STILLE GETUIGEN VAN VROEGERE RIJKDOM
MONUMENTALE TOEGANGSHEKKEN EN -POORTEN VROEGER HAD VRIJWEL ELKE BUITENPLAATS EN HERENBOERDERI] EEN rOEGANGSPOORT o
OF -HEK. DEZE ENTREE WAS NIET ALLEEN BEDOELD OM
GEWENSTE BEZOEKERS BUITEN TE HOUDEN, MAAR OOK OM DE HOGE STATUS VAl DE BEWONERS TE BENADRUKKEN.
T
oegangspoorten zijn al ontstaan toen de
boeren, edellieden en notabelen lieten welis-
mens zijn nomadische bestaan opgaf.
waar hun zware 'verdedigingspoort' slopen,
Als boer, ambachtsman of handelaar
vestigde hij zich op een vaste plaats, waardoor
maar vervingen die door een sierlijk hek of een rijk versierde poort. Veel van deze statussym-
de noodzaak ontstond om zijn bezittingen te
bolen zijn ontworpen door Amsterdamse kun-
beschermen tegen wilde dieren en dieven.
stenaars.
Daarom werd het erf afgesloten met een haag of gracht. Wie het wilde betreden, moest door
TEKEN
een poort van hout of steen. Dit waren de eer-
Peter Meijer deed als medewerker van de
ste toegangspoorten. Vanaf de 17e eeuw verlo-
Rijksdienst voor de Monumentenzorg onder-
VAN WELVAART
ren deze poorten hun oorspronkelijke functie,
zoek naar de geschiedenis van de toegangs-
maar ze verdwenen niet uit beeld. Vermogende
poorten en -hekken in ons land. "Ze werden LAL DLEVEN
73
r Tot in de 1ge eeuw was het ijzeren toegangshek tamelijk exclusief
BOVEN:
De Eenhoorn, Middenbeemster
Boerderij De Eenhoorn in Middenbeemster werd gebouwd in 1682. Bijzonder aan deze
boerderij is dat de voorgevel is uitgevoerd in de landelijke variant van de Amsterdamse Vingboonsstijl, een stroming die vernoemd> naar de architect, schilder en kaarten maker vroeger gebouwd bij kastelen, buitenplaatsen en grote boerderijen
in vooral de meer welva-
rende streken: bijvoorbeeld Friesland en Utrecht. volledig in harmonie
Holland,
Zeeland,
Hun vormgeving
was
gesloopt en vervangen
door boerderijen.
Maar
Justus Vingboons. Tijdens de restauratie van
de nieuwe bewoners lieten de toegangspoorten
De Eenhoorn werd op de gemetselde
en -hekken soms staan als stille getuigen van de
over de sloot een houten toegangspoort
brug
status van weleer."
geplaatst. Op de stijlen staan twee vazen. Op de kleinere rechterstijl is een eenhoorn
met die van de tuinen uit
geplaatst, op de kleinere linkerstijl een koe.
die tijd."
HOUT EN STEEN
In het midden van ons land staan nog altijd
Toegangspoorten
veel toegangspoorten
van ijzer, steen of hout. Die van hout zijn zeld-
boog tussen de twee grote hekstijlen en de
zaam geworden,
omdat dit materiaal een relatief
zware, gebogen liggers van de hekvleugels.
Peter heeft er een verklaring voor. "In het
korte levensduur
heeft. De exemplaren
begin van de 17e eeuw bouwden rijke
resten, zijn herbouwd
Amsterdamse
"Houten
van de bijbehorende
en -hekken, maar veel gebouwen
kooplieden
zijn verdwenen.
rond de Amstel en in
de Beernster hun buitenverblijven, met prachtige
toegangspoorten
compleet
en -hekken,
en -hekken werden gebouwd
hekken en poorten
grenenhout
het midden van ons land.
en versierd met snijwerk. Ook werd
streken afnam, vertrokken
natuursteen
74 LANDLEVEN
veel kooplieden.
algemeen toegepast bij boerderijen en buitenplaatsen, vooral in het westen en
het hout beschilderd,
raakten in verval, werden
stammen uit de
De ronde spijlen zijn van hout. Dit type hek werd van de 17e tot in de 1ge eeuw
lSe eeuw. Ze werden gebouwd van eiken- en
Toen de welvaart in de late lSe eeuw in deze
Hun buitenhuizen
die nog
of grondig gerestaureerd.
Bijzonder zijn verder de ijzeren verbindings-
soms zo dat het op
ging lijken. Het grote voordeel van
een houten hek of poort was het lichte gewicht,
LINKs:
Volgerwijck, Middenbeemster
De toegangspoort
van de vroegere buitenplaats
in Middenbeemster
Volgerwijck
is in de jaren zestig ernstig beschadigd.
Omdat grote landbouwmachines
door de poort moesten
kunnen, werd een groot deel van de onderkant van de hekpijlers weggehakt en verdwenen vleugels. De toegangspoort de 17e eeuw gebouwd. hardstenen
basementen.
de gesmede ijzeren
werd al voor het midden van
De bakstenen pijlers staan op Op de hardstenen
afdekplaten
is
een sokkel gemetseld, waarop twee gebeeldhouwde natuurstenen
BOVEN:
leeuwen liggen.
Kasteel Genhoes in Zuid-Limburg
Het vroegere toegangshek Genhoes werd gebouwd gemetseld.
voor het Zuid-Limburgse
kasteel
in de 18e eeuw. De hekpijlers zijn
De afdekkingen
en bekroningen
zijn van natuur-
steen. De hekvleugels zijn niet origineel en passend. Ze zijn waarschijnlijk
LINKS:
in de 20e eeuw in het hek gehangen.
Liauckema State
De bakstenen toegangspoort
van boerderij
Liauckema State
stamt uit 1604. Het is een prachtig bewaard gebleven monument.
In de topgevel van de poort bevinden zich de
duivenverblijven.
LINKS(ONDER):
Landhuis in Twekkelo
De begin 17e eeuwse entree van buitengoed getooid met een poort van Bentheimer Kenmerkend
zijn de gebeeldhouwde
stond vroeger bij de voormalige
Het Stroot is
zandsteen.
maskers. De poort
havezate Huis Hengelo.
LANDLEVEN
75
BOEK OVER TOEGANGSHEKKEN EN -POORTEN PETER MEIJER, WERKZAAM BIJ DE Rl)KSDIENST MONUMENTENZORG,
VOOR DE
SCHREEF HET BOEK 'OVER HEKKEN IN NEDERLAND'.
DAARIN WORDEN HONDERD TOEGANGSPOORTEN
EN -HEKKEN UITGEBREID
BEHANDELD. ZOLANG DE VOORRAAD STREKT IS HET BOEK VOOR € VERKRIJGBAAR BIJ UITGEVERIJ WAANDERS IN ZWOLLE, TEL.
U KUNT
038 - 4658628.
DE UITGAVE OOK BIJ UW BOEKHANDEL BESTELLEl'l. HET ISBN-NUMMER
76 LANDLEvEN
IS:
90 400 9495 O.
34,95
BOVEN:
Kasteel Warmelo in Diepenheim
De toegangspoort Diepenheim
van kasteel Warmelo in
stamt uit het midden van de
lse eeuw. De hekpijlers zijn van natuursteen. De hekvleugels zijn gesmeed.
waardoor er geen zware fundering nodig was.
direct vanuit de groeve in Duitsland lieten aan-
De constructie werd op een houten balk op
voeren."
de brug gemonteerd of geschoord met dwarsbalken."
INvLOED FRANSE HOF
Bakstenen toegangspoorten zijn iets minder
De oudste toegangshekken in ons land zijn
zeldzaam dan houten exemplaren. Je treft ze
gemaakt van smeedijzer, maar de peilers kun-
vooral aan in het midden en westen van ons
nen zijn opgetrokken van bak- of natuursteen.
land, maar ook in Friesland, Limburg en delen
Deze hekkeri.stammen uit de tweede helft van
van Noord-Brabant. Logisch, want daar waren
de 17e eeuw. "De ronde of vierkante staven
vroeger de steenbakkerijen gevestigd. Peter ver-
ijzer kwamen uit Zweden en later ook uit
telt dat er een grote variatie is aan bakstenen
Duitsland en Engeland. De smid smeedde het
poorten. "De oudste zijn vaak opgetrokken uit
ijzer in allerlei vormen. Het Franse hof had
gele baksteen van de Hollandse Ijssel, de paars-
grote invloed op de Nederlandse bouwstijl.
rode steen van de Oude Rijn, de lange en smal-
Kenmerkend voor deze smeedijzeren hekken
le rode steen van de Utrechtse Vecht en later
- die gemaakt zijn in de tijd van Lodewijk XIV -
de Huninger Hoeve in het Groningse
ook van Waalsteen. Deze poorten zijn eenvou-
zijn de decoratief uitgevoerde constructieve
Eenrum.
dig van bouw, maar die uit de tweede helft van
delen en de rechte hoeken en lijnen. In latere
de 1r eeuw zijn luxer uitgevoerd. Ze zijn vaak
hekken van smeedijzer is de invloed van het
BOVEN:
Huninger Hoeve in Eenrum
Het voetbruggetje
met poortje bij
Boerderij Hoof-Bosch in Delft
versierd met gebeeldhouwd natuursteen. Fraaie
hof van Lodewijk XV terug te vinden.
voorbeelden van poorten die volledig zijn opge-
Exemplaren uit deze periode zijn overladen
Jaagpad langs de Schie in Delft als het
trokken uit natuursteen, zijn vooral te vinden in
met versieringen: onder meer langgerekte blad-
toegangshek
Limburg en Oost-Nederland. Die in het oosten
ornamenten en schelpmotieven. Ten tijde van
LINKS:
Zowel boerderij
Hoof-Bosch
aan het
dateren uit het begin van
de lSe eeuw. Het gesmede ijzeren hek
van ons land werden vaak gebouwd van
zijn opvolger Lodewijk XVl werden de gebo-
staat op een fraai gemetseld
Bentheimer zandsteen dat de steenhouwers
gen lijnen weer gemeden. Alles werd strakker,
getje met waaiervormige
boogbrug-
uitlopende
zijwanden. Tussen de hekstijlen is in gesmede letters de naam 'Hoog-Bosch' aangebracht.
Toegangspoorten als stille getuigen van de status van weleer LANDLEVEN
77
BOVEN:
Poort boerderij in Poppingawier
Deze poort voor een boerderij is een mooi voorbeeld
in het Friese Poppingawier
van een gietijzeren
hek. Het hek
werd in 1872 gegoten en geplaatst. REèHTSMIDDEN:
Borg Verhilversum
Het witgeschilderde
houten hek met stijlen
en hekvleugels van de Groningse Borg Verhilversum.
Het hout is bekroond door
vogelfiguren.
Het hek stamt waarschijnlijk
uit de 1ge eeuw. RECHTS:
Duivenslagpoort in Leens
Ons land telt nog drie zogenaamde 'duivenslagpoorten'.
EĂŠn ervan staat bij
boerderij Welgelegen in Leens. Dit type houten poort dankt zijn naam aan de duivenverblijven
bovenin. Onbekend
wanneer de duivenslagpoort
is
is ontstaan.
Die in Leens bestaat uit twee vierkante stijlen, met daar bovenop een dwarsbalk. Op deze balk is een bouwwerk
geplaatst
met een pannen gedekt dakje. Houten schoren zorgen voor stevigheid.
In de
poort zaten vroeger houten deuren met een kleine doorgang voor voetgangers. Deze deuren zijn verwijderd. GEHEEL RECHTS:
Poort in zeeland
Dit fraaie witgeschilderde
houten
Zeeuwse hek stamt uit de 20e eeuw. Het is traditioneel
78 LANDLEVEN
vormgegeven.
I
,
--------------------_.
raai voorbeeld van een geheel houten traditioneel toegangshek. 1ge eeuw gebouwd . . ONDER:
De l8e eeuwse poort voor huis Hoogerlust Een mooie entree van
lokt gemetselde
pijlers. Het hekwerk is gesmeed.
: Poort boerderij Horsta State in Friesland poort voor het herenhuis met stelpboerderij Horsta State in Friesland. hekstijlen met het omament is midden lSe eeuw gesmeed. De hekvleugels sen. absoluut niet bij de stijlen. Ze zijn laat 1ge of begin 20e eeuws. NDER:
Poort in Groningen
e Groningse poort is een zeldzaam voorbeeld van een deels gietijzeren en Is smeedijzeren hek. Het is omstreeks 1900 gebouwd.
waarbij de klassieke oudheid als voorbeeld
kwam het traditionele
smeedwerk weer terug.
diende." Al deze hekken zijn niet alleen te her-
Eigenaren
kennen aan hun vormgeving,
huizen wilden meer exclusiviteit. Het gevolg
maar ook aan de
merk- en teltekens. "In de zeventiende achttiende
eeuw bracht de producent
en merkte-
van landgoederen,
was dat er grote smederijen eigen ontwerp-
kastelen en land-
ontstonden,
en tekenafdelingen.
met
De rijk
kens in het ijzer aan en de smid voorzag het
versierde smeedijzeren
van tel tekens. De teltekens dienden om het
deze smederijen vonden aftrek tot het begin van de 20e eeuw. Daarna verdwenen ze gelei-
hek probleemloos
te kunnen monteren."
toegangshekken
uit
delijk uit beeld. Maar het tij keert zich! Steeds
STANDAARDHEKKEN
meer mensen ontdekken
Het ijzeren toegangshek
was tot in de 1ge
eeuw tamelijk exclusief. "IJzer was duur en
of restaureren
stond voor status, evenals natuursteen
toegangshekken
en in
mindere mate baksteen. Wie minder geld te
de charme van een
of -poort. Ze bouwen een nieuwe
toegangshek
een oude. Gelukkig maar, want en -poorten
culturele erfgoed."
behoren
tot ons
0
besteden had, koos voor hout. Maar tijdens de industriĂŤle
revolutie werd ijzer veel goedkoper,
waardoor het gietijzeren
toegangshek
een
RI.JKSDIENST VOOR DE MONUMENTENZORG Peter Meijer
enorme opgang maakte. Er werden zelfs catalogi uitgegeven Daardoor
met daarin standaardhekken.
verdwenen
giet- en smeedijzeren
de regionaal gemaakte hekken meer en meer.
Maar aan het eind van de negentiende
Postbus
1001,3700
BA Zeist
Tel. 030 - 69 83 211 www.monumentenzorg.nl
eeuw
LAND LEVEl
79