Raport badawczy_Materiałowe kompendium projektanta_osika

Raport badawczy Materiałowe kompendium projektanta drewno / osika / wiór Katarzyna Pełka-Bura, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, katarzyna.pelka@asp.katowice.pl, 2020 r.

1

Spis treści Materiałowe kompendium projektanta 1. Materiałowe kompendium projektanta – Katarzyna Pełka-Bura, str. 3 Histora rzemiosła 2. Historia rzemiosła w Koziegłowach – Katarzyna Pełka-Bura, str. 4—7 Materiał 3. Drewno osikowe – wiór osikowy – właściwości – wytrzymałość – dr Jakub Wieczorek, Politechnika Śląska, str. 9 4. Drewno osikowe – wiór osikowy – właściwości – cechy fizyczne, str. 10 5. Kolorystyka, str. 11 Tradycyjne wyroby 6. Słownik gwarowy, str. 13 7. Rodzaje sztuczek, str. 14 8. Jak wypleść sztuczkę?, str. 15 9. Tradycyjne wyroby, str. 16-20

Kultura 10. Osika w ludowej wizji świata – dr Katarzyna Marcol – Uniwersytet Śląski, str. 22—25 Rzemiosło vs. dizajn 11. Proces twórczy – podsumowanie badań – Katarzyna Pełka-Bura 12. Projektanci – wywiady z projektantami, str. 28—37 Zofia Strumiłło-Sukiennik – Beza Projekt, str. 28—29 Marta Niemywska-Grynasz – Grynasz Studio, str. 30—31 Juliusz Rusin i Maciej Józwicki – RAD Duet, str. 32—34 Anna Szwaja, str. 35—37 Podsumowanie 11. Materiałowe kompendium projektanta – podsumowanie badań – Katarzyna Pełka-Bura, str. 49—52

2

Materiałowe kompendium projektanta – Katarzyna Pełka-Bura Materiałowe kompendium projektanta to projekt edukacyjny, którego celem jest przywrócenie wiedzy na temat tradycyjnych materiałów oraz rzemiosła występujących na terenie Polski. Jest to próba skondensowania w jednym miejscu wiedzy z zakresu wzornictwa, materiałoznawstwa, etnologii, historii dizajnu i rzemiosła.

Celem projektu jest stworzenie narzędzia użytecznego z punktu widzenia projektantów, architektów, studentów wzornictwa i etnologii – zgromadzenie esencjonalnej wiedzy na temat właściwości podstawowych naturalnych materiałów. Pilotażowa odsłona kompendium projektanta to prezentacja jednego materiału. W przyszłości kompendium będzie mogło być poszerzone o informacje o kolejnych materiałach.

Praca badawcza opiera się na zgromadzeniu wiedzy na temat wióra osikowego – materiału, z którego tworzy się kapelusze, dekoracje czy naczynia.

Tradycja wykorzystywania materiału jest ciągle żywa w rejonie Koziegłów w województwie śląskim.

Pełne wyniki badań zostaną zeprezentowane w pracy doktorskiej.

3

Historia rzemiosła

4

Historia rzemiosła w Koziegłowach – Katarzyna Pełka-Bura Koziegłowy już na początku XX w. były prężnie rozwijającym się ośrodkiem rzemieślniczym. W miasteczku istniało wiele manufaktur, w których wytwarzano kapelusze, grzebieniarki oraz tzw. pantofelki z wiórów osikowych.

Mieszkańcy wyspecjalizowali się w pozyskiwaniu surowca, farbowaniu go oraz w wyplataniu.1 W latach 60. XX w. potencjał koziegłowskiego rzemiosła dostrzegli zarządcy spółdzielni „Zawada”. Ośrodek Cepelii zatrudniał Marię Wierzbicką, absolwentkę warszawskiego ASP, której powierzono opiekę nad rękodzielnikami z Koziegłów. Wierzbicka zachęcała chałupniczki do eksperymentowania z nowymi wzorami, pokazywała nowe techniki farbowania i klejenia.2

Sukces wiórów osikowych trwał do lat 90. XX w., kiedy zamknięto spółdzielnię „Zawada”. Rzemieślnicy z Koziegłów później na własną rękę sprzedawali wyroby. Współpracowali z Cepelią oraz prezentowali swoje prace na targach i jarmarkach.

Jeszcze pod koniec lat 90. XX w. w Koziegłowach działało jedenastu rękodzielników. Jedyną firmą, która wciąż zajmuje się wyrobem produktów z wiórów osikowych, jest Osikowa Dolina.

Koziegłowskie projekty stały się prawdziwą sensacją na wystawie „Kwiaty dla Warszawy” zorganizowanej przez Cepelię w 1965 r. w pałacyku Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Warszawie. Za projekt wystawy był odpowiedzialny Czesław Wielhorski. Waldemar Świerzy zaprojektował plakat promujący to wydarzenie.

Wyroby z wiórów osiki stały się hitem sprzedażowym Cepelii, także zagranicą.

Ozdoby sprzedawały się w Holandii, Stanach Zjednoczonych, we Włoszech, Francji i RFN. Kwiaty były najczęściej ozdobą pochodów pierwszomajowych, zdobiły sceny domów kultury oraz stoiska rzemieślników w trakcie Cepeliad.

1

B. Kural, „Ludowe kwiaty z wiórów”, „Polska Sztuka Ludowa”, nr 4, 1977

wystawa „Kwiaty dla Warszawy”, Jolanta Owidzka, 1965 r., tygodnik ilustrowany „Stolica”

5

Warszawa, czerwiec 1984 r. Cepeliada na placu Defilad, impreza organizowana przez Centralę Przemysłu Ludowego i Artystycznego (CPLiA), poświęcona przeglądowi rękodzieła z całego kraju. Na zdjęciu sprzedawczynie kwiatów. js PAP/Maciej Musiał

Warszawa, maj1987. Cepeliada, jarmark ludowy Cepelii na Rynku Starego Miasta.

Na zdjęciu sprzedaż ozdób. ka PAP/Jan Morek 6

cyfrowe archiwum Vogue, January 1, 1967, str. 143

7

Materiał

8

Drewno osikowe – wiór osikowy – właściwości – wytrzymałość – dr Jakub Wieczorek, Politechnika Śląska

Tabela 1.

Wartości siły przy zerwaniu i przemieszczenia dla badanych próbek łyka.

Porównując uzyskane wyniki badań, można stwierdzić: Wiór mokry w porównaniu do suchego ma większą o 15% wytrzymałość.

Wiór mokry ma o około 25% większą odkształcalność.

Różnice max. i min. wartości dla suchego i mokrego wióra, tzw. łyka, są porównywalne i mieszczą się w granicach 10% wartości średniej. Jest to wynik charakterystyczny dla materiałów naturalnych, takich jak drewno, naturalne włókna roślinne czy zwierzęce.

9

Drewno osikowe – wiór osikowy – właściwości – cechy fizyczne grubość: 0,2–0,3 mm grubość plecionki: 1–2 mm przeznaczenie: 0,2–0,3 mm do plecionek 0,3–0,5 mm do elementów klejonych długość wiórów: kiedyś: max. 0,5–1 m długości (dobry materiał!) dziś: max: 1 m szerokość wiórów: kiedyś: 2 /3 mm–5,7 mm standardowa szerokość plecionki: 25 mm 7 cm szerokość standardowa dziś: 1 mm –120 mm, popularne szerokości: 10, 20, 30, mm max. format A4: 25x100 cm

10

Kolorystyka

RAL 8015

RAL 4010

RAL 2004

RAL 1012

RAL 9001

RAL 7033

RAL 6027

RAL 5005

RAL 6018

RAL 6016 11

Tradycyjne wyroby

12

Słownik gwarowy balik – drewno osikowe przygotowane do strugania wiórów błozna – wyroby z wiór osikowych hebel – strug do drewna żelazka – ostrza do struga łupki – drewno pocięte na kawałki ok. 1 m funt – 40 dkg pud – 16 kg łyka (l. poj. łyko) – wióry otrzymane podczas strugania balika patka – część łyka, która nie jest nacięta i stanowi podstawę plecionki łokieć – ok. 60 cm sztuczki (miara taśm z łyka) sztuczka – taśma wypleciona z wiórów ubirka – rodzaj łyka do wyplatania sztuczek o większej grubości modle – kopyto do formowania kapeluszy

heble

sztuczka

modle 13

Rodzaje sztuczek trójka – składa się z trzech wiórów, które są przeplatane ukośnie piątka – składa się z pięciu łyków przeplatanych ukośnie siódemka – wykorzystywana głównie do wyrabiania kapeluszy, składa się z siedmiu pasków łyka o szerokości 5 mm, przeplatanych ukośnie ząbek – składa się z czterech pasków (łyków). Po obu stronach uzyskuje się trójkątne wychylenia w kształcie zębów. Szerokość wiór to ok. 8 mm drabinka – składa się z trzech pasków łyka – dwa są konstrukcją, przez które przeplata się pod kątem trzecie łyko. Struktura przypomina szczeble – stąd nazwa splotu baźka – wyplata się z trzech łyków, tak jak wzór na trójkę, dodatkowo przekładany pasek tworzy zagięcie, które przypomina zakładkę na taśmie trawka – ok. 2 mm paseczki, z których tworzy się ozdobę w kształcie traw

ząbek duży, ząbek mały, wężyk

ząbek

siódemka 14

Jak wypleść sztuczkę?

Filmy instruktażowe pozwolą poznać proces wyplatania tradycynych plecionek krok po kroku. Filmy przedstawiają pięć rodzajów wyplatanych sztuczek: ząbka, trójki, piątki, siódemki i drabinki.

Po zeskanowaniu kodu QR z prezentacji można przejść do kanału YouTube z filmami instruktażowymi.

Sztuczki zostały wyplecione przez Izabelę Churas.

ząbek składa się z czterech pasków (łyków). Po obu stronach uzyskuje się trójkątne wychylenia w kształcie zębów. Szerokość wiór to ok. 8 mm

15

Jak wypleść sztuczkę?

trójka składa się z trzech wiórów, które są przeplatane ukośnie

piątka składa się z pięciu łyków przeplatanych ukośnie

16

Jak wypleść sztuczkę?

siódemka wykorzystywana głównie do wyrabiania kapeluszy, składa się z siedmiu pasków łyka o szerokości 5 mm, przeplatanych ukośnie

drabinka składa się z trzech pasków łyka – dwa są konstrukcją, przez które przeplata się pod kątem trzecie łyko. Struktura przypomina szczeble – stąd nazwa splotu

17

Tradycyjne wyroby

zając – wyrób klejony, fot. Szymon Jędrys

ptaszek – wyrób klejony, fot. Szymon Jędrys

kogut – wyrób klejony, fot. Szymon Jędrys 18

Tradycyjne wyroby

kapelusz z osiki, fot. Szymon Jędrys

19

Tradycyjne wyroby

bukiecik – wyrób skręcany, fot. Szymon Jędrys

mak – wyrób skręcany, fot. Szymon Jędrys 20

Tradycyjne wyroby

dywan – wyrób wyplatany, fot. Szymon Jędrys

grzebieniarka – wyrób wyplatany, fot. Szymon Jędrys 21

Tradycyjne wyroby

kogut na choinkę, 82290/mek, zbiory Muzeum Etnograficznego

koszyczek, 82288/mek, zbiory Muzeum Etnograficznego

im. Seweryna Udzieli w Krakowie

im. Seweryna Udzieli w Krakowie

22

Kultura

23

Osika w ludowej wizji świata – dr Katarzyna Marcol – Uniwersytet Śląski Osika jest jednym z tych gatunków drzew, które w kulturze ludowej są silnie nacechowane znaczeniowo. Drzewa w ludowej wizji świata są zawsze powiązane z życiem człowieka, a w związku z tym są animizowane, nadaje im się cechy istot duchowych, które postępują jak ludzie, rozumieją ich, żyją i umierają na sposób ludzki1. Obraz osiki wyłaniający się z analizy językowego obrazu świata2, jak również z zapisów etnografów prowadzących badania w granicach II Rzeczypospolitej3, współczesnej Polski4 oraz na obszarach zamieszkałych przez Słowian5, nie jest jednoznaczny. Jest to raczej obraz ambiwalentny, zawierający kontrastujące cechy, a w związku z tym także dualistyczną ocenę i wartościowanie, wynikające z przypisanej temu drzewu funkcji medium pomiędzy sferą sacrum a profanum. Rekonstrukcja ludowej wizji osiki jest poznaniem pewnej interpretacji rzeczywistości dotyczącej przyrody. Nie jest to wiedza naukowa, ale wyobrażenie o świecie opierające się na doświadczeniach kulturowych i społecznych wspólnoty mówiącej danym językiem. Wyobrażenie to można poznać, analizując obraz świata zawarty w języku, czyli strukturę pojęciową zakrzepłą w systemie danego języka (jego właściwościach gramatycznych, leksykalnych, konotacjach semantycznych), która realizuje się za pomocą tekstów, w tym: związków frazeologicznych, przysłów, narracji, jak również społecznej wiedzy, przeko1 D. Simonides, Mądrość ludowa. Dziedzictwo kulturowe Śląska Opolskiego. Wrocław, 2007, s. 222.

2 M. Marczewska, Osika w ludowym językowym obrazie świata. „Etnolingwistyka” 1995, nr 7, s. 97—115.

3 M. Kujawska, Ł. Łuczaj, J. Sosnowska, P. Klepacki, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera. Wrocław 2016.

4 A. Lebeda, Wiedza i wierzenia ludowe. W [serii]: Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego. T. VI. Red. nauk.

Z. Kłodnicki. Wrocław – Cieszyn 2002.

5 K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian. T. 2, cz, 1: Kultura duchowa. Warszawa 1967.

nań, mitów i rytuałów6. To właśnie w języku odzwierciedla się ludowa wizja świata, która jest przednaukową wiedzą o otaczającej rzeczywistości, wyjaśniającą sens obserwowanych zjawisk i przyczynę ich istnienia. Dążność do zrozumienia otaczającej rzeczywistości, w tym praw natury, do nadawania jej sensu, oswajania i wyjaśniania własnego w niej miejsca pozwalała ludziom na usankcjonowanie określonego ładu społecznego i moralnego, a także wspólnej hierarchii wartości7.

Związki frazeologiczne „trząść się jak osika” czy „drżeć jak osika” mają swoje źródło w opowieściach ajtiologicznych, czyli tekstach wyjaśniających genezę określonych zjawisk - najczęściej dziwnych, niezwykłych i na tyle frapujących, że stały się tematem narracji8. Do takich fascynujących zjawisk przyrody należało drżenie liści osiki nawet w dni bezwietrzne. Najczęściej powtarzanym wariantem opowieści ludowych jest ten wskazujący na rzucenie klątwy na osikę przez Matkę Boską lub Jezusa podczas ucieczki przed Herodem9. Drzewo bało się przyjąć pod swoją koronę uciekinierów, a trzęsąc się, mogło zdradzić miejsce kryjówki wojskom Heroda. Za karę osika trzęsie się teraz bez przerwy: Uciekając, Matka Najświętsza z malutkim Jezuskiem przed królem Herodem, schowała się pod osiką, ale drzewina ta nie chciała Panience Maryi dać schronienia, tłomacząc się tém, że się boi, aby ją król Heród nie ściął.

6 R. Grzegorczykowa, Pojęcie językowego obrazu świata. W: Językowy obraz świata. Red. J. Bartmiński. Lublin 1999, s. 39—45. J. Bartmiński, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne. Lublin 2007, s. 12 7 D. Simonides, Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata. Opole 2010, s. 9.

8 Ajtiologia (z gr. ajtia – wyjaśniać, logia– znajomość) jest pojmowana przez folklorystów jako wiedza ludu o początkach wszechrzeczy, np. o powstaniu nieba, ziemi, zjawisk przyrody. Tamże, s. 7 9 M. Marczewska, s. 100—101; A. Lebeda, s. 215-216.

24

Matka Boska wraz z swoją dzieciną zmuszona wyléść z pod osice i nie wiedząc na razie kaj się skryć, pobiegła pod laszczynę, nieopodal od osice rosnącą. Laszczyna z chęcią przyjęła Boską rodzinę: jak mogła otuliła Ją drobnemi pławinami tak, że król Heród z niczem powrócił do domu.

Na tę więc pamiątkę postanowił Pan Jezus, że osica ciągle trzepoce listkami, niby z bojaźni, choć jest czysto pogoda na niebie, a pod laszczyną jak grzmi, kiedy człowiek stanie, jest pewny, że go grom nie zabije10.

W przytoczonej narracji osika jest wartościowana negatywnie w przeciwieństwie do leszczyny, która dała schronienie świętej rodzinie. W niektórych tekstach nie mówi się jednak o nieżyczliwym stosunku osiki do Maryi i Jezusa, ale o przejęciu przez nią zachowania uciekinierów – drżenia z żalu, płaczu i z przemęczenia11. Znaczna liczba wariantów opowieści ajtiologicznych wyjaśniających zjawisko drżenia liści wskazuje na silną chęć wyjaśnienia tego fenomenu. Zachowanie osiki jest wyjaśniane zazwyczaj poprzez jej kontakt ze sferą sacrum. Z tego drewna – według ludowych opowieści – miał być wykonany krzyż, na którym powieszono Chrystusa, lub wyciosane gwoździe, którymi został przybity12. Osice przypisuje się kontakt z grzesznikami (Judaszem) i złymi siłami nadprzyrodzonymi (diabłem). Drżenie liści wyjaśnia się tym, iż powiesił się na niej Judasz lub też chciał się powiesić, lecz przerażona osika go nie przyjęła, więc powiesił się na jarzębinie, ale za to osika trzęsie

10 W. Siarkowski, Podania i legendy o zwierzętach, drzewach i roślinach. „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1883, t. 7, s. 117.

11 M. Marczewska, s. 100.

12 A. Lebeda, s. 216.

się ze strachu do dzisiaj13. Na drzewie tym chciał się również powiesić diabeł, ale nie mógł, bo ciągle spadał i na skutek jego przekleństwa drżą jego liście14.

Opowieści ajtiologiczne stały się źródłem nazw gwarowych osiki, w których utrwalono jej stereotypowe cechy, np. trzęsk (Puckie), trzęsice (Gowino, Pętkowice), diabełk (Kaszuby)15.

Osika w ludowych wyobrażeniach związana jest z chorobą – febrą. Aby pozbyć się febry, trzeba było udać się pod to drzewo, wywiercić w nim dziurę, chuchnąć i szybko zabić ją korkiem. Tym samym choroba zostaje w drzewie, a człowiek jest uzdrowiony. Drzewo ma zatem magiczną moc zatrzymania choroby dzięki relacji z nieczystymi siłami działającymi w orbis exterior (świecie zewnętrznym)16. Kazimierz Moszyński powiązał z kolei moc uzdrawiającą osiki z gorzkim smakiem jej kory, którą chorzy na febrę mieszkańcy Polesia gryzą, jednocześnie obejmując pień i przemawiając do drzewa: „Zjem ja ćebé!

Zjem ja ćebé!” (gryzą ją tak długo, dopóki nie zwymiotują pod drzewo, co powoduje, że choroba z nich „wypada”)17.

W ludowych wyobrażeniach osika pojawia się także w kontekście kradzieży, ma bowiem moc wykrywania złodziei. Okradzeni ludzie chowają w pniu drzewa resztki rzeczy, które padły łupem przestępców, zatykają osikowym korkiem, a wówczas złodzieje zaczynają się trząść jak osika18. Przekonanie to jest oparte na założeniach magii sympatycznej: na prawie styczności 13 14 15 16 17 18

M. Kujawska et al., s. 240.

Tamże, s. 240; A. Lebeda, s. 218.

M. Marczewska, s. 99 Tamże, s. 104—105.

K. Moszyński, s. 213 M. Marczewska, s. 104, 10; K. Moszyński, s. 295.

25

(sposobie myślenia o powinowactwie rzeczy, które kiedyś pozostawały w styczności ze sobą), jak również na prawie podobieństwa (sposobie myślenia, że „podobne powoduje podobne”)19. Skoro więc rzeczy ukradzione miały kiedyś styczność, działają na siebie nawet wtedy, gdy kontakt fizyczny przestał istnieć, a z kolei na złodzieja przenoszą się cechy drzewa na zasadzie podobieństwa (zaczyna się trząść jak osika).

Miejsca, w jakich rosła osika, były zazwyczaj oddalone od domostw, jak: obszary przydrożne, lasy, bory. Wynikało to z traktowania tego drzewa jako medium pomiędzy światem ludzkim i przestrzenią, w której działają siły pozaziemskie, a zatem jako obiektu niebezpiecznego dla człowieka20. Nie można było stawać pod nim w czasie burzy, bo ściągało pioruny21 (przeciwieństwem była leszczyna, która chroniła przed uderzeniem gromu), a powodem tego mógł być siedzący w drzewie diabeł22. Zwierzęta, które przywoływano w opowieściach w kontekście osiki, to najczęściej kukułka (ptak mający kontakt z „tamtym światem”, z którego głosu wróżono przyszłość), wrona (uważana w folklorze polskim za zwiastun nieszczęścia) oraz koń (mający dar przepowiadania śmierci)23.

Choć drzewo osikowe w wyobrażeniach ludowych miało zazwyczaj konotacje negatywne, bo było powiązane ze złymi mocami, wisielcami, grzesznikami, istotami mającymi kontakt ze śmiercią, to jednocześnie przedmioty wykonane z tego drewna (kołki, laski) służyły ludziom właśnie do ochrony 19 20 21 22 23

K. Moszyński, s. 295.

M. Marczewska, s. 102—103.

M. Kujawska et al., s. 240.

M. Marczewska, s. 107.

Tamże, s. 107—108.

przed złymi duchami24. Drewno osikowe było apotropeionem, czyli środkiem magicznym mającym ochronić ludzi przed mocami demonicznymi, urokami, chorobami, klęskami żywiołowymi i innymi nieszczęściami, a także przed wszelkimi niebezpiecznymi i nieuprawnionymi kontaktami z sacrum25.

Z drewna osikowego wykonywane były kołki, które służyły do unieszkodliwiania istot demonicznych, a zwłaszcza zmarłych, o których sądzono, że są upiorami. Po śmierci przebijano serce takiego zmarłego lub jego czaszkę kołkiem osikowym26, w niektórych rejonach wytwarzano z tego drewna krzyże, które następnie kładziono na piersiach zmarłego, aby upiór nie wstał z grobu27.

Czasem też, prócz osób podejrzewanych o cechy demoniczne, kładziono do osikowej trumny osoby zmarłe śmiercią nagłą lub samobójczą, albo zabijano wieko trumny osikowymi kołkami28.

Wykonane z drewna osikowego kołek lub laska były atrybutami znachorów, którzy odczyniali uroki lub rzucali klątwy na złoczyńców. Na przykład osoby, które wiązały węzły w zbożach na szkodę właścicieli pól lub też łamały kłosy, były unieszkodliwiane przez znachora poprzez wbijanie koła osinowego w miejsce powiązanych lub połamanych źdźbeł. Zabieg ten miał sprawiać osobie, która chciała zaszkodzić gospodarzowi, nieopisane męki29. Gałązki z drzewa osikowego chroniły przed diabłem i czarownicą, dlatego też prawdopodobnie zatykano je w ściany i strzechy na św. Jana (tylko w Polsce 24 A. Lebeda, s. 198—200; M. Marczewska, s. 110—111 25 P. Kowalski, Apotropeion [hasło]. W: Tenże, Leksykon. Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie.

Warszawa – Wrocław 1998, s. 22—25.

26 K. Moszyński, s. 657; A. Lebeda, s. 163.

27 M. Kujawska et al., s. 241; M. Marczewska, s. 112 28 Tamże.

29 K. Moszyński, s. 296.

26

północno-wschodniej)30.

W medycynie ludowej drewno osikowe miało również szerokie zastosowanie.

Popiół powstały z jego wypalenia przykładało się do wrzodu, który pod wpływem tego leku pękał, lub smarowało się nim brodawki, aby zeszły. Wywarem z osiki leczono z kolei kołtun (gościec)31. Kijem osikowym można było wygniatać brzuch przy silnych wzdęciach, aby poczuć ulgę, a osobie cierpiącej na ból krzyża należało masować plecy kołkiem osikowym32. Osikowe drewno pomagało również w leczeniu zwierząt. Apotropeiczny charakter miał osikowy ogień, na którym guślarz przygotowywał medykamenty dla chorych owiec33 oraz dym, którym okadzano zwierzęta, aby uchronić je od zarazy34.

Wyobrażenia związane z osiką zachowane w kulturze ludowej są wielowarstwowe, skomplikowane, wydawać by się mogło – sprzeczne wewnętrznie.

Z jednej strony drzewo to jest przyporządkowane do roślin mających kontakt ze złymi mocami (diabłem, czarownicą), z drugiej strony drewno osikowe służy do ochrony przed demonami, chorobami, urokami. Najbardziej charakterystyczną cechą, która frapowała ludzi, było ciągłe drżenie liści, które – według najczęściej powtarzanych ludowych opowieści — jest skutkiem klątwy Matki Boskiej lub Jezusa, kontaktu z diabłem lub Judaszem. Należy podkreślić, że nie każda roślina ma tak szerokie pole semantyczne i nie każda jest tak silnie zakorzeniona w wyobrażeniach ludowych. To zainteresowanie osiką, przypisanie jej cech antropomorficznych, chęć zrozumienia jej „zachowania” oraz interpretowanie wpływu na świat ludzi i zwierząt czyni osikę wyjątkową.

30 31 32 33 34

M. Kujawska et al., s. 242; A. Lebeda, s. 173, 198.

M. Kujawska et al., s. 242.

A. Lebeda, s. 162.

M. Kujawska et al., s. 242.

M. Marczewska, s. 112.

wióry osikowe, archiwum Stowarzyszenia Serfenta, fot. Rafał Soliński 27

Rzemiosło vs. dizajn

28

Proces twórczy – podsumowanie badań – Katarzyna Pełka-Bura

Cel Celem ankiety było zbadanie poziomu wiedzy polskich projektantów i architektów na temat rodzimych materiałów i tradycyjnych technik rzemieślniczych, a także ich samooceny w tym zakresie. Badanie posłużyło sprawdzeniu, skąd projektanci czerpią wiedzę na temat materiałów oraz czy widzą potencjał w wykorzystaniu w swojej pracy naturalnych materiałów i możliwość powrotu do naturalnych technik rzemieślniczych.

Działanie Ankieta została dedykowana projektantom i architektom zawierała siedemnaście pytań. W ankiecie wzięło udział 60 projektantów z całej Polski. Wśród respondentów znaleźli się projektanci produktu (28,3%), studenci wzornictwa (22,4%), architekci (20%) oraz projektanci grafiki i usług. W ankiecie wzięło udział 68,3% kobiet oraz 31,7% mężczyzn. Grupami, które udzieliły najliczniej odpowiedzi, były osoby działające aktywnie w zawodzie powyżej 10 lat (33,3%) oraz osoby najmniej doświadczone – poniżej 5 lat w zawodzie lub z brakiem doświadczenia zawodowego (razem 38,4%). Osoby z najwyższym stażem zawodowym to grupa licząca 15%.

Wykres 01 Jestem… (60 odpowiedzi) projektant/ka produktu architekt/ka

28,3% 15%

architekt/ka wnętrz

%

projektant/ka mody

%

projektant/ka graficzny/a rzemieślnik/rzemieślniczka student/ka badacz/ka

16,7% % 21,7% %

Ponad połowa respondentów (54,2%) uznała, że posiada wiedzę na temat naturalnych materiałów. Niewiele gorzej respondenci oceniają wiedzę projektantów w ogóle na temat naturalnych materiałów. Aż 49,2% uważa, że jest dobra. 86,2% uważa, że wiedza na temat tradycyjnych naturalnych materiałów i tradycyjnych technik rzemieślniczych może być przydatna w pracy, szczególnie w kontekście tworzenia nowych produktów (89,7%) i materiałów (79,3%).

29

Projektanci – Beza Projekt – Zofia Strumiłło-Sukiennik Beza Projekt to pracownia projektowa założona przez Annę Łoskiewicz-Zakrzewską i Zofię Strumiłło-Sukiennik – projektantek mebli, przedmiotów użytkowych i instalacji artystycznych. Beza Projekt zajmuje się projektowaniem całościowo – od wstępnej koncepcji do finalnego produktu. Działania studia obejmują ścisłą współpracę z technikami i rzemieślnikami. Beza Projekt z powodzeniem zrealizowała m.in. produkcję kilku tysięcy sztuk zestawów Mleko i Miód , które powstały na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych podczas polskiej prezydencji w UE. Ponadto Beza Projekt tworzy projekty wnętrz (meble i rozwiązania na zamówienie), małą architekturę, systemy wystawiennicze i meble do przestrzeni publicznych.

Zofia Strumiłło-Sukiennik: Dwa lata temu dostałyśmy zapytanie od Gosi Adamus ze Stowarzyszenia Wzornictwo Przemysłowe Warmii i Mazur o współpracę przy jednym z projektów wspieranych przez PARP w ramach programu Granty na Design.

Zostałyśmy wyłowione przez Sławka Sikorskiego z Podlasia i tak rozpoczęła się nasza współpraca i przyjaźń. Aktualnie marka jest nasza wspólna.

„Praca ludzkich rąk to nie tylko wytwarzanie pięknych, niepowtarzalnych przedmiotów, to także medytacja, sensualność, kontynuacja pewnej tradycji.”

Zofia Strumiłło-Sukiennik 30

seria mebli SPLOT, fot. Natalia Poniatowska

seria mebli SPLOT, fot. Natalia Poniatowska

31

Projektanci – Grynasz Studio – Marta Niemywska-Grynasz Grynasz Studio to multidyscyplinarny zespół projektantów. Obszar roboczy to: projektowanie, rozwój i wdrożenie produktu, krótkie serie produktów, mała architektura, scenografia, grafika użytkowa. Dzięki elastyczności i współpracy z różnymi twórcami i producentami oferują projekty innowacyjne, oryginalne, kompleksowe. Studio zdobyło wiele nagród, w tym nagrodę Red Dot, Dobry Wzór i Must Have. Są autorami aranżacji serii wystaw o materiałach – Zasoby.

.

Marta Niemywska-Grynasz: Użycie naturalnych materiałów w produkcji seryjnej z pewnością podnosi percepcję danego produktu. Drewno, sklejka, kamień, szkło – ich wyrazowość, temperatura, twardość, gęstość – wpływają na odbiór i dodatkowy komunikat, jaki niesie produkt.

Dzięki rodzinnym tradycjom i wieloletniej artystycznej edukacji mam dużą wrażliwość na „prawdę materiału” i jakość proponowanych rozwiązań.

Uwielbiam naturalne drewno, szczególnie wykończone naturalnym olejem.

„Mam pewien rodzaj słabości do rzemiosła.

Jest w tym prawda i ponadczasowość, szacunek dla materiału, dowód na bycie tu i teraz.”

Marta Niemywska-Grynasz 32

ABM Avenir, archiwum Grynasz Studio, fot. Marek Swoboda

33

Projektanci – RAD Duet – Juliusz Rusin i Maciej Józwicki Jako duet RAD DUET współpracują od 2017 roku. Ukończyli poznańskie uczelnie artystyczne (Juliusz – projektowanie ubioru w Wyższej Szkole Umiejętności Społecznych, Maciej – wzornictwo na Uniwersytecie Artystycznym).

Kolekcja „Wiesia” miała swoją premierę podczas KTW Fashion Week 2019.

W projektowaniu często wykorzystują techniki unikatowe, sami tworzą i modyfikują materiały, drukują własne półfabrykaty i detale. Marka RAD skierowana jest do kobiet poszukujących mądrej i świadomej mody, a inspirowana postacią Marii Skłodowskiej-Curie – kobiety, która jako jedyna w historii jest dwukrotnie zdobyła Nagrodę Nobla.

Juliusz Rusin i Maciej Józwicki: Brzeczka do garbowania może być pochodzenia naturalnego np. wykonywana z kory wierzby lub brzozy – garbowanie w ten sposób, zajmuje jednak ok.30 razy więcej czasu. Wyzwaniem XXI wieku jest nie tyle wybór między sztucznymi i naturalnymi materiałami, co korzystanie z tych, które są odnawialne, a także korzystanie z procesów, które nie szkodzą naszemu naturalnemuśrodowisku.

Szczególnie ciekawa dla nas jest produkcja rogożyny, czyli pałki wodnej służącej do plecionkarstwa. Zbierana jest o określonej porze roku, suszona przez kilka miesięcy, a następnie przed wyplataniem trzeba ją namoczyć w wodzie. Również każda część źdźbła nadaje się do wyplatania innych wyrobów. Korzystanie z tego tworzywa wymaga doświadczenia, wiedzy i często wieloletniej praktyki. W Polsce zostało tylko kilka osób, które zajmują się pleceniem z rogożyny, podczas gdy kiedyś było to bardzo popularne. kolekcja „Wiesia”, RAD DUET, fot. Weronika Walijewska

34

„Rozwój technologii i możliwości produkcyjnych jest niesamowity, jednak według nas naprawdę ciekawe rzeczy powstają na styku nowego i starego. Dlatego nie można pozwolić, by tradycyjne techniki odeszły w zapomnienie.”

Juliusz Rusin i Maciej Józwicki 35

kolekcja „Wiesia”, RAD DUET, fot. Weronika Walijewska 36

Projektanci – Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie – dr hab. Anna Szwaja Absolwentka Wydziału Form Przemysłowych Akademii Sztuk Pięknych im.

Jana Matejki w Krakowie. Dyplom pod kierunkiem prof. Adama Gedliczki w 2004 roku. Od ukończenia studiów pracuje na macierzystym Wydziale w Pracowni Projektowania Alternatywnego, gdzie do 2009 roku była asystentką prof. Mieczysława Górowskiego. Po obronie doktoratu w 2015 roku pod kierunkiem prof. Marii Dziedzic pracuje na stanowisku adiunkta. Poza dydaktyką zajmuje się projektowaniem w zakresie grafiki i produktu oraz fotografią.

Anna Szwaja: W dobie uprzemysłowienia i stojącej za tym nadkonsumpcji związanej z nadmierną produkcją dóbr materialnych, zwrócenie się w stronę technik rzemieślniczych wydaje się być słusznym kierunkiem. Szczególnie jest to ważne w uświadamianiu studentów wzornictwa, przyszłych projektantów, odpowiedzialnych za kształt otaczającej nas rzeczywistości.

Dzięki rzemiosłu wytwarzamy tyle, ile trzeba, usługi są droższe, ale wytwory trwalsze. Rzemiosło, zwłaszcza to tradycyjne, jest także niewyczerpalnym źródłem inspiracji. Poznanie tradycyjnej techniki i przetransponowanie jej na współczesność, może być niezwykle oryginalne w zglobalizowanej rzeczywistości.

Skupienie się na wybranym rzemiośle było naturalnym rozwinięciem wcześniejszych idei Prof. Górowskiego. Rzemiosło jest alternatywą dla projektowania skierowanego na przemysł i produkcję masową. Przyczyniło się do tego zainteresowania również poznanie środowisk, związanych z promowaniem rzemiosła oraz samych twórców, mistrzów i rzemieślników.

kolekcja „Rogożynowe”, Klaudia Kowalczyk pod kierunkiem dr hab. Anny Szwai, fot. Anna Szwaja 37

studenci ASP w Krakowie w trakcie warsztatów z rzemieślnikami, fot. Anna Szwaja 38

„Dążenie do zrównoważonego działania również w sferze projektowej skłania do używania tylko takich materiałów, które się w tę ideę wpisują.” kolekcja „Wiklilove”, praca studencka, fot. Anna Szwaja

Anna Szwaja 39

Podsumowanie

40

Wnioski – tekst Katarzyny Pełki-Burej

Zmiana

Projektanci produktu, architekci, projektanci wnętrz to grupy zawodowe, które mają wpływ na ostateczny kształt nowych produktów, a zatem także na wybór materiałów, z których te produkty są wykonywane.

Hybryda świata wirtualnego z realnym – bardziej osadzonym lokalnie – może przyczynić się do ponownego odkrywania dawnych technik i naturalnych materiałów. Projektanci, którzy dzisiaj projektują i wytwarzają produkty w sposób rzemieślniczy, potwierdzają, że stare techniki są dla nich źródłem inspiracji. Widzą potencjał w stosowaniu naturalnych materiałów.

Potrzeba Potencjał Zmiana myślenia o produktach i architekturze jest dzisiaj silniejsza niż kiedykolwiek wcześniej. Coraz więcej konsumentów dostrzega bezsens nadprodukcji. Rzeczy, których nie będzie można naprawić, ponownie wykorzystać lub które nie będą mogły ulec biodegradacji, będą musiały zniknąć. Pandemia Covid-19 wyraźnie pokazała, że globalny łańcuch dostaw może być łatwo przerwany. Dlatego potencjał szukania rozwiązań na lokalnym rynku może zyskać na znaczeniu.

Technologia Z drugiej strony stały rozwój technologii – druku 3D, biomateriałów – a także zwiększenie znaczenia mediów społecznościowych umożliwiają tworzenie w nowym wymiarze. Wytwórcy – projektanci i rzemieślnicy – mogą docierać do odbiorców na drugim końcu świata, wytwarzając lokalnie, w zrównoważony sposób.

Ten potencjał tkwi niewątpliwie w drewnie topoli osiki. Właściwości drewna mogą zostać wykorzystane w różnych sektorach gospodarki.

Zdobyte doświadczenia w obszarze wytwarzania tradycyjnych ozdób z wiórów osikowych mogą być wykorzystane ponownie – świetnie sprawdzą się np. jako ekologiczne ozdoby świąteczne. Tradycyjne plecionki mogą natomiast znaleźć zastosowanie ponownie w aranżacji wnętrz, florystyce, modzie, meblach czy akcesoriach. Unikatowe właściwości materiału – możliwość uzyskania grubości mniejszej od grubości forniru (0,2–0,3 mm) ma potencjał w produkcji opraw oświetleniowych.

Nowe technologie i interdyscyplinarne podejście badawcze mogą przyczynić się do wykorzystania leczniczych właściwości drewna lub jego parametrów barwiących. Osika ma odporność na bakterie gnilne, co także może być wykorzystane.

41

Podziękowania w pomocy realizacji tego projektu badawczego dla: Romana Noszczyka Izabeli Churas Eweliny Mędrali-Młyńskiej – Muzeum Częstochowskie Agnieszki Ciuk-Koćwin – Muzeum Częstochowskie Pauliny Adamskiej Teresy Kaczorowskiej Marii Chaładus Anny i Zbigniewa Grzywnów Zofii Noszczyk Zofii Sukiennik-Strumiłło Marty Niemywskiej-Grynasz Anny Szwai Juliana Rusina Szymona Jędrysa Anny Kalety Anny Pohl Justyny Kucharczyk Jakuba Wieczorka Katarzyny Marcol Kingi Czerwińskiej Anny Popuha Zuzanny Jakubiec Adama Jakubca Anastasii Kotsarenko

Izabeli Iwanickiej-Dzierżawskiej – Muzeum Plakatu w Wilanowie Janusza Wasilewskiego – Instytut Wzornictwa Przemysłowego Karoliny Pachli-Wojciechowskiej – Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie Ady Bielikowskiej – Muzeum Narodowe w Warszawie Anny Demskiej – Muzeum Narodowe w Warszawie Alicji Mironiuk-Nikolskiej – Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie Małgorzaty Jaszczołt – Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie

42

Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

43

Katarzyna Pełka-Bura, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, katarzyna.pelka@asp.katowice.pl

44