Σλέσβιχ-Χόλσταϊν, Γερµανία, 1928-’33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ένα αποτυχηµένο είδοσ φασισµού: Γαλλία, 1924-’40 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mερικά ακόµα αποτυχηµένα είδη φασισµού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συγκρίσεισ και συµπεράσµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81 81 86 94 99 105 109
10
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η κατάληψη τησ εξουσίασ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Μουσολίνι και η «Πορεία προσ τη Ρώµη». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Χίτλερ και η «Σκανδαλώδησ συνωµοσία» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αυτό που δε συνέβη: Εκλογέσ, Πραξικόπηµα, Ατοµικόσ θρίαµβοσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύµπηξη συµµαχιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τι πρόσφεραν οι φασίστεσ στο κατεστηµένο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η προ-φασιστική κρίση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επαναστάσεισ µετά την εξουσία: Γερµανία και Ιταλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συγκρίσεισ και εναλλακτικέσ λύσεισ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
124 124 129 136 140 145 148 150 156
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Η άσκηση τησ εξουσίασ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η φύση τησ φασιστικήσ διακυβέρνησησ: «∆ιττό κράτοσ» και δυναµική αµορφία . . . . Η διελκυνστίνδα ανάµεσα σε φασίστεσ και συντηρητικούσ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η διελκυστίνδα ανάµεσα στον αρχηγό και στο κόµµα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η διελκυστίνδα ανάµεσα στο κόµµα και στο κράτοσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εκδούλευση, ενθουσιασµόσ, τρόµοσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η φασιστική «επανάσταση» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
167 167 179 183 186 189 197
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Η µακροπρόθεσµη οπτική: Ριζοσπαστισµόσ ή εντροπία; . . . . . . . . . . . . Τι προκαλεί τον ριζοσπαστισµό;. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Προσπάθεια εξήγησησ του Oλοκαυτώµατοσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ιταλικόσ ριζοσπαστισµόσ: Εσωτερική τάξη, Αιθιοπία, Σαλό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τελευταίεσ σκέψεισ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
207 214 221 229 236
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Άλλεσ εποχέσ, άλλα µέρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Είναι ο φασισµόσ ακόµα εφικτόσ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η ∆υτική Ευρώπη µετά το 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . H µετα-σοβιετική Ανατολική Ευρώπη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο φασισµόσ εκτόσ Ευρώπησ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
239 239 244 266 264
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. Τι είναι ο φασισµόσ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αντικρουόµενεσ ερµηνείεσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Όρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τι είναι ο φασισµόσ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Βιβλιογραφικό δοκίµιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σηµειώσεισ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
285 286 298 302 305 347
¶PO§O°O™
Έ
δωσα για πολλά χρόνια στο πανεπιστήµιο µια σειρά µαθηµάτων γύρω από το φασισµό, άλλοτε σε τελειόφοιτουσ και άλλοτε σε πρωτοετείσ φοιτητέσ. Όσο περισσότερα διάβαζα για το φασισµό και τα συζητούσα µε τουσ φοιτητέσ µου, τόσο περισσότερο µπερδευόµουν. Ενώ υπάρχει ένασ µεγάλοσ αριθµόσ εξαιρετικών και διαφωτιστικών µονογραφιών που ασχολούνται µε συγκεκριµένεσ πτυχέσ τησ Ιταλίασ του Μουσολίνι, τησ Γερµανίασ του Χίτλερ και µε όλα τα σχετικά γεγονότα, τα βιβλία που διαπραγµατεύονται το φασισµό ωσ γενικό φαινόµενο συχνά µου φαίνονταν, σε σχέση πάντα µε τισ µονογραφίεσ, αφηρηµένα, κοινότοπα και χωρίσ ενδιαφέρον. Το βιβλίο ετούτο αποτελεί µια προσπάθεια να έρθει η µονογραφία ωσ είδοσ γραφήσ πιο κοντά στη συζήτηση σχετικά µε το φασισµό εν γένει και να παρουσιαστεί ο φασισµόσ µε τρόπο τέτοιο, ώστε να λαµβάνονται υπόψη οι ιδιοµορφίεσ και η πολυπλοκότητά του. Αυτόσ είναι και ο λόγοσ που, σε αντίθεση µε τη συνήθη πρακτική, εστιάζεται περισσότερο στισ πράξεισ των φασιστών και λιγότερο στα λόγια τουσ. Επίσησ, αφιερώνει περισσότερο χρόνο στουσ συµµµάχουσ και συνεργούσ του φασισµού και στουσ τρόπουσ µε τουσ οποίουσ τα φασιστικά καθεστώτα είχαν σχέση αµοιβαίασ επίδρασησ µε τισ ευρύτερεσ κοινωνίεσ τισ οποίεσ επιθυµούσαν να αλλάξουν. Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σασ είναι δοκίµιο, όχι εγκυκλοπαί-
12
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
δεια. Ίσωσ πολλοί αναγνώστεσ να ανακαλύψουν ότι το αγαπηµένο τουσ θέµα αντιµετωπίζεται εδώ πιο συνοπτικά απ’ ό,τι θα ήθελαν. Ελπίζω πωσ αυτά που γράφω θα τουσ παρακινήσουν σε περαιτέρω µελέτη του θέµατοσ. Αυτόσ είναι και ο σκοπόσ των βιβλιογραφικών σηµειώσεων και του εκτενούσ κριτικού βιβλιογραφικού δοκιµίου. Έχοντασ δουλέψει επανειληµµένωσ σ’ ετούτο το θέµα για αρκετά χρόνια, έχω επιβαρυνθεί µε πάρα πολλά πνευµατικά και προσωπικά χρέη. Το Ίδρυµα Ροκφέλερ µου έδωσε τη δυνατότητα να σκιαγραφήσω τα κεφάλαια στη Βίλα Σερµπελόνι, απέναντι ακριβώσ από τη λίµνη Κόµο, κοντά στο µέροσ όπου οι παρτιζάνοι σκότωσαν τον Μουσολίνι, τον Απρίλιο του 1945. Το École des Hautes Études en Sciences Sociales του Παρισιού, το Istituto Universitario Europeo τησ Φλωρεντίασ και αρκετά αµερικανικά πανεπιστήµια µου επέτρεψαν να πειραµατιστώ µε ορισµένεσ από αυτέσ τισ ιδέεσ στην αίθουσα σεµιναρίων ή στο αµφιθέατρο. Μια γενιά φοιτητών του Πανεπιστηµίου Κολούµπια αµφισβήτησαν τισ ερµηνείεσ µου. Οι Philippe Burrin, Paul Corner, Patrizia Dogliani και Henry Ashby Turner, Jr. αξιολόγησαν γενναιόδωρα µια πρώτη εκδοχή ετούτου του έργου. Οι Carol Gluck, Herbert S. Klein και Ken Ruoff διάβασαν τµήµατα του χειρογράφου. Όλοι τουσ µε προφύλαξαν από δυσάρεστα σφάλµατα και δέχτηκα τισ περισσότερεσ από τισ προτάσεισ τουσ. Αν τισ είχα δεχτεί όλεσ, ενδεχοµένωσ το βιβλίο να ήταν καλύτερο. Είµαι επίσησ ευγνώµων για διάφορεσ µορφέσ βοήθειασ στουσ Drue Heinz, Stuart J. Woolf, Stuart Proffitt, Bruce Lawder, Carlo Moos, Fred Wakeman, Jeffrey Bale, Joel Colton, Stanley Hoffman, Juan Linz, όπωσ και στο προσωπικό των βιβλιοθηκών του Πανεπιστηµίου Κολούµπια. Για τα λάθη που εξακολουθούν να υπάρχουν ευθύνεται αποκλειστικά και µόνο ο συγγραφέασ. Και το σηµαντικότερο απ’ όλα, η Sarah Plimpton µε ενθάρρυνε συνεχώσ, διαβάζοντασ και κρίνοντασ µε σύνεση και οξυδέρκεια. Νέα Υόρκη, Φεβρουάριοσ 2003
∫∂º∞§∞π√ 1
∂ÈÛ·ÁˆÁ‹
∏ ÂÈÓfiËÛË ÙÔ˘ Ê·ÛÈÛÌÔ‡
Ο
φασισµόσ υπήρξε η µεγαλύτερη πολιτική καινοτοµία του εικοστού αιώνα και η πηγή µεγάλου µέρουσ των δεινών του. Όλα τα υπόλοιπα σηµαντικά ρεύµατα τησ σύγχρονησ δυτικήσ πολιτικήσ κουλτούρασ – ο συντηρητισµόσ, ο φιλελευθερισµόσ, ο σοσιαλισµόσ – έφτασαν στο σηµείο τησ ωριµότητάσ τουσ ανάµεσα στα τέλη του δεκάτου ογδόου και στα µέσα του δεκάτου ενάτου αιώνα. Ωστόσο, ήδη µέχρι τη δεκαετία του 1890 ο φασισµόσ ήταν κάτι που δεν µπορούσε κανείσ να φανταστεί. Ο Φρίντριχ Ένγκελσ, σε µια εισαγωγή που έγραψε το 1895 για τη νέα έκδοση του έργου του Kαρλ Mαρξ Oι ταξικοί αγώνεσ στη Γαλλία από το 1848 ωσ το 1850, υποστήριζε σαφώσ ότι η διεύρυνση του δικαιώµατοσ ψήφου ήταν αναπόφευκτο να φέρει περισσότερεσ ψήφουσ στην Αριστερά. Ο Ένγκελσ πίστευε πωσ και ο χρόνοσ και τα νούµερα ήταν µε το µέροσ των σοσιαλιστών. «Αν αυτό [οι αυξανόµενεσ σοσιαλιστικέσ ψήφοι] συνεχιστεί κατά τον ίδιο τρόπο ωσ το τέλοσ του [δεκάτου ενάτου] αιώνα, [οι σοσιαλιστέσ] θα έχουµε κατακτήσει το µεγαλύτερο ποσοστό των µεσαίων στρωµάτων τησ κοινωνίασ, τουσ µικροαστούσ και τουσ αγρότεσ, και θα εξελιχθούµε σε αποφασιστική δύναµη τησ χώρασ.» Οι συντηρητικοί, έγραφε ο Ένγκελσ, είχαν παρατηρήσει πωσ η νοµιµότητα στρεφόταν εναντίον τουσ. Αντίθετα, «εµείσ [οι σοσιαλιστέσ] µε τούτη τη νοµιµότητα αποκτάµε δυνατούσ µυσ και ρόδινα µάγουλα και µοιάζουµε µε την αιώνια ζωή. Τίποτ’ άλλο δεν αποµένει σε αυτούσ
14
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
[στουσ συντηρητικούσ] παρά να διασπάσουν οι ίδιοι αυτή τη νοµιµότητα1». Παρ’ όλο που ο Ένγκελσ περίµενε πωσ οι εχθροί τησ Αριστεράσ θα εξαπέλυαν κάποια προληπτική επίθεση, δεν µπορούσε το 1895 να φανταστεί ότι η συγκεκριµένη τουσ κίνηση θα γνώριζε µαζική αποδοχή. ∆ικτατορία ενάντια στην Αριστερά εν µέσω λαϊκού ενθουσιασµού – ορίστε ο απροσδόκητοσ συνδυασµόσ που θα κατάφερνε να δηµιουργήσει ο φασισµόσ λιγότερο από µια γενιά αργότερα. Υπήρξαν ελάχιστεσ προειδοποιητικέσ ενδείξεισ. Η µία προήλθε από έναν περίεργο νεαρό Γάλλο αριστοκράτη, τον Αλεξίσ ντε Τοκβίλ. Mολονότι ο Τοκβίλ βρήκε πολλά άξια θαυµασµού κατά την επίσκεψή του στισ Ηνωµένεσ Πολιτείεσ το 1831, τον ανησύχησε η δύναµη τησ πλειοψηφίασ σε µια δηµοκρατία να επιβάλλει τη συµµόρφωση µέσω τησ κοινωνικήσ πίεσησ, παράλληλα µε την απουσία µιασ ανεξάρτητησ κοινωνικήσ ελίτ. Το είδοσ τησ καταπίεσησ µε την οποία απειλούνται οι δηµοκρατικοί λαοί δε θα µοιάζει µε τίποτε απ’ όσα έχουν εµφανιστεί µέχρι τώρα στον κόσµο· οι σύγχρονοί µασ δε θα βρίσκουν την εικόνα τησ στη µνήµη τουσ. Κι εγώ ο ίδιοσ µάταια ψάχνω µια µορφή έκφρασησ η οποία θα αναπαράγει ακριβώσ την ιδέα που δηµιουργώ γι’ αυτήν και θα την περιέχει· οι παλιέσ λέξεισ δεσποτισµόσ και τυραννία δεν είναι κατάλληλεσ. Το πράγµα αυτό είναι καινούργιο, οπότε πρέπει να προσπαθήσω να το ορίσω, µια που δεν µπορώ να του δώσω ένα όνοµα.2 Ένασ ακόµα προάγγελοσ ήρθε την ενδεκάτη ώρα από έναν Γάλλο µηχανικό που µετατράπηκε σε κοινωνικό σχολιαστή, τον Zορζ Σορέλ. Το 1908, ο Σορέλ επέκρινε τον Μαρξ επειδή δεν αντιλήφθηκε ότι «µια επανάσταση που επιτεύχθηκε σε εποχέσ ξεπεσµού» θα µπορούσε «να ανάγει σε ιδανικό τησ το παρελθόν ή ακόµα και τον κοινωνικό συντηρητισµό3». Η λέξη φασισµόσ προέρχεται από το ιταλικό fascio (λατ. fasciumfascis), που µία από τισ έννοιέσ του είναι µάτσο ή δεµάτι. Tο σύµβολο του φασισµού είναι ο Fascio Littorio, ο πέλεκυσ τοποθετηµένοσ µέσα σε ένα δεµάτι από βέργεσ που το περιέφεραν µπροστά από τουσ υπάτουσ στισ ρωµαϊκέσ δηµόσιεσ ποµπέσ και συµβόλιζε την εξουσία και την ενότητα του κράτουσ. Πριν από το 1914 το συµβολισµό του ρωµαϊκού πέλεκυ τον οικειοποιούνταν συνήθωσ η Αριστερά. Η Μαριάννα, το σύµ-
EÈÛ·ÁˆÁ‹
15
βολο τησ Γαλλικήσ Επανάστασησ, κατά τον δέκατο ένατο αιώνα συχνά απεικονιζόταν µε έναν διπλό πέλεκυ στα χέρια τησ, σύµβολο τησ δύναµησ που είχε η δηµοκρατική ενότητα ενάντια στουσ εχθρούσ τησ: αριστοκράτεσ και κληρικούσ.4 Ο διπλόσ πέλεκυσ παρουσιάζεται σε περίοπτη θέση στον πίνακα του Κρίστοφερ Ρεν µε τίτλο Σελντόνιαν Θίατερ (1664-’69), στο Πανεπιστήµιο τησ Οξφόρδησ. Επίσησ εµφανίστηκε στο Λίνκολν Mεµόριαλ στην Ουάσινγκτον (1922) και στο αµερικανικό νόµισµα των 25 σεντσ που κόπηκε το 1932.5 Οι Ιταλοί επαναστάτεσ χρησιµοποίησαν στα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα τον όρο fascio για να εµπνεύσουν αίσθηµα ενότητασ στουσ αφοσιωµένουσ µαχητέσ. Οι αγρότεσ που εξεγέρθηκαν ενάντια στουσ γαιοκτήµονέσ τουσ στη Σικελία την περίοδο 1893-’94 αποκάλεσαν τισ οργανώσεισ τουσ Fasci Siciliani. Όταν στα τέλη του 1914 µια οµάδα αριστερών εθνικιστών, µαζί µε τουσ οποίουσ σύντοµα τάχθηκε και ο Μπενίτο Μουσολίνι6, επεδίωξαν να εισαγάγουν την Ιταλία στον Α΄ Παγκόσµιο πόλεµο µε την πλευρά των Συµµάχων, διάλεξαν ένα όνοµα προορισµένο να µεταδώσει ταυτόχρονα τη θέρµη και την ενότητα τησ εκστρατείασ τουσ: Fascio Rivoluzionario d’Azione Interventista (Επαναστατική Ένωση για Παρεµβατική ∆ράση)7. Στο τέλοσ του Α΄ Παγκοσµίου πολέµου ο Μουσολίνι δηµιούργησε τον όρο fascismo (φασισµόσ) για να περιγράψει τισ διαθέσεισ µιασ µικρήσ οµάδασ εθνικιστών πρώην στρατιωτών και συνδικαλιστών8 επαναστατών υπέρµαχων του πολέµου, τουσ οποίουσ οργάνωνε ο ίδιοσ. Ακόµα και τότε δε µονοπωλούσε τη λέξη fascio, η οποία συνέχισε να χρησιµοποιείται γενικά από οµάδεσ ακτιβιστών ποικίλων πολιτικών αποχρώσεων.9 Επίσηµα ο φασισµόσ γεννήθηκε στο Μιλάνο την Κυριακή 23 Μαρτίου 1919. Εκείνο το πρωινό περισσότερα από εκατό άτοµα10, µεταξύ των οποίων βετεράνοι πολέµου, συνδικαλιστέσ που είχαν υποστηρίξει τον πόλεµο, φουτουριστέσ11 διανοούµενοι, µαζί µε ορισµένουσ ρεπόρτερ και κάποιουσ άλλουσ απλώσ περίεργουσ συγκεντρώθηκαν στην αίθουσα συνεδριάσεων τησ Βιοµηχανικήσ και Εµπορικήσ Συµµαχίασ του Μιλάνου που έβλεπε στην πλατεία Σαν Σεπόλκρο, για να «κηρύξουν πόλεµο ενάντια στο σοσιαλισµό… επειδή έχει εναντιωθεί στον εθνικισµό12». O Μουσολίνι αποκαλούσε το κίνηµά του Fasci di Combattimento, το οποίο πάνω κάτω σηµαίνει «οµάδεσ µάχησ». Το πρόγραµµα των φασιστών, που ανακοινώθηκε δύο µήνεσ αργότερα, αποτελούσε ένα περίεργο µείγµα πατριωτισµού βετεράνων του πολέµου και ριζοσπαστικού κοινωνικού πειραµατισµού, ένα είδοσ «εθνικού
16
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
σοσιαλισµού». Όσον αφορά την εθνικιστική του πλευρά, απαιτούσε την ικανοποίηση των ιταλικών επεκτατικών βλέψεων στα Βαλκάνια και στην περιοχή γύρω από τη Μεσόγειο που είχαν εύλογα αποτραπεί λίγουσ µήνεσ πριν, στη Συνδιάσκεψη Ειρήνησ του Παρισιού. Όσον αφορά τη ριζοσπαστική του πλευρά, πρότεινε την καθιέρωση του δικαιώµατοσ ψήφου στισ γυναίκεσ και ψήφο στα δεκαοχτώ, κατάργηση τησ άνω βουλήσ, σύγκληση συντακτικήσ επιτροπήσ για την κατάρτιση νέου συντάγµατοσ στην Ιταλία (προφανώσ χωρίσ τη µοναρχία), οχτάωρη εργασία, συµµετοχή των εργατών στην «τεχνική διαχείριση τησ βιοµηχανίασ», «µερική δήµευση κάθε είδουσ πλούτου» µέσα από την επιβολή µεγάλων και προοδευτικών φόρων στο κεφάλαιο, κατάσχεση συγκεκριµένου µέρουσ τησ εκκλησιαστικήσ περιουσίασ και δήµευση του 85% από τα κέρδη του πολέµου.13 Το κίνηµα του Μουσολίνι δεν περιοριζόταν στον εθνικισµό και στισ επιθέσεισ κατά τησ ιδιοκτησίασ. Bρισκόταν σε ετοιµότητα για βίαιη δράση, αντι-διανοουµενισµό, απόρριψη συµβιβαστικών λύσεων και περιφρόνηση προσ τη θεσµοποιηµενη µορφή τησ κοινωνίασ που σηµατοδοτούσε τισ τρεισ οµάδεσ ανθρώπων οι οποίεσ απάρτιζαν τον βασικό πυρήνα των πρώτων του οπαδών: απόστρατοι βετεράνοι πολέµου, φιλοπόλεµοι συνδικαλιστέσ και φουτουριστέσ διανοούµενοι. Ο Μουσολίνι – πρώην στρατιώτησ και ο ίδιοσ, που καυχιόταν για τα σαράντα τραύµατά του14 – ήλπιζε να επανέλθει στην πολιτική αρένα ωσ αρχηγόσ βετεράνων. Ένασ σταθερόσ πυρήνασ οπαδών του προερχόταν από τουσ Aρντίτι – επίλεκτεσ µονάδεσ καταδροµέων που είχαν σκληραγωγηθεί από τισ εµπειρίεσ τησ πρώτησ γραµµήσ και αισθάνονταν πωσ δικαιούνταν να κυβερνήσουν τη χώρα που είχαν σώσει. Οι φιλοπόλεµοι συνδικαλιστέσ υπήρξαν οι πιο στενοί συνεργάτεσ του Μουσολίνι στην προσπάθειά του να εµπλέξει την Ιταλία στον πόλεµο, το Μάιο του 1915. O συνδικαλισµόσ αποτελούσε τον βασικό, προερχόµενο από την εργατική τάξη, αντίπαλο του κοινοβουλευτικού σοσιαλισµού στην Ευρώπη πριν από τον Α΄ Παγκόσµιο πόλεµο. Ενώ µέχρι το 1914 οι περισσότεροι σοσιαλιστέσ ήταν οργανωµένοι σε κόµµατα που µάχονταν για βουλευτικέσ έδρεσ, οι συνδικαλιστέσ ήταν ριζωµένοι στα εργατικά σωµατεία («συνδικάτα»). Ενώ οι σοσιαλιστέσ τησ βουλήσ αγωνίζονταν για βαθµιαίεσ µεταρρυθµίσεισ, αναµένοντασ τισ ιστορικέσ εξελίξεισ που, σύµφωνα µε τισ προβλέψεισ των µαρξιστών, θα έθεταν σε αχρηστία τον καπιταλισµό, οι συνδικαλιστέσ από τη µεριά τουσ κρατούσαν περιφρονητική στάση απέναντι στουσ συµβιβασµούσ που απαιτού-
EÈÛ·ÁˆÁ‹
17
σε η κοινοβουλευτική δράση και στην αφοσίωση των περισσότερων σοσιαλιστών στη σταδιακή εξέλιξη. Οι συνδικαλιστέσ πίστευαν πωσ µπορούσαν να ανατρέψουν τον καπιταλισµό µε τη δύναµη τησ θέλησήσ τουσ. Επικεντρώνοντασ την προσοχή τουσ στον απώτατο επαναστατικό τουσ στόχο και όχι στα ασήµαντα εργασιακά προβλήµατα κάθε επαγγέλµατοσ, θα κατάφερναν να δηµιουργήσουν «ένα µεγάλο συνδικάτο» και να ανατρέψουν τον καπιταλισµό µια και καλή, µε µία και µόνο πολυσήµαντη γενική απεργία. Έπειτα από την κατάρρευση του καπιταλισµού οι εργάτεσ που ήταν οργανωµένοι στα «συνδικάτα» τουσ θα αποτελούσαν τισ µοναδικέσ λειτουργικέσ µονάδεσ παραγωγήσ και ανταλλαγήσ σε µια ελεύθερη κοινωνία κολεκτιβισµού15. Το Μάιο του 1915, ενώ όλοι οι Ιταλοί σοσιαλιστέσ βουλευτέσ, καθώσ επίσησ και οι περισσότεροι συνδικαλιστέσ ήταν σταθερά αντίθετοι στη συµµετοχή τησ Ιταλίασ στον Α΄ Παγκόσµιο πόλεµο, κάποιοι ενθουσιώδεισ από τον κύκλο του Μουσολίνι αποφάσισαν πωσ η συµµετοχή στον πόλεµο θα ωθούσε περισσότερο την Ιταλία προσ την κοινωνική επανάσταση. Είχαν µετατραπεί σε «εθνικούσ συνδικαλιστέσ16». Η τρίτη οµάδα των πρώτων φασιστών του Μουσολίνι αποτελούνταν από νεαρούσ διανοούµενουσ που αντιµάχονταν τουσ µικροαστούσ και από εστέτ όπωσ οι φουτουριστέσ. Αποτελούσαν µια χαλαρή οµάδα καλλιτεχνών και συγγραφέων που ενστερνίστηκαν τα «Φουτουριστικά Μανιφέστα» του Φιλίπο Τοµάζο Μαρινέτι, το πρώτο από τα οποία είχε κυκλοφορήσει στο Παρίσι το 1909. Οι οπαδοί του Μαρινέτι απέρριπταν την πολιτιστική κληρονοµιά του παρελθόντοσ, που ήταν συγκεντρωµένη σε µουσεία και βιβλιοθήκεσ, και εκθείαζαν τισ απελευθερωτικέσ και αναζωογονητικέσ ιδιότητεσ τησ ταχύτητασ και τησ βίασ. «Ένα αγωνιστικό αυτοκίνητο… είναι οµορφότερο από τη Νίκη τησ Σαµοθράκησ17». Το 1914 αδηµονούσαν να ζήσουν την περιπέτεια του πολέµου και το 1919 εξακολούθησαν να τάσσονται µε το µέροσ του Μουσολίνι. Ένα άλλο πνευµατικό ρεύµα που πρόσφερε νέουσ οπαδούσ στον Μουσολίνι αποτελούνταν από επικριτέσ των φτηνών συµβιβασµών του ιταλικού κοινοβουλευτισµού, οι οποίοι οραµατίζονταν µια «δεύτερη Παλιγγενεσία18». Η πρώτη, όπωσ πίστευαν, είχε αφήσει την Ιταλία στα χέρια µιασ µικρήσ ολιγαρχίασ, τα ανάλγητα πολιτικά παιχνίδια τησ οποίασ δεν ήταν τα ενδεδειγµένα για την ιταλική πολιτιστική αίγλη και τισ φιλοδοξίεσ µιασ Μεγάλησ ∆ύναµησ. Ήταν καιρόσ πλέον να ολοκληρωθεί η «εθνική επανάσταση» και να δοθεί στην Ιταλία ένα «νέο κράτοσ», ικανό να επιφέρει δραστήρια ηγεµονία, πολίτεσ µε κίνητρα και ενωµένη
18
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
εθνική κοινότητα, όπωσ ακριβώσ άξιζε στην Ιταλία. Πολλοί από αυτούσ τουσ υπέρµαχουσ µιασ «δεύτερησ Παλιγγενεσίασ» έγραφαν στην πολιτιστική επιθεώρηση τησ Φλωρεντίασ La Voce, στην οποία ήταν συνδροµητήσ ο νεαρόσ Μουσολίνι και µε τον εκδότη τησ, τον Τζοβάνι Πρετσολίνι, αλληλογραφούσε. Μετά τον πόλεµο η επιδοκιµασία στην οποία έτυχαν χάρισε σεβασµό στο ανερχόµενο φασιστικό κίνηµα και έκανε ευρέωσ αποδεκτή στισ τάξεισ των εθνικιστών τησ µεσαίασ τάξησ την ιδέα µιασ ριζοσπαστικήσ «εθνικήσ επανάστασησ19». Στισ 15 Απριλίου του 1919, αµέσωσ µετά την ιδρυτική συνάντηση του φασιστικού κινήµατοσ στην πλατεία Σαν Σεπόλκρο, µια οµάδα φίλων του Μουσολίνι, µεταξύ των οποίων ο Μαρινέτι και ο αρχηγόσ των Aρντίτι, Φερούτσο Βέκι, εισέβαλαν στα γραφεία τησ σοσιαλιστικήσ εφηµερίδασ Avanti! στο Μιλάνο· ο Μουσολίνι είχε διατελέσει αρχισυντάκτησ τησ από το 1912 έωσ το 1914. Έσπασαν το πιεστήριο και τα µηχανήµατα. Τέσσερισ άνθρωποι σκοτώθηκαν, ανάµεσά τουσ ένασ στρατιώτησ, και τριάντα εννέα τραυµατίστηκαν20. Έτσι ο ιταλικόσ φασισµόσ εισέβαλε στην ιστορία µέσα από µια πράξη βίασ εναντίον του σοσιαλισµού και τησ συντηρητικήσ νοµιµότητασ, στο όνοµα τησ απαίτησησ για ένα υψηλότερο εθνικό αγαθό. Ο φασισµόσ πήρε το όνοµά του και έκανε τα πρώτα του βήµατα στην Ιταλία. Ωστόσο, ο Μουσολίνι δεν ήταν κανένασ µοναχικόσ τυχοδιώκτησ. Παρόµοια κινήµατα εµφανίζονταν στη µεταπολεµική Ευρώπη ανεξάρτητα από το φασισµό του Μουσολίνι, εξέφραζαν όµωσ το ίδιο µείγµα εθνικισµού, αντικαπιταλισµού, εθελοντισµού και ενεργούσ βίασ ενάντια στουσ συντηρητικούσ και σοσιαλιστέσ εχθρούσ. (Θα ασχοληθώ εκτενέστερα µε τη µεγάλη γκάµα πρώιµων φασιστικών κινηµάτων στο Κεφάλαιο 2.) Λίγο περισσότερο από τρία χρόνια µετά τη συνάντηση στην πλατεία Σαν Σεπόλκρο, το φασιστικό κίνηµα του Μουσολίνι κυβερνούσε την Ιταλία. Έντεκα χρόνια αργότερα, ένα άλλο φασιστικό κόµµα κατέλαβε την εξουσία στη Γερµανία21. Σύντοµα η Ευρώπη και άλλα ακόµα µέρη του κόσµου αντηχούσαν από επίδοξουσ δικτάτορεσ και στρατιωτικέσ οµάδεσ που πίστευαν ότι βάδιζαν κι αυτοί στο δρόµο προσ την εξουσία, όπωσ ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ. Σε άλλα έξι χρόνια ο Χίτλερ είχε βυθίσει την Ευρώπη σ’ έναν πόλεµο που τελικά εξαπλώθηκε σε µεγάλο κοµµάτι τησ υφηλίου. Όταν τελείωσε, η ανθρωπότητα είχε υποστεί όχι µόνο τισ συνήθεισ βαρβαρότητεσ ενόσ πολέµου, σε µια χωρίσ προηγούµενο κλίµακα λόγω τησ τεχνολογίασ και του πάθουσ, αλλά και τισ ενέργειεσ
EÈÛ·ÁˆÁ‹
19
να εξαλειφθεί µέσω προγραµµατισµένησ σφαγήσ ένασ ολόκληροσ λαόσ, ο πολιτισµόσ του και η ίδια του η µνήµη. Παρατηρώντασ από τη µία τον Μουσολίνι, πρώην δάσκαλο, µποέµ µικροσυγγραφέα και πάλαι ποτέ σοσιαλιστή ρήτορα και αρχισυντάκτη, κι από την άλλη τον Χίτλερ, πρώην δεκανέα και αποτυχηµένο φοιτητή Kαλών Tεχνών, µαζί µε τουσ ένστολουσ κακοποιούσ τουσ, κυβερνήτεσ των Μεγάλων ∆υνάµεων τησ Ευρώπησ, πολλοί µορφωµένοι και ευαίσθητοι άνθρωποι θεώρησαν απλώσ ότι «µια ορδή βαρβάρων… έχουν στήσει το τσαντίρι τουσ µέσα στο έθνοσ22». Στισ 27 Μαρτίου του 1933, δύο µήνεσ µετά την ανάληψη του αξιώµατοσ του καγκελάριου τησ Γερµανίασ από τον Χίτλερ, ο µυθιστοριογράφοσ Τόµασ Μαν έγραφε στο ηµερολόγιό του ότι είχε γίνει µάρτυρασ ενόσ είδουσ επανάστασησ που πρώτη φορά έβλεπε, η οποία «δε στηριζόταν σε ιδέεσ, ήταν ενάντια στισ ιδέεσ, ενάντια σε οτιδήποτε ανώτερο, καλύτερο, αξιοπρεπέσ, ενάντια στην ελευθερία, στην αλήθεια και στη δικαιοσύνη». Το «κοινό κάθαρµα» είχε αναλάβει την εξουσία, «συνοδευόµενο από τισ µάζεσ που πανηγύριζαν23». Εκτοπισµένοσ στο εσωτερικό τησ χώρασ, στη Νάπολη, ο επιφανήσ φιλελεύθεροσ Ιταλόσ φιλόσοφοσ-ιστορικόσ Μπενεντέτο Κρότσε παρατηρούσε µε περιφρόνηση ότι ο Μουσολίνι είχε προσθέσει µια τέταρτη µορφή κακοδιοίκησησ – την «οναγροκρατία», διακυβέρνηση που εκτελείται από φωνασκούντεσ γαϊδάρουσ – στισ ήδη τρεισ γνωστέσ του Αριστοτέλη: την τυραννία, την ολιγαρχία και τη δηµοκρατία.24 Αργότερα ο Κρότσε κατέληξε στο συµπέρασµα ότι ο φασισµόσ ήταν απλώσ µια «παρένθεση» στην ιταλική ιστορία, το προσωρινό αποτέλεσµα τησ ηθικήσ κατάπτωσησ, µεγεθυσµένο από την αποδιοργάνωση που επέφερε ο Α΄ Παγκοσµίοσ πόλεµοσ. Ο φιλελεύθεροσ Γερµανόσ ιστορικόσ Φρίντριχ Μάινεκε παροµοίωσ συµπέρανε, αφού ο Χίτλερ είχε οδηγήσει τη Γερµανία στην καταστροφή, ότι ο ναζισµόσ είχε προκύψει ωσ αποτέλεσµα ενόσ ηθικού εκφυλισµού στον οποίο αδαείσ και ρηχοί τεχνικοί, Machtmenschen, υποστηριζόµενοι από τη µάζα τησ κοινωνίασ που διψούσε για έντονεσ συγκινήσεισ, είχαν θριαµβεύσει σε βάροσ ισορροπηµένων και λογικών ανθρωπιστών, Kulturmenschen.25 Σύµφωνα και µε τουσ δύο, η οδόσ διαφυγήσ θα ήταν να επικρατήσει και πάλι µια µορφή κοινωνίασ όπου θα κυβερνούσαν «οι άριστοι». Κάποιοι άλλοι παρατηρητέσ ήξεραν από την αρχή ότι διακυβευόταν κάτι πολύ βαθύτερο από την τυχαία άνοδο κακοποιών στοιχείων και πολύ σαφέστερο από την κατάπτωση τησ παλαιάσ ηθικήσ τάξησ. Οι
20
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
µαρξιστέσ, τα πρώτα θύµατα του φασισµού, συνήθιζαν να βλέπουν την Iστορία ωσ το µεγάλο ξεδίπλωµα βαθύτερων διαδικασιών µέσα από τη σύγκρουση οικονοµικών συστηµάτων. Προτού ακόµα εδραιωθεί πλήρωσ η εξουσία του Μουσολίνι, είχαν έτοιµο έναν ορισµό του φασισµού, τον οποίον θεωρούσαν «το όπλο µε το οποίο η µεγάλη αστική τάξη πολεµά το προλεταριάτο όταν τα νόµιµα µέσα που διαθέτει το κράτοσ αποδείχτηκαν ανεπαρκή για να το καθυποτάξουν26». Επί Στάλιν ο ορισµόσ αυτόσ µετατράπηκε σε µια σιδηροπαγή φόρµουλα που αποτέλεσε το κοµουνιστικό δόγµα για µισό αιώνα: «Φασισµόσ είναι η απροκάλυπτη, τροµοκρατική δικτατορία των πιο αντιδραστικών, των πιο σοβινιστικών και των πιο ιµπεριαλιστικών στοιχείων του οικονοµικού κεφαλαίου27». Παρ’ όλο που όλα αυτά τα χρόνια εµφανίστηκαν πολλέσ ακόµα ερµηνείεσ και ορισµοί, ακόµα και τώρα, περισσότερο από ογδόντα χρόνια µετά τη συνάντηση του Σαν Σεπόλκρο, κανένασ από κείνουσ τουσ ορισµούσ δεν έχει τύχει παγκόσµιασ αποδοχήσ ωσ µια πλήρωσ ικανοποιητική εξήγηση ενόσ φαινοµένου που φάνηκε να εµφανίζεται από το πουθενά, πήρε πολλέσ και ποικίλεσ µορφέσ, εξύψωσε το µίσοσ και τη βία στο όνοµα τησ εθνικήσ ανδρείασ και, παρ’ όλα αυτά, κατάφερε να έχει απήχηση σε καλλιεργηµένουσ πολιτικούσ αναγνωρισµένου κύρουσ, επιχειρηµατίεσ, επαγγελµατίεσ, καλλιτέχνεσ και διανοούµενουσ. Θα επανεξετάσω αυτέσ τισ πολλαπλέσ ερµηνείεσ στο Kεφάλαιο 8, αφού θα έχουµε αποκτήσει µια πληρέστερη αντίληψη του θέµατόσ µασ. Τα φασιστικά κινήµατα παρουσίαζαν τόσο εµφανείσ διαφορέσ από το ένα εθνικό τοπίο στο άλλο, ώστε κάποιοι αµφιβάλλουν αν ο όροσ φασισµόσ µπορεί να θεωρηθεί ωσ κάτι περισσότερο εκτόσ από βρισιά. Το επίθετο χρησιµοποιείται τόσο συχνά, ώστε σχεδόν οποιοσδήποτε κρατά στα χέρια του ή απειλεί την εξουσία είναι φασίστασ. Οι αµφισβητίεσ θεωρούν πωσ ίσωσ θα ’πρεπε να ξεφορτωθούµε αυτό τον όρο.28 Σκοπόσ ετούτου του βιβλίου είναι να προτείνει έναν νέο τρόπο θεώρησησ του φασισµού, ο οποίοσ ίσωσ διασώσει την έννοια για περαιτέρω ουσιαστική χρήση και εξηγήσει πιο διεξοδικά την απήχηση που είχε, τον πολύπλοκο ιστορικό του δρόµο και τον τελικό τρόµο που προκάλεσε.
EÈÛ·ÁˆÁ‹
21
∂ÈÎfiÓ˜ ÙÔ˘ Ê·ÛÈÛÌÔ‡ Όλοι είναι σίγουροι πωσ γνωρίζουν τι είναι ο φασισµόσ. Ο φασισµόσ, όντασ η πιο ενσυνείδητα εποπτική απ’ όλεσ τισ πολιτικέσ µορφέσ, µασ παρουσιάζεται µε έντονεσ βασικέσ εικόνεσ: σοβινιστήσ δηµαγωγόσ που αγορεύει µε πάθοσ ενώπιον ενόσ εκστατικού πλήθουσ· πειθαρχηµένεσ σειρέσ από νεαρούσ που παρελαύνουν µε στρατιωτικό βηµατισµό· µαχητέσ µε χρωµατιστά πουκάµισα που ξυλοκοπούν µέλη κάποιασ δαιµονικήσ µειονότητασ· αιφνιδιαστικέσ εισβολέσ τα χαράµατα· και καλογυµνασµένοι στρατιώτεσ που παρελαύνουν στουσ δρόµουσ µιασ υπόδουλησ πόλησ. Ωστόσο, εξετάζοντασ πιο προσεκτικά µερικέσ από αυτέσ τισ οικείεσ εικόνεσ, βλέπουµε ότι δηµιουργούν εύκολεσ πλάνεσ. Η εικόνα του πανίσχυρου δικτάτορα εξατοµικεύει το φασισµό και δηµιουργεί την εσφαλµένη εντύπωση πωσ µπορούµε να τον κατανοήσουµε πλήρωσ εξετάζοντασ προσεκτικά µόνο τον αρχηγό. Η εικόνα αυτή, η ισχύσ τησ οποίασ επιβιώνει ακόµη και σήµερα, αποτελεί τον τελευταίο θρίαµβο των φασιστών προπαγανδιστών. Προσφέρει ένα άλλοθι στα έθνη που ενέκριναν ή ανέχτηκαν φασίστεσ ηγέτεσ και στρέφει την προσοχή µακριά από τα πρόσωπα, τισ οµάδεσ και τουσ θεσµούσ που τον βοήθησαν. Χρειαζόµαστε ένα πιο ραφιναρισµένο µοντέλο φασισµού που να διερευνά τη σχέση ανάµεσα στον αρχηγό και στο έθνοσ και ανάµεσα στο κόµµα και στην κοινωνία. Η εικόνα του πλήθουσ που φωνάζει ρυθµικά πανηγυρικέσ ιαχέσ τρέφει τον ισχυρισµό ότι ορισµένοι ευρωπαϊκοί λαοί είχαν µια φυσική προδιάθεση προσ το φασισµό και ανταποκρίθηκαν µε ενθουσιασµό λόγω του εθνικού τουσ χαρακτήρα. Φυσική συνέπεια αυτήσ τησ εικόνασ είναι η συγκαταβατική άποψη ότι η ιστορία ορισµένων εθνών έδωσε τροφή στο φασισµό29. Κάτι τέτοιο µετατρέπεται πολύ εύκολα σε άλλοθι για τα έθνη που παρέµειναν απλοί θεατέσ: δε θα µπορούσε να συµβεί σ’ εµάσ. Πέρα από αυτέσ τισ οικείεσ εικόνεσ και έπειτα από µια πιο λεπτοµερή εξέταση, η φασιστική πραγµατικότητα γίνεται ακόµα πιο περίπλοκη. Για παράδειγµα, το καθεστώσ που εφηύρε τη λέξη φασισµόσ – η Ιταλία του Μουσολίνι – επέδειξε ελάχιστα σηµάδια αντισηµιτισµού για διάστηµα δεκαέξι χρόνων αφότου ανέλαβε την εξουσία. Πράγµατι, ανάµεσα στουσ βιοµηχάνουσ και στουσ µεγάλουσ γαιοκτήµονεσ που χρηµατο-
22
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
δότησαν αρχικά τον Μουσολίνι περιλαµβάνονταν και εβραίοι υποστηρικτέσ του30. Ο ίδιοσ διατηρούσε στενέσ φιλικέσ σχέσεισ µε εβραίουσ όπωσ ο Άλντο Φίντσι, µέλοσ του Φασιστικού Κόµµατοσ, και είχε µια εβραία ερωµένη, τη Μαργκερίτα Σαρφάτι, συγγραφέα τησ πρώτησ επίσηµησ βιογραφίασ του31. Περίπου διακόσιοι εβραίοι έλαβαν µέροσ στην Πορεία προσ τη Ρώµη32. Αντιθέτωσ, η δωσίλογη γαλλική κυβέρνηση του στρατάρχη Πετέν στο Βισί (1940-’44) ήταν ιδιαίτερα αντισηµιτική, ενώ για άλλουσ λόγουσ είναι προτιµότερο να τη χαρακτηρίσουµε απολυταρχική33 και όχι φασιστική, όπωσ θα δούµε στο Κεφάλαιο 8. Εποµένωσ, καθίσταται προβληµατικό να θεωρούµε ωσ ουσία του φασισµού έναν ισχυρό αντισηµιτισµό.34 Ένα άλλο θεωρούµενο ωσ βασικό χαρακτηριστικό του φασισµού είναι το αντικαπιταλιστικό, αντι-αστικό πνεύµα του. Τα πρώιµα φασιστικά κινήµατα επεδείκνυαν την περιφρόνησή τουσ απέναντι στισ αξίεσ τησ αστικήσ τάξησ και σε όσουσ το µόνο που ήθελαν ήταν «να κερδίσουν χρήµατα, χρήµατα, βρώµικα χρήµατα35». Επιτίθεντο στον «διεθνή οικονοµικό καπιταλισµό» σχεδόν όπωσ και στουσ σοσιαλιστέσ. Έφτασαν στο σηµείο να υποσχεθούν ότι θα δήµευαν τισ περιουσίεσ των ιδιοκτητών πολυκαταστηµάτων προσ όφελοσ των πατριωτών µαστόρων και τισ περιουσίεσ των µεγάλων γαιοκτηµόνων προσ όφελοσ των αγροτών.36 Κάθε φορά όµωσ που τα φασιστικά κινήµατα αποκτούσαν την εξουσία, δεν έκαναν τίποτα για να υλοποιήσουν αυτέσ τισ αντικαπιταλιστικέσ απειλέσ. Αντίθετα, πραγµατοποιούσαν µε ακραία βία και σχολαστικότητα τισ απειλέσ τουσ κατά του σοσιαλισµού. Οι συγκρούσεισ στουσ δρόµουσ µε νεαρούσ κοµουνιστέσ ήταν από τισ πιο δυνατέσ εικόνεσ προπαγάνδασ.37 Μόλισ τα φασιστικά καθεστώτα έπαιρναν στα χέρια τουσ την εξουσία, απαγόρευαν τισ απεργίεσ, διέλυαν τα ανεξάρτητα εργατικά συνδικάτα, µείωναν την αγοραστική δύναµη των µισθωτών και κατέκλυζαν µε παραγγελίεσ τισ πολεµικέσ βιοµηχανίεσ, προσ µεγάλη ικανοποίηση των εργοδοτών. Οι ερευνητέσ, αντιµέτωποι µε αυτέσ τισ αντιφάσεισ ανάµεσα σε λόγια και πράξεισ σχετικά µε τον καπιταλισµό, έχουν καταλήξει σε αντίθετα συµπεράσµατα. Ορισµένοι, ερµηνεύοντασ τα λόγια στην κυριολεξία, θεωρούν το φασισµό µια µορφή ακραίου αντικαπιταλισµού38. Κάποιοι άλλοι, και όχι µόνο οι µαρξιστέσ, υποστηρίζουν τη διαµετρικά αντίθετη θέση, ότι δηλαδή οι φασίστεσ έσπευσαν να βοηθήσουν τον καπιταλισµό που αντιµετώπιζε προβλήµατα και στήριξαν µε έκτακτα µέτρα το υπάρχον σύστηµα τησ κατανοµήσ του πλούτου και τησ κοινωνικήσ ιεραρχίασ.
EÈÛ·ÁˆÁ‹
23
Το βιβλίο ετούτο τάσσεται µε την άποψη πωσ όσα έκαναν οι φασίστεσ µάσ λένε τουλάχιστον όσα είπαν. Φυσικά και δεν µπορούµε να αγνοήσουµε τα λεγόµενά τουσ, εφόσον µασ βοηθούν να εξηγήσουµε την απήχηση που είχαν ωσ κίνηµα. Ωστόσο, ακόµα και στην πιο ακραία τησ µορφή, η αντικαπιταλιστική ρητορική των φασιστών ήταν επιλεκτική. Ενώ αποδοκίµαζαν την κερδοσκοπική διεθνή οικονοµία (µαζί µε όλεσ τισ άλλεσ µορφέσ διεθνισµού ή παγκοσµιοποίησησ – καπιταλιστικήσ και σοσιαλιστικήσ), σέβονταν την ιδιοκτησία των εθνικών παραγωγών, οι οποίοι επρόκειτο να αποτελέσουν την κοινωνική βάση του αναζωογονηµένου έθνουσ39. Όταν αποδοκίµαζαν την αστική τάξη, το έκαναν επειδή ήταν πολύ υποτονική και ατοµιστική για να ενδυναµώσει ένα έθνοσ και όχι επειδή έκλεβε από τουσ εργάτεσ την υπεραξία τησ εργασίασ τουσ. Στον καπιταλισµό έστρεψαν την κριτική τουσ όχι για την εκµετάλλευση που ασκούσε αλλά για τον υλισµό του, για την αδιαφορία του απέναντι στο έθνοσ, για την ανικανότητά του να συγκινήσει τισ ψυχέσ των απλών ανθρώπων40. Σε πιο βαθύ επίπεδο, οι φασίστεσ απέρριπταν την άποψη ότι οι οικονοµικέσ δυνάµεισ αποτελούν τουσ βασικούσ µοχλούσ που κινούν την Iστορία. Γι’ αυτούσ ο δυσλειτουργικόσ καπιταλισµόσ του µεσοπολέµου δεν είχε ανάγκη από θεµελιώδεισ αναπροσαρµογέσ· τα αρνητικά του σηµεία µπορούσαν να διορθωθούν απλώσ και µόνο µε επαρκή πολιτική βούληση για τη δηµιουργία συνθηκών πλήρουσ απασχόλησησ και παραγωγικότητασ41. Μόλισ τα φασιστικά καθεστώτα ανέβαιναν στην εξουσία, δήµευαν τισ περιουσίεσ µόνο των πολιτικών τουσ αντιπάλων, των ξένων ή των εβραίων. Κανένα τουσ δεν άλλαξε την κοινωνική ιεραρχία, πέρα από το ότι προώθησαν κάποιουσ τυχοδιώκτεσ σε ανώτατα αξιώµατα. Το περισσότερο που έκαναν ήταν να αντικαταστήσουν τισ δυνάµεισ τησ αγοράσ µε την κρατική οικονοµική διαχείριση, όµωσ µέσα στον κυκεώνα τησ Μεγάλησ Οικονοµικήσ Ύφεσησ οι περισσότεροι επιχειρηµατίεσ αρχικά είδαν ευνοϊκά το µέτρο. Αν θεωρήσουµε ότι ο φασισµόσ ήταν «επαναστατικόσ», τότε η σηµασία τησ λέξησ εδώ ήταν πολύ ιδιαίτερη, αρκετά διαφορετική από εκείνη που είχε κατά την περίοδο από το 1789 έωσ το 1917 και η οποία αντιστοιχούσε σε µια βαθιά ανατροπή τησ κοινωνικήσ τάξησ πραγµάτων και στην ανακατανοµή τησ κοινωνικήσ, πολιτικήσ και οικονοµικήσ δύναµησ. Ωστόσο, ο φασισµόσ επέφερε ορισµένεσ αρκετά βαθιέσ αλλαγέσ ώστε να αποκαλούνται «επαναστατικέσ», αν θέλουµε να δώσουµε στη λέξη αυτή µια διαφορετική σηµασία. Tην περίοδο που ο φασισµόσ βρισκόταν σε πλήρη ανάπτυξη, προχώρησε σε ανασχεδιασµό των ορίων
24
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
ανάµεσα στο ιδιωτικό και στο δηµόσιο, µειώνοντασ αισθητά ό,τι κάποτε ήταν αναµφισβήτητα ιδιωτικό. Άλλαξε τισ αρχέσ τησ υπηκοότητασ, από την άσκηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων και υποχρεώσεων µέχρι τη συµµετοχή σε µαζικέσ τελετέσ αποδοχήσ και συµµόρφωσησ. Αναπροσάρµοσε τισ σχέσεισ ανάµεσα στο άτοµο και στην έννοια τησ συλλογικότητασ, έτσι ώστε το άτοµο να µην έχει κανένα δικαίωµα πέρα από το συµφέρον τησ κοινότητασ. Επεξέτεινε τισ εξουσίεσ τησ διοίκησησ – κόµµατοσ και κράτουσ – σε µια προσπάθεια να εδραιώσει τον απόλυτο έλεγχο. Τέλοσ, αναζωπύρωσε επιθετικά συναισθήµατα που µέχρι εκείνη τη στιγµή η Ευρώπη είχε γνωρίσει µόνο κατά τη διάρκεια του πολέµου ή τησ κοινωνικήσ επανάστασησ. Αυτέσ οι αλλαγέσ συχνά έφερναν τουσ φασίστεσ σε σύγκρουση µε συντηρητικέσ πεποιθήσεισ ριζωµένεσ στουσ θεσµούσ τησ οικογένειασ, τησ Eκκλησίασ, τησ κοινωνικήσ τάξησ και τησ ιδιοκτησίασ. Στη συνέχεια του βιβλίου42, µόλισ εξετάσουµε πιο λεπτοµερώσ τισ περίπλοκεσ σχέσεισ συνεργίασ, εκδούλευσησ και περιστασιακήσ αντίστασησ που συνέδεαν τουσ καπιταλιστέσ µε τουσ κυβερνώντεσ φασίστεσ, θα δούµε ότι ο φασισµόσ δεν µπορεί να θεωρηθεί απλώσ ωσ µια πιο ισχυρή µορφή συντηρητισµού, έστω κι αν διατηρούσε το υπάρχον καθεστώσ ιδιοκτησίασ και κοινωνικήσ ιεραρχίασ. Είναι δύσκολο να τοποθετήσει κανείσ το φασισµό στον γνωστό πολιτικό χάρτη Αριστεράσ-∆εξιάσ. Άραγε οι ίδιοι οι φασίστεσ αρχηγοί το γνώριζαν από την αρχή; Όταν ο Μουσολίνι συγκέντρωσε τουσ φίλουσ του στην πλατεία Σαν Σεπόλκρο, το Μάρτιο του 1919, δεν ήταν απολύτωσ σαφέσ αν προσπαθούσε να συναγωνιστεί τουσ πρώην αριστερούσ συντρόφουσ του στο Σοσιαλιστικό Κόµµα τησ Iταλίασ ή να τουσ επιτεθεί κατά µέτωπο από ∆εξιά. Μέσα στο φάσµα τησ ιταλικήσ πολιτικήσ ζωήσ, πού θα µπορούσε να βρει τη θέση του αυτό που κάποιεσ φορέσ εξακολουθούσε να αποκαλεί «εθνικό συνδικαλισµό43»; Πράγµατι, ο φασισµόσ πάντοτε στήριζε ετούτη την ασάφεια. Ωστόσο, οι φασίστεσ ήταν ξεκάθαροι όσον αφορά ένα πράγµα: δε βρίσκονταν στο κέντρο. Η περιφρόνηση των φασιστών για το ήπιο, εφησυχασµένο, συµβιβαστικό κέντρο ήταν απόλυτη (µολονότι τα φασιστικά κόµµατα που αποζητούσαν ενεργά την κατάκτηση τησ εξουσίασ θα αναγκάζονταν να ταχθούν από κοινού µε τουσ κεντρώουσ συµµάχουσ τουσ ενάντια στουσ κοινούσ εχθρούσ τησ Αριστεράσ). Η περιφρόνησή τουσ απέναντι στον φιλελεύθερο κοινοβουλευτισµό και στον υποτονικό αστικό ατοµικισµό, καθώσ και ο ριζοσπαστικόσ χαρακτήρασ των µέτρων που εφάρµοζαν για την αποκατάσταση τησ εθνικήσ ανεπάρκειασ και
EÈÛ·ÁˆÁ‹
25
διάσπασησ δε συµφωνούσε µε την προθυµία τουσ να συνάψουν συµµαχίεσ µε εθνικιστέσ συντηρητικούσ εναντίον τησ διεθνικιστικήσ Αριστεράσ. Η τελική απάντηση των φασιστών για τον πολιτικό χάρτη Αριστεράσ-∆εξιάσ ήταν ο ισχυρισµόσ τουσ πωσ είχαν κατορθώσει να τον θέσουν σε αχρηστία, όντασ οι ίδιοι «ούτε ∆εξιοί ούτε Αριστεροί», υπερβαίνοντασ τέτοιου είδουσ ξεπερασµένουσ διχασµούσ και ενώνοντασ το έθνοσ. Μια άλλη αντίφαση ανάµεσα στη φασιστική ρητορική και στη φασιστική πρακτική έχει να κάνει µε τον εκσυγχρονισµό: τη µετάβαση από το αγροτικό στο αστικό, από τη χειρωνακτική εργασία στη βιοµηχανία, τη διάσπαση τησ διαδικασίασ παραγωγήσ, τισ κοσµικέσ κοινωνίεσ και την τεχνολογική οργάνωση τησ εργασίασ. Οι φασίστεσ συχνά αναθεµάτιζαν τισ απρόσωπεσ πόλεισ και την υλιστική εκκοσµίκευση και τόνιζαν τη σηµασία µιασ αγροτικήσ ουτοπίασ ελεύθερησ από την απουσία δεσµεύσεων, τισ αντιφάσεισ και την ανηθικότητα τησ αστικήσ ζωήσ44. Ωστόσο, οι φασίστεσ αρχηγοί λάτρευαν τα γρήγορα αυτοκίνητά τουσ45 και τα αεροπλάνα46, διέδιδαν το µήνυµά τουσ µέσα από εξαιρετικά σύγχρονεσ τεχνικέσ προπαγάνδασ και υποκριτικήσ. Μόλισ καταλάµβαναν την εξουσία, επιτάχυναν το βιοµηχανικό ρυθµό παραγωγήσ µε σκοπό να επανεξοπλιστούν. Έτσι, είναι δύσκολο να τοποθετήσει κανείσ την ουσία του φασισµού αποκλειστικά και µόνο είτε στο πλαίσιο τησ αντιεκσυγχρονιστικήσ αντίδρασησ47 είτε σ’ εκείνο τησ εκµοντερνιστικήσ δικτατορίασ48. Η καλύτερη λύση έγκειται όχι στη δηµιουργία δυϊσµών αλλά στη διερεύνηση τησ σχέσησ του µοντερνισµού µε το φασισµό µέσα από την περίπλοκη ιστορική του πορεία. Η σχέση αυτή παρουσίασε δραµατικέσ ιδιαιτερότητεσ σε διάφορα στάδια τησ εξέλιξήσ τησ. Τα πρώιµα φασιστικά καθεστώτα εκµεταλλεύτηκαν τισ διαµαρτυρίεσ των θυµάτων τησ ξαφνικήσ βιοµηχανοποίησησ και παγκοσµιοποίησησ – των ηττηµένων του εκσυγχρονισµού, χρησιµοποιώντασ, σίγουρα, τισ πιο σύγχρονεσ µορφέσ και τεχνικέσ προπαγάνδασ49. Ταυτόχρονα, ένασ εκπληκτικόσ αριθµόσ «µοντερνιστών» διανοούµενων θεωρούσαν ευχάριστο, από αισθητική και συναισθηµατική άποψη, αυτόν τον προωθηµένο συνδυασµό «εµφάνισησ» και κριτικού βλέµµατοσ για τη σύγχρονη κοινωνία, µαζί µε την περιφρόνηση που επεδείκνυε ο φασισµόσ προσ τη συµβατική µικροαστική αισθητική50. Αργότερα, όντασ στην εξουσία, τα φασιστικά καθεστώτα επέλεξαν αποφασιστικά το δρόµο του βιοµηχανικού συγκεντρωτισµού και τησ παραγωγικότητασ, γιγάντιουσ αυτοκινητόδροµουσ51 και σύγχρονο εξοπλισµό. Η έντονη επιθυµία για εξοπλισµό και για τη διε-
26
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
ξαγωγή επεκτατικών πολέµων σάρωσε το όραµα ενόσ παραδείσου για τουσ βιοπαλαιστέσ τεχνίτεσ και αγρότεσ που είχαν αποτελέσει την πρώτη βάση των πρώιµων κινηµάτων, αφήνοντασ πίσω τησ µόνο µερικούσ φτωχικούσ ξενώνεσ για νέουσ, τα Lederhosen Σαββατοκύριακα του Xίτλερ, τισ φωτογραφίεσ του Μουσολίνι γυµνού από τη µέση και πάνω στη συγκοµιδή σιτηρών, ενθύµια τησ αρχικήσ αγροτικήσ νοσταλγίασ52. Ο µόνοσ τρόποσ για να διερευνήσουµε την αµφίσηµη σχέση ανάµεσα στο φασισµό και στο µοντερνισµό, που τόσο προβληµάτισε όσουσ αναζητούν τη µία και µοναδική ουσία του φασισµού, είναι να ακολουθήσουµε ολόκληρη τη διαδροµή που διέτρεξε ο φασισµόσ. Mερικά άτοµα ακολούθησαν την ίδια διαδροµή στην προσωπική τουσ πορεία. Ο Άλµπερτ Σπέερ έγινε µέλοσ του κόµµατοσ τον Ιανουάριο του 1931 ωσ µαθητήσ του Χάινριχ Τέσενοου στο Iνστιτούτο Tεχνολογίασ BερολίνουΣαρλότενµπουργκ, και ήταν «όχι µοντέρνοσ αλλά κατά µία έννοια πιο µοντέρνοσ από τουσ υπόλοιπουσ» στισ απόψεισ του για την απλή, οργανική αρχιτεκτονική53. Μετά το 1933 ο Σπέερ σχεδίασε µνηµειώδεισ πόλεισ για λογαριασµό του Χίτλερ και την περίοδο 1942-’44 κατέληξε να επιδεικνύει τη γερµανική οικονοµική ισχύ ωσ υπουργόσ εξοπλισµών. Όµωσ τα φασιστικά καθεστώτα επεδίωκαν ένα εναλλακτικό είδοσ µοντερνισµού: µια τεχνικά προηγµένη κοινωνία όπου οι πιέσεισ και οι διχασµοί του συστήµατοσ θα εξοµαλύνονταν από τισ φασιστικέσ δυνάµεισ ολοκλήρωσησ και ελέγχου54. Πολλοί διακρίνουν στην ύστατη ριζοσπαστική κίνηση του φασισµού – τη δολοφονία των εβραίων – µια άρνηση τησ σύγχρονησ λογικήσ και επιστροφή στη βαρβαρότητα55. Εύλογα όµωσ θα µπορούσε να θεωρηθεί αυτό το γεγονόσ ωσ µια άλλη µορφή σύγχρονησ φρενίτιδασ του φασισµού. Η ναζιστική «εθνική εκκαθάριση» βασίστηκε στισ οδηγίεσ για καθαρότητα που υπαγορεύτηκαν από την ιατρική επιστήµη και τη δηµόσια υγεία του εικοστού αιώνα, το ζήλο των ευγονιστών να αποµακρύνουν τουσ ακατάλληλουσ και τουσ µολυσµένουσ56, µια αισθητική άποψη για το τέλειο σώµα και µια επιστηµονική λογική που δε λάµβανε υπόψη τησ τα ηθικά κριτήρια57. Λέγεται ότι τα παραδοσιακά πογκρόµ θα χρειάζονταν διακόσια χρόνια για να ολοκληρώσουν αυτό που η προηγµένη τεχνολογία κατάφερε στα τρία χρόνια του Ολοκαυτώµατοσ58. Η περίπλοκη σχέση ανάµεσα στο φασισµό και στο µοντερνισµό δεν µπορεί να αναλυθεί έτσι απλά, µ’ ένα ναι ή ένα όχι. Πρέπει να ενταχθεί στην εξέλιξη τησ ιστορίασ για την κατάκτηση και την άσκηση τησ εξουσίασ από τουσ φασίστεσ59. Η πλέον ικανοποιητική εργασία σχετικά µε
EÈÛ·ÁˆÁ‹
27
αυτό το ζήτηµα δείχνει πώσ η αντιµοντερνιστική δυσαρέσκεια διοχετεύτηκε σε συγκεκριµένη νοµοθεσία και σιγά σιγά αδρανοποιήθηκε µέσα από πιο ισχυρέσ ρεαλιστικέσ και πνευµατικέσ δυνάµεισ που εργάζονταν στην υπηρεσία ενόσ άλλου µοντερνισµού60. Πρέπει να µελετήσουµε ολόκληρη τη διαδροµή του φασισµού – πώσ εφάρµοσε την πρακτική του – αν θέλουµε να τον κατανοήσουµε. Ένα επιπλέον πρόβληµα που παρουσιάζουν οι εικόνεσ του φασισµού είναι ότι επικεντρώνονται σε ιδιαίτερα θεαµατικέσ στιγµέσ τησ φασιστικήσ διαδροµήσ – η Πορεία προσ τη Ρώµη, η πυρκαγιά στο Ράιχσταγκ, η Kristallnacht (H νύχτα των κρυστάλλων) – και παραλείπουν τη συµπαγή ιδιοσυστασία τησ καθηµερινήσ εµπειρίασ και τη συµµετοχή του κόσµου στην εγκαθίδρυση και στη λειτουργία των φασιστικών καθεστώτων. Τα φασιστικά κινήµατα δε θα είχαν αναπτυχθεί χωρίσ τη βοήθεια των απλών ανθρώπων, ακόµα κι εκείνων που συνήθωσ χαρακτηρίζονται καλοί. Οι φασίστεσ δε θα µπορούσαν ποτέ να αποκτήσουν δύναµη χωρίσ τη συναίνεση ή ακόµα και την ενεργή αποδοχή τησ παραδοσιακήσ ελίτ – αρχηγών κρατών, αρχηγών κοµµάτων, υψηλόβαθµων κυβερνητικών στελεχών, πολλοί από τουσ οποίουσ έτρεφαν έντονη απέχθεια για τισ ωµέσ βαρβαρότητεσ των στρατιωτικών φασιστών. Οι παρεκτροπέσ των φασιστικών καθεστώτων απαιτούσαν επίσησ και την ευρεία συνεργία µελών του κατεστηµένου: δικαστικών, στελεχών τησ αστυνοµίασ, στρατιωτικών, επιχειρηµατιών. Για να κατανοήσουµε πλήρωσ πώσ λειτουργούσαν τα φασιστικά καθεστώτα, πρέπει να φτάσουµε ωσ τουσ κοινούσ ανθρώπουσ και να εξετάσουµε τισ καθηµερινέσ τουσ επιλογέσ. Οι επιλογέσ αυτέσ σηµατοδότησαν την αποδοχή ενόσ προφανώσ µικρότερου κακού ή την απόφαση να παραβλεφθούν κάποιεσ υπερβολέσ που βραχυπρόθεσµα δε φαίνονταν και τόσο καταστροφικέσ, ίσωσ εν µέρει αποδεκτέσ, αλλά οι οποίεσ µε τη βαθµιαία συσσώρευση οδήγησαν σε τερατώδη αποτελέσµατα. Ασ πάρουµε, για παράδειγµα, τισ αντιδράσεισ των Γερµανών πολιτών στα γεγονότα τησ Νύχτασ των κρυστάλλων. Τη νύχτα τησ 9ησ Νοεµβρίου 1938, µε αφορµή έναν εµπρηστικό λόγο του υπουργού Προπαγάνδασ των ναζί Γιόζεφ Γκέµπελσ προσ τουσ ηγέτεσ του κόµµατοσ και αντιδρώντασ στη δολοφονία ενόσ Γερµανού διπλωµάτη στο Παρίσι από κάποιον νεαρό Πολωνοεβραίο που είχε εξοργιστεί για την απέλαση των µεταναστών γονιών του από τη Γερµανία, παραστρατιωτικοί του ναζιστικού κόµµατοσ προχώρησαν σε βιαιοπραγίεσ κατά των εβραϊκών κοινοτήτων στη Γερµανία. Πυρπόλησαν εκατοντάδεσ συναγωγέσ, έσπασαν
28
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
περισσότερα από επτά χιλιάδεσ µαγαζιά εβραίων, απέλασαν περισσότερουσ από είκοσι χιλιάδεσ εβραίουσ σε στρατόπεδα συγκέντρωσησ και σκότωσαν επιτόπου ενενήντα εννιά εβραίουσ. Πρόστιµο ενόσ δισεκατοµµυρίου µάρκων επιβλήθηκε συνολικά στουσ εβραίουσ τησ Γερµανίασ, ενώ οι αποζηµιώσεισ τουσ κατασχέθηκαν από το γερµανικό κράτοσ µε σκοπό την αποκατάσταση τυχόν ζηµιών που προκλήθηκαν σε µη εβραϊκέσ ιδιοκτησίεσ. Είναι πλέον σαφέσ πωσ πολλοί Γερµανοί θίγονταν από τισ βιαιότητεσ που συντελούνταν κάτω από τα παράθυρά τουσ61. Ωστόσο, η καθολική αυτή δυσαρέσκεια ήταν παροδική και χωρίσ διάρκεια. Για παράδειγµα, για ποιο λόγο δεν έγιναν µηνύσεισ ούτε διεξήχθησαν δικαστικέσ ή διοικητικέσ έρευνεσ; Αν µπορέσουµε να αντιληφθούµε την αποτυχία του δικαστικού συστήµατοσ ή των θρησκευτικών και πολιτικών αρχών ή τησ αντίστασησ των πολιτών να βάλουν φρένο στον Χίτλερ το Νοέµβριο του 1938, τότε έχουµε αρχίσει να κατανοούµε τουσ ευρύτερουσ κύκλουσ τησ ατοµικήσ και θεσµικήσ συναίνεσησ, στα πλαίσια τησ οποίασ µια στρατιωτική µειονότητα ήταν σε θέση να απαλλαγεί από κάθε περιορισµό και να προκαλέσει γενοκτονία σε µια έωσ τότε εξευγενισµένη και πολιτισµένη χώρα. Τα ερωτήµατα αυτά είναι δύσκολο να απαντηθούν και πίσω τουσ κρύβονται πολύ περισσότερα από τισ απλέσ εικόνεσ ενόσ µοναχικού αρχηγού και του πλήθουσ που επευφηµεί. Αποκαλύπτουν επίσησ ορισµένεσ από τισ δυσκολίεσ που προέκυψαν από την αναζήτηση µιασ και µόνο ουσίασ, του περίφηµου «φασιστικού ελαχίστου», που υποτίθεται ότι µασ επιτρέπει να προχωρήσουµε σε έναν συγκεκριµένο γενικό ορισµό του φασισµού. Οι ορισµοί είναι από τη φύση τουσ περιοριστικοί. Σχηµατίζουν µια στατική εικόνα ενόσ πράγµατοσ που είναι καλύτερα να το εξετάζει κανείσ εν κινήσει και απεικονίζουν σαν «παγωµένο πλάνο»62 κάτι που γίνεται καλύτερα κατανοητό σαν διαδικασία. Πολύ συχνά υποκύπτουν στην τάση του διανοούµενου να αντιµετωπίζει τισ προγραµµατικέσ δηλώσεισ ωσ συστατικέσ και να ταυτίζει το φασισµό περισσότερο µε αυτά που διακήρυξε παρά µε όσα έκανε. Η αναζήτηση του τέλειου ορισµού, που επιζητά να περιορίσει το φασισµό σε µια καλοδουλεµένη φράση, µοιάζει να ακυρώνει και όχι να θέτει ερωτήµατα σχετικά µε τισ ρίζεσ και την πορεία τησ ανάπτυξήσ του. Είναι σαν να παρατηρεί κανείσ τα κέρινα οµοιώµατα του µουσείου τησ Μαντάµ Τισό και όχι τουσ πραγµατικούσ ανθρώπουσ που αναπαριστούν, ή πουλιά τοποθετηµένα σε κάποιο γυάλινη προθήκη και όχι στο φυσικό τουσ περιβάλλον.
EÈÛ·ÁˆÁ‹
29
Φυσικά, ο φασισµόσ δε θα ’πρεπε να γίνεται θέµα συζήτησησ, χωρίσ να υπάρχει σε κάποιο σηµείο τησ διαπραγµάτευσησ η συµφωνία ωσ προσ το τι ακριβώσ είναι. Το παρόν βιβλίο προτίθεται να φτάσει σ’ ετούτη την έννοια στο τέλοσ τησ αναζήτησήσ του, κι όχι να ξεκινήσει µ’ αυτήν. Θα αφήσω προσ το παρόν κατά µέροσ την επιτακτικότητα ενόσ ορισµού και θα εξετάσω στην πράξη έναν πυρήνα κινηµάτων και καθεστώτων που είναι γενικά αποδεκτά ωσ φασιστικά (µε κυρίαρχα εκείνα τησ Ιταλίασ και τησ Γερµανίασ). Θα εξετάσω την ιστορική τουσ τροχιά σαν µια σειρά από διαδικασίεσ που ζυµώνονται µέσα στο χρόνο και όχι σαν έκφραση κάποιασ σταθερήσ ουσίασ63. Ξεκινάµε µε µια στρατηγική αντί για ορισµό.
™ÙÚ·ÙËÁÈΤ˜ ∆ιαφωνίεσ σχετικά µε την ερµηνεία του φασισµού προκύπτουν σε πολύ διαφορετικέσ διανοητικέσ στρατηγικέσ. Ποια ακριβώσ µέρη του θέµατοσ πρέπει να εξετάσουµε; Σε ποια κοµµάτια του ευρωπαϊκού ή του αµερικανικού παρελθόντοσ οφείλουµε να ψάξουµε για να βρούµε τουσ πρώτουσ σπόρουσ του φασισµού και να τουσ δούµε να αναπτύσσονται; Κάτω από ποιεσ συνθήκεσ αναπτύχθηκαν οι πιο έντονεσ µορφέσ φασισµού; Και ποιεσ παράµετροι τησ φασιστικήσ εµπειρίασ – οι ρίζεσ τησ, η ανάπτυξή τησ, η στάση τησ όντασ στην εξουσία; – αναδεικνύουν πιο καθαρά τη φύση αυτού του περίπλοκου φαινοµένου; Αν θέτατε το ερώτηµα τι είδουσ τέρασ είναι ο φασισµόσ, οι περισσότεροι θα σασ απαντούσαν χωρίσ δισταγµό ότι «ο φασισµόσ είναι ιδεολογία»64. Οι ίδιοι οι φασίστεσ αρχηγοί δεν έπαψαν ούτε στιγµή να λένε ότι ήταν προφήτεσ µιασ ιδέασ, σε αντίθεση µε τουσ υλιστέσ φιλελεύθερουσ και τουσ σοσιαλιστέσ. Ο Χίτλερ ανέφερε συνεχώσ τη λέξη Weltanschauung ή «κοσµοαντίληψη», µια καθόλου ελκυστική έννοια, που ολόκληροσ ο κόσµοσ αναγκάστηκε να προσέξει. Ο Μουσολίνι καυχιόταν για την ισχύ του φασιστικού δόγµατοσ.65 Σύµφωνα µ’ αυτή την προσέγγιση, φασίστασ είναι εκείνοσ που ενστερνίζεται τη φασιστική ιδεολογία – µια ιδεολογία που είναι κάτι περισσότερο από ιδέεσ· ένα ολόκληρο σύστηµα σκέψησ που τίθεται στην υπηρεσία ενόσ σχεδίου αναµόρφωσησ του κόσµου.66 Είναι σχεδόν αναπόφευκτο για ένα βιβλίο που αναφέρεται στο φασισµό να επικεντρώνεται στουσ στοχαστέσ εκεί-
30
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
νουσ που πρώτοι συνέθεσαν τισ στάσεισ και τουσ τρόπουσ σκέψησ που τώρα αποκαλούµε φασιστικούσ. Λογικό επακόλουθο θα ήταν να «ξεκινήσουµε εξετάζοντασ τα προγράµµατα, τα δόγµατα και την προπαγάνδα σε ορισµένα από τα σπουδαιότερα φασιστικά κινήµατα και στη συνέχεια να προχωρήσουµε στην ουσιαστική πολιτική και στη στάση των δύο πιο αξιοσηµείωτων φασιστκών καθεστώτων67». Η τοποθέτηση των προγραµµάτων στην πρώτη θέση τησ έρευνάσ µασ βασίζεται στην προϋπόθεση ότι ο φασισµόσ είναι µια θεωρία όπωσ όλα τα άλλα µεγάλα πολιτικά συστήµατα του σύγχρονου κόσµου: ο συντηρητισµόσ, ο φιλελευθερισµόσ, ο σοσιαλισµόσ. Η προϋπόθεση αυτή συνήθωσ θεωρείται δεδοµένη, ωστόσο αξίζει προσεκτικήσ εξέτασησ. Οι υπόλοιπεσ θεωρίεσ δηµιουργήθηκαν σε µια ιστορική περίοδο κατά την οποία η πολιτική αποτελούσε ενασχόληση των ευγενών, ασκούνταν µέσα από µακρόχρονο και εµπεριστατωµένο κοινοβουλευτικό διάλογο ανάµεσα σε µορφωµένουσ ανθρώπουσ οι οποίοι απευθύνονταν τόσο στη λογική των συναδέλφων τουσ όσο και στα συναισθήµατά τουσ. Οι κλασικέσ θεωρίεσ βασίζονταν σε λογικά φιλοσοφικά συστήµατα, τα οποία αναλύονταν στα έργα µεθοδικών στοχαστών. Φαίνεται λοιπόν λογικό να επιχειρήσουµε να εξηγήσουµε ετούτεσ τισ θεωρίεσ εξετάζοντασ τα προγράµµατα και τη φιλοσοφία που τισ διέπουν. Αντιθέτωσ, ο φασισµόσ αποτέλεσε µια εφεύρεση που δηµιουργήθηκε για την εποχή τησ µαζικήσ πολιτικήσ. Σκοπόσ του ήταν να απευθυνθεί κυρίωσ στο συναίσθηµα, µέσα από τη χρήση ενόσ προσεκτικά οργανωµένου τελετουργικού και έντονα φορτισµένου πολιτικού λόγου. Έπειτα από λεπτοµερέστερη µελέτη, συµπεραίνουµε ότι ο ρόλοσ που είχαν τα προγράµµατα και το δόγµα παρουσιάζει θεµελιώδεισ διαφορέσ από εκείνον που έχουν στο συντηρητισµό, στο φιλελευθερισµό και στο σοσιαλισµό. Είναι σαφέσ ότι ο φασισµόσ δε βασίζεται σε κάποιο περίπλοκο φιλοσοφικό σύστηµα, αλλά µάλλον στα κοινά αισθήµατα απέναντι στισ κυρίαρχεσ φυλέσ, στην άδικη κληρονοµιά τουσ και στη δίκαιη υπεροχή τουσ απέναντι σε κατώτερουσ λαούσ. Ο φασισµόσ δε διαθέτει τισ φιλοσοφικέσ βάσεισ ενόσ δηµιουργού συστηµάτων όπωσ ο Μαρξ ή κάποιου άλλου σπουδαίου κριτικού διανοούµενου όπωσ ο Μιλ, ο Μπερκ ή ο Τοκβίλ68. Κατά κάποιον τρόπο, και σε αντίθεση µε τισ κλασικέσ θεωρίεσ, η ορθότητα του φασισµού δεν εξαρτάται από την αλήθεια όσων πρεσβεύει. Ο φασισµόσ είναι «αληθινόσ» εφόσον βοηθά στην εκπλήρωση του πε-
EÈÛ·ÁˆÁ‹
31
πρωµένου µιασ εκλεκτήσ φυλήσ ή λαού, που έχει εµπλακεί µαζί µε άλλουσ λαούσ σε έναν δαρβινικό αγώνα, κι όχι υπό το φωσ κάποιασ αφηρηµένησ και κοινήσ λογικήσ. Οι πρώτοι φασίστεσ ήταν απολύτωσ ειλικρινείσ ωσ προσ αυτό. Εµείσ [οι φασίστεσ] δε θεωρούµε ότι η ιδεολογία είναι ένα πρόβληµα που λύνεται µε τέτοιον τρόπο ώστε η αλήθεια να στέκεται στο υψηλότερο σηµείο. Σ’ αυτή την περίπτωση όµωσ µήπωσ ο αγώνασ για µια ιδεολογία σηµαίνει απλώσ έναν αγώνα για τα προσχήµατα; Αναµφίβολα, εκτόσ κι αν το εξετάσει κανείσ σύµφωνα µε τη µοναδική και αποτελεσµατική ψυχολογικο-ιστορική του αξία. Η αλήθεια µιασ ιδεολογίασ βρίσκεται στην ικανότητά τησ να δραστηριοποιεί τη δική µασ ικανότητα για ιδανικά και δράση. Η αλήθεια τησ είναι απόλυτη, εφόσον, ζώντασ µέσα µασ, µπορεί να εξαντλήσει αυτέσ τισ ικανότητεσ.69 Η αλήθεια ήταν οτιδήποτε έδινε τη δυνατότητα στο νέο φασίστα (άντρα και γυναίκα) να ασκήσει την κυριαρχία του σε άλλουσ και οτιδήποτε έκανε τον εκλεκτό λαό να θριαµβεύσει. Ο φασισµόσ δε βασιζόταν στην αλήθεια του δόγµατόσ του αλλά στο µυστικιστικό δεσµό που ένωνε τον αρχηγό του µε το ιστορικό πεπρωµένο του λαού του, µια έννοια σχετική µε τα ροµαντικά ιδεώδη τησ εθνικήσ ιστορικήσ εξέλιξησ και τησ καλλιτεχνικήσ ή πνευµατικήσ ιδιοφυΐασ, παρ’ όλο που, κατά τα άλλα, ο φασισµόσ δε δεχόταν την, σύµφωνα µε τα ροµαντικά ιδεώδη, εξύψωση τησ απελευθερωµένησ ανθρώπινησ δηµιουργικότητασ.70 Ο φασίστασ ηγέτησ ήθελε να φέρει τουσ ανθρώπουσ του σ’ ένα ανώτερο πεδίο πολιτικήσ, το οποίο θα βίωναν µε τισ αισθήσεισ τουσ: τη ζεστασιά να ανήκουν σε µια φυλή που έχει πλήρη επίγνωση τησ ταυτότητάσ τησ, του ιστορικού τησ πεπρωµένου και τησ δύναµήσ τησ· τον ενθουσιασµό τησ συµµετοχήσ σε ένα τεράστιο συλλογικό εγχείρηµα· την ικανοποίηση να βυθίζεται σ’ ένα κύµα κοινών συναισθηµάτων και να θυσιάζει τισ µικρέσ του ανησυχίεσ για το κοινό καλό· και το συγκλονιστικό συναίσθηµα τησ κυριαρχίασ. Η σκόπιµη αντικατάσταση τησ έλλογησ αντιπαράθεσησ από την άµεση αισθητική εµπειρία, που εισήγαγε ο φασισµόσ, µεταµόρφωσε την πολιτική σε αισθητική, όπωσ πρώτοσ επεσήµανε ο Bάλτερ Μπέντζαµιν, εξόριστοσ Γερµανόσ κριτικόσ του πολιτισµού. Και η απώτατη φασιστική αισθητική εµπειρία, όπωσ προειδοποιούσε ο Μπέντζαµιν το 1936, ήταν ο πόλεµοσ.71
32
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
Οι φασίστεσ ηγέτεσ δεν έκρυβαν το γεγονόσ ότι δεν είχαν πρόγραµµα. Ο Μουσολίνι θριαµβολογούσε γι’ αυτή την απουσία. «Οι “Mαχητικέσ Oµάδεσ”», έγραφε ο Μουσολίνι στισ «Bασικέσ αρχέσ του φασιστικού προγράµµατοσ» το Μάιο του 1920, «…δεν αισθάνονται δεµένεσ µε κάποια συγκεκριµένη δογµατική φόρµα.»72 Λίγουσ µήνεσ προτού γίνει πρωθυπουργόσ τησ Ιταλίασ, απάντησε σκαιότατα σε έναν κριτικό που θέλησε να µάθει ποιο ήταν το πρόγραµµά του: «Οι δηµοκράτεσ του Il Mondo θέλουν να µάθουν ποιο είναι το πρόγραµµά µασ; Ε, λοιπόν, το πρόγραµµά µασ είναι να σπάσουµε τα κόκαλα των δηµοκρατών του Il Mondo. Και όσο νωρίτερα τόσο το καλύτερο73». «Η γροθιά αποτελεί τη σύνθεση τησ θεωρίασ µασ»74, υποστήριξε ένασ φασίστασ στρατιωτικόσ το 1920. Ο Μουσολίνι αρεσκόταν να διακηρύσσει ότι ο ίδιοσ αποτελούσε τον ορισµό του φασισµού. Αυτό που χρειαζόταν ένασ σύγχρονοσ λαόσ δεν ήταν κάποιο δόγµα, αλλά τη βούληση και την αρχηγία ενόσ Ντούτσε. Το 1932 ο Μουσολίνι, έπειτα από δέκα χρόνια στην εξουσία και θέλοντασ να «τυποποιήσει» το καθεστώσ του, ανέπτυξε το φασιστικό δόγµα σ’ ένα άρθρο (γραµµένο εν µέρει από το φιλόσοφο Τζοβάνι Τζεντίλε) για τη νέα Iταλική εγκυκλοπαίδεια.75 Πρώτα ήρθε η εξουσία, µετά το δόγµα. Η Χάνα Άρεντ παρατήρησε ότι ο Μουσολίνι «ήταν ενδεχοµένωσ ο πρώτοσ αρχηγόσ κόµµατοσ που εσκεµµένα απέρριψε την ύπαρξη επίσηµου προγράµµατοσ, αντικαθιστώντασ το µε την εµπνευσµένη ηγεσία και τη δράση76». Ο Χίτλερ παρουσίασε πρόγραµµα (τα 25 Σηµεία το Φεβρουάριο του 1920), όµωσ διακήρυξε ότι δε δεχόταν αλλαγέσ, ενώ αγνόησε πολλέσ από τισ προβλέψεισ του. Mολονότι οι σχετικέσ επέτειοι εορτάζονταν, δεν αποτελούσε τόσο οδηγό δράσησ, αλλά ένδειξη ότι ο διάλογοσ είχε πάψει να υφίσταται στουσ κόλπουσ του κόµµατοσ. Ο Χίτλερ στην πρώτη του δηµόσια οµιλία ωσ καγκελάριοσ γελοιοποίησε εκείνουσ που έλεγαν «δείξε µασ τισ λεπτοµέρειεσ του προγράµµατόσ σου: ποτέ δε δέχτηκα να βγω µπροστά σ’ αυτόν το Volk και να του δώσω φτηνέσ υποσχέσεισ77». Η ιδιαίτερη σχέση του φασισµού µε το δόγµα είχε ποικίλεσ επιπτώσεισ. Eκείνο που µετρούσε περισσότερο ήταν ο τυφλόσ ζήλοσ του πιστού οπαδού και όχι η λογικά σταθµισµένη συναίνεσή του.78 Τα προγράµµατα ήταν ρευστά. Η σχέση των διανοούµενων µε ένα κίνηµα που απεχθανόταν τη σκέψη ήταν πιο παράταιρη ακόµα κι από τη διαβόητη έντονη σχέση των συνοδοιπόρων διανοούµενων µε τον κοµουνισµό. Πολλοί διανοούµενοι που αρχικά συνδέθηκαν µε το φασισµό στη συνεχεια ή αποτραβήχτηκαν ή πέρασαν ακόµα και στο αντίπαλο στρατόπε-
EÈÛ·ÁˆÁ‹
33
δο, καθώσ τα επιτυχηµένα φασιστικά κινήµατα έκαναν τουσ απαραίτητουσ συµβιβασµούσ για να κερδίσουν συµµάχουσ και δύναµη ή, εναλλακτικά, αποκάλυπταν την ωµή στάση τουσ κατά των διανοουµένων. Στην πορεία τησ έρευνάσ µασ θα συναντήσουµε ορισµένουσ από αυτούσ τουσ περιθωριακούσ διανοούµενουσ. Η ριζοσπαστική χρησιµοποίηση τησ αλήθειασ ωσ µέσου για την επίτευξη των στόχων του φασισµού εξηγεί για ποιο λόγο οι φασίστεσ δεν µπήκαν ποτέ στον κόπο να γράψουν οποιουδήποτε είδουσ δικολαβίστικο κείµενο όταν άλλαζαν το πρόγραµµά τουσ, όπωσ έκαναν συχνά και χωρίσ καµία τύψη. Ο Στάλιν έγραφε συνεχώσ προκειµένου να αποδείξει ότι η πολιτική που ακολουθούσε συµφωνούσε κατά κάποιον τρόπο µε τισ αρχέσ του Μαρξ και του Λένιν· ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι ποτέ δεν έκριναν σκόπιµο να ασχοληθούν µε τέτοιου είδουσ θεωρητικέσ δικαιολογίεσ. Das Blut ή la razza καθόριζε ποιοσ είχε δίκιο. Αυτό δε σηµαίνει βέβαια πωσ οι ιδεολογικέσ ρίζεσ των πρώιµων φασιστικών κινηµάτων δεν είναι σηµαντικέσ. Πρέπει να προσδιορίσουµε τι ακριβώσ µπορεί να συνεισφέρει η πνευµατική και πολιτιστική ιστορία των ιδρυτών του για την κατανόηση του φασισµού. Οι διανοούµενοι των πρώτων χρόνων του φασισµού άσκησαν µεγάλη και σηµαντική επιρροή. Κατ’ αρχάσ, βοήθησαν στη δηµιουργία χώρου για να αναπτυχθούν τα φασιστικά κινήµατα – το κατάφεραν αποδυναµώνοντασ την προσκόλληση τησ ελίτ στισ αρχέσ του ∆ιαφωτισµού – ώσπου τα κινήµατα αυτά έγιναν ευρέωσ αποδεκτά και προσαρµόστηκαν στη συνταγµατική διακυβέρνηση και στη φιλελεύθερη κοινωνία. Έτσι οι διανοούµενοι έκαναν δυνατό το όραµα του φασισµού. Αυτό που είπε ο Pοζέ Kαρτιέ σχετικά µε την πολιτιστική προετοιµασία ωσ «αιτία» τησ Γαλλικήσ Επανάστασησ ισχύει και για την ιστορία του φασισµού: «µε το να αποδίδουµε “πολιτιστικέσ ρίζεσ” στη Γαλλική Επανάσταση δεν προσδιορίζουµε µε κανέναν τρόπο τισ αιτίεσ τησ· το µόνο που πετυχαίνουµε είναι να εντοπίζουµε ορισµένεσ από τισ συνθήκεσ που την έκαναν εφικτή επειδή ήταν κάτι εικάσιµο79». Τέλοσ, οι διανοούµενοι βοήθησαν να επιτελεστεί µια συναισθηµατική µετατόπιση, σύµφωνα µε την οποία η Αριστερά δεν αποτελούσε πλέον το µοναδικό καταφύγιο για τουσ οργισµένουσ και για κείνουσ που είχαν µεθύσει από οράµατα αλλαγήσ. Οι ιδεολογικέσ βάσεισ του φασισµού βρέθηκαν και πάλι στο επίκεντρο τησ προσοχήσ κατά τα τελευταία στάδια, ωσ συµπλήρωµα και οδηγόσ για ριζοσπαστικέσ αλλαγέσ στη διάρκεια του πολέµου. Καθώσ οι σκληροπυρηνικοί του φασισµού ανεξαρτητοποιήθηκαν από τουσ συντη-
34
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
ρητικούσ συµµάχουσ τουσ στο πεδίο τησ µάχησ ή σε εχθρικά εδάφη που βρίσκονταν υπό κατοχή, τα ρατσιστικά τουσ µίση και η περιφρόνησή τουσ για τισ αξίεσ του φιλελευθερισµού και του ανθρωπισµού επιβλήθηκαν και πάλι δυναµικά στα µατωµένα πεδία τησ Λιβύησ, τησ Αιθιοπίασ, τησ Πολωνίασ και τησ Σοβιετικήσ Ένωσησ.80 Παρ’ όλο που η µελέτη τησ φασιστικήσ ιδεολογίασ βοηθά στην αποσαφήνιση τησ αρχήσ και του τέλουσ, η συµβολή τησ στην κατανόηση των ενδιάµεσων σταδίων του φασιστικού κύκλου είναι σαφώσ µικρότερη. Προκειµένου οι φασίστεσ ηγέτεσ να µετατραπούν σε βασικούσ πολιτικούσ παράγοντεσ, να αποκτήσουν δύναµη και να την ασκήσουν, επιδόθηκαν στην οικοδόµηση συµµαχιών και σε πολιτικούσ συµβιβασµούσ, παραµερίζοντασ µε τον τρόπο αυτό τµήµατα του προγράµµατόσ τουσ και αποδεχόµενοι την αποσκίρτηση ή την περιθωριοποίηση κάποιων από τουσ πρώτουσ στρατιωτικούσ τουσ. Την εµπειρία ετούτη θα την εξετάσω πιο διεξοδικά στα Kεφάλαια 3 και 4. ∆εν υπάρχει κάποιο ολοκληρωµένο σχέδιο µελέτησ του φασισµού που να µην εξετάζει ολόκληρο το πλαίσιο στο οποίο δηµιουργήθηκε και αναπτύχθηκε. Oρισµένεσ µέθοδοι προσέγγισησ του φασισµού ξεκινούν µε την κρίση στην οποία ήρθε ωσ απάντηση ο φασισµόσ, µε τον κίνδυνο να µετατρέψουν την κρίση αυτή σε αιτία δηµιουργίασ του. Σύµφωνα µε τουσ µαρξιστέσ, µια κρίση του καπιταλισµού προκάλεσε τη γέννηση του φασισµού. Ανίκανοι να εξασφαλίζουν συνεχώσ αναπτυσσόµενεσ αγορέσ, όλο και ευρύτερη πρόσβαση σε πρώτεσ ύλεσ και πιο πρόθυµο και φτηνό εργατικό δυναµικό µέσα από την οµαλή λειτουργία συνταγµατικών καθεστώτων και ελεύθερων αγορών, οι καπιταλιστέσ αναγκάστηκαν, όπωσ λένε οι µαρξιστέσ, να βρουν έναν νέο τρόπο για να επιβάλουν µε τη βία την επίτευξη αυτών των στόχων. Άλλοι εκλαµβάνουν αυτή τη θεµελιώδη κρίση ωσ ανεπάρκεια του φιλελεύθερου κράτουσ και τησ κοινωνίασ (µε την έννοια του laissez-faire που είχε ο φιλελευθερισµόσ εκείνη την εποχή) να αντιµετωπίσουν τισ προκλήσεισ του κόσµου όπωσ είχε διαµορφωθεί µετά το 1914. Οι πόλεµοι και οι επαναστάσεισ δηµιούργησαν προβλήµατα που το κοινοβούλιο και η αγορά – οι βασικέσ φιλελεύθερεσ λύσεισ – αποδείχτηκαν ανίκανα να αντιµετωπίσουν: στρεβλώσεισ στισ κυρίαρχεσ οικονοµίεσ και µαζική ανεργία ωσ επακόλουθα τησ αποστράτευσησ· καλπάζων πληθωρισµόσ· αυξηµένεσ κοινωνικέσ εντάσεισ και έντονη δραστηριότητα για κοινωνική επανάσταση· επέκταση του δικαιώµατοσ ψήφου σε µάζεσ πολιτών µε ελλιπή µόρφωση και χωρίσ καθόλου εµπειρία κοινωνικήσ ευθύνησ·
EÈÛ·ÁˆÁ‹
35
πάθη που γίνονταν πιο έντονα εξαιτίασ τησ προπαγάνδασ κατά την πολεµική περίοδο· στρεβλώσεισ στο διεθνέσ εµπόριο και στισ συναλλαγέσ λόγω χρεών πολέµου και νοµισµατικών διακυµάνσεων. Ο φασισµόσ πρότεινε νέεσ λύσεισ σε αυτέσ τισ προκλήσεισ. Το συγκεκριµένο ζήτηµα θα το εξετάσω εκτενέστερα στο Κεφάλαιο 3. Οι φασίστεσ µισούσαν τουσ φιλελεύθερουσ όσο και τουσ σοσιαλιστέσ, για διαφορετικούσ όµωσ λόγουσ. Για τουσ φασίστεσ ο εχθρόσ ήταν οι διεθνιστέσ σοσιαλιστέσ, ενώ οι φιλελεύθεροι ήταν οι συνεργοί του εχθρού. Οι φιλελεύθεροι µε την αποστασιοποιηµένη διακυβέρνησή τουσ, την πίστη τουσ στον ανοιχτό διάλογο, την αδύναµη επιρροή τουσ στη µαζική γνώµη και την απροθυµία τουσ να χρησιµοποιήσουν βία φαίνονταν στα µάτια των φασιστών εγκληµατικά ανίκανοι προστάτεσ ενόσ έθνουσ ενάντια στον πόλεµο των τάξεων που είχαν κηρύξει οι σοσιαλιστέσ. Όσο για τουσ ίδιουσ τουσ πολιορκηµένουσ µικροµεσαίουσ φιλελεύθερουσ, οι οποίοι φοβούνταν την ανερχόµενη Αριστερά, υστερούσαν σε µαζική απήχηση και είχαν έρθει αντιµέτωποι µε τισ δυσκολοχώνευτεσ επιλογέσ που τουσ πρόσφερε ο εικοστόσ αιώνασ· µερικέσ φορέσ φάνηκαν εξίσου πρόθυµοι να συνεργαστούν µε τουσ φασίστεσ όσο και οι συντηρητικοί. Κάθε στρατηγική προσπάθεια κατανόησησ του φασισµού πρέπει να λάβει υπόψη τησ τη µεγάλη ποικιλία των εθνικών του χαρακτηριστικών. Το ερώτηµα εδώ είναι αν ο φασισµόσ παρουσιάζει µεγαλύτερεσ διαφορέσ από άλλα κινήµατα. Το παρόν βιβλίο υποστηρίζει την άποψη ότι πράγµατι παρουσιάζουν µεγάλεσ διαφορέσ, καθώσ η µόνη παγκόσµια αξία που αποδέχονται είναι η επικράτηση εκλεκτών λαών σε µια δαρβινική πάλη για την πρωτοκαθεδρία. Στο πλαίσιο των φασιστικών αξιών η κοινότητα υπερέχει τησ ανθρωπότητασ και ο σεβασµόσ των ατοµικών δικαιωµάτων ή των νόµιµων διαδικασιών δίνει τη θέση του στο πεπρωµένο του Volk ή razza.81 Έτσι, κάθε εθνικό φασιστικό κίνηµα εκφράζει πλήρωσ τη δική του πολιτιστική ιδιοµορφία. Ο φασισµόσ, σε αντίθεση µε τισ άλλεσ θεωρίεσ, δεν προορίζεται για εξαγωγή: κάθε κίνηµα διαφυλάσσει µε θέρµη τη συνταγή του για εθνική αναγέννηση, ενώ οι φασίστεσ ηγέτεσ φαίνεται ότι δεν αισθάνονται σχεδόν καµία εγγύτητα µε τα ξένα ξαδέρφια τουσ. Έχει αποδειχτεί αδύνατη οποιαδήποτε προσπάθεια «διεθνοποίησησ» του φασιστικού κινήµατοσ.82 Αντί να σηκώσουµε απελπισµένοι τα χέρια µπροστά στισ ακραίεσ διαφορέσ των φασιστικών κινηµάτων, ασ προσπαθήσουµε να τισ εκµε-
36
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
ταλλευτούµε µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο, επειδή η ποικιλοµορφία ευνοεί τη σύγκριση. Αυτέσ ακριβώσ οι διαφορέσ είναι που διαχώρισαν το ναζισµό του Χίτλερ από το φασισµό του Μουσολίνι και ταυτόχρονα και τουσ δύο από, για παράδειγµα, το θρησκευτικό µεσσιανισµό τησ ρουµάνικησ Λεγεώνασ του Αρχάγγελου Μιχαήλ, του Κορνέλιου Κοντρεάνου, και ταυτόχρονα δηµιούργησαν το έδαφοσ για συγκρίσεισ. Η σύγκριση, όπωσ µασ υπενθυµίζει ο Μαρκ Μπλοχ, είναι εξαιρετικά χρήσιµη για τον προσδιορισµό διαφορών.83 Μ’ αυτό τον τρόπο χρησιµοποιώ τη σύγκριση. ∆ε θα µε απασχολήσει ιδιαίτερα να βρω οµοιότητεσ – να προσδιορίσω αν ένα καθεστώσ εντάσσεται στον ορισµό κάποιασ ουσίασ του φασισµού. Μια παρόµοια ταξινόµιση, ιδιαιτέρωσ διαδεδοµένη στη λογοτεχνία σχετικά µε το φασισµό, δεν οδηγεί πολύ µακριά. Αντιθέτωσ, σκοπεύω να ερευνήσω µε όσο µεγαλύτερη ακρίβεια γίνεται τουσ λόγουσ πίσω από διαφορετικά αποτελέσµατα. Κινήµατα που αυτοαποκαλούνταν φασιστικά ή εσκεµµένα χρησιµοποιούσαν ωσ πρότυπο τον Μουσολίνι υπήρχαν σε κάθε χώρα του δυτικού κόσµου – σε µερικέσ περιπτώσεισ και εκτόσ – µετά τον Α΄ Παγκόσµιο πόλεµο. Για ποιο λόγο κινήµατα που εµπνέονται από παρόµοιεσ αρχέσ έχουν τόσο διαφορετική µορφή σε διαφορετικέσ κοινωνίεσ; Η σύγκριση που θα χρησιµοποιηθεί προσ αυτή την κατεύθυνση θα αποτελέσει τη βασική στρατηγική σ’ ετούτη την έρευνα.
¶ÔÈÔ Â›Ó·È ÙÔ ÂfiÌÂÓÔ ‚‹Ì·; Υπάρχουν τρία είδη αντίδρασησ απέναντι στη µεγάλη ποικιλία φασιστικών κινηµάτων και την αδυναµία εντοπισµού του «φασιστικού ελαχίστου». Όπωσ είδαµε στην αρχή, ορισµένοι ερευνητέσ, εξοργισµένοι από την προχειρότητα που παρουσιάζει ο όροσ φασισµόσ στην καθηµερινή του χρήση, δε δέχονται πωσ µπορεί να έχει οποιαδήποτε ωφέλιµη σηµασία. Έχουν προτείνει να περιοριστεί η αναφορά µόνο στην περίπτωση του Μουσολίνι.84 Αν ακολουθούσαµε τη συµβουλή τουσ, τότε θα αποκαλούσαµε το καθεστώσ του Χίτλερ ναζισµό, εκείνο του Μουσολίνι φασισµό και καθένα από τα υπόλοιπα παρόµοια κινήµατα µε το δικό του όνοµα. Θα αντιµετωπίζαµε το καθένα ωσ ξεχωριστό φαινόµενο. Το παρόν βιβλίο απορρίπτει έναν τέτοιο νοµιναλισµό. Ο όροσ φασισµόσ πρέπει να διασωθεί από τον κίνδυνο τησ πρόχειρησ χρήσησ και όχι
EÈÛ·ÁˆÁ‹
37
να απορριφθεί εξαιτίασ τησ. Εξακολουθεί να είναι αναγκαίοσ. Χρειαζόµαστε έναν γενικό όρο για να περιγράψουµε ένα γενικό φαινόµενο, και µάλιστα τον πιο σηµαντικό πολιτικό νεωτερισµό του εικοστού αιώνα: ένα λαϊκό κίνηµα ενάντια στην Αριστερά και στον φιλελεύθερο ατοµικισµό. Μελετώντασ το φασισµό, βλέπουµε πιο καθαρά τισ διαφορέσ ανάµεσα στον εικοστό και στον δέκατο ένατο αιώνα και τι πρέπει να αποφύγει ο εικοστόσ πρώτοσ. Η µεγάλη ποικιλοµορφία των φασιστικών κινηµάτων δεν αποτελεί λόγο για να εγκαταλείψουµε τον όρο. ∆εν αµφισβητούµε τη χρησιµότητα τησ λέξησ κοµουνισµόσ ωσ γενικού όρου χάρη στισ βαθιά διαφορετικέσ εκφάνσεισ του στη Ρωσία, στην Ιταλία και στην Καµπότζη. Ούτε απορρίπτουµε τον όρο φιλελευθερισµόσ επειδή η πολιτική του φιλελευθερισµού έλαβε διαφορετικέσ µορφέσ στο ελεύθερο εµπόριο, στη θρησκόληπτη βικτοριανή Βρετανία, στην προστατευτική αντικληρική Γαλλία τησ Τρίτησ ∆ηµοκρατίασ ή στο επιθετικά ενωµένο Ράιχ του Μπίσµαρκ. Στην πραγµατικότητα ο όροσ «φιλελευθερισµόσ» θα ήταν ακόµα καλύτεροσ υποψήφιοσ για κατάργηση απ’ ό,τι ο φασισµόσ, ιδίωσ τώρα που οι Αµερικανοί θεωρούν «φιλελεύθερουσ» την άκρα Αριστερά, ενώ οι Ευρωπαίοι αποκαλούν «φιλελεύθερουσ» τουσ υπέρµαχουσ µιασ αποστασιοποιηµένησ laissez-faire αγοράσ, όπωσ, για παράδειγµα, τη Μάργκαρετ Θάτσερ, τον Ρόναλντ Ρέιγκαν και τον Τζορτζ Ου. Μπουσ. Ούτε ο φασισµόσ δεν προκαλεί τέτοια σύγχυση. Μια δεύτερη προσέγγιση στο θέµα του φασισµού θα ήταν να αποδεχτούµε την ποικιλοµορφία του και να συντάξουµε µια εγκυκλοπαιδική επισκόπηση των διαφόρων µορφών του.85 Aυτή η περιγραφή παρέχει διαφωτιστικέσ και συναρπαστικέσ λεπτοµέρειεσ, όµωσ µασ αφήνει µε κάτι που θυµίζει συλλογή µεσαιωνικών ζωοκεντρικών µύθων, µε τισ ξύλινεσ αναπαραστάσεισ κάθε πλάσµατοσ ταξινοµηµένεσ σύµφωνα µε την εξωτερική εµφάνιση καθενόσ, τοποθετηµένεσ σ’ ένα στιλιζαρισµένο φόντο από κλαδιά ή πέτρεσ. Μια τρίτη προσέγγιση αντιµετωπίζει την προαναφερθείσα ποικιλοµορφία δηµιουργώντασ έναν «ιδανικό τύπο» που δεν ταιριάζει απόλυτα σε καµία από τισ επιµέρουσ µορφέσ, µασ δίνει όµωσ τη δυνατότητα να προβούµε στη διατύπωση µιασ σύνθετησ «ουσίασ». Ο ευρύτερα αποδεκτόσ ορισµόσ του φασισµού ωσ «ιδανικού τύπου» δίνεται από το Βρετανό λόγιο Ρότζερ Γκρίφιν: «Ο φασισµόσ αποτελεί ένα είδοσ πολιτικήσ ιδεολογίασ, ο µυθικόσ πυρήνασ τησ οποίασ, στισ διάφορεσ παραλλαγέσ του, είναι µια αναβιωτική µορφή του λαϊκιστικού υπερεθνικισµού.»86
38
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
Το βιβλίο ετούτο προτίθεται να αφήσει στην άκρη, προσ το παρόν, και τη ζωοκεντρική αναπαράσταση και την ουσία. Αυτά τα δύο µασ υποχρεώνουν σε µια στατική άποψη και σε µια οπτική που µασ ενθαρρύνει να µελετήσουµε το φασισµό µόνο του. Ασ τον µελετήσουµε όµωσ εν δράσει, από τισ απαρχέσ µέχρι τον τελικό καταποντισµό του, µέσα στον περίπλοκο ιστό αλληλεπίδρασήσ του µε την κοινωνία. Στην ιστορία ετούτη ανήκουν οι κοινοί πολίτεσ και όσοι από κείνουσ που κατέχουν πολιτική, κοινωνική, πολιτιστική και οικονοµική εξουσία βοήθησαν ή δεν κατάφεραν να αντισταθούν. Μόλισ τελειώσουµε, ίσωσ καταφέρουµε να δώσουµε έναν κατάλληλο ορισµό στο φασισµό. Θα χρειαστεί να κατανοήσουµε µε σαφήνεια τουσ δύο βασικούσ συµµάχουσ του φασισµού: τουσ φιλελεύθερουσ και τουσ συντηρητικούσ. Στο παρόν βιβλίο, χρησιµοποιώ τον όρο φιλελευθερισµό µε την αρχική του σηµασία, εκείνη που είχε την εποχή τησ ανόδου του φασισµού, παρά µε αυτήν που χρησιµοποιείται στην Αµερική τώρα και αναφέρθηκε νωρίτερα. Οι Ευρωπαίοι φιλελεύθεροι στισ αρχέσ του εικοστού αιώνα ήταν προσκολληµένοι σε ό,τι θεωρούνταν προοδευτικό έναν αιώνα νωρίτερα, όταν ήταν ισχυρόσ ακόµα ο απόηχοσ τησ Γαλλικήσ Επανάστασησ. Σε αντίθεση µε τουσ συντηρητικούσ, αποδέχτηκαν τουσ στόχουσ που είχε θέσει η επανάσταση – ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα –, όµωσ τουσ εφάρµοζαν έτσι ώστε να εξυπηρετούν τη µορφωµένη µεσαία τάξη. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι ερµήνευαν την ελευθερία ωσ ατοµική προσωπική, δείχνοντασ την προτίµησή τουσ για µια περιορισµένη συνταγµατική διακυβέρνηση και µια laissez-faire οικονοµία αντί για οποιουδήποτε είδουσ κρατική παρέµβαση – είτε µερκαντιλιστική, όπωσ στισ αρχέσ του δεκάτου ενάτου αιώνα, είτε σοσιαλιστική, όπωσ αργότερα. Αντιλαµβάνονταν την ισότητα ωσ ευκαιρία στην οποία είχε πρόσβαση το ταλέντο µέσω τησ µόρφωσησ· αποδέχονταν την ανισότητα στην επίτευξη στόχων και εποµένωσ και στη δύναµη και στον πλούτο. Αδελφότητα θεωρούσαν την κανονική κατάσταση των ελεύθερων ατόµων (και είχαν την τάση να θεωρούν πωσ τα δηµόσια πράγµατα αφορούσαν τον άνθρωπο), οπότε δεν υπήρχε ανάγκη οικονοµικήσ ενίσχυσησ, µια που τα οικονοµικά συµφέροντα ήταν εκ φύσεωσ αρµονικά και η αλήθεια θα επικρατούσε σε µια ελεύθερη αγορά ιδεών. Αυτή είναι η σηµασία του όρου φιλελεύθεροσ, όπωσ τον χρησιµοποιώ στο παρόν βιβλίο, και όχι η τρέχουσα αµερικανική σηµασία του «ακραίου αριστερού». Οι συντηρητικοί επιθυµούσαν τάξη, ηρεµία και τισ κληρονοµικέσ ιεραρχίεσ πλούτου και καταγωγήσ. Αντιµετώπισαν µε επιφυλακτικότητα και τον φασιστικό µαζικό
EÈÛ·ÁˆÁ‹
39
ενθουσιασµό και το είδοσ τησ απόλυτησ εξουσίασ στο οποίο στόχευαν οι φασίστεσ. Ήθελαν υπακοή και σεβασµό, όχι επικίνδυνη λαϊκή κινητοποίηση, και επιθυµούσαν επίσησ να περιορίσουν το κράτοσ στο ρόλο ενόσ «νυχτοφύλακα» που θα διατηρούσε την τάξη, ενώ οι παραδοσιακέσ ελίτ θα κυβερνούσαν µέσα από την ιδιοκτησία, την Eκκλησία, το στρατό και την κληρονοµική κοινωνική επιρροή.87 Ακόµα πιο γενικά, οι συντηρητικοί στην Ευρώπη κατά τη δεκαετία του 1930 εξακολουθούσαν να απορρίπτουν τισ βασικέσ αρχέσ τησ Γαλλικήσ Επανάστασησ, προτιµώντασ εξουσία αντί για ελευθερία, ιεραρχία αντί για ισότητα και σεβασµό αντί για αδελφότητα. Mολονότι πολλοί από αυτούσ, στην προσπάθειά τουσ να επιβιώσουν απέναντι στουσ κυρίαρχουσ φιλελεύθερουσ και σε µια ανερχόµενη Αριστερά, ενδεχοµένωσ να θεώρησαν χρήσιµουσ τουσ φασίστεσ, µερικοί άλλοι γνώριζαν πολύ καλά το διαφορετικό πρόγραµµα των φασιστών συµµάχων τουσ και αισθάνονταν έντονη αποστροφή γι’ αυτούσ τουσ άξεστουσ παρείσακτουσ.88 Οι συντηρητικοί προτιµούσαν τον απλό απολυταρχισµό, όπου ήταν αρκετόσ. Oρισµένοι διατήρησαν µέχρι το τέλοσ την αντιφασιστική τουσ στάση. Ωστόσο, οι περισσότεροι συντηρητικοί πίστευαν πωσ ο κοµουνισµόσ ήταν χειρότεροσ από το φασισµό. Ήταν πρόθυµοι να συνεργαστούν µε τουσ φασίστεσ σε περίπτωση που φαινόταν πιθανή η νίκη τησ Αριστεράσ. Επιδόθηκαν σε έναν κοινό ιδεολογικό αγώνα µε τουσ φασίστεσ στο πνεύµα του Τανκρέντι, του ατίθασου νεαρού αριστοκράτη από το σπουδαίο µυθιστόρηµα Ο γατόπαρδοσ του Τζουζέπε ντι Λαµπεντούζα, που αναφέρεται στην παρακµή µιασ οικογένειασ Σικελών ευγενών: «Αν θέλουµε τα πράγµατα να µείνουν όπωσ έχουν, τότε πρέπει να αλλάξουν89». Tα είδη των φασισµών που γνωρίζουµε ανήλθαν στην εξουσία µε τη βοήθεια φοβισµένων πρώην φιλελεύθερων, καιροσκόπων τεχνοκρατών και πρώην συντηρητικών και κυβέρνησαν σε µια παράξενη συνεργασία µε όλουσ. Η παρακολούθηση αυτών των συµµαχιών στο χρόνο, καθώσ τα κινήµατα µετατράπηκαν σε καθεστώτα, αλλά και στο χώρο, επειδή προσαρµόζονταν στισ ιδιοµορφίεσ κάθε έθνουσ και στισ περιστασιακέσ ευκαιρίεσ που εµφανίζονταν, απαιτεί κάτι πιο ευρύ από τον παραδοσιακό συνδυασµό κινήµατοσ/καθεστώτοσ. Προτείνω την εξέταση του φασισµού σε πέντε στάδια: (1) τη δηµιουργία των κινηµάτων· (2) την εδραίωσή τουσ στο πολιτικό σύστηµα· (3) την κατάκτηση τησ εξουσίασ· (4) την άσκηση τησ εξουσίασ· (5) και, τέλοσ, τη µακρά περίοδο κατά την οποία το φασιστικό καθεστώσ επιλέγει ή τη ριζοσπαστική αλλαγή ή την
40
H
A N A T O M I A
T O Y
º A ™ I ™ M O Y
εντροπία. Παρ’ όλο που κάθε στάδιο αποτελεί προϋπόθεση για το επόµενο, κανείσ δεν περιµένει από ένα φασιστικό κίνηµα να πληροί και τα πέντε ή έστω να κινείται προσ µία µόνο κατεύθυνση. Tα περισσότερα είδη φασισµού διέκοψαν απότοµα την πορεία τουσ, κάποια άλλα διολίσθησαν σε πρότερο στάδιό τουσ και ορισµένεσ φορέσ χαρακτηριστικά από διαφορετικά στάδια εξακολούθησαν να παρατηρούνται ταυτόχρονα. Ενώ κατά τον εικοστό αιώνα οι περισσότερεσ φασιστικέσ κοινωνίεσ παρήγαγαν φασιστικά κινήµατα, ελάχιστεσ είχαν φασιστικά καθεστώτα. Μόνο στη ναζιστική Γερµανία ένα φασιστικό καθεστώσ κατάφερε να προσεγγίσει τα απώτατα όρια του ριζοσπαστισµού. Ο διαχωρισµόσ των πέντε σταδίων του φασισµού προσφέρει πολλά πλεονεκτήµατα. Επιτρέπει την εύλογη σύγκριση ανάµεσα σε κινήµατα και καθεστώτα σε ανάλογουσ βαθµούσ ανάπτυξήσ τουσ. Μασ βοηθά να δούµε ότι ο φασισµόσ δεν ήταν καθόλου στατικόσ, αλλά αποτελούσε µια αλληλουχία διαδικασιών και επιλογών: αναζήτηση οπαδών, δηµιουργία συµµαχιών, αγώνασ για την εξουσία και στη συνέχεια η άσκησή τησ. Oπότε, τα εννοιολογικά εργαλεία που ρίχνουν φωσ σ’ ένα στάδιο ενδεχοµένωσ να µη λειτουργούν το ίδιο καλά και για τα άλλα. Ήρθε η ώρα να εξετάσουµε µε τη σειρά καθένα από τα πέντε αυτά στάδια.