Energie Landgoed

Energie Landgoed AFSTUDEERPROJECT URBAN DESIGN Koen Dubbelt 110958

COLOFON TITEL Energie-landgoed

AUTEUR Koen Dubbelt Studentnummer 110958 SCHOOL NHTV Internationaal hoger onderwijs, Breda Opleiding Urban Design Begeleider Ed Ravensbergen BEDRIJF Buro MA.AN Begeleider AndrĂŠ van der Eijk Datum 4 juni 2015

I.

VOORWOORD

Het afstudeeronderzoek ‘Energie-Landgoed’ is door een aantal gebeurtenissen tot stand gekomen. Zo ben ik betrokken geweest, tijdens mijn voorgaande meeloopstage, bij het project ‘New York Post Sandy’ wat ingaat op de waterproblematiek van de Amerikaanse oostkust.

Hier is mijn interesse ontstaan voor projecten gerelateerd aan wateropgaves. Na mijn minor Landschapsarchitectuur afgerond te hebben werd het voor mij duidelijk dat een wateropgave mijn afstudeeronderzoek moest worden. Met enig geluk ben ik uitgekomen bij Buro MA.AN waar deze interesse gedeeld werd en waar al veel ervaring is met vergelijkbare projecten. Zoals de wateropgave in Zwolle waar mijn onderzoek zich op gericht heeft.

Dit afstudeerproject laat zien wat er kan ontstaan wanneer de wateropgave niet alleen gezien wordt als een bedreiging maar ook als een kans om andere ruimtelijke ambities te realiseren. Middels een analyse gefocust op Zwolle-Zuid komen twee wateropgaves naar voren en vier meekoppelkansen. In de visie worden deze opgaves aan elkaar gekoppeld om elkaar te versterken en vorm te geven.

De Harculo centrale vormt hierin de uitwerking waarin de onderdelen van de visie samenkomen tot een ontwerp.

Het onderwerp van dit onderzoek speelt niet alleen in Zwolle maar in heel Nederland. Het project is een voorbeeld van hoe er met wateropgaves in Zwolle maar ook in de rest van Nederland omgegaan kan worden wanneer dit als kans gezien wordt voor de meekoppeling van ruimtelijke ambities.

Om tot dit product te komen ben ik ondersteund door een aantal mensen die ik graag daarvoor zou willen bedanken. In het bijzonder André van der Eijk van Buro MA.AN, die mij tijdens het proces heeft begeleid en mij in liet zien dat er soms best ‘out of the box’ gedacht mag worden. Daarnaast wil ik alle collega’s bij Buro MA.AN bedanken voor alle hulp en de goede tijd ik bij het buro heb gehad. Ook mijn hogeschool begeleider, Ed Ravensbergen, wil ik bedanken voor alle begeleidingsuren om tot een beter resultaat te komen.

Koen Dubbelt 4 juni 2015, Lage Zwaluwe

Katerveersluis, Zwolle.

I.

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting

8

Inleiding

10

A

ZWOLLE 1. Onstaansgeschiedenis 2. Kenmerken 3. Problematiek 4. Opgave

12 14 20 22 24

B

ZWOLLE-ZUID 5. Wateropgave 6. Meekoppelkansen 7. Visie

26 28 32 54

C

ENERGIE-LANDGOED 8. Locatie 9. Concept 10. Landschap 11. Energiegebouw

60 62 68 78 84

D

TOEKOMSTPERSPECTIEF

94

Bronvermelding

98

ZWOLLE

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

KENMERKEN

PROBLEMATIEK

ZWOLLE-ZUID

WATERPROBLEMATIEK

DIJKDOORBRAAK

MEEKOPPELKANSEN

LANDSCHAP

STADSRAND

IJSSEL-VECHT

ENERGIE

WETERINGEN

VISIE ENERGIE-LANDGOED LOCATIE CONCEPT

WATER-ENERGIE

BIOMASSA

LANDGOED

ONTWERP

LANDSCHAP

ENERGIEGEBOUW TOEKOMSTPERSPECTIEF

INTERN

I.

SAMENVATTING

De gemeente Zwolle is op zoek naar alternatieven voor de bescherming van de stad tegen de dreigende waterproblematiek. De wateropgave moet niet alleen gezien worden als bedreiging maar ook als kans voor ruimtelijke ontwikkeling. De ontwikkeling van het watercasco wordt aangegrepen om voor Zwolle-Zuid een integrale visie te ontwikkelen die de wateropgaves koppelt met de ruimtelijke ambities om zo het gebied te versterken. Het doel van het onderzoek is: inzicht geven in wat er mogelijk is binnen de wateropgave. De Harculo centrale is, als ‘kansrijke locatie’, uitgewerkt om een toekomstperspectief te schetsen voor de mogelijkheden van het gebied.

ZWOLLE De stad Zwolle en haar ligging zijn sterk met elkaar verbonden. Zo heeft de strategische ligging de stad gevormd en bijgedragen aan de succesvolle geschiedenis van de stad. Zo bood het door de eeuwen heen een uitstekende handelspositie die vandaag de dag nog overeind staat.

Echter heeft Zwolle ook nadelen ervaren van deze ligging.

Zwolle is onderdeel van de IJssel-Vechtdelta en vormt binnen dijkring 53 het laagste punt, wat de stad kwetbaar maakt voor waterproblematiek. Klimaatsveranderingen vormen een nieuwe uitdaging voor de stad om in de toekomst veilig te zijn voor het water. Het watercasco is de eerste stap in het beschermen van de stad. Het watercasco wordt doorontwikkeld waarin zowel de wateropgave als ruimtelijke ambities een plek krijgen in Zwolle-Zuid.

ZWOLLE-ZUID - Wateropgave Het landschap van Zwolle-Zuid wordt in het watercasco gebruikt als basis voor de bescherming van de stad, zo biedt de structuur van het gebied een beperkte bescherming tegen het water. Echter moet het gebied volledige bescherming gaan bieden voor de stad tegen de wateropgave. Er zijn twee wateropgaves in het gebied te onderscheiden. Allereerst de wateropgave op lange termijn in de vorm van een mogelijke dijkdoorbraak. Op korte termijn zorgen de weteringen afkomstig van de Sallandse Heuvelrug voor jaarlijkse overstromingen in de stad. De gemeente Zwolle wilt de stad afschermen van het water wat betekent dat er een 8

drietal opgaves ontstaan. Alleerst moet het water geweerd worden uit de stad bij de stadsrand. Vervolgens moet het water opgevangen worden in de stadsrand om het daarna te kunnen afvoeren naar de IJssel of de Vecht. Deze opgaves worden gecombineerd met de meekoppelkansen die in Zwolle-Zuid aanwezig zijn.

ZWOLLE-ZUID - Meekoppelkansen Het landschap van Zwolle-Zuid biedt aanknopingspunten voor een integrale gebiedsontwikkeling. Zo bieden kenmerken in het gebied de uitgangspunten voor de vormgeving. Allereerst bestaat de omgeving van Zwolle uit een herkenbaar landschap dat door de jaren heen gevormd is door de manier waarop men zich vestigde in het gebied. Dit is tot vandaag de dag direct terug te zien in het landschap.

Echter is door de groei van de stad deze herkenbaarheid onder druk komen staan wat voor een verlies van de herkenbaarheid heeft gezorgt in Zwolle-Zuid.

Deze sterke relatie van het landschap is ook vanuit de stad minder geworden. Zo kende Zwolle een sterke groei waarin de relatie tot het landschap binnen de uitbreidingswijken te wensen over liet. Zo kan er onderscheidt gemaakt worden tussen een gebrek aan visuele- en fysieke relaties tussen de stad en het landschap.

De vestiging van Zwolle aan het Zwarte Water heeft de stad

veel welvaart bezorgd. Echter heeft het er ook voor gezorgd dat de relatie tussen de stad en de rivieren de IJssel en de Vecht relatief zwak is. Zo presenteert de stad zich maar op een beperkt aantal plekken aan de rivieren en vormt een gebrek aan oost-west routes een struikelpunt voor de recreanten.

De gemeente Zwolle heeft de ambitie uitgesproken om meer duurzame energie op te gaan wekken en is op zoek naar mogelijkheden om dit te doen. Twee elementen zijn in overvloed aanwezig: water en biomassa. Deze elementen zijn een bron van energie en bieden kansen voor een verduurzaming van de energiebron voor Zwolle.

ZWOLLE-ZUID - Visie De focus van de visie voor Zwolle-Zuid ligt op de waterveiligheid. De visie voor het gebied biedt een integrale aanpak voor zowel de wateropgave als ook de meekoppelkansen. Samen biedt dit richting voor de gebiedsontwikkeling van Zwolle-Zuid. Door de wateropgave en ruimtelijke ambities aan elkaar te koppelen versterken ze elkaar en biedt het Zwolle-Zuid ruimtelijke kwaliteit.

Op grote schaal vormen corridors in combinatie met het watercasco de hoofdstructuur in het landschap waarin de verschillende opgaves samenkomen. Zo moeten oost-west routes verbindingen maken binnen het landschap en tussen de rivieren en stad. De corridors zorgen voor een extra laag in het watercasco en worden middels landgoederen vormgegeven om zo de herkenbaarheid van het landschap te versterken maar ook kwaliteit in de stadsrand te bieden. De kwaliteiten van de stadsrand worden benut om in combinatie met de landgoederen het water te keren, op te vangen en af te voeren. De Harculo centrale vormt het eindpunt van de energie-landschap corridor die door de aftakking van de wetering energie opwekt en daarnaast door de verbouwing van biomassa extra energie opwekt.

ENERGIE-LANDSCHAP De Harculo centrale wordt als ‘kansrijke locatie’ verder uitgewerkt om een beeld te geven van de mogelijkheden.

Het ontwerp is een doorontwikkeling van de traditionele landgoederen. De elementen die een landgoed maken zijn op een moderne manier doorvertaald naar de locatie waarbij energie, recreatie en verbinding centraal staan.

Het gebied wordt gedragen door een hoofdstructuur van lanen en dijken die op grotere schaal de stad verbindt met het landschap. Het watersysteem vormt, in combinatie met verschillende maaiveld niveau’s, de condities voor verschillende type beplanting voor biomassa. De productievlakken die ontstaan zijn vormen de variabele in het gebied door maai en snoeibeheer verandert het beeld door de jaren heen.

Door dit gebied vormt een recreatief netwerk gekoppeld aan de hoogspanningstracés de verbindingen van oost naar west.

Deze routes liggen haaks op de hoofdstructuur en worden op kruispunten verbijzondert door hoogspanningsmasten, speciale bomen of bebouwing. De viertal routes in het gebied hebben ieder een eigen karakter doordat ze andere maaiveldniveau’s doorkruisen. Zo biedt de ene route intieme ruimtes in het drassige maaiveld waarbij de route langs de wetering juist veel openheid biedt door de hoge ligging.

Het bosgebied is uitgebreidt met meer routes en hieraan toegevoegd doorkijken naar het omliggende landschap. De laatste route is een hybride vorm van deze routes waarbij alle ervaringen samenkomen.

TOEKOMSTPERSPECTIEF De uitwerking van de Harculo centrale is een van de projecten in een reeks binnen de in de visie opgestelde corridors. Samen, in combinatie met het watercasco, moeten zij ervoor zorgen dat in de toekomst men veilig kan blijven wonen, werken en recreëren in Zwolle waarbij tegelijkertijd meer kwaliteit in het gebied gegenereerd wordt. Zo krijgt Zwolle haar relatie met het water en het landschap weer terug en de bijbehorende kwaliteiten.

9

I.

INLEIDING

“Zwolle bereidt zich voor op extreme weersomstandigheden en dreigende overstromingen. Er is een Zwolse Wateragenda opgesteld die voorziet in vergaande maatregelen om de effecten van de klimaatsveranderingen op te vangen. De wedloop om steeds sterkere en hogere dijken te bouwen is financieel en technisch niet vol te houden. Daarom wordt naar alternatieven gezocht.

De IJssel-Vecht-delta, met Zwolle op het laagste punt, is landelijk gezien een ideale proeftuin om innovatieve alternatieven te ontwikkelen. De klimaatverandering wordt daarin niet gezien als uitsluitend een gevaar, maar ook als een uitdaging op het gebied van toerisme, recreatie en natuurontwikkeling.” - Zwolle bereidt zich voor op extreme weersomstandigheden, Stentor, 2015 Aanleiding en achtergrond De IJssel-Vecht-delta is een bijzonder gebied, waar de IJssel, Vecht en Sallandse weteringen samenkomen. Zwolle vormt binnen deze delta het laagste punt en heeft te maken met waterproblemen. In de toekomst zullen deze problemen alleen maar groter worden door de extra toevoer van water.

Tijdens de ontwikkeling van de stad Zwolle is er altijd een sterke relatie geweest tussen stad, water en landschap. Zo is men zich rondom Zwolle al vroeg bezig gaan houden met waterhuishouding en heeft het haar welvaart aan de strategische ligging te danken. Deze relatie is echter vertroebeld geraakt door de sterke groei van de stad. Zwolle staat op het punt om weer een belangrijke keuze te maken in de waterhuishouding van de stad maar ook ruimtelijk zijn er opgaves in het gebied te bekennen. In de omgeving zijn tal van kwaliteiten te vinden die nog niet volledig benut zijn en de kans bieden om te koppelen aan de wateropgave.

Probleem- en doelstelling De gemeente Zwolle is op zoek naar een manier waarop de klimaat- en wateropgave intergraal kan worden benaderd met de ruimtelijke ambities binnen het gebied.

Het doel van het onderzoek is om, voor Zwolle-Zuid, inzicht te geven in de wateropgave en de meekoppelkansen in het gebied en hoe er maximale synergie tussen deze opgaves kan ontstaan. De Harculo centrale vormt als ‘kansrijke 10

locatie’ een voorbeeld uitwerking voor de visie op de schaal van Zwolle-Zuid. De verschillende opgaves zullen samenkomen tot een intergraal ontwerp.

Onderzoeksvragen De centrale vraag van dit onderzoek is: ‘Hoe kan de wateropgave voor Zwolle-Zuid een meekoppelkans bieden voor de realisatie van ruimtelijke ambities?’

Deze hoofdvraag zal worden ondersteund en toegelicht middels de volgende deelvragen: • - - -

Wat is de relatie tussen Zwolle en het water?

Wat is de ontstaansgeschiedenis van Zwolle?

Wat is de huidige situatie van Zwolle?

Welke ontwikkelingen, omtrent de waterproblematiek, spelen er in de gemeente Zwolle?

• Wat zijn de water- en ruimtelijke opgaves voor Zwolle-Zuid?

- Welke wateropgaves spelen er in Zwolle-Zuid?

- Welke ruimtelijke opgaves zijn er in Zwolle-Zuid te onderscheiden?

- Hoe kunnen deze opgaves elkaar versterken?

Ligging van Zwolle ten opzichte van Nederland.

Zwolle wordt begrensd door drie rivieren. Aan de noordzijde Het Zwarte Water, ten oosten de Vecht en ten westen door de IJssel.

•

- - -

-

-

Hoe kan invulling gegeven worden aan een ‘kansrijke locatie’ als de Harculo centrale?

Wat zijn de kwaliteiten van de plek?

Uit welke elementen bestaat een landgoed?

Hoe kunnen water- en biomassa-energie ruimtelijke kwaliteit bieden?

Hoe kan de centrale een toekomstbestendige invulling krijgen?

Hoe verhoudt het gebied zich tot Zwolle?

Methode van onderzoek De wateropgave voor Zwolle is de aanleiding geweest voor dit onderzoek en biedt de kans om middels een visie en ontwerp als voorbeeld te dienen voor intergrale benadering van wateropgaves. Het onderzoek speelt zich af op verschillende schaalniveau’s. Zo begint het project op grote schaal om vervolgens in te zoomen tot een uitwerkingslocatie.

De focus van het eerste deel van het onderzoek ligt op onderzoek naar, analyseren van en visievorming op de hogere schaal, waarbij gekeken is naar de relatie tussen stad, water en landschap. Het tweede deel van het onderzoek richt zich op Zwolle-Zuid. Voor dit gebied worden de wateropgaves en meekoppelkansen in kaart gebracht.

Vervolgens richt het onderzoek zich op de Harculo centrale

als ‘kansrijke locatie’ die zal dienen als voorbeelduitwerking.

Tot slot wordt het ontwerp terug geplaatst in de schaal van Zwolle-Zuid om zo een toekomstperspectief te geven.

Leeswijzer Het onderzoek heeft plaatsgevonden op verschillende schaalniveau’s waar tussen gekoppeld wordt om tot een alles omvattend verhaal te komen. Voor het verslag is gekozen om de verschillende schaalniveau’s van hoog naar laag af te lopen.

Alleerst komt de stad Zwolle aan bod, waar gekeken wordt naar de ligging ten opzichte van Nederland maar ook de ontwikkelingen van de stad. Vervolgens is binnen Zwolle-Zuid geanalyseerd naar de wateropgaves en meekoppelkansen die middels een visie op Zwolle-Zuid samenkomen.

Binnen de visie voor Zwolle-Zuid is een uitwerkingslocatie gekozen waarin de alle aspecten van de visie worden uitgewerkt in ontwerpvorm.

Het verhaal sluit af met een terugkoppeling van het ontwerp ten opzichte van de visie en de opgave in zijn algemeen.

11

A.

ZWOLLE Dit hoofdstuk gaat in op de relatie tussen Zwolle, het water en het landschap. Hiervoor wordt de ontstaansgeschiedenis tegen het licht gehouden. Vervolgens word in de huidige situatie de kenmerken van de stad toegelicht. Aangevuld met de problematiek van de stad wordt de opgave geformuleerd.

Blik op de IJssel met op de achtergrond de Veluwe.

13

1.

ONTSTAANSGESCHIEDENIS

Zwolle is sinds haar ontstaan sterk ontwikkeld met behulp van het water. Zo vormde het landschap de condities voor het ontstaan van de stad maar bood het tegelijkertijd mogelijkheden voor handel en dus inkomsten. Door deze positie kon Zwolle uitbreiden door de verschillende tijdsperiodes heen. De relatie met het water varieërde van huisvesting, inkomsten tot verdediging.

Dit resulteerde in een herkenbaar landschap. Echter is deze sterke relatie na de Tweede Wereldoorlog deels verloren gegaan door grote uitbreidingen die zich weinig aantrokken van deze relatie.

Landschap als oorsprong (800-1300) Tijdens de IJstijd zijn er door middel van ijs van de gletjers en eolische afzettingen belangrijke reliëfeenheden gevormd.

Door het schuiven van de gletjers werd er in bestaande rivierdalen grond opgestuwd tot wallen, die later met dekzand werden afgedekt. Zo is ook de Noord-Oost Veluwse stuwwal ontstaan met een uitloper tot de Vecht, die door verloop van tijd door de IJssel doorbroken is. Op deze natuurlijke verhoging tussen de IJssel en de Vecht is duizenden jaren later Zwolle gevestigd.

Zwolle heeft zijn naam hier ook aan te danken:. “Swolle, Suolle of Suollae is afgeleid van het woord Swelli, wat de betekenis van drempel heeft in het oud-Hoogduits”. Ondanks wat velen denken is Zwolle niet ontstaan aan de IJssel of de Vecht maar aan het Zwarte Water. Na het ontstaan van Zwolle op de hogere gronden deden de lagere gronden, die regelmatig onder water liepen, dienst als akker- en grasland voor vee. De visserij en handel zijn echter van oudsher de grootste bron van inkomsten geweest.

Reconstructie van Zwolle omstreeks 1230 (bron: H.Reezigt; de transformatie van de waterlijn in de stad, 1996)

Deze tijdsperiode vormde de basis voor een sterke relatie tussen stad en landschap. Zo vormde het landschap en het water de condities voor de vestiging van de nederzettingen, ook vormde het water de bron van inkomsten.

14

Suolle (1200-1300) Zwolle is op een strategische plek ontstaan. Zo is Zwolle zowel gesticht op de hogere gronden maar ook sloot de stad aan op het bevaarbare water.

Belangrijke handelsroutes rondom Zwolle en Kampen (bron: A.A Beekman; de gewesten van Noord- en Zuid-Nederland in 1300)

Zwolle had al vroeg een Portus die, naar alle waarschijnlijkheid, in samenwerking met Deventer is ontstaan. In deze tijd waren de handelroutes in continue dreiging van binnenvallende Noormannen.

In tegenstelling tot de IJssel, die pas in de loop van de 13e eeuw een goede toegang tot Almare had, was het Zwarte Water wel al een goede verbinding met dit water. Daarnaast was voor Deventer de verbindingen met Twente en Duitsland via Zwolle over land erg belangrijk.

Zwolle heeft door de jaren heen haar strategische handels ligging versterkt en hiermee ook de relatie tussen de stad en het water.

Ontginning en bedijking (1300-1500)

Ontwikkeling van het Mastebroek als bruikbare landbouwgrond (bron: poldermastenbroek)

De 13e eeuw kenmerkt zich als een periode waarin economische bloei plaatsvond. Dit betekende echter ook dat er meer ruimte nodig was voor vee en bouwgronden. Men keek daarom naar gronden die vroeger gezien werden als onbewoonbaar.

Rondom Zwolle waren hier twee opties mogelijk, de zanderige en schrale gronden ten oosten van Overijssel of de gronden in het westen, waar aan de kust van het Almare (Zuiderzee) uitgestrekte moeras- en veengronden lagen. De westelijke gronden waren erg vruchtbare gronden door de regelmatige stormvloeden. Om deze gronden in gebruik te nemen diende deze voorzien te worden van afwateringssloten, echter zorgde dit door verloop van tijd voor het inklinken van de veengrond. In deze tijd waar waterhuishouding in samenwerkingsverband werd gedaan ontwikkelde zich het Waterschap.

15

Handelsstad (1300-1600)

Belangrijke steden en handelsroutes tijdens de Hanze (bron: H.Reezigt; de transformatie van de waterlijn in de stad, 1996)

Zwolle is vanouds een handelsstad. De Transito (doorvoer) handel was de belangrijkste bron van inkomsten. Al sinds 1050 is er sprake van Zwolse handel in Brugge en in de 13e eeuw vervoerden de zogenaamde Hessenwagens vanuit Zwolle goederen naar Veluwe en Vechtstreek. Daarnaast ontwikkelde de stad zich tot een centrum van cultuur met namen als Johan Cele, Thomas รก Kempis, etc. De IJsselsteden, met name Kampen, waren ruim een eeuw het zwaartepunt van de handel. Mede door piraterij op zee, interne en externe politieke instabiliteit ontstond er een bedreiging voor de handel. Voor Zwolle was de steeds sterker manifesterende gilden, in 1400, waren een groot probleem.

De belangrijkste handelsverbonden was het Hanzeverbond.

Hoewel de IJsselsteden liever autonoom bleven werden zij gedwongen om opnieuw het Hanzeverbond te vormen om zo de concurrentie met Holland aan te gaan.

De transitohandel had de IJsselsteden groot gemaakt, maar juist dit type handel ondervond grote schade door de politieke onrust. Daarnaast speelde de verzanding, door de St. Elisabethsvloed, van de IJssel een grote rol in het verschuiven van het handels zwaartepunt naar Holland.

Zwolle had, in tegenstelling tot de andere Hanzesteden, minder last van de verzanding omdat Zwolle niet aan de IJssel lag maar aan het Zwarte Water. Deze bleef goed bevaarbaar en de landwegen naar Bremen en Munster bleven goede inkomsten opleveren. Na 1500 ging het echter wat minder door de oorlog tussen de Bourgondische keizer Maximiliaan en Karel van Gelre.

Swolla (bron: geheugen van nederland)

16

Vestingstad (1600-1790) In 1230 kreeg Zwolle stadsrechten, dit bracht privileges met zich mee zoals het mogen bouwen van een stadsmuur. De stadsmuur is tot op de dag van vandaag kenmerkend voor de stad. De stadsmuur is door de tijd heen aangepast door de groei van de stad maar ook door de veranderingen in oorlogsvoeringen.

Het begin van de tachtigjarige oorlog introduceerde het begrip nationale verdediging. Zwolle is, zoals veel steden, afwisselend in Spaanse en Staatse handen gevallen.

Door de politiek die door Oranje werd gevoerd verloor de handel via de Hanze hun zwaartepunt aan Holland. Er ontstond een roerige tijd waar begin 17e eeuw Zwolle de leidende rol in de stroomgebieden van de IJssel van Deventer over nam. Tijdens als deze veranderingen bleef Zwolle een Transito en behield hiermee de sterke relatie tussen de stad en het water.

Zwolle in het liniestelsel tijdens de Republiek (bron: J. v. Hoof; langs wal en bastion, 1991)

17

Herkenbaar landschap (1700-1800) Het landschap van de IJsselvallei bood heldere condities voor de verhoudingen tussen stad en landschap. Zo wisselen hoge gronden, die vaak te droog waren, zich af met lage gronden die juist te nat waren. De ‘sweetspot’ lag tussen deze gronden in. Dit bleken interessante locaties voor permanente vestiging. Zo boden de hoge gronden een plek om droog te wonen en de lage gronden waren geschikt voor landbouw en veeteelt.

Kijkend naar de ‘Hottingeratlas’ valt op dat door dit gegeven er een herkenbaar landschap is ontstaan. Zo markeren de bebouwing van landgoederen en nederzetting de hogere gronden in tegenstelling tot de lagere gronden die gedomineerd worden door leegte en daarmee vergezichten.

Zwolle vestigde zich op een serie van hogere gronden die gunstig waren voor een stedelijke nederzetting.

IJsselvallei omstreeks 1773 en 1794. (bron: Hottingerkaart, 1800)

18

Nieuwe stad (1900-1945)

Reconstructie Zwolle omstreeks 1930-1945. Zwolle begint zich op grotere schaal uit te breiden. (bron: H.Reezigt; de transformatie van de waterlijn in de stad, 1996)

Aan het einde van de 19e eeuw kwam de Industriële Revolutie in Nederland op gang. Deze ontwikkeling zette zich voort in de 20e eeuw. Het begin van de 20e eeuw laat veel arbeidsonrust zien, ook in Overijssel. De textielfabriek in Twente is hier een goed voorbeeld van, waar de verhoudingen tussen werknemer en werkgever slecht was.

In de tijd dat de textielfabriek in Twente floreerde kwamen ook andere takken van industrie naar Overijssel. Zo stond de gehele provincie in het teken van de industriële expansie.

Langs de IJssel ontstonden veel steenfabrieken die later doorontwikkelde naar vlamovens. De drie grote IJsselsteden hadden ieder hun eigen specialisatie waarbij Zwolle zich richtte op veevoederfabrieken en veel kleine bedrijfjes waar boeren uit de omgeving hun gereedschappen e.d. konden aanschaffen, zoutziederijen, een azijnfabriek, drukkerijen, een broodfabriek, betonwarenfabrieken, houtzagerijen en verffabrieken.

De industrialisatie had als gevolg dat er een ongekende bevolkingsgroei ontstond, het zwaartepunt van deze groei kwam voor het eerst in 1930 in Oost-Nederland te liggen.

Zwolle had in 1930 rond de 40.500 inwoners.

Kantelpunt (1945-1995) De eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog stonden in het teken van de wederopbouw van de politiek van Den Haag.

De bevolkingsgroei nam ongekende vormen aan. De eerste 15 jaar was vooral Twente de stad met de groei, dit werd later door Salland, met name Zwolle en de Vechtstreek, overgenomen.

In tegenstelling tot het verleden kon Zwolle tussen 1860 en 1960 haar knooppunt ligging niet benutten. De economische ontwikkeling van Zwolle bleef daarom ook achter op het landelijk gemiddelde.

Zwolle breidde zich echter wel grootschalig uit. Variërend van industrieën en distributiecentra maar ook op vlakken als cultuur, ontspanning, volksgezondheid en onderwijs.

Tegelijkertijd zorgde dit ervoor dat Zwolle zich ontwikkelde tot uitstekend woonklimaat. Dit had gevolgen voor de tot dan toe een sterke relatie met het water.

Zwolle begon grootschalig uit te breiden met weinig oog voor de oorspronkelijke ontstaansgeschiedenis. De tot dan toe lage en dus te natte gronden werden volgebouwd met als gevolg dat de herkenbaarheid van het landschap verloren ging.

19

2.

KENMERKEN

“Zwolle is een inspirerende en ontspannen stad, voor zowel de inwoners als voor de ondernemers.

Het gaat Zwolle economisch voor de wind. Door haar centrale ligging en scharnierpunt tussen het westen en noorden, laat Zwolle al jarenlang zien tot de best economisch presterende steden van het land te behoren.� - Gemeente Zwolle

Zwolle vormt een knooppunt op verschillende schalen.

Zowel regionaal, landelijk als euroregionaal.

20

Verbinding Randstad, Noord-NL en DE Zwolle is door de geschiedenis heen altijd een knooppunt geweest. Vandaag de dag is dit nog steeds het geval. Zwolle vormt een verbinding tussen de Randstad, Noord-Nederland en Duitsland, door haar uitstekende infrastructurele netwerk.

Dit netwerk bestaat uit snelwegen, zoals de A28, het spoornetwerk en andere verkeersstromen. Onlangs is aan het spoornetwerk de Hanzelijn toegevoegd die een directe verbinding vormt tussen Zwolle en Lelystad.

Centrale ligging regionaal Regionaal heeft Zwolle een centrale ligging. Steden als Kampen, Meppel en Deventer zijn gemakkelijk bereikbaar.

Daarnaast is er een samenwerking tussen Zwolle en Kampen, het ZKN (Zwolle Kampen netwerkstad) waarbij er tijdens grensoverschijdende projecten wordt samengewerkt.

Aangrenzende natuurgebieden Zwolle grenst aan een viertal nationale landschappen en parken. Zo is Zwolle onderdeel van de IJsseldelta, eindigt de Veluwe aan de voet van Zwolle, Wieden & Weerribben en stromen de IJssel en Vecht langs Zwolle.

21

3.

PROBLEMATIEK

Dijkring 53 De sterke oriĂŤntatie van de stad op het water heeft voor veel welvaart gezorgd. Echter heeft deze locatie ook zijn nadelen.

De klimaatsveranderingen hebben hier een directe invloed op.

Zwolle Lelystad

Amsterdam

Zwolle is onderdeel van de IJssel-Vechtdelta (bron: OPZOEKEN)

Arnhem

VECHT ZWOLLE weteringen

IJSSEL

DIJKRING 53

Zwolle is onderdeel van de IJssel-Vechtdelta. Binnen deze delta wordt Zwolle beschermd door dijkring 53.

Deze dijkring beschermt de stad tegen het water vanuit de rivieren de Vecht en IJssel. Naast de dreiging van de rivieren heeft Zwolle ook te maken met een groeiende toevoer van water afkomstig uit de Sallandse Heuvelrug.

Dit gebied watert af in de stad middels weteringen. Zwolle vormt, door de lage ligging, het afvoerputje van dijkring 53.

Klimaatsveranderingen zorgen ervoor dat de noodzaak voor een oplossing alleen maar groter worden.

Men spreekt van een toekomstige grotere waterafvoer door de rivieren en weteringen die de dreiging voor overstromingen vergroot.

Het Deltaprogramma spreekt van een noodzakelijke verhoging en/of versterking van de dijken.

Echter is de gemeente Zwolle van mening dat de ophoging van dijken niet volgehouden kan worden en is op zoek naar andere manieren om de stad te verdedigen tegen het water.

VELUWE

SALLANDSE HEUVELRUG

Dijkring 53 met Zwolle als laagste punt

22

Dijkdoorbraak Modelberekeningen wijzen uit dat tijdens een dijkdoorbraak van de IJssel Zwolle onder water komt te staan. Dit kan resulteren in circa â‚Ź 12 miljard schadepost en circa 600 slachtoffers.

Opvallend aan de modelberekening is de manier waarop het water de lijnen van het landschap volgt. Het landschap beperkt al in lichte mate de schade die het water aanricht in de stad.

Modelberekeningen laten zien dat het landschap geleidelijk volloopt, vervolgens stroomt het water de stad binnen.

23

4.

OPGAVE

Watercasco Zwolle heeft altijd bestaan uit een cultuur van leven met water. Dit werd op verschillende vlakken gedaan: waterstaatkundig, economisch, strategisch maar ook esthetisch. Waar het water van origine, letterlijk en figuurlijk, dicht bij de stad lag is dit tegenwoordig een stuk minder het geval. De groeiende stad is zich steeds meer gaan afzetten van het water. Dit heeft invloed gehad op de relatie tussen de stad en het water.

Tegenwoordig staat de waterveiligheid hoog op de agenda. Echter zoekt de gemeente Zwolle zoekt naar een oplossing die niet alleen de wateropgave oplost maar meer kan bieden voor het gebied.

Het watercasco gaat uit van de al bestaande waterkerende kenmerken van het landschap. Zo vormen hogere gronden en infrastructurele lijnen in beperkte mate bescherming voor de stad tegen het water. Zo zou in de toekomst tijdens een mogelijke overstroming het landschap een bijdrage kunnen leveren aan het beschermen van de stad.

Het watercasco voor Zwolle

De gemeente Zwolle gaat uit van een ‘groene dijk’ rondom de stadsrand die voor een definitieve verdediging moet zorgen. Echter vergroot dit de afstand tussen de stad, het water en het landschap.

De vraag is of er niet andere alternatieven zijn die meer kwaliteit bieden.

24

Meekoppelkansen Voor Zwolle-Noord is men reeds een weg ingeslagen waarbij de wateropgave niet alleen als bedreiging maar ook als kans gezien wordt. Voor Zwolle-Zuid wil de gemeente Zwolle hetzelfde doen. De gemeente vraagt zich af hoe het watercasco vorm kan krijgen en als basis kan dienen voor de meekoppeling van ruimtelijke ambities in het gebied. Zo wordt er door de IJVD gesproken van ‘de leidende principes voor de IJssel-Vechtdelta’ waarbij verschillende thema’s als focuspunten gezien worden voor de ontwikkeling in het gebied.

Daarnaast wordt er in de EO-Wijers prijsvraag gesproken van meekoppelkansen. ‘Kunnen we door de wateropgave als een aanleiding te zien nieuwe kansen scheppen en benutten die Zwolle en de regio een duurzaam perspectief bieden.’ - EO Wijers De situatie in Zwolle-Zuid maakt het een ideale ‘test-case’ om een invulling te geven aan deze vraag.

25

B.

ZWOLLE-ZUID Dit hoofdstuk zoomt in op Zwolle-Zuid. De wateropgaves in het gebied worden in beeld gebracht. Vervolgens worden middels analyses de meekoppelkansen in het gebied toegelicht.

Tot slot krijgen de wateropgaves en meekoppelkansen middels een visie intergraal vorm.

Harculo centrale

27

5.

WATEROPGAVE

Waterproblematiek

Dijkdoorbraak

Zwolle wordt aan weerzijde begrenst door rivieren. Aan de oostzijde door de Vecht en aan de westzijde door de IJssel.

Tevens watert de Sallantse Heuvelrug middels weteringen af in de stad. De situatie zorgt ervoor dat Zwolle met twee problemen te maken heeft. Allereerst een mogelijke dijkdoorbraak wat voor overstromingen in de stad zorgt.

Daarnaast heeft Zwolle te maken met een jaarlijks probleem waarbij de weteringen tijdens hoogwater teveel water afvoeren wat de stad niet op tijd kan verwerken. Dit zorgt voor overstromingen binnen de stad.

Mocht er een dijkdoorbraak plaatsvinden in dijkring 53 betekent dit dat het water zich een weg baant naar Zwolle.

Het overstromingswater dient buiten de stad gehouden te worden, dit betekent dat Zwolle-Zuid het overstromingswater moet opvangen en vervolgens moet afvoeren naar de rivieren. Dit vraagt om een oplossing voor het keren van het water in de stadsrand, maar er moeten vervolgens ook oplossingen worden gevonden om het water tijdelijk op te vangen en weer te lozen in de rivieren.

Overstroming weteringen Zwolle met jaarlijkse overstromingen te maken afkomstig van de weteringen die de Sallandse Heuvelrug afwateren.

De stad kan met hoog water de hoeveelheid water die afgevoerd is niet op tijd verwerken wat er voor zorgt dat er overstormingen in de stad ontstaan. Men wilt de weteringen in situaties van hoog water afsluiten wat er voor zorgt dat de overstroming zich verplaatst van de stad naar de stadsrand en het omliggende landschap. Hierdoor onstaat er een opgave in de stadsrand om het overstromende water uit de weteringen tijdelijk op te vangen om het vervolgens om de stad te leiden en in de rivieren te lozen.

Tijdens dijkdoorbraak stroomt het landschap van ZwolleZuid vol. Vervolgens stroomt het de stad binnen.

28

Dijk tussen Zwolle en de IJssel.

De wetering voert water, afkomst van de Sallandse Heuvelrug, de stad binnen.

Afsluiting van de stad tijdens een dijkdoorbraak zou resulteren in een ophoping van water in de stadsrand.

Afsluiting van de weteringen tijdens hoogwater zorgt voor een ophoping van water in de stadsrand.

29

Opgave: water en stadsrand De wateropgave voor Zwolle-Zuid gaat zich concentreren in de stadsrand. Zowel bij een dijkdoorbraak of overstromingen van de weteringen wil Zwolle het water buiten de stad houden. Dit houdt in dat het overstromingswater rondom de stad moet worden opgevangen en vervolgens geloosd worden in de IJssel ofwel de Vecht. De wateropgave focust zich op 3 elementen in de stadsrand. Allereerst het weren van het water, vervolgens het opvangen van het water en tenslotte het opgevangen water lozen in de rivieren.

Wateropgave kaart voor Zwolle-Zuid.

HoogspanningstracĂŠ ZwolleZuid.

30

31

6.

MEEKOPPELKANSEN HERKENBAAR LANDSCHAP

Sturende lijnen Het landschap van Zwolle-Zuid wordt beïnvloed door sturende lijnen die bestaan uit dijken, wegen, spoorwegen en weteringen die sterk geörienteerd zijn op de stad. Deze sterke noord-zuid lijnen hebben ervoor gezorgd dat het landschap wordt opgedeeld. De sterke oriëntatie naar de stad heeft er echter wel voor gezorgd dat de oost-west verbindingen tussen deze structuren achtergebleven zijn. Dit zorgt ervoor dat het lastig is om door het landschap heen te bewegen. De sturende lijnen hebben de basis gevormd voor de structuur van het watercasco doordat zij al, in beperkte maten, water op kunnen vangen.

Spoorweg richting Zwolle

Legenda Dijk

Sub-wegen

Weg

Reliëf

Spoorweg

Wetering afkomstig uit de Sallantse Heuvelrug

Wetering

32

Landschapstypes Het buitengebied van Zwolle wordt gekenmerkt door een viertal landschappelijke eenheden: de uiterwaarden, rivierkleigebieden, dekzandgebieden en veengebieden.

De verschillen in ondergrond hebben gezorgd voor de vorming van het landschap dat vandaag de dag zichtbaar is. Zo hebben de landschapstypes invloed gehad op de landbouw methoden en stedelijke ontwikkeling.

Zwolle heeft een grote invloed gehad op de invulling van het landschap. Zo is van origine bebouwing ontstaan op de hoger gelegen gronden die ervoor heeft gezorgt dat de hogere gronden een rijkere cultuurhistorie kennen dan de lager gelegen gronden. Ook betekende dit dat de lager gelegen gronden een lagere bebouwingsdichtheid kennen. Daarnaast heeft het landschap invloed gehad op de verkaveling. Zo zijn de hoger gelegen gronden veelal ongelijkmatig verkaveld, in tegenstelling tot de de lager gelegen zand- en veengronden, die een gelijkmatige verkaveling kennen. “De geschiedenis van de nederzettingen is in het landschap zichtbaar en bepaalt de cultuurhistorische waarde van de diverse bebouwing.� - welstandsnota Zwolle Zo zijn in de uiterwaarden, rivierklei- en dekzandgebieden oorspronkelijk de nederzettingen strategisch op hoger gelegen gronden ontstaan.

Legenda

Uiterwaarde van de IJssel met op de achtergrond de Harculo centrale.

Uiterwaarden

Dekzandrug

Rivierklei

Veengronden

Rivierkleirug Dekzand

33

Reliëfrijk landschap Het landschap van Zwolle-Zuid kent veel reliëf. Zo zijn er in de IJstijd, door opstuwing van het ijs, dekzandruggen ontstaan. Daarnaast kent het rivierklei gebied reliëf in de vorm van rivierkleiruggen die ontstaan zijn door de meandering van de IJssel. Door de tijd is de loop van de IJssel veranderd en ontstonden er rivierduinen. Dit reliëf heeft sterke invloed gehad op het ontstaan van nederzettingen, die de hogere gronden om op te vestigen. De combinatie van dit reliëf zorgt ervoor dat, mocht er water het landschap binnen stromen, dit gebeurd in de lager gelegen gronden.

Cultuurhistorische bebouwing ter hoogte van de Katerveersluis.

Cultuurhistorische bebouwing ter hoogte van Herfte.

34

Landgoederen landschap De kenmerken van het landschap in Zwolle-Zuid vormde de basis voor de manier waarop men zich vestigde. Zo vormde het reliĂŤf in het gebied condities voor het grondgebruik.

Men woonde hoog en droog en verbouwde gewassen op de lage, natte gronden. Dit resulteerde in een landschap waarin landgoederen zich vestigden op de overgang van hoge en lage gronden. Dit resulteerde in een herkenbaar landschap, waarbij de hoge gronden bebouwd of bebost waren en de lage gronden zich kenmerkten door leegte en openheid.

Echter zijn door de jaren heen landgoederen verloren gegaan en hiermee ook een deel van de herkenbaarheid van het landschap.

Legenda Toegangspoort van landgoed Windesheim.

Landgoed Hogere gronden Huidige morfologie

Een laan van landgoed Soelso

35

Open versus gesloten De herkenbaarheid van het landschap kan worden gereduceerd naar de relatie tussen open en gesloten gebieden. De gesloten gebieden worden gevormd door bebouwing of bebossing. Dit zijn de hogere gronden. De lagere gebieden vormen het open gebied en zorgen ervoor dat er vergezichten mogelijk zijn. Hierdoor ontstaat er een landschap van grote open ruimtes met daarin gesloten ruimtes die de hogere gronden markeren.

Kijkend naar Zwolle valt op dat door de sterke groei van de stad dit principe verloren is gegaan. Men is gaan bouwen in de lagere gronden wat resulteerde in een groot gesloten gebied. In de overgang tussen stad en landschap begint deze herkenbaarheid te vervagen door het verdwijnen van landgoederen.

Legenda Open landschap

Het open landschap op de voorgrond wordt beeĂŻndigd door de bebossing van landgoed Windesheim.

Gesloten landschap Massa’s

Landgoederen vormen afwisseling in het gebied door de geslotenheid die gecreeĂŤrd wordt door de bebossing.

36

Opgave: versterken herkenbaar landschap De herkenbaarheid van het landschap, wat een sterke kwaliteit is, staat onder druk van de groei van de stad.

Zwolle vormt door het uitbreiden van de stad een bedreiging voor het omliggende landschap. In de stadsrand ontstaat frictie tussen de stad en het landschap. Landgoederen gaan verloren met daarmee de herkenbaarheid van het landschap.

Om de herkenbaarheid van het landschap te kunnen waarborgen ontstaan er opgaves in het landschap van Zwolle-Zuid maar ook voor de manier waarop Zwolle in de toekomst de stad gaat uitbreiden.

Meekoppelkans herkenbaar landschap.

37

6.

MEEKOPPELKANSEN STADSRAND

Ontwikkeling van de stad

800-1300 Ontstaan Zwolle

De strategische ligging van Zwolle heeft ervoor gezorgd dat de stad een uitstekend vestigingsklimaat kreeg. Zowel voor bedrijven als om te wonen. Na de Tweede Wereld oorlog is deze groei sterk toegenomen. Dit heeft voor een kantelpunt op twee vlakken gezorgd. Zo is de relatie tussen stad en water minder geworden doordat men het water steeds verder van de stad weerde. Tegelijkertijd zorgde de grote uitbreidingen ervoor dat de relatie tussen stad en landschap deels verloren is gegaan. Naast de al besproken herkenbaarheid is ook de visuele en fysieke relatie met het landschap aangetast. Zo vormen bedrijventerreinen in de stadsrand een harde wand die oriĂŤntatie op het landschap missen. Daarnaast zijn de fysieke verbindingen vanuit de stad naar het landschap beperkt. Routes houden simpelweg op wanneer de stad het landschap raakt.

1600-1790 Zwolle krijgt stadsrechten

1930-1945 Zwolle breidt voornamelijk uit op hogere gronden

1945-1995 Zwolle breidt enorm uit en verliest de relatie met het landschap

NU De relatie tussen stad en landschap is verslechterd

Principetekening van de ontwikkeling van Zwolle ten opzichte van het landschap.

38

De stadsrand heeft een rijke variatie aan functies. Zo wisselen wonen en werken zich af in de stadsrand maar vind er ook recreatie plaats.

Verpleegtehuis Zandhove.

(Bron: straatkaart) De stadsrand wordt doorsneden door een aantal type infrastructuren. Dit zorgt ervoor dat er een opdeling in de stadsrand ontstaat.

Spoorweg ter hoogte van Ittersum.

De ondergrond van de stadrand bevat dezelfde diversiteit als in het omliggende landschap.

Zo bieden rivierkleiruggen en dekzandruggen aanknopingspunten.

Veengronden rondom Herfte.

39

Bedrijventerreinen vormen zowel een barriĂŠre tussen de stad en het landschap maar tegelijkertijd zijn de bedrijfsgebouwen veelal naar binnen gekeerd en hebben hiermee geen relatie met het landschap.

Oldelenerpark grenst direct aan het landschap. Echter worden er geen verbindingen naar het landschap gemaakt.

Alle routes buigen af zodra ze de overgang raken.

Meekoppelkans stadsrand.

Opgave: versterken herkenbaar landschap De sterke groei van Zwolle heeft ervoor gezorgd dat de eens sterke relatie met het landschap grotendeels verloren is gegaan in de stadsrand. Bedrijventerreinen en grote uitbreidingswijken vormen veelal de stadsrand. Binnen de stadsrand schaadt het voornamelijk aan de visuele relatie en/of fysieke relatie richting het landschap. Dit vormt een opgave voor de stadsrand om meer relatie te zoeken naar de omgeving nieuwe verbindingen te maken.

Spoorlijn met op de achtergrond de Harculo centrale.

40

41

6.

MEEKOPPELKANSEN IJSSEL-VECHT

In tegenstelling tot wat velen denken is Zwolle niet aan de IJssel maar aan het Zwarte Water ontstaan. Deze ligging is de basis gebleken voor de welvaart die Zwolle heeft gekend.

Tegelijkertijd zit er ook een keerzijde aan deze ligging. De relatie tussen de stad en zowel de IJssel als de Vecht laat te wensen over. Zo schort het aan de visuele en fysieke verbindingen tussen de stad en de rivieren.

Rivier de IJssel met aan de oostzijde Zwolle en aan de westzijde de uitloper van de Veluwe.

Legenda Agrarische grond Beboste grond Natuurgronden Bebossing Harculo terrein Engelse werken Opvallende bebouwing Water Bebouwing

42

Relatie Oost-West zijde Principetekening van de doorsnijding van de IJssel door het landschap.

De IJssel heeft een belangrijke rol gespeeld in de vorming van het landschap. Zo is het natuurlijke reliĂŤf van de Veluwe door de loop van de tijd doorsneden door de IJssel.

Tegenwoordig is dit terug te zien in de vergelijkbaarheid tussen de twee zijdes van de IJssel. Zo loopt het landschap door naar beide zijdes.

Westzijde van de IJssel wordt veelal gedomineerd door landbouwgronden.

Oostzijde van de IJssel wordt veelal gedomineerd door landbouwgronden.

43

Oostzijde - Vanaf de IJssel Principetekeningen van de zichtbare elementen vanaf de IJssel.

Vanaf de IJssel gezien zijn er een aantal elementen die zichtbaar zijn vanaf het water. Deze bestaan uit bruggen maar ook uit gebouwde werken die zich presenteren aan de rivier. Zo vormt de sluis in combinatie met het achterliggende bedrijventerrein een entree naar de rivier. Vervolgens zijn de Engelse Werken zichtbaar met beperkte ligplaatsen. Tot slotte is de Harculo centrale prominent aanwezig en vormt een belangrijke landmark binnen het gebied.

Pleziervaart maakt zich klaar om via de sluis de stad te betreden.

IJsselbrug.

Brug over de IJssel.

De Harculo centrale met twee bassins.

44

Oostzijde - Vanaf de dijk Principetekening van het variĂŤrende landschap ten opzichten van de dijk.

De dijken langs de IJssel bieden recreanten te voet of te fiets de mogelijkheid om zowel de uiterwaarden als het binnenland te ervaren. Opvallend aan deze route is de variatie die ontstaan is door de ontstaansgeschiedenis van het gebied. Zo steekt het landschap op sommige plekken over van het binnenland naar de uiterwaarden, op andere plekken verschilt juist het buitendijkse gebied van het binnendijkse gebied. Doordat de dijk door deze gebieden heen snijdt ontstaat er een variatie aan belevingen die de IJsselroute interessant maakt.

Drassig gebied met op de achtergrond de IJssellinie omkaderd door bebossing.

Initiatieven zoals Ruimte voor de Rivier zorgen ervoor dat de samenhang tussen binnen en buitendijks verloren gaat.

Binnen en buitendijks gebied hebben dezelfde invulling.

45

Oostzijde - Vanaf de dijk De IJssel biedt naast een vaarroute ook een recreatieve route over de dijken. Vier locaties langs de IJssel vormen de belangrijkste elementen waar de stad de IJssel raakt.

Op dit moment zijn er helaas geen goede verbindingen. Zo is er geen fietsroute vanaf de dijk naar de haven. Voor de IJssellinie geldt dat de route verstoord raakt naarmate je dichter bij het centrum komt. Hier biedt de relatie tussen de verschillende IJssellinie elementen een kans. De Harculo centrale is het meest opvallende gebouw langs de IJssel en heeft hierdoor veel potentie. Het gebied mist echter de juiste infrastructuur en openbaarheid. Daarnaast vormt het geen verbinding naar het binnenland. Tenslotte raakt Landgoed Windesheim de IJssel en heeft een visuele relatie met de verschillende landgoederen die als een ring om Zwolle liggen. Het sterk NoordZuid geรถrienteerde gebied is niet toegankelijk omdat het cruciale oost-west verbindingen mist.

De sluis vormt de toegang richting de binnenstad voor vaarverkeer. Echter lopen de wandel- en fietsroutes dood.

Deel van de IJssellinie.

De Harculo centrale vormt een landmark aan de IJssel, maar is niet toegankelijk.

De bebossing van landgoed Windesheim is zichtbaar vanaf de IJssel.

Katerveersluis is onderdeel van de IJssellinie.

46

47

6.

MEEKOPPELKANSEN IJSSEL-VECHT

“De Vecht, in de benedenloop in Nederland ook wel de Overijsselse Vecht genoemd, stroomt als grens-overschrijdende rivier van Duitsland naar Nederland. De Vecht is een van de rivieren die uitmondt in het IJsselmeer en maakt daarmee deel uit van het grotere stroomgebied van de Rijn.�

- de Vecht, een grenzeloze, halfnatuurlijke rivier. Grensoverschrijdende Vechtvisie, 2009.

Rivier de Vecht met aan de westzijde Zwolle.

Legenda Agrarische grond Beboste grond Natuurgronden Bebossing Harculo terrein Engelse werken Opvallende bebouwing Water Bebouwing

48

De Berkumerkolk bij de wijk Berkumer wordt gebruikt als recreatief gebied en aanlegplek.

Naast de kolken wordt het gebied veelal gebruikt voor agrarische doeleinden.

Relatie stad en rivier Opvallend aan de Vecht zijn de grote hoeveelheden kolken. “Langs rivier- en zeedijken zijn kolken de overblijfsels van dijkdoorbraken. Door het rondkolkende water zijn diepe gaten ontstaan, tot wel 10 meter diep. Uit het gat werd achter de kolk grond afgezet, vaak zand uit de dieper gelegen lagen.� - Wikipedia Deze kolken bieden zodanige kwaliteit in de vorm van natuur en recreatie dat zij op een aantal plekken worden gebruikt als aanlegplek of als camping. De overige kolken bieden ook deze kwaliteiten om in de toekomst gebruikt te worden als verbinding tussen de Vecht en het achterliggende landschap.

Principetekening van de Kolken langs de Vecht met de locaties waar gebruik gemaakt wordt van de kwaliteiten.

49

De vecht vanaf de dijk Waar de routing over de dijken langs de IJssel relatief constant zijn, is de routing langs de Vecht gefragmenteerd.

Zo moet men vaak de dijk af en een stuk om fietsen. Dit resulteerd in fietsroutes met aan de ene kant het fietspad en aan de andere kant de Vecht. Hierdoor blijven de kwaliteiten van de Vecht verborgen voor de recreant die, vooral aan de oostzijde, vaak niet eens in de gaten heeft dat de Vecht uberhaupt achter de dijk ligt.

Principetekening van de doorsnijding van de IJssel door het landschap.

Oostzijde van de Vecht met een fietsroute op de dijk met zicht op de Vecht.

Fietsroute achter de dijk geeft de recreant geen benul van de Vecht.

50

Opgave: verbinden rivieren Door de vroege oriĂŤntatie van Zwolle op het Zwarte Water zijn de verbindingen met de Vecht en de IJssel nooit van zijn plek gekomen. Dit heeft geresulteerd in de situatie die er vandaag de dag is terug te zien. De stad ligt relatief op afstand van de rivieren en presenteert zich maar op een aantal plekken aan de rivieren. De fysieke verbindingen van en naar de stad zijn zwak door het ontbreken van routes. De opgave voor de rivieren en de stad is meer toegankelijke gebieden maken waarin gezocht wordt naar verbindingen vanaf de rivieren naar de stad maar ook het omliggende landschap.

Bestaande aanknopingspunten kunnen als basis dienen.

Meekoppelkans verbindingen tussen de rivieren en de stad.

51

6.

MEEKOPPELKANSEN ENERGIE

“In Zwolle en de regio wordt gewerkt aan het thema Energie. Er gebeurt al veel in de stad op dit gebied en dat zal de komende jaren alleen maar toenemen. Dat is ook nodig gezien de opgave die er ligt met de EU-doelstelling, voor 2020 te realiseren. Die doelstelling vraagt een stevige reductie van CO2 uitstoot – een daling van 20% ten opzichte van de uitstoot in 1990.”

- IJsselvechtdelta, EO Wijers, 2014.

Het landschap van ZwolleZuid wordt gevormd door uitgestrekte open gebieden met daarin gesloten ruimtes.

Water in de weteringen afkomstig van de Sallandse Heuvelrug vormen een bron van potentiële energie.

52

Harculo centrale Zwolle wilt meer duurzame energie gaan opwekken en zoekt naar mogelijkheden om dit te doen. Om deze duurzame energie te realiseren zijn er energiebronnen nodig. Twee bronnen zijn in overvloed aanwezig: water en groen. Water afkomstig van de Sallandse Heuvelrug maar ook water afkomstig door een mogelijke overstroming.

Tevens biedt het Zwolse landschap de ruimte voor groen en dus bio-massa. Deze twee elementen zijn geschikt om energie op een duurzame manier op te wekken. Om die energie op te wekken is er een centraal punt nodig in de vorm van een centrale maar ook de infrastructuur die daarbij komt kijken. Hier biedt de Harculo centrale uitkomst. De toekomst van de centrale is onzeker, men wilt de centrale gaan sluiten maar weet niet wat er mee moet gebeuren en of wellicht gesloopt moet worden. De Harculo centrale biedt juist een grote kans om duurzame energie mee op te wekken doordat de centrale de benodigde infrastructuur en ruimte al heeft.

Opgave duurzame energie De Harculo centrale kan het centrale punt vormen in de opwekking van duurzame energie voor Zwolle.

De vraag naar duurzame energie moet een plek krijgen in Zwolle-Zuid. De Harculo centrale leent zich uitstekend voor deze opgave als centraal punt voor het opwekken van energie. Het omliggende landschap biedt kansen om de productie van energie aan te bieden. De opgave om duurzame energie op te wekken richt zich tegelijkertijd op de manier waarop de productie van deze energie zich ruimtelijk gaat verhouden in het bestaande landschap zonder dat het landschap negatief wordt be誰nvloed.

Benodigde infrastructuur voor het opwekken van energie is al voor handen bij de Harculo centrale.

53

7.

VISIE

Visie voor Zwolle-Zuid De visie voor Zwolle-Zuid focust zich op het combineren van de verschillende opgaves in het gebied om zo Zwolle-Zuid van een kwaliteitsimpuls te voorzien.

De wateropgave staat centraal in de visie en vormt de basis voor de manier waarop er omgegaan wordt met de ruimtelijke opgaves. Door meekoppelkansen te creëren krijgt het gebied een grotere impuls dan wanneer dit los van elkaar zou worden gedaan.

Legenda Bestaand landhuis

Eerste linie (infrastructuur)

Nieuw ‘landhuis’

Infrastructuur + dijk

Landgoed/ wateropvang

Wetering

Extra buffer

Aftakking wetering

Versterken reliëf

Recreatieve route

Klimaatdijk

Verbinding rivieren

Dijk + infrastructuur Boulevarddijk Fexibele dijk

54

Legenda

ZWOLLE

Schakelpunten Verbindingen Waterstad

CORRIDORS Aanknopingspunten langs de IJssel en de Vecht worden met elkaar verbonden middels corridors die ieder een eigen sfeer en programma kennen. Het energie-landschap en de landgoederen ring vormen de corridors in Zwolle-Zuid en gaan de verbindingen vormen tussen de stad, de rivieren en het landschap.

IJssellinie Energie-landschap Landgoederen ring

Legenda Energie centrale Sturende lijnen Eerste linie Tweede linie Stromingsrichting Stadsrand - reliĂŤf

WATERCASCO Het Watercasco wordt doorontwikkeld in combinatie met de twee corridors. Zo vormt de landgoederen ring de eerste lijn van verdediging, door het water op te vangen middels de oost-westverbindingen en het daar tot rust brengt waarna het vervolgens doorstroomt richting de tweede ring. De tweede ring wordt gevormd door het energie-landschap dat een combinatie is van twee elementen. Allereerst een waterkerende stadsrand die wordt vormgegeven naar de kwaliteiten en behoeftes van de stadsrand. Vervolgens wordt het water opgevangen in de stadsrand en verder afgevoerd richting de Harculo centrale of de Vecht.

Stadsrand - klimaatdijk Stadsrand infrastructuur + dijk Stadsrand Boulevarddijk Stadsrand - opblaasbare waterkering

56

Legenda Energie centrale Wetering Aftakking wetering Afsluiting wetering Sturende lijnen

WETERINGEN Om de stad te ontzien tijdens hoogwater worden er aftakkingen aan de weteringen gemaakt die het water om de stad leiden richting de Harculo centrale en de Vecht. Dit biedt tegelijkertijd de kans om het water in te zetten voor het opwekken van energie. De Harculo centrale biedt hiervoor de mogelijkheden.

Legenda Bestaand landgoed Nieuw landgoed Verbindingen Openheid waarborgen

HERKENBAAR LANDSCHAP De herkenbaarheid van het landschap wordt versterkt door de toevoeging van landgoederen op de overgangen van hoge en lage gronden. De openheid tussen deze gebieden blijft gewaarborgd met als toevoeging een recreatief netwerk van oost naar west die de mogelijk biedt aan recreanten om de verschillende landgoederen te ervaren. Op de schaal van Zwolle-Zuid ontstaat hierdoor een herkenbaar en toegankelijk landschap.

57

Legenda Verschillende landgoederen Centraal punt binnen landgoed Omleiding wetering

STADSRAND De stadsrand wordt vormgegeven middels landgoederen die, net zoals vroeger, gebruik maken van water om het gebied ruimtelijk in te richten.

Zo vormt het gebied een reeks landgoederen aan elkaar waarin zowel water kan worden opgevangen maar ook energie wordt opgewekt door water uit de weteringen en doorbraken en ook biomassa die verspreidt in de stadsrand wordt opgewekt.

Recreatieve bosroute in Zwolle-Zuid.

58

59

C.

ENERGIE LANDGOED Dit hoofdstuk gaat in op de uitwerkingslocatie. Allereerst wordt middels een locatie analyse aangegeven waar de kwaliteiten van het gebied liggen zoals in de visie besproken is. Ook worden de problemen in het gebied aangegeven. Deze gegevens dienen als uitgangspunt voor de vormgeving van het gebied. Vervolgens wordt in het concept beschreven hoe water- en biomassa-energie met elementen, gefilterd uit bestaande landgoederen, ingezet gaan worden. Achtereenvolgens zal het ontwerp op landschappelijke schaal en op energie-gebouw schaal toegelicht worden. Tenslotte wordt het ontwerp terug geplaatst in de schaal van Zwolle-Zuid om zo een toekomstbeeld te geven.

HoogspanningstracĂŠ in het Zwolse landschap.

61

8.

LOCATIE ANALYSE

Privaatdomein Centrale terrein wordt omringd door hekken die de doorstrom vanaf de dijkroutes belemmeren.

De stadsrand bij de Harculo centrale kenmerkt zich door de grote hoeveelheden privaat terrein die al dan niet worden begrenst door hekken. Het gebied vormt hierdoor een barriere tussen de stad en het omliggende landschap.

Legenda Privaat terrein

62

Missende infrastructuur Recreatieve route vormt geen verbinding tussen de stad en het landschap.

Naast privaat terrein zorgt een gebrek aan infrastructuur ervoor dat het gebied moeilijk te bereiken is. Rondom het Harculoterrein zorgt het private terrein voor een onderbreking van de recreatieve route over de dijken langs de IJssel. Daarnaast wordt de dijk ten zuiden van de centrale niet benut als recreatieve route. Het spoor verdeelt het gebied in twee delen, het centrale terrein en het agrarische landschap. Het agrarische landschap heeft zeer beperkte infrastructuur met als uitzondering de recreatieve route door het bos. Vanuit de stadsrand zorgt een gebrek aan routes vanuit zowel de wijk als het park voor een gemiste kans wat betreft de beleving van het landschap.

Legenda Privaat terrein Open landschap Open landschap Open landschap

63

ReliĂŤf De stadsrand is rijk aan reliĂŤf waarbij bebossing en bebouwing de hogere gronden markeren. Het centrale terrein is een uitzonding omdat de grond is opgehoogd ten behoeve van de hoogspanningsinstallatie. Daarnaast vormt een waterbassin het laagste punt in het gebied. De dijken langs de IJssel en het reliĂŤf in het Berkumerpark zijn de hoogste punten in het gebied met uitzicht op respectievelijk de Veluwe en het omliggende landschap. Een waterpartij voor de stadsrand vormt de afwatering van het gebied.

Losstaande bospartijen markeren de hogere gronden.

Op de achtergrond het Berkumerpark met uitkijkpunten naar het landschap.

64

Verkaveling Ondergrond en grondgebruik heeft de aanleiding gevormd voor de manier waarop het gebied is verkaveld. Grofweg kan het gebied in tweeĂŤn gedeeld worden. Het agrarisch gebied kenmerkt zich door een ongelijkmatige verkaveling waarbij de maat en de vorm van de kavels verschilt. Het terrein rondom de Harculo centrale kenmerkt zich door een strakke, bijna vierkante verkaveling die voortkomt uit een praktische indeling van het gebied. Deze verschillen geven de gebieden een eigen karakter.

Agrarisch landschap met een ongelijkmatige verkaveling.

De strakke verkaveling van de Harculo centrale biedt flexibileit voor het type grondgebruik.

Legenda Strakke verkaveling Ongelijkmatige verkaveling

65

Hoogspanningstracé De horizon van de stadsrand wordt gedomineerd door een drietal hoogspanningstracés die vanaf de Harculo centrale richting het oosten lopen. Deze tracés vormen lijnen in het gebied.

Een van de hoogspanningstracés snijdt door het landschap heen en domineert de horizon.

Legenda Hoofdspanningstracé 1 Hoofdspanningstracé 2 Hoofdspanningstracé 3

66

Ruimte - Massa De afwisseling van bebossing en openheid zorgt voor een tweedeling in het gebied. Enerzijds zorgt het terrein rondom de centrale en de bebossing in het oosten voor een gesloten sfeer. Anderzijds vormt het gebied direct grenzend aan het Berkumerpark een open gebied met doorzichten naar het omliggende landschap. In dit gevarieerde landschap bieden zichtlijnen aanknopingspunten voor het ontwerp.

Doorzicht naar het omliggende landschap vanaf het centrale terrein.

Bebossing vormen besloten ruimtes in het gebied.

Legenda Landmark Zichtlijn Vergezicht

67

9.

CONCEPT

Energie-landgoed Landgoederen zijn in de kern productielandschappen. Men maakte gebruik van water en het landschap om producten te verbouwen. Dit deden zij door tegelijkertijd het landschap zo vorm te geven dat het kwaliteit bood aan de omgeving.

Het energie-landschap maakt gebruik van dit principe en gaat verder dan dat. Zo vormt het productielandschap de basis om energie op te wekken. De energie wordt opgewekt door water en biomassa. Deze elementen samen met een hoofdstructuur zorgen voor het raamwerk in het gebied waarbinnen de kwaliteiten en problemen van het gebied kunnen worden aangegrepen om het gebied vorm te geven.

Conceptschets voor het energie-landgoed van de Harculo centrale

68

Soestwetering De Soestwetering wordt afgetakt om zo te zorgen dat er een verminderde waterdruk ontstaat richting de stad. Het overige water wordt gebruikt om richting de centrale af te voeren om daar energie op te wekken middels verval. Het WETERING waterpeil wordt verhoogd; dit zorgt voor meer afvoer en dus een verhoogde energie-opbrengst potentiĂŤel. De afvoer naar de stad blijft 30m3/s, het overgebleven water wordt via de aftakking afgevoerd. Om te zorgen dat er genoeg verval is, en dus energie, wordt de dijk voor de centrale naar achter geplaatst zodat er een verval ontstaat van 1,5 m.

REGENWATER

opvangen (extra energie)

verminderen waterdruk Zwolle

ZWOLLE

DOORBRAAK

Formule: Vermogen (watt) = doorstroom (liters/sec) x hoogteverval (m) x 10.

Gemiddeld huishouden per jaar: 400 Watt.

+2,5NAP

Principeschets afkoppeling wetering naar Harculo centrale.

Bestaande situatie: Waterpeil: +1,5m NAP (gemiddeld) Afvoer: 30m3/s +3,0NAP

Berekening van potentiĂŤle (maximale variant) opbrengst water-energie . (Bron: G.R van Goor; Watersysteemanalyse Sallandse Weteringen en Zwolle)

HARCULO

energie (Stroom)

opvangen (extra energie)

1,5 m verval +1,0NAP

AFTAKKEN

richting Harculo centrale

Nieuwe situatie + opbrengst (max): Waterpeil: +3m NAP (+200%) Afvoer: 30m3/s x 2 = 60 m3/s

60 m3/s - 30 m3/s = 30 m3/s Verval: 1.5m Vermogen (watt) =30.000 x 1,5 x 10 = 450.000 Watt 588.000 : 400 = 1125 huishoudens per jaar 69

Biomassa Naast water-energie gaat het energie-landgoed een productielandschap vormen voor biomassa. Deze biomassa kan uit verschillende beplantingstypes bestaan waardoor een gevarieërd gebied ontstaat. Elk beplantingstype heeft zijn eigen (ruimtelijke) kenmerken en kwaliteiten waarnaar ze zullen worden ontworpen. De intensiteit waarmee de biomassa wordt geproduceerd kan variëren naar de vraag voor energie en andere factoren.

energie (stroom)

BEWONER

HARCULO

verwerkbaar materiaal

investeren

KAVEL

verbouwen

BIOMASSA

Formule: Vermogen (watt) = 40 MJ x m2 x jaar Opbrengst per m2/jaar: 1 tot 3 kg droge stof Gemiddeld huishouden per jaar: 400 Watt.

Toevoer Principeschets biomassa landschap rondom de Harculo centrale.

Plangebied: 1,6 km bij 600 m = 960.000m2

Biomassa Biomassa

Berekening van potentiële (maximale) opbrengst biomassa op uitwerkingslocatie. (Bron: Wikipedia)

1,6 km

70

600 m

Energie potentiëel (maximaal): 40MJ x 960.000m2 x 1 = 38.400.000 : 40 = 960.000 Watt 960.000 : 400 = 2400 huishoudens per jaar

Landgoed elementen Door de jaren heen hebben landgoederen verschillende gedaanteverwisselingen ondergaan. Zo werden ze eerst ontworpen alleen voor de landheer waarbij zowel productie als vormgeving centraal stond. In de loop van de tijd heeft het ontwerp van landgoederen zich meer gericht op de omgeving, om ook burgers te laten geniet van de kwaliteiten van een landgoed.

Kijkend naar de essentie van een landgoed dan komen er een aantal elementen aan bod die in twee schaalniveau’s zijn in te delen, namelijk de landschappelijke schaal en de schaal van het hoofdgebouw. Hierin varieerd het van hoofdstructuren tot kleinschalige elementen in het landschap. Deze elementen vormen de basis voor het ontwerp van het energie-landgoed.

Om tot deze elementen te komen zijn de volgende landgoederen geanalyseerd: • Blenheim Palace, Engeland • Vaux le Vicomte, Frankrijk • Versailles, Frankrijk

71

Een landgoed wordt veelal begrenst door natuurlijke elementen. Zo vormen bossen, bomenlanen en waterpartijen de begrenzing van het terrein.

Binnen dit kader zijn een drietal schaalniveau’s te onderscheiden. Het grootste gebied bestaat uit een productielandschap. Rondom het landhuis vormt een kleinschaliger gebied de ruimte met veelal elementen uit het grote landschap . Bij het landhuis vormt een tuin de intiemere ruimte waarin op een kleinschalige manier elementen van het landschap terug komen

De hoofdstructuur vormt de verbinding tussen de verschillende ruimtes binnen het landgoed die veelal bestaan uit rechte lijnen, begeleid door lanen en/of waterpartijen.

Daarnaast vormen deze lijnen belangrijke ruimtelijke elementen in het landschap

72

Het watersysteem speelt twee belangrijke rollen binnen een landgoed. Alleerst biedt het de condities om producten te verbouwen binnen het landschap middels sloten etc.

Daarnaast zijn waterpartijen onderdeel van de structuur van het landschap en vormen ze belangrijke ruimtelijke elementen

Het gros van het landschap werd veelal verpacht aan boeren die op hun beurt producten verbouwden op het land naar de condities van het landschap

Om de kwaliteiten van een landschap te ervaren lopen er verschillende routes door het gebied. VariĂŤrend van rechte paden tot meer romantische slinger routes.

73

Bebouwing is vrij schaars op een landgoed. Toch zijn er een drietal types te onderscheiden. Zo is het landhuis het belangrijkste punt op het landgoed. Dicht daarbij vormen bijgebouwen een ensemble met het hoofdgebouw. Verspreid over het productielandschap complementeren de hoeves het landschap.

De verschillende elementen binnen een landgoed worden veelal aan elkaar verbonden middels zichtrelaties. Dit kan variĂŤren van vergezichten tot spannende routes waarbij zicht ontnomen wordt om voor verrassingselementen te zorgen

74

Het hoofdgebouw wordt veelal ontsloten middels een entree in de vorm van een laan of waterpartij

Voor het hoofdgebouw vormt een plein de ruimte rondom het gebouw. Vaak geeft dit plein een uitkijk richting het te ontdekken landschap

Het terrein rondom het hoofdgebouw is sterk georiĂŤnteerd op het hoofdgebouw middels inkadering en doorzichten

Aan het hoofdgebouw is vaak een tuin te vinden die middels kleinere elementen refereert aan het omliggende landschap.

75

Legenda Maaiveld niveau 1 (+3m NAP) Maaiveld niveau 2 (+1,5m NAP) Maaiveld niveau 3 (+0,5m NAP) Natuurgronden (IJssel) Wilgenproductie Bos Laan Erf afscheiding Water Sloot Wetering dijk & route Hoogspanningsmast & route Bebouwing Moestuin restaurant Waterbeplanting

77

10.

LANDSCHAP SYSTEEM

Hoofdstructuren

Het watersysteem maakt gebruik van verschillende maaiveldniveau’s gecombineerd met een slotenpatroon die de condities vormen voor de type beplanting. Tegelijkertijd vormen de dijken en sloten een constante structuur. De hoeveelheid water die in het gebied wordt losgelaten kan afgestemd worden op de vraag.

Het energie-landgoed wordt door middel van structuren op grote schaal in zijn omgeving gepast. Zo vormen lanen en dijken de constante hoofdstructuur in het gebied. Deze structuur verbind zowel de stad, als de rivieren enhet landschap met elkaar door middel van routing maar vormt ook het ruimtelijke raamwerk binnen het gebied.

Binnen deze structuur vormt het watersysteem de condities voor verschillende type beplanting. De aftakking van de wetering stroomt centraal door het gebied en vormt het hoogste waterniveau. Vanaf de wetering ontspringen sloten die de rest van het landschap voorzien van de benodigde hoeveelheid water. Binnen dit systeem zijn verschillende maaiveldniveau’s aangebracht om zo tot drie type condities te komen. Alleerste het hoogste en droogste niveau (+2,5m NAP), vervolgens het semi-drassige niveau (+1,5m NAP) en het laagste en meest drassige niveau (+0,5m NAP).

Binnen de constante hoofdstructuur van lanen, dijken en sloten, die door maaibeheer in geringe maten bijdragen aan de biomassa productie, zijn ‘productievlakken’ gecreeërd.

Door de verschillende maaiveldniveau’s bieden deze vlakken door hun variatie aan condities, plek voor een variatie aan beplanting. Zo zijn de hoge gronden geschikt voor agrarisch gebruik, bloemrijke graslanden en koolzaad. De middelgronden zijn geschikt voor onder andere wilgen en populieren. De laagste gronden zijn geschikt voor drassig natuurgebied.

Deze productievelden zijn de ‘variabele’ binnen de hoofdstructuur doordat door maai en snoeibeheer het beeld verandert. Dit zorgt ervoor dat door de jaren heen het gebied constant van aanzicht verandert waarbij tegelijkertijd de hoofdstructuur intact blijft.

Principe van het biomassasysteem. Waarbij de gekleurde velden ‘variabel’ zijn en ingekaderd worden door de ‘constante’ structuur die gevormt word door lanen, dijken en sloten.

78

4NAP 2,5NAP 1,5NAP 0,5NAP

BIOMASSA Het reliĂŤf in het gebied wordt versterkt en aangepast naar het kunnen produceren van biomassa.

WATERSYSTEEM De wetering voorziet het slotensysteem van water dat geleidelijk afstroomt naar de lager gelegen natuurgronden.

HOOFDSTRUCTUUR De hoofdstructuur wordt gevormd door lanen en dijken

79

10.

LANDSCHAP RUIMTELIJK

Ervaring Om het landschap te kunnen beleven maar ook om verbindingen te maken is er een structuur van recreatieve routes aangelegd die haaks op de lanenstructuur uitkomt.

Deze routes hebben hun oorsprong gevonden in de ligging van de hoogspanningstracés en de bestaande bosroute.

Elke route heeft een ander karakter, zo heeft de route langs de wetering een vergezicht door de hoge ligging, dit in tegenstelling tot de route langs de stadsrand die lager ligt en zich op de drassige gronden richt. Ook de route door Routes ten opzichte van verschillend maaiveldniveau en beplanting.

de bebossing heeft een intiemer karakter met hier en daar doorzichten naar het omliggende landschap. De route tussen de wetering en de stadsrand vormt een hybride tussen de verschillende routes. Zo biedt deze route de meeste variatie doordat die door verschillende maaiveldniveau’s en dus beplantingstypes, snijdt. De verschillende routes komen uit op de Harculo centrale of bij de beeïndiging van de dijken met zicht op de Veluwe. De routes complementeren de lanen en zorgen hierdoor voor een sterke oost-west verbinding die in de oude situatie ontbrak. De koppeling van de routes aan de hoogspanningstracés moet ervoor zorgen dat men weet dat dit een energie-landgoed is en refereert naar de Harculo centrale.

Legenda Privaat terrein Open landschap Open landschap Open landschap Maaiveld 1 Maaiveld 2 Maaiveld 3

80

Zicht ontnemend object

ROUTE 1 (STADSRAND) Door de relatief lage ligging van deze route aan de stadsrand vormt dit een intiemere beleving van het landschap. Het zicht wordt ingekaderd door de stadsrand, bebossing of reliëf met hier en daar doorzichten over sloten richting de centrale of andere bebouwing.

ROUTE 2 (WETERING) De routes langs de wetering kenmerken zich door de lange lijnen en vergezichten die ontstaan door de hoge ligging ten opzichte van de omgeving. De dominante hoogspanningstracé’s benadrukken de liniaire structuur van de route.

ROUTE 3 (BOSROUTE) Deze route is een uitbreiding van de oude situatie. Besloten ruimtes worden afgewisseld met doorkijken naar het omliggende landschap, landgoederen en de Harculo centrale.

81

5m

5m

5m

Productie landschap Door de hoofdstructuur van lanen, weteringen en bospartijen te combineren met routes onder de hoogspanningstracé’s ontstaat er een spannend landschap waarin strakke lijnen domineren. Door strategische maaiveldniveau’s te creëren met verschillende beplanting met daar doorheen de routes, ontstaan er een spannende ervaring. Zo wisselen intieme ruimtes binnen bossage zich af met vergezichten over sloten richting de centrale. Binnen het systeem zijn ankerpunten gecreëerd waar structuren elkaar kruisen. Zo markeren speciale bomen of hoogspanningsmasten de kruisingen tussen lanen en andere routes of kijken routes uit op bebouwing in het gebied. De hoofdstructuur blijft constant waarbinnen de 82

8m

2m

4m

productievelden kunnen verschillen van invulling naar gelang de vraag.

Dit zorgt ervoor dat het gebied niet uit elkaar valt wanneer verandering plaatsvind. Tegelijkertijd zorgt dit ervoor dat het gebied met zijn tijd mee kan en jaar in jaar uit een nieuwe ervaring kan bieden.

4m

4m 2m

83 2m

4m

11.

Wetering dooradert het gebied door middel van routes op de dijk die uitzicht bieden over het gebied.

De gevel van het centrale gebouw wordt bij de ingang van het water open gemaakt.

ENERGIEGEBOUW ENTREE

Energie-wetering De hoofdroute in het gebied wordt gevormd door de wetering in combinatie met het grootste hoogspanningstracĂŠ. Deze as midden door het gebied vormt de oost-west verbinding van de centrale richting de Vecht.

Deze as vormt tegelijkertijd de hoofdentree van het centraleterrein. Bospartijen vormen de wanden met op het einde entree van het water naar het centrale gebouw. De wetering kan, door zijn rechte lijnen, ook dienst doen als roeibaan voor de omgeving. Tegelijkertijd kan er in de winter relatief vroeg geschaatst worden door het ondiepe profiel van het water.

Doorsnede van de wetering.

5m

5m

5m 20m 5m

84

5m

5m 12,5m

Recreatieve route Windturbines Roeisport

Water-energie

Wilgenproductie

Koolzaad

85

11.

De bestaande laan wordt begrensd door de dijk aan de ene zijde en de wilgenproductie aan de andere zijde. Op het einde van de laan vormt bestaande bebouwing het einde van de route.

Doorsnede van de dijk met de verschillende routes.

ENERGIEGEBOUW VOORPLEIN

Dijk als voorplein De oude ligging van de dijk, voor de centrale, vormde twee problemen. Allereerst het praktische probleem dat er niet genoeg verval zou zijn om energie op te wekken met water.

Daarnaast vormde het ook een visuele barriĂŠre vanaf de silo opslagplaats. De dijk is in het ontwerp naar zijn historische ligging verlegd achter het gebouw. Dit zorgt ervoor dat er een verval ontstaat van 1,5 meter. Daarnaast biedt het kansen voor de herbestemming van het silo terrein. Zo vormt dit terrein een waardige afsluiting van de corridor met uitzicht richting de Veluwe vanaf het hele terrein.

Daarnaast vormt de nieuwe dijk het voorplein voor de centrale aan de oostzijde van het gebouw. Door slim om te gaan met het reliĂŤf ontstaan verschillende routes in de noord-zuid richting. Het voorplein biedt uitzicht over het gebied en geeft de recreant de kans om te zien wat er zich allemaal in het gebied afspeelt.

De dijk wordt deels voorzien van parkeermogelijkheden om de rest van het gebied zo vrij te houden van parkeerplaatsen.

15m

5m 25m 6m

86

2m

8m

6m

8m

2m 2m

Laan (bestaand)

Watersysteem

Wilgenteelt

Voorplein Bebouwing (bestaand)

Recreatieve route Dijkpark

87

11.

De oude spoorbaan richting de centrale wordt hergebruikt als spannende route in het gebied waarin intieme ruimtes de overhand hebben.

Op het einde van de route vormt de centrale het einde.

ENERGIEGEBOUW EIGEN ORIﾃ起TATIE

Eigen oriﾃｫntatie Het centrale terrein is een schaalverkleining van wat er gebeurd in het productie landschap. Hier vind nog wel productie plaats maar op een kleinere schaal en het gebied vormt zich meer naar de centrale toe. Door de variatie van bebossing en doorzichten ontstaat er een spannend gebied dat verrast op verschillende plekken door de afwisseling van intieme ruimtes met doorzichten naar de centrale.

Door de bestaande bebossing op te nemen in de groen voorzieningen met daaraan toegevoegd productie bos blijft er een structuur overeind ondanks de kap van productiebos.

Het al bestaande waterbassin blijft behouden en biedt mogelijkheden om te zwemmen. De ruimte wordt omkaderd door bebossing en richt zich op de centrale.

5,5m

93m

88

23,5m 4m

Bestaand bos uitgebreid Intieme ruimte

Oud spoor als recreatieve route Schaduwrijke beplanting Doorzicht naar andere route

Bestaande laan

89

11.

Uitzicht op de Veluwe vanuit een van de oude silo gaten.

Doorsnede van de tuin aan de westzijde van de centrale.

ENERGIEGEBOUW TUIN

Silo’sterrein als tuin Het voormalig terrein waar vroeger de silo’s stonden met de ruwe olie, wordt omgevormd tot de ‘tuin’ van de centrale.

Het vormt zowel het begin als eindpunt van de routes en beloont de recreant met een vergezicht richting de Veluwe dat mogelijk die mogelijk is gemaakt door de verplaatsing van de dijk. Het siloterrein behoudt zijn structuur maar krijgt een nieuwe invulling die relateerd aan de verschillende elementen uit het energie-landgoed. Overige bebouwing wordt ingevuld met horecagelegenheden om ook zo een interessante aanleg plek te vormen voor recreanten vanaf de IJssel. Het hoogtepunt van de tuin wordt gevormd door de lozing van het water afkomstig uit de wetering.

37m 10m

2m 13m

26m 30m

90

2m 20m

28m 18m

19m

Bebossing

Bestaande laan

Silo’s als zitelement Doorzicht naar bebouwing aan de overzijde van de IJssel.

Veluwe Drassig natuurgebied

91

11.

ENERGIEGEBOUW PROGRAMMA

Programma De centrale vormt het begin van het energie-landschap rondom Zwolle. ‘Het ensemble is uitzonderlijk gaaf bewaard, wat ongetwijfeld te maken heeft met de keuze om een ruime jas rondom de installaties te bouwen, die de nodige wijzigingen daaraan mogelijk maakte, zonder direct in de bouwvoluwes te hoeven ingrijpen.’ - De centrale ‘Harculo’ / IJsselcentrale in Zwolle: een monumentaal gebouw. Deze ontwerpkeuze vormt ook nu de kans tot een flexibele invulling.

Zo vormt de westelijke plint in combinatie met het eerste

Indeling van de centrale zorgt voor verbinding en interactie tussen de recreant en de energie-centrale.

De Harculo centrale in zijn oude situatie.

92

bouwvoluwe ruimte voor openbare functies die zowel gerelateerd kunnen worden aan watersport of andere thema’s. Deze plint vormt de verbinding tussen de IJssel en het achterliggende landschap. Daarnaast worden de overige twee bouwvolumes ingezet voor de productie van wateren biomassa-energie. Doordat de voorste plint openbaar is ontstaat er interactie tussen de bezoekers van het gebied en de centrale zelf. Dit samen vormt een waardig begin en beëindiging van het energie-landschap.

93

D.

TOEKOMSTPERSPECTIEF ENERGIE-LANDSCHAP VAN ZWOLLE-ZUID

Conclusie De wateropgave voor Zwolle biedt de kansen voor een integrale gebiedsontwikkeling waarbij het water niet alleen als bedreiging wordt gezien maar ook als kans voor de meekoppeling van ruimtelijke ambities.

De visie voor Zwolle-Zuid streeft naar integrale gebiedsontwikkeling waardoor de relatie tussen de stad, het water en het landschap versterkt wordt. Dit moet ervoor zorgen dat er veilig gewoond, gewerkt en gerecreëerd kan worden maar tegelijkertijd een kwaliteitsimpuls moet geven aan Zwolle-Zuid.

Het energie-landgoed geeft invulling aan deze visie. De eens zo sterke relatie tussen de stad, het water en het landschap wordt hersteld door verbindingen te maken tussen deze elementen. Zo vormt een nieuw netwerk de verbindingen op grote schaal en wordt het water in de stadsrand betrokken.

De aanwezigheid van het water wordt zo vormgegeven dat ook de meekoppelkansen profiteren van het water. Zo biedt het onderzoek met het energie-landgoed als inspirerend ontwerp antwoord voor de hoofdvraag van dit onderzoek.

‘Hoe kan de wateropgave voor Zwolle-Zuid een meekoppelkans bieden voor de realisatie van ruimtelijke ambities?’

Het beschreven toekomstperspectief voor Zwolle-Zuid moet niet alleen als inspiratie dienen voor de stad Zwolle maar kan ook gezien worden als een nieuwe aanpak voor de wateropgaves in Nederland of andere delen van de wereld.

Water moet niet alleen gezien worden als bedreiging maar ook als potentie voor kwalitatief wonen, werken en recreëren.

Het energie-landgoed binnen de visie voor Zwolle-Zuid.

94

95

96

97

BRONNENLIJST

Websites

Publicaties en rapporten

• Waterkracht. http://dewiki.nl/index.php/Waterkracht • Waterkracht - theorie. http://www.microhydropower.net/nl/hydro_nl.php • Beheer natuur en landschap. http://www. biomassauitlandschap.nl/concepten-ideeenom-op-meerdere-plaatsen-toe-te-passen/ beheer-natuur-en-landschap.html • Biomassa: van afval naar nuttig product. http://www.biomassauitlandschap.nl/home. html • Oogstbaar landschap. https://ingevleemingh. wordpress.com/oogstbaar-landschap/ • Innoveren met het water. http://www.innoverenmetwater.nl/project.asp?id=2340 • Energie uit traag stromend water dankzij vortices. http://www.wattisduurzaam.nl/2910/ energie-opwekken/waterkracht/energie-uittraag-water/ • Ruimte voor de rivier.http://www.ruimtevoorderivier.nl/ • Aanbesteding ruimte voor de IJsseldelta van start.http://www.ruimtevoorderivierijsseldelta. nl/nl/news/item/aanbesteding-ruimte-voor-derivier-ijsseldelta-van-start/ • Gebiedsomschrijving: het natuurlijke landschap van de IJsselvallei. http://ijsselid.nl/ verhalen/gebiedsomschrijving-het-natuurlijkelandschap-van-de-ijsselvallei • Bereikbare stad. https://www.zwolle.nl/ ondernemen/zwolse-economie/bereikbare-stad • Poldermastenbroek. http://www.poldermastenbroek.nl/toen

• Ebeltjes, F (2015). Zwolle bereidt zich voor op extreme weersomstandigheden.

• Reezigt, H (1996). De transformatie van de waterlijn in de stad.

• Ministerie van Infrastructuur en Milieu & Ministerie van Economische Zaken (2014).

Werken aan de delta.

• EO Wijersstichting (2014). Wateropgave als aanjager voor nieuwe duurzame gebiedsontwikkeling in de IJssel Vecht Delta.

• Baaiman, D.H (2012). De centrale ‘Harculo’ / IJsselcentrale in Zwolle: een monumentaal gebouw.

• IJVD (onbekend). De ledende principes voor de IJssel-Vechtdelta.

• Lynch, K (1964). View from the road.

• van Goor, G.R (2010). Watersysteemanalyse Sallandse Weteringen en Zwolle.

• van Dijk, M & van der plicht, N (2013). Veiligheid Nederland in Kaart, overstromingsrisico dijkring 53 Salland.

• Gemeente Zwolle (2012). Welstandsnota 2012.

Online database • www.maps.google.nl • www.bingmaps.com • www.ahn.nl

Deze bronnen zijn geraadpleegd tussen februari en juni.

98