Ke Ao Kumu, Ke Ao Pau ole

Page 1

“Ke Ao Kumu, Ke Ao Pau Ole”

+

Ka Pilina Mawaena o Nā Kama‘āina o Kalaupapa a me Kō Hawai‘i Mo‘o Ali‘i

“Akahi a lana mai ka manao,

The thought has just lightened into a hope,

Ua ola makou Kou lahui . . .

That we, your nation of people, will survive . . .

Ko aloha e Kalani no ka lahui,

Your fond affection, dear Queen, for your people

I ke ao kumu a i ke ao pau ole . . . ” +

Is a source of light which is constant and never-fading . . .

— Na David Kahoeka, 22 ona makahiki, Kalawao, Ua lawe ‘ia aku mai “He Lei He Aloha No Liliulani” Ke Aloha Aina, lā 22 o Mei 1897. Ua unuhi ‘ia e CLS.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”


Kā Kākou Po‘e Aloha Nui ‘Ia ‘O Ephraim Kanoe,

i kōna makahiki 30, nāna i ho‘ouna ‘ia i Kalawao i ka makahiki 1878. Ua ne‘e me ka lima ikaika ‘ane‘ane 97% o ka nui kanaka ma‘i (he 5,200) i Kalaupapa ma mua o ka ho‘ohui ‘ia ‘ana o Hawai‘i e ke aupuni Amerika i ka makahiki 1898 — ā ‘o lākou noho‘i ka po‘e ‘ōiwi. Ua ho‘ololi ‘ia nā ‘ohana āpau e nā kānāwai ho‘oka‘awale lepera. ‘O kēia mau kānāwai i ho‘oka‘awale i nā kāne male, nā wāhine male a me nā keiki mai kō lākou mau hale ā mai kō lākou mau one hānau.

Ua loa‘a ‘oia mai ka pa‘i ki‘i a H. L. Chase, 1878. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

I ka manawa ho‘okahi, he kumu a‘o loko nā kānaka o Kalaupapa ma kā lākou mau leka, nā hana, ka pila ho‘okani, nā oli a me nā mele — ‘o kēia mau mea i hō‘ike i kō lākou aloha nui no kō lākou ‘āina a me nā hoa i kāko‘o iā lākou i ka ‘imi pono ‘ana a me ka ‘imi mana‘olana ‘ana.

Menemene loa nā lālā o ka ‘Ohana Ali‘i i ke kūlana o kā lākou mau maka‘āinana ma‘i. Ua kipa nā ali‘i i Kalaupapa, heluhelu i nā palapala noi, kākau i nā leka ā kūmākena i nā hoa aloha i lawe loa ‘ia ma‘ō aku o kō lākou mau alo. ‘A‘ole he pilikia pohihiu ka ma‘i lepera, he mea ‘oia‘i‘o noho‘i ia.

‘O Kalaupapa ka inoa kapakapa o ka ‘Anemoku o Makanalua. Mai ka makahiki 1866 ā hiki i 1969, ua ho‘ouna ‘ia ‘ane‘ane he 8,000 kānaka i Kalaupapa no kō lākou ma‘i lepera. Ua noho nā kānaka mua me ka ma‘i lepera ma Kalawao, ma ka ‘ao‘ao hikina o ka ‘anemoku. Na Henry Law i pa‘i ki‘i.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

2


“Ua Ili Mai Iau Keia Poino Nei”

+

I ka mana‘o pa‘a ‘ana o ke ‘ano o ka ma‘i lepera ma nā kānaka, ua lilo iā lākou nā mea āpau. Nele loa nā kānaka i hana nui ā i mālama i kō lākou mau kuleana pono‘ī i ka waiwai ‘ole. I ka makahiki 1868, ua kākau leka o William H. Uwelealea (he lunamaka‘āinana ‘oia ma ka ‘Aha‘ōlelo o ke Aupuni Mō‘ī Hawai‘i i 1864) i ka Papa Ola. Mahope o kāna wehewehe ‘ana i kōna kūlana, ua nonoi ‘oia i wahi hana nona iho no kāna loa‘a ‘ana ke kālā e uku i kā kāna keiki ho‘ona‘auao ‘ana ma ke kula. Ua ho‘ouna ‘ia ka leka i ka Papa Ola ā ua lawe lima ‘ia e David Kalākaua (‘eono makahiki mamua o kāna koho paloka ‘ia ‘ana i Mō‘ī).

“O wau o ka mea nona ka inoa malalo nei. Ke hoike haahaa aku nei au imua o ka oukou Papa hanohano, he kanaka Hawaii au i hookomo ia iloko o ka Hale mai lebera ma Kalihi, Mokupuni Oahu a eia no au ke noho nei maloko oia Hale no ka mai oia ana, a no ka mea ua ili mai iau keia poino nei ma ke ano o ke kino, ua ili pu mai no hoi ka poino ke noonoo ae i ka pono o ko‘u ohana mawaho.” +

‘O Kalākaua.

Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

I ka makahiki 1868, ua ho'ouna 'ia 'o William Humphries Uwelealea i Kalaupapa. I ka makahiki a‘e, ua kākau leka ‘oia me ka mīkololohua i ka nūpepa ‘ōlelo Hawai‘i, i Ka Nupepa Kuokoa, no ka anaina o ka Hale Pule Siloama. Ua nonoi ‘oia i ke kōkua ‘ana me ke kūkulu ‘ana i kekahi hale pule. Ma kāna leka, ua ha‘i ‘oia i kā lākou ho‘onui kālā ‘ana i $125.50 a ua ‘ōlelo ‘oia:

O keia kala a makou i ohi pu mai ai, oia ke kala mai na keneta hapaha i haawi ia mai ia makou i na pule pakahi no na mea ponoi liilii. Ua waiho iki a iki makou i keia kala oiai ua pololi pinepine makou. + (Ua unuhi ‘ia kēia mai ka unuhi ‘ana ma ka ‘ōlelo Pelekane e CLS. Ua unuhi mua ‘ia e Mary Kawena Pukui ma ka puke “Siloama” nāna i kākau ‘ia e Ethel Damon.)

He leka mai William Humphreys Uwelealea i ka Pelekikena o ka Papa Ola i ka lā 30 o Iune 1868. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

3


E Ho‘ōla Lāhui He mamo ali‘i, he haumana puka ma ka papa mua o ke Kula o Lahainaluna a he luna kānāwai ka‘apuni ma Wailuku mai 1848 ā hiki i 1851 ‘o Jonathan Napela. I ka makahiki 1873, ua ho‘āpono ‘ia ‘oia i ka ‘oihana o ka luna nui noho pa‘a ma Kalaupapa no kāna hele pū ‘ana ā kāna lilo ‘ana i kōkua na kāna wahine male, ‘o Kiki Keliikuaaina Richardson Napela. I ka makahiki 1878, ua kilohia ‘oia ā nāna i loa‘a ho‘i ka ma‘i lepera. I ka makahiki a‘e, ua make lāua, ‘o Jonathan a me kāna wahine male. I ka makahiki 1879, ua kākau ‘o Jonathan lāua ‘o Ephraim Kanoe i “Ka Mea Hoomalu, Ka Moi Kalakaua”+ nāna i kipa i Kalaupapa me ka Mō‘īwahine Kapi‘olani i ka makahiki 1874.

‘O Jonathan H. Napela,

nāna i kōkua me ka unuhi ‘ana o ka Puke Moremona ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. Ma ka Hale Waihona Palapala o BYU-Laie

“O maua na mea nona na inoa malalo iho, he mau Komite no ka laau o na Mai Lepera mai Inia mai; a mamuli o ko maua manao kanaka ponoi no, a me ke ake nui ana iloko o ko maua mau puuwai e hooko ponoia Kau Olelo Alii, oia hoi keia: O ka ‘Hoola Lahui ka Makia o Kuu Aupuni!’” +

‘O kā Jonathan Napela lāua ‘o Ephraim Kanoe leka iā Kalākaua, i ka lā 4 o Iune 1879. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

“Nolaila, ke nonoi aku nei maua me ka haahaa, imua o Kou Lokomaikai Kiekie, e kokua ae ka Moi i keia laau, oia hoi ka uku lilo o ka moku, Ke Duke, ke kumukuai o ka laau; o ka huina pau o na lilo he Ewalu haneri me kanahiku kumamaono dala. . .” +

“. . . Ua hookaa iho nei na mai he haneri a keu dala. . .” + I ka makahiki 1881, ua a‘o mai ‘o Kalākaua e pili ana i ka Hana ‘Au‘au Ho‘ōla o Goto i kāna huaka‘i hele i Iāpana. I ka makahiki a‘e, na Kauka Masanao Goto i lawe ‘ia mai i Hawai‘i e ho‘omaka i kēia mau hana ho‘ōla i hā‘awi i nā kānaka i ke kanaaho a me ka mana‘olana.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

4


Ka Hopohopo no Kauhale

+

I ka makahiki 1873, ua ho‘oka‘awale ‘ia nā ‘ohana ‘ane‘ane he 500 no kā ke Aupuni ho‘oikaika ‘ana e ho‘okō i ka noho ka‘awale i nā kānaka me ka ma‘i lepera. ‘A‘ole lawa pono nā hale ā e ho‘olako ‘ia ana nā mea ‘ai no nā kānaka he 800 ā ‘oi. ‘O Peter Young Kaeo kekahi o lākou i ho‘ouna ‘ia i Kalaupapa i ka makahiki 1873.

‘O ka Mō‘īwahine Ema

Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

Ua kākau ‘ia kā Peter mau leka i kōna hoahānau, ‘oia ho‘i ka Mō‘īwahine Ema, ma ka ‘ōlelo Pelekane me kāna ‘ano pela kū kahi. Ma kāna mau leka, aia kekahi mo‘olelo ‘ikemaka ‘ano nui o nā ‘ike na‘au a me nā ‘īnea o lākou i lawe ‘ia aku me ka ikaika loa i kahi ‘ē, mamao loa mai kō lākou mau hale.

‘O Peter Young Kaeo, He lālā o ka Hale ‘Aha‘ōlelo Ali‘i.

Ma ka Waihona Palapala o ka Hale Hō‘­­­ike‘ike o Bihopa.

Maikai ko‘u olakino, aka o ka hopohopo no kauhale, oia ka popilikia wale. . . +

– Lā 18 Kepakemapa 1873

He nanaina manaonao ia i ka‘u ikena i na kanaka ma‘i ilihune me na maka hakahaka e nana ana ia oe. I ka‘u ninau ana ia lakou e pili ana i ko lakou ola ponoi, pane lakou ‘Ua pololi makou’. . . +

I ka la 15 o kela mahina aku nei, ua hala na kane elua no ka make ai… Ua make ke kane, oia o Kealohi, i ka la 23 a o kana mau huaolelo hope ‘he wahi poi’. . . + – Lā 9 Kekemapa 1873 Ua loku a palaha ka makani i na hale he 22 a ua hoopoino ia na hale he 50 a oi; ua ku wale na pou. . . O na hale o na ohana me na hoahale he 5 a i ole he 6, he mau kamala no na hale i keia manawa. + – Lā 22 Nowemapa 1874

– Ua kākau ‘ia kēia mau leka ma ka ‘ōlelo Pelekane e Peter Young Kaeo.

‘O kēia ka leka mua a Peter Kaeo i kākau ai mai Kalaupapa i ka Mō‘īwahine Ema. Ua kākau ‘ia kāna mau leka me ka inoa o Kekuaokalani. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

“E Ho‘ohanohano Ho‘omau. . .Perpetuate” . . . aToEHonor and To

. . . To Honor and To Perpetuate”

5


Ke Kaumaha Nohoi

+

Ua pa‘i ‘ia kēia ki‘i i ka makahiki 1884 ā ‘oia paha ka pa‘i ki‘i o ke kipa ‘ana o ka Mō‘īwahine Kapi‘olani me kāna ‘ōhua. Ua mana‘o wale ‘o Collette Higgins (Mea Ho‘opa‘a Mo‘olelo o ka wā i hala), ‘o ka Mō‘īwahine Kapi‘olani ka wahine ma ka lio ma ka ‘ao‘ao ‘ākau loa. Aia ‘o Siloama, ka hale pule Kalawina, me ka hale pule o St. Philomena ma ke kua. Ma ka Waihona o IDEA.

I ka lā 19 o Iulai 1884, ua kipa ka Mō‘īwahine Kapi‘olani i Kalaupapa ma kāna huaka‘i ‘elua. Na Ambrose Hutchison, ‘oia ka luna nui i ho‘ouna ‘ia me ka lima ikaika i kōna wā ‘ōpio i ka makahiki 1879, nāna i hō‘ike ‘ānō i kāna hele pū ‘ana me ka Mō‘īwahine i kāna kipa ‘ana i nā hale pākahi:

I ke komo ana a ka Moiwahine i ka hale a i ole i ka papa‘i, ua aloha aku oia i na kanaka maloko, Aloha, a ua aloha mai na kanaka iaia, Aloha, me ka hauhau uwe ana. Ua ninau ka Moiwahine ia lakou e pili ana i ko lakou olakino a me ko lakou noho ana? O ka pane maamau a na kanaka ma‘i i ka Moiwahine ‘pilikia.’ Oia ka huaolelo Hawaii no ka poino a me ka inea. + Ua ike maka ka Moiwahine i ka ilihune, ka haumia a me ka nele i na pono ole ma na hale o kekahi mau kanaka a hele a luuluu ka Moiwahine. Ua hai wale oia ‘Kaumaha nohoi’ i kana ikena o ka nohona malaila; ua lohe ia keia mau olelo wale a ka Moiwahine. +

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

6

– Ua kākau ‘ia kēia ma ka ‘ōlelo Pelekane e Ambrose Hutchison.


Ua kau ia na inoa maluna o na puolo pakahi.

+

Aia nā inoa, nā makahiki a me nā ‘āina hānau o nā kānaka i noho pa‘a ma Kalaupapa maloko o kēia puke e waiho ana ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i. Ua hō‘ulu‘ulu ‘ia kēia papa inoa o nā kānaka malaila e ho‘okō i kā ka Mō‘īwahine kauoha ‘ana.

Na Ambrose Hutchison paha i hō‘ulu‘ulu i ka papa inoa no ka mea ua like kā Hutchison kākau lima me ke kākau lima ma ka puke. ‘O Hutchison ka luna nui noho pa‘a malaila i kēlā manawa. Ua loa‘a ho‘i nā papa inoa me nā mea pono‘ī i makemake ‘ia i ka Mō‘īwahine.

Ua hololeka ka Mō‘īwahine Kapi‘olani lāua ‘o Makua Kamiano ma ka ‘ōlelo Hawai‘i. Aia kā lāua mau leka kumu ma ka Hale Waihona Palapala o ka Hui Pu‘uwai Hōano ma Louvain a Rome pākahi.

“Aole o‘u wa e hui ai no ka hooikaika i na wahine hana i na lole. Mehe mea la aia a pau na hana ana i ko Kalawao. . .” + – ‘O ka Mō‘īwahine Kapi‘olani iā Makua Damiano, i ka lā 11 o Aukake 1884. Ua kākau ‘ia kēia leka ma ka ‘ōlelo Hawai‘i akā aia wale nā unuhi ‘ana ma ka ‘ōlelo Palani a me ka ‘ōlelo Pelekane.

I kela Poakahi aku nei, ua hoakoakoa au i na kanaka ma‘i o Kalaupapa a ua heluhelu i na inoa maluna o na puolo pakahi. Ua loaa ia lakou me ka olioli na makana aloha mai ka Moiwahine. I nehinei (ka Poakolu), ua hana hou makou i ka mea hookahi ma Kalawao. + – ‘O Makua Kamiano i ka Mō‘īwahine Kapi‘olani, i ka lā 4 o Kepakemapa 1884. Aia ‘o Makua Kamiano me nā ‘ōpio ma ke kahua hale ma‘i paha. Ua hiki mai ‘o Makua Kamiano ma Kalaupapa i ka makahiki 1873 a ua noho ‘oia malaila ā hiki i kōna make ‘ana i ka makahiki 1889. I ka makahiki 1881, ua ho‘ohanohano ‘ia ‘oia me ka Hō‘ailona o Ka Hui Ali‘i o Kalākaua. Na H. L. Chase i pa‘i ki‘i. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

I ka mahina o Kepakemapa, ua haawi aku au i na puolo he 266 i na kane a me na puolo he 195 i na wahine; i ka mahina o Okakopa, ua haawi aku au i na puolo he 187 i na kane a me na puolo he 87 i na wahine. . . + – ‘O Makua Kamiano i ka Mō‘īwahine Kapi‘olani,

i ka lā 17 o Okakopa. Ua kākau ‘ia kēia leka ma ka ‘ōlelo Hawai‘i akā aia wale ka unuhi ‘ana ma ka ‘ōlelo Pelekane.

“E ka Makua – Eia ma keia mokuahi Mokolii, 4 pahu lole no na kane wale no nona ka huina i koe 187, e like me kau i hai mai nei. A no ka pahu ole, ua pau loa ilaila, nolaila, a keia pule ae ko na wahine mau pahu e hooili aku ai ke loaa ka pahu.” + – ‘O ka Mō‘īwahine Kapi‘olani iā Makua Kamiano, i ka lā 8 o Okakopa 1884.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

7


Ka Moiwahine Kapi‘olani 1886

+

Ua unuhi ‘ia kēia mai ka unuhi ‘ana ma ka ‘ōlelo Pelekane.

Aloha nui kakou apau. Me oukou ko‘u aloha menemene me ko ka Mea Kiekie, ka Moi, ko oukou Makua a aia oia me oukou i ko oukou poino. Ua hoouna Ka Moi i kona kaikuahine, ka hooilina moi, e hele pu me a‘u ma keia huakai, e hoike aku ia oukou i kona aloha. Hali hoi au ia oukou i ke aloha o na lehulehu o Honolulu, na lede a me na keonimana, na oiwi a me na malihini me na kanaka o na mokupuni e ae, na lakou i kokua mai iau i ka hoonui ana i na kala kupono a me na haawina no ko oukou kanaaho. Ua kamaaina au me ka oukou mau leka iau a me na palapala noi i ka Ahaolelo. Hauoli nui makou i ka oukou mau olelo ana mai a makou i lohe ai i ko makou manawa me oukou nei. . . + – ‘Oia nā ‘ōlelo a ka Mō‘īwahine Kapi‘olani i nā kānaka o Kalaupapa ā na Lili‘uokalani i ho‘opa‘a i kāna ‘ōlelo ma ka Palapala Hō‘ike a ke Ali‘iwahine Lili‘uokalani i ka Mō‘ī Kalākaua i ka makahiki 1884.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

8

Eia kā Makuahine Marianne kākau lima ‘ana ma ke kua o kēia pa‘i ki‘i.


Ua Hoola Hou Ia Ko Makou Mau Naau +

‘O nā kaikamāhine hele kula ma ka Hale Ma‘i Hope o Kaka‘ako i ka mahina o Iune, 1885. Na Kauka Edward Arning i pa‘i ki‘i. Ma ka Hale Waihona o ka Hui Mo‘olelo Hawai‘i.

‘O Makuahine Marianne Cope ma ka lānai o ka Home Hānai Kaikamāhine o Kapi‘olani. ‘Oia ka mea nui i kā ka Home ho‘okahua ‘ia ‘ana. I ka makahiki 1884, ua ho‘ohanohano ka Mō‘ī Kalākaua iā Makuahine Marianne me ka Hō‘ailona Mō‘ī o Kapi‘olani. I ka makahiki 1888, ua hele aku ‘o Makuahine Marianne i Kalaupapa, kahi ona i hāna a noho pa‘a ai ā hiki i kōna make ‘ana i ka makahiki 1918. Na J. Williams i pa‘i ki‘i. Ma ka Waihona o IDEA.

Eia ka uluna kahi o nā kī o ka Home Hānai Kaikamāhine ‘o Kapi‘olani i kau ‘ia ai. Ua hā‘awi ‘ia aku kēia mau kī iā Makuahine Marianne e ka Mō‘īwahine Kapi‘olani. Ke hō‘ike ‘ia nei kēia uluna me nā kī ma ka Hale Hō‘ike‘ike o Kana Marianne Cope i Syracuse ma Nuioka.

I ka makahiki 1883, ua ho‘ouna ka Mō‘ī Kalākaua a me ka Mō‘īwahine Kapi‘olani i kekahi ‘elele i Amelika no ka ‘imi ‘ana i nā Wilikina e hana me nā kānaka ma‘i lepera. Ua nonoi aku ‘o Makua Leonor Fouesnel ma nā leka he 50 i nā hui ‘ekalesia ma Amelika ā Kanada akā nō na‘e, ua loa‘a wale iāia ho‘okahi pane leka me ka ‘ae ‘ana. Na Makuahine Marianne i pane no Nā Wilikina o Kana Palakiko ma Syracuse i Nuioka. Mai ka makahiki 1883 ā hiki i 1888, ua hana nui ‘o Makuahine Marianne a me nā Wilikina a lilo ka hale ma‘i ma Kaka‘ako i kahi nupaikini, ‘olu‘olu a ma‘ema‘e loa. Ua kipa pinepine ka Mō‘ī a me ka Mō‘īwahine ilaila.

Ua hele a puiwa a huikau no makou i ka makou hele ana mai ka hale pule - aia ka Moiwahine Kapiolane e noho hookahi nei a e kali nei ma ka lanai ia makou. . . Makemake nui oia e hele mai a ike iki ia makou no kekahi mau minuke. Ua paa lima ka Mea Kiekie ia Makuahine Marianne a hele laua i ka lumi aina no ka inu ana i ke kope me makou. Ua hoohala manawa iki makou me ka akaaka a me ka hoao ana e maopopo kekahi i kekahi. + – Na Wilikina Leopoldina Burns i kākau me kāna ‘ano a me kāna pela kūkahi ma kōna puke ho‘omana‘o. Ua ‘ae ‘ia kēia mea i kākau ‘ia e ka Hale Hō‘ike‘ike a me ka Hale Waihona Palapala o Kana Marianne Cope, OSF.

I ka mahina o Malaki 1884 ma Kaka‘ako, ua ha‘i‘ōlelo ‘o Kahu Kauwa iā Kapi‘olani e pili ana i ka lokomaika‘i o kō nā Wilikina noho ‘ana malaila. Ua pa‘i ‘ia kēia mo‘olelo ma ka nūpepa Pacific Commercial Advertiser ā ua ‘ōlelo ‘o Kauwa – ‘oiai kā nā Wilikina hele ‘ana mai:

. . . ua hoola hou ia ko makou mau naau a lana nui ko makou mau manao o ke olakino – ia makou i lilo mua na manaolana. +

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

9


‘OHeKapoli Kamakau haku mele ā he mea ho‘okani pila.

Ahe Lau Makani

Na ke Ali‘iwahine Lili‘uokalani, ke Ali‘iwahine Likelike me Kapoli Kamakau

Ua ho‘ouna ‘ia ‘o Kapoli i Kalaupapa i ka lā 1 o Mei 1888 i kōna makahiki he 36. Ua hala ‘oia i ka makahiki 1891. Na M. Dickson i pa‘i ki‘i. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Mokuāina o Hawai‘i.

Ali‘iwahine Bernice Pauahi Bishop, ke Ali‘iwahine Ruth Ke‘elikolani, ke Ali‘ikāne Leleiohoku, a me Makuahine Marianne Cope.

(Aia ka unuhi ‘ana ma Ka Puke Mele o ka Mō‘īwahine.)

He ala nei e mapu mai nei, Na ka makani lau aheahe I lawe mai a kuu nui kino. Hoopumehana i ko aloha.

Hui: E ke hoa o ke ahe lau makani, Halihali ala o kuu aina.

He ala nei e moani mai nei, Na ka ua noe Lililehua I lawe mai a kuu poli. Hoopumehana i kuu poli. + There is a breath so gently breathing, So soft, so sweet by sighing breezes, That as it touches my whole being, It brings a warmth unto my soul.

Chorus: We, fair one, together, shall enjoy such moments, While murmuring wind sweeps o‘er my fatherland. There is a breath so soft and balmy, Brought by sweet zephyrs, Lililehua, And while wafted to my bosom, It brings a yearning for one I love.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

10


Nā Hopena o ke Kumukānāwai Bayonet Ua kākau ‘ia kēia ma ka ‘ōlelo Pelekane e Lili‘uokalani.

Ua loaa iau kekahi leka a Kapoli. Ua hai oia iau ua hailono ia oia i ka Papa Ola a e hoouna paha ia ana oia i Kalawao. Auwe, minamina nui ia Lizzie – ua noho a halia aloha au iaia i keia ahiahi pauloa a ua haku leo mele au. +

— Na ke Ali‘iwahine Lili‘uokalani i kākau ma kōna puke ho‘omana‘o i ka lā 22 ‘Ianuali 1888.

‘Oia ke kākau lima i ka lā 22 ‘Ianuali 1888 ma kō ke Ali‘iwahine puke ho‘omana‘o. Ma kēia ‘ao‘ao, ua kākau iki ‘oia e pili ana i kōna hoaaloha, ‘oia ‘o Kapoli, kapa ho‘i ‘ia ‘o Lizzie. I ka lā 1 Mei, ua kākau ‘oia: Ua hele aku au i Kakaako e aloha aku ia Kapoli. +

Ma ka puke ho‘omana‘o i ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

I waenakonu o ke kekeke 1880, ua lilo ka Hale Ma‘i Hope o Kaka‘ako i wahi ‘olu, kahi o nā kānaka i loa‘a nā lā‘au lapa‘au hou loa. Ua hana pū ka Mō‘ī, ka Mō‘īwahine, ‘o Makuahine Marianne, nā Wilikina a me Walter Murray Gibson e ho‘okō i ke ‘ano lapa‘au lepera me ka lokomaika‘i a‘e, ke ‘olu‘olu a‘e me ka no‘ono‘o kūpono a‘e. I ka makahiki 1884, ua ho‘omaka ā ho‘onui ka mana‘o pono e ho‘onoho i nā kānaka ma Kaka‘ako ā aia nā mana‘o hō‘i‘o e ho‘okahua i nā hale ma‘i ma nā mokupuni pākahi. He hana maika‘i a‘e kēia mamua o ka ho‘oka‘awale ‘ana me ka lima ikaika i nā kānaka mamao loa mai kō lākou mau ‘āina hānau.

I ka makahiki 1883, ua ho‘ouna ‘ia nā kānaka he 290 i Kalaupapa ā ua ho‘ēmi ‘ia ka huahelu i nā kānaka he 100 i ka makahiki 1884. I ka makahiki 1885, ua ho‘ouna wale ‘ia nā kānaka he 74 a ua ho‘ēmi ‘ia kēlā huahelu i nā kānaka he 28 i ka makahiki 1886. I ka hapalua mua o ka makahiki 1887, ua ho‘ouna wale ‘ia nā kānaka he 10 i Kalaupapa. Akā, i ka ‘auinalā Pō‘akolu, i ka lā 6 o Iulai 1887, ua pau loa ka ho‘ēmi ‘ana o nā huahelu me kā Kalākaua kākau lima ‘ana me ka ikaika i ke “Kumukānāwai Bayonet.” I nā pule ‘elua, ua ho‘ouna ‘ia nā kānaka he 31 i Kalawao ā i nā mahina ‘eono mahope a‘e, ua ho‘ouna ‘ia nā kānaka he 210 ka nui.

I ka makahiki 1888, ua ho‘onui ka huahelu o nā kānaka i ho‘ouna ‘ia i Kalaupapa i ka huahelu he 558; ‘oia ka huahelu ‘oi loa o nā kānaka i ho‘ouna ‘ia i ho‘okahi makahiki. ‘O Kapoli Kamakau, he haku mele loea ā he hoapili hi‘ipoi nui ‘ia no ke Ali‘iwahine Lili‘uokalani a me ka ‘Ohana Ali‘i, ‘oia kekahi o nā kānaka i hele aku. . . . hoaaloha o ka Mō‘ῑwahine Lili‘uokalani, ke Ali‘iwahine Likelike, ke

Aia ka pa‘i ki‘i o Kapoli ma ka puke waihona pa‘i ki‘i a ke Ali‘iwahine Lili‘uokalani. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

11


‘O ka Mō‘ῑwahine Lili‘uokalani.

‘Ane‘ane i ka makahiki 1891.

I ka lā 27 o ‘Apelila 1891 (‘ekolu mahina ā ‘oi mahope o kō ka Mō‘ῑ Kalākaua make ‘ana), ua huaka‘i hele ka Mō‘ῑwahine Lili‘uokalani i Kalaupapa, kahi mua ona i hele aku ai ma kāna ka‘ahele mua ‘ana i nā mokupuni āpau i kōna wā noho Mō‘ῑwahine. ‘O kēia huaka‘i hele kāna huaka‘i ‘akolu i Kauhale o Kalaupapa.

Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

Ma kōna puke ho‘omana‘o, ua hā‘upu ‘o Wilikina Leopoldina i kā Makuahine Marianne ho‘okipa ‘ana i ka Mō‘ῑwahine i ka Home Hānai Kaikamāhine o Bihopa. Ua noho ‘oia ma kekahi noho nui a nā kaikamāhine i ho‘onani ai me nā kupukupu a me nā pua. Ua komo nā kaikamāhine i nā lole ke‘oke‘o me nā kā‘ei ‘ele‘ele ā ua ka‘i huaka‘i “lohi a kaumaha me na poo kulou”+ lākou. Mahope o kā lākou kū lālani ‘ana ma ke alo o ka Mō‘ῑwahine, ua ho‘omaka lākou e hῑmeni i “na mele komo aloha”+ a me “na oli kaumaha”+ no ka Mō‘ῑ Kalākaua.

–Ma ka puke ho‘omana‘o o Wilikina Leopoldina Burns i ka Hale Hō‘ike‘ike a Waihona Palapala o Kana Makuahine Marianne Cope, O.S.F. Ua ‘ae ‘ia kēia ‘ōlelo.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

12


Ke Aloha Nui

Ma ka Waihona a ka Hale Mo‘olelo O Wisconsin.

He hae Hawai‘i kēia i ho‘olele ‘ia ma ka Home Paluwina i Kalawao.

I nā mahina ‘eono mahope o ke kahuli ‘ia ‘ana o ka Mō‘īwahine Lili‘uokalani i ka lā 17 o ‘Ianuali 1893, ua kākau ‘o J. P. Miau, ‘o John A. Kamanu a ‘o Josiah Haole (na lākou pākahi nā luna a me nā lālā o ka ‘Ahahui ‘Ōpiopio ‘Imi Pono Karistiano o Kalaupapa) i “ko makou Lani Moiwahine aloha nui ia”+ me ka noi ‘ana i kekahi hae Hawai‘i.

“Ke nonoi haahaa ‘ku nei makou a pau imua o kou ihiihi e ka Lani, ina paha he mea oluolu ia e kou puuwai aloha ke kokua ana mai ia makou, kekahi o kou mau lepo makaainana i hookaawale ia e noho ma keia aina lua ole o ka ehaeha. . . Ke hoaa nei makou i kahi e loaa ai ona Hae Hawaii no ko makou Pahuhae, aole nae he loaa, aole nohoi he wahi waihona i koe o ka Ahahui ua pau loa no na lilo e ae o ka Pahuhae. “Nolaila keia nonoi ana i ka oluolu o Ke Alii, e kokua mai, ina he wahi awelu Hae kahiko kekahi ou e Ka Lani, e kala ia ae ai keia hemahema. No ka mea e kukulu ia ana ua Pahuhae ‘la mamua ae o ka la 31 o keia malama, a e hoolaaia ana ma ka la 31, la ka hoi i hoihoi ia mai ai o ke ea o ko kakou aina aloha.” + ‘O kō ke Kōmike makemake ka ho‘omana‘o ‘ana i ka piha makahiki he 50 o ka lā i ho‘iho‘i ‘ia ke ea iā Hawai‘i mahope o ‘elima mahina o ka lilo ‘ana ke aupuni i ka ‘oihana koa Pelekane i ka makahiki 1843. I kēia lā, ‘oia ho‘i ka Lā Ho‘iho‘i Ea, na Kamehameha III i kūkala mua i nā hua‘ōlelo i lilo i mākia o Hawai‘i nei:

He leka a J. P. Miau, John A. Kamanu a Josiah Haole i ka Mō‘īwahine Lili‘uokalani i ka lā 21 o Iulai 1893. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

“Ua Mau Ke Ea O Ka Aina I Ka Pono.” + I kekahi mau lā mahope aku i ka lā 25 o Iulai 1893, ua kū ka mokuahi S.S. Hawaii ma Kalaupapa. Aia nā kānaka he 40 maluna; mai ke awāwa o Kalalau nā kānaka he 22. “E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

13


‘O Kaluaikoolau a me Kōna ‘Ohana

Piilani

Ka wahine male

Kaleimanu Ke keikikane

Kukui Kaleimanu Ka makuahine

Ma ka Waihona Pa‘i Ki‘i o ka Hale Waihona Puke o ka Hui Mamo Mikionali o Hawai‘i

“E hoole ia ana au i na lima kokua o ka‘u wahine, a e okioki ia ke kaula gula o ko‘u aloha pilipaa nona, a ke kauoha ia nei au e uha‘i i ka‘u olelo hoohiki laahia i lawe ai a i hoopaa ai imua o ke Akua, a e noho hookahi aku au ma kela aina malihini, ke mahae nei ka mana o ke kanaka i ka mea hewa ole a ka mana o ke Akua i hoohui ai i hookahi.” + — Na kāna wahine male, ‘oia ‘o Piilani, i ho‘opa‘a i kā Kaluaikoolau ‘ōlelo ‘ana ā na Frances N. Frazier i unuhi i kēia mo‘olelo. (Ka Moolelo Oiaio o Kaluaikoolau)

I kā Koolau ha‘i ‘ia ‘ana ‘a‘ole hiki iā Piilani ke hele pū me ia a me kā lāua keikikane, ua hō‘ole ‘o Koolau e ho‘ouna ‘ia i Kalaupapa. Ua ho‘omau lākou e noho ma ke awāwa o Kalalau ā hiki i nā make ‘ana ‘o Koolau lāua ‘o Kaleimanu. I kēlā manawa, ua ho‘i ‘o Piilani i kōna ‘āina ā mahope aku, ua kākau ‘oia i kā lākou mau mea i ‘ike ‘ia.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

14


Hookahi Wale No Iniha I Koe

+

Mamua o kā lākou ho‘ouna ‘ia ‘ana i Honolulu, ua ho‘ākoakoa kekahi mau kānaka me ka ma‘i lepera ma ke kahakai. Na lākou i ho‘oka‘awale iā lākou iho ma ke awāwa o Kalalau. Ua noho kēia mau kānaka he nui ma ke awāwa o Kalalau no kekahi mau makahiki akā i nā mahina ‘eono mahope o ke kahuli ‘ana i ka Mō‘ῑwahine Lili‘uokalani, ua ho‘ouna ke aupuni kūikawā i nā koa he 24 e hopu iā lākou.

“Aole au i poina i kela olelo wanana i hoolaha ia maloko o ka Nupepa Holomua Puka Pule o 1891. Penei kela olelo wanana: +

Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i

“Hookahi wale no iniha i koe alaila lilo ke Aupuni Hawaii i na haole, he haole ke kanaka. Aohe kanaka Hawaii. + “Ma kuu manao, o oe no ia Iniha hookahi i koe, ma ou hookahi no, e lilo ai ke Aupuni i ka haole, a ma ou hookahi la nohoi, e loaa ai ke Aupuni Hawaii mau loa, nolaila, i nui ke aho, aia ke kokua, ke laha maila maluna o na mauna apau loa.” + – Na Luna Kānāwai Kauai i ka Mō‘īwahine Lili‘uokalani i ka lā 19 o ‘Apelila 1893.

Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

Ua lawelawe ‘o Luna Kānāwai Kauai ma ka ‘Aha‘ōlelo Hawai‘i i nā makahiki 1874, 1876, 1878 ā 1882. Ua kipa ‘oia i Kalaupapa i ka makahiki 1874. E like me nā kānaka ‘ē a‘e he nui me ka ma‘i lepera, ua ho‘oka‘awale ‘oia iāia iho ma ke awāwa o Kalalau. He mea maika‘i a‘e kēia mamua o ka ho‘ouna ‘ia ‘ana i Kalaupapa. “E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

15


Ke Kue Aku Nei Makou Me Ka Manao Ikaika Loa.

+

Ua ho‘olaule‘a ‘ia kō ka Mō‘ῑwahine Lili‘uokalani lā hānau ma Kalaupapa, i ka lā 2 o Kepakemapa 1897. Ua ho‘onohonoho ‘o Robert Kaaoao, ka pelekikena o Ka ‘Ahahui Aloha ‘Āina ma Kalaupapa, i ka hanana. Aia nā ha‘i‘ōlelo ho‘ole‘a e ho‘ohanohano i ka Mō‘īwahine Lili‘uokalani, ka hīmeni ‘ana i nā mele, ka pila ho‘okani e ka pana, nā heihei wa‘a, nā heihei ‘ēkake a me kekahi ho‘okūkū ‘ai ‘āpala.

Ma ka lā 11 o Kepakemapa, ‘eiwa mau lā mahope aku, ua lawe ‘ia mai ka Palapala Hoopii Kue Hoohuiaina+ i Kalaupapa.

‘O Paul Kiha kekahi o nā kānaka ‘ane‘ane he 700 i kākau

i kō lākou mau inoa ma ka Palapala Hoopii Kue Hoohuiaina + ma Kalaupapa. Ma ka Hale Waihona Palapala o ka Moku‘āina o Hawai‘i.

Ua kau inoa nā kāne ‘ane‘ane he 500, he 14 ā hiki i 90 o lākou makahiki, ma ka palapala ho‘opi‘i ā ua kākau ho‘i nā wahine ‘ane‘ane he 200 i kō lākou mau inoa. Aia nā ‘ao‘ao 14 o ka palapala ho‘opi‘i me nā inoa o nā kānaka i noho ma Kalaupapa. ‘O lākou ‘o Robert Kaaoao, ‘o Ambrose Hutchison, ‘o Kaiakonui Hutchison-wahine, ‘o John Unea, ‘Ōpio, ‘o C. N. Kealakai (kekahi lālā o ka Pana Alii Hawaii+ mamua), ‘o Lui Kapiioho, a me Lunakānāwai J. P. Miau. Ua kau inoa ho‘i ‘o Thomas K. Nakanaela. He lālā o kā Mō‘ī Kalākaua papa hīmeni ‘oia ā ua kākau ā ho‘oponopono ‘oia i kekahi puke o ke ola pono‘ī ‘o Robert Wilcox i ka makahiki 1890.

‘O nā pa‘i ki‘i o ka Palapala Hoopii Kue Hoohuiaina + kumu ma ka Hale Waihona Palapala Aupuni Pekelala ma Wakinekona, D. C. “E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

16


He Lei He Aloha No Liliulani

Aia o Liliu o Loloku Lani, I ka uluwehi nani a o Kaleponi, Hooheno ana paha me Kaopua, Me ka hau konane i ka malie. Ua ike ao luna lohe a o lalo, No Liliuokalani ne kaiaunu, Hookahi puuwai no ke aloha, No ka aina hoi me ka lahui, Ua hui lokahi na mokupuni, Kau like i ka pono o ka aina, Kaohi ia a paa ko aupuni, Mai Hawaii a ka mole o Lehua, Hauoli kakou e ka lahui, Ua ko ka manao me ka iini, He iini pau ole ko ka lahui, Lokahi ka manao me ke alona, He aloha wau la i kuu Moi, Me kuu lahui pauaho ole, Ua hoike mai ka pae opua, Ua inau e ke Ea la i ka pono, Ua ku‘i e ka lono puni ke kaona, No Liau ke Kuini a hoea mai, Na ka Adimarala e hii mai ana, Ma ka eheu nani la o ka moana, O ka ua haaheo i ka ilikai, Ko kahiko ia e Liliulani, Haaheo ka helena a ka Aeko, Olali nei i ka ohuku ale, Kuu hae Kalaunu ae keia, Olali mai nei i ka ilikai, E hai mai ana i kona nani, Haaheo i ka lei o ka lanakila, Akahi a lana mai ka manao, Ua ola makou Kou lahui, E alo ae nei me ka ehaeha, I ka hana iuhi a ka ma‘i lepera, Ko aloha e Kalani no ka lahui, I ke ao kumu a i ke ao pau ole, Hea aku makou o mai Oe, Na Mana Kahikolu Kou kokua, Haina ia mai ana ka puana, O Liliu ke Kuini ola Hawaii. +

+

– Na D. Kahoeka, Home Paluwina i ka lā 12 o Mei 1897. Ua pa‘i ‘ia ma ka nūpepa Ke Aloha Aina i ka lā 22 o Mei 1897.

David Kahoeka

‘O David Kahoeka i hō‘ea ma Kalaupapa i ka lā 11 o ‘Okakopa 1895, i kōna makahiki he 20 ā ua make ‘oia i ka lā 30 o ‘Ianuali 1901. A Garland of Flowers, a Greeting for Liliulani There Liliu o Loloku Lani is In the beautiful, thick greenery of California, Lovingly caressed perhaps by a bank of clouds With a cool breeze, clear and crisp as moonlight upon a quiet scene. The realms above have seen, the world below has heard For Liliulani alone is this crown. Where there is love, there is but one heart For the native soil together with its nation of people, The islands are bound in common accord, Equally upholding rights inherent in the land, And your Kingdom is both managed and firmly-placed From Hawaii Island to the taproot of Lehua. All of us, country men and women, are overjoyed for Intent and want have been accomplished. The nation‘s people have a constant, unending desire, And the thought unites us in strong affection. I dearly love my Queen, And my nation of people who are tireless in spirit, Clusters of clouds on the horizon bear witness as Sovereignty is perpetuated in righteousness. The news is heard in all parts of the city, About Liliu, the Queen, on her travels home. It is the Admiral who bears her forth On the comely wings of the deep sea. The lofty rain on the surface of the ocean Is but a heavenly adornment for Liliulani. Majestically sails the ship, Eagle, Gliding over the swelling billow. This being an emblem to me of flag and Crown, Gliding forward on the surface of the sea. It shall reveal all of its loveliness for The garland of victory is proudly worn. The thought has just lightened into a hope, That we, your nation of people, will survive, As we appear before you with all of our infirmity, In the burdensome labors of those sick with leprosy. Your fond affection, dear Queen, for your people Is a source of light which is constant and never-fading. We call out to you and you answer. It is the power of the triune god that is your support. Told is the refrain, Of Liliu, the Queen, ever to reign in Hawaii nei. Ua unuhi ‘ia e CLS.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

17


E Na Kini

+

Na Ernest Kala, ke alaka‘i o ka pila ho‘okani ma ka Hale Pule o Kanaana Hou i Kalaupapa.

E na kini o ka ‘aina, e ala mai (a e hana pu) E na mamo o Hawaii nei, e ala mai (a e hana pu) A imua na poki‘i, a inu i ka wai awaawa A e mau lanakila e E na kini o ka ‘aina, e na mamo o Hawaii nei

Chorus:

E ala mai! Hui: I ka lawe, lawe a lilo, i ka pono, pono a mau Paio no ka pono e, e na kini o ka ‘aina I ka lawe, lawe a lilo, i ka pono, pono a mau Ua mau ke ea o ka ‘aina i ka pono E na mokupuni o Hawaii nei, e ala mai (a e hana pu) E na mamo, kini a lehu, e ala mai (a e hana pu) Mai Hawaii o Keawe a Kauai o Mano o ka lani po Onipa‘a mai, onipa‘a mai E na mokupuni o Hawaii nei, e na mamo, kini a lehu E ala mai! +

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

Natives of the land, rise (and take action) Precious descendants of Hawaii, rise (and take action) The younger ones shall move forward and drink the bitter water of battle And shall be victorious Natives of the land, precious descendants of Hawaii Rise!

. . . To Honor and To Perpetuate”

18

When taking, take hold of righteousness, righteousness forever Defend righteousness, you natives of the land When taking, take hold of righteousness, righteousness forever [For] the life of the land is perpetuated in righteousness Islands of Hawaii, rise (and take action) Precious descendants in countless numbers, rise (and take action) From Hawaii of the Keawe chiefly line to Kauai of Chief Manokalanipo Hold your ground, stand firm Islands of Hawaii, precious descendants in countless numbers Rise! Ua unuhi ‘ia e CLS.


Ke Kia Ho‘omana‘o o Kalaupapa

Hā‘awi aku ‘o Dayton Kupele, kōna kaikuahine, ‘o Kealani Gillis a me kā Kealani kaikamāhine, ‘o Mikala, i kekahi ho‘okupu ma kahi o nā hē kaha ‘ole ‘ia he 2,000 ma Kalawao i ka makahiki 2010. Ua ho‘ouna ‘ia nā hanauna ‘elima o ka ‘ohana Kupele i Kalaupapa. Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.

I ka lā 30 o Malaki 2009, ua ho‘oholo ‘ia ke Kānāwai Kia Ho‘omana‘o o Kalaupapa me ke kōkua nui o Ka ‘Ohana O Kalaupapa a me ka Hui o kā Hawai‘i mau ‘Elele ‘Aha‘ōlelo Nui. Na Pelekikena Barack Obama i kākau i kōna inoa e ho‘oholo i ke kānāwai. Ua ho‘āmana kēia kānāwai i ka ‘Ohana O Kalaupapa e ho‘okumu i kekahi Kia Ho‘omana‘o me nā papa inoa o nā kānaka ‘ane‘ane he 8,000; na lākou i ho‘ouna ‘ia i ka ‘anemoku o Kalaupapa no kō ke aupuni mau mana‘o ho‘okō e pili ana i ka ma‘i lepera. He mau hē kaha ‘ia kō nā kānaka ‘ane‘ane he 1000 a he mau inoa kō ka hapalua o nā kānaka malalo.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

19


He Mauli Mau Loa

Makemake au i kā nā malihini hele ‘ana mai i ka Pāka Aupuni Pekelala o Kō Kalaupapa Mo‘olelo e ‘ike i kēia kia, ‘oia he mea no nā kānaka āpau e ho‘omana‘o ana. . . he mea e ha‘i aku i ka honua. . . e like me ka ha‘i ‘ana a ko‘u makuahine a me nā kānaka ‘ē ‘ae ma kōna kauhale no nā makahiki he nui. . . ‘O ke kia kō lākou mauli mau loa ma Kalaupapa, ho‘opa‘a ‘ia kēia mokuna kūli‘u ma ka puke mo‘olelo o Hawai‘i, o ‘Amelika Hui a me ka Honua. – Na Pauline Kaiulani Puahala Hess, ‘oia ke kaikamahine o Cathrine lāua ‘o Jubilee Puahala, ma ka ‘Ōlelo Hō‘ike no ke kāko‘o o ke Kānāwai Kia Ho‘omana‘o o Kalaupapa.

‘o Terry-Lee Haunani Hess, ‘o Cathrine Puahala a ‘o Pauline Puahala Hess ma ‘O nā hanauna ‘ekolu (mai ka hema i ka ‘ākau)

‘O Kuulei Bell, ka Pelekikena mua o Ka

‘Ohana O Kalaupapa. Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.

Kalaupapa. Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.

‘O Bernard K. Punikai‘a, ke kanaka

koi nui ā mau i nā pono lāhui kanaka o nā aina ‘ē. Aia ‘oia ma nā alapi‘i o ka hale ma‘i kahiko o Hale Mohalu. Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.

‘O Makia Malo, ‘oia ke kanaka ha‘i mo‘olelo kaulana ma nā ‘āina ‘ē mai. Aia ‘oia ma Nā Lāhui Huipū i ka makahiki 1997. Na Pamela Parlapiano i pa‘i ki‘i.

‘O Kanani Costales nāna

i hīmeni ma ka hana pili haipule kūikawā ma ka Hale Pule o Siloama i ka makahiki 2008. Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.

‘O Richard Marks, nāna i ho‘okumu i Nā “E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

20

Huaka‘i Ka‘apuni o Kamiano me kāna wahine, ‘o Gloria, i nā makahiki he 40 ā ‘oi. Ho‘opa‘a ‘oia i kekahi pepa po‘oleka ma kōna lima me ke ki‘i o ka Hale Pule o St. Philomena – ‘oia “ka Hale Pule o Kamiano.” Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.

‘O Edwin Lelepali, he mea ho‘okani

pila ā he lālā no ka manawa lō‘ihi loa ‘oia ma ka hale pule of Kanaana Hou. Na Henry Law i pa‘i ki‘i.


Ma Ka ‘Uhane, Aia Kākou Pau Pū

Makemake au e ‘ike i kō lākou mau inoa āpau. ‘O kēia mau kānaka ko‘u mau hoaloha. Ua hala lākou ma mua o ka‘u hele ‘ana mai i‘ane‘i ā ‘a‘ole au i kama‘āina pono iā lākou pākahi. Ma ka ‘uhane, aia kākou pau pū. Ho‘omaopopo ia‘u kō lākou mau na‘au a me kō lākou mau ‘uhane. – Na Olivia Breitha, ma ka ‘Ōlelo Hō‘ike no ke kāko‘o o ke Kānāwai Kia Ho‘omana‘o o Kalaupapa.

‘O Rose Kahalione Nailau (Pea) i ka makahiki

1913. No Kaunakakai ma Molokai no ‘oia. He pa‘i ki‘i i loa‘a mai Laura Tollefson.

I kāu ‘ ike ‘ana i nā inoa āpau, aia ‘oe ma ke alo o nā kānaka o Kalawao ā Kalaupapa. . . e mālo‘i ana nā waimaka ma ko‘u mau maka.

– Na Clarence “Boogie Kahilihiwa, Pelekikena, Ka ‘Ohana O Kalaupapa, ma ka ‘Ōlelo Hō‘ike no ke kāko‘o o ke Kānāwai Kia Ho‘omana‘o o Kalaupapa.

‘O Lillian Awai Kahoohalahala,

‘O Alana Aloh i kōna makahiki

Lāhui.

Ma ka Hale Waihona Palapala o ka

nāna me kāna kāne i hā‘awi aku i ka hana kanaaho o ka Hui Kea ‘Ula‘ula i ke Kaua Honua ‘Ekahi. Ma ka Hale Waihona Palapala

16, nāna i ho‘ouna ‘ia i Kalaupapa i ka lā 18 o Iulai 1904 a ua male ‘oia iā David Kamahana i ka makahiki 1911. Moku‘āina o Hawai‘i.

Ua ho‘ouna ‘ia ‘o David Kupele i Kalaupapa i ka makahiki 1915. I kekahi mau lā, ua holo lio a‘ela ‘oia i ka ho‘omaka ‘ana o ke ala hele i Kalaupapa i nā manawa ‘ekolu i ho‘okahi lā no ka hali ‘ana i nā leka a me nā ki‘i‘oni‘oni. Mai lalo ‘ākau ā puni:

‘O Willie Wicke, ‘o Peter Akim, ‘o Kahawai Kaiehu, ‘o Pilipo Liilii, ‘o John Vincent De Coito a me kō lākou hoaloha inoa ‘ole ma ka Home Paluwina. Ma ka Waihona o IDEA.

Ma ka Waihona o IDEA.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

21


Aia ‘o Johnny lāua ‘o Lucy Kaona ma ka hale. Kalaupapa. 1984.

Aia ‘o Henry Nalaielua lāua ‘o Laurenzio Costales ma nā alapi‘i o ka hale ma‘i kahiko i Kalaupapa. 1986.

Hānai ‘o Mary Ahulau Kailiwai i nā pua‘a keiki ma kōna pā hale mua. Kalaupapa. 1987.

Ua ho‘ouna ‘ia ‘o Kenso Seki

i Kalaupapa i ka makahiki 1928 me kōna ka‘a Ford Model A. 1984.

‘O Clarence “Boogie” Kahilihiwa, ka Pelekikena o Ka

‘Ohana O Kalaupapa me kekahi mīkini ho‘olele ki‘i‘oni‘oni kahiko ma Paschoal Hall. ‘Oia ke kanaka holo mīkini. Kalaupapa. 1986.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

22

Aia ‘o Danny Hashimoto ma ka hale. Kalaupapa. 1986.

Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.


Aia ‘o Herbert Hayase ma ka lānai o kōna hale, ma ka Home McVeigh. Kalaupapa. 1984.

Aia ‘o Helen Keao lāua ‘o Sarah Benjamin, nā hoapili i ka

manawa lō‘ihi, ma “ke ana.” He ‘ano ahu kahiko ‘oia ma waho i ke kahua o ka Home Paluwina ‘alua. Kalaupapa. 1986.

Aia ‘o Winnie Marks Harada ma ka Hale

Aia ‘o Paul Harada

(ma waenakonu) me kōna mau kaikaina ‘o Taka (ma kōna hema) a ‘o Glenn ma ka Home McVeigh. 2003.

Wilikoki, kekahi ‘āpana o nā Hale Noho Malihini. Kalaupapa. 1986. ‘O Winnie lāua ‘o Paul ka pa‘a male ‘akolu e ho‘olaule‘a i ka piha makahiki 50 o kā lāua male ‘ana ma Kalaupapa.

‘O John Cambra i kōna piha

Aia ‘o John Arruda ma ka hē o

kōna makuakāne, John Arruda, Makua. Kalaupapa. 2003.

Aia ‘o Clarence Naia ma mua o ka Hale Kū‘ai o

makahiki kanaono ma Kalaupapa. 1984.

Kalaupapa. 1986.

Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.

“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

23


“E Ho‘ohanohano a E Ho‘omau. . .

. . . To Honor and To Perpetuate”

No Ka ‘Ohana O Kalaupapa

Ua ho‘olaule‘a Ka ‘Ohana O Kalaupapa i ka piha o kōna makahiki he 10 ma ka hālāwai kūmakahiki 2013 i Kalaupapa. Ua hele nā kānaka noho pa‘a ma Kalaupapa, nā lālā o ka ‘ohana a me nā hoaloha no ka manawa lō‘ihi loa ma ke kaiāulu. Na Henry Law i pa‘i ki‘i.

‘O “Ke Ao Kumu, Ke Ao Pau Ole” ka hō‘ike ka‘ahele a Ka ‘Ohana O

Kalaupapa ā nāna i ho‘oulu i kēia wahi puke. ‘O ka mea nui o ka hō‘ike ka pilina pilikino maoli mawaena o ka ‘Ohana Ali‘i a me nā kupa o ke Aupuni Mō‘ī, na lākou i ho‘ouna ‘ia me ka lima ikaika i kahi mamao loa, i ka ‘anemoku o Makanalua, ‘oia ho‘i ‘o Kalaupapa me ka mana‘o, he ma‘i lepera kō lākou. I kēia lā, ua kapa ‘ia kēia ma‘i ma Hawai‘i nei — Ka Ma‘i Hansen.

I kēia au nei, aia ka ‘okina a me ke kahakō ma ka ‘ōlelo Hawai‘i e

kōkua ana i ka hopuna pono ‘ana, ka pela ‘ana a me ka maopopo ‘ana ka ‘ōlelo. Akā, mamua a‘e, ‘a‘ole ka ‘okina a me ke kahakō nā mea ma‘amau ma nā inoa Hawai‘i a me nā kākau ‘ana a nā kānaka i hō‘ike ‘ia ma kēia puke. No laila, ua kākau ‘ia ka hapanui o kēia puke me nā ‘okina a me nā kahakō koe wale nā mea i ‘ōlelo ‘ia ā i kākau ‘ia i ka wā mamua loa. Ua waiho ‘ia kēia mau mea i hala e ho‘opa‘a ā e ho‘ohanohano i nā ‘ano pono‘ī a me nā mana‘o o nā kūpuna ma kā lākou mau palapala. Aia ka hō‘ike me kēia puke nei ma ka Hale Ali‘i o ‘Iolani i nā mahina he 15 ā aia wale nā ‘okina a me nā kahakō ma nā kākau ‘ana a me nā ‘ōlelo ‘ana o kēia au nei ma nā inoa o nā kānaka a me nā ‘ahahui i ho‘ohana mau i kēia mau kaha ‘ōlelo; aia ho‘i nā kaha ma nā kākau ‘ana o ka wā i hala i mea e ‘alo a‘e i ka maopopo akaaka ‘ole. Eia hou ho‘i, ua unuhi ‘ia nā mea kahiko ma ka ‘ōlelo Pelekane i ka ‘ōlelo Hawai‘i me nā ‘okina ‘ole a me nā kahakō ‘ole no ia mau mea like pono – e hana like pū me ke ‘ano kahiko. Ua kaha ‘ia kēia mau kākau ‘ana a me kēia mau ‘ōlelo ‘ana me kekahi maka + ma ka hopena o ka paukū.

Ua loa‘a kekahi ho‘ōla o ka ma‘i lepela i ka makahiki 1941 ā nui nā

mea i loli ‘ia e pili ana i nā kānāwai ho‘oka‘awale ma Hawai‘i i ka makahiki 1949. Ho‘opau loa ‘ia kēlā mau kānāwai i ka makahiki 1969. Akā nō na‘e, e ho‘omau ana nā kānaka noho pa‘a ma Kalaupapa e koho i kō lākou noho ‘ana ma kō lākou mau hale ā hiki i kō lākou manawa e hala ai.

Ke Ki’i ma ka ‘ili mua: Aia Ka ‘Ohana o John T. Unea, Makua, ma ke kahua o Ka Hale Ali‘i o ‘Iolani i ka makahiki 2010. Ua ho‘ouna ‘ia o John Unea i Kalaupapa i ka lˉa 25 o Iulai 1893 i kōna makahiki he 42. Ua noho ‘oia i kekahi mau ‘oihana nui ma Kalaupapa, eia kekahi — ke kumu kula. Ke pa‘a lima nei nˉa mamo i kekahi ki‘i ona me nˉa pa‘i ki‘i ‘elua ona me nˉa haumana ma ke kula o Kalaupapa. Ke pa‘a lima ho‘i nei lˉakou i kekahi pa‘i ki‘i o kekahi lˉalˉa o ka ‘ohana, ‘o Hattie Unea. Na Wayne Levin i pa‘i ki‘i.

He ‘ahahui huina loa‘a ā waiho‘ole Ka ‘Ohana O Kalaupapa o nā kānaka noho pa‘a, nā lālā ‘ohana, nā mamo o nā kānaka i ho‘ouna ‘ia i Kalaupapa, nā kānaka ma nā ‘oihana e mālama mau i nā mo‘olelo o Kalaupapa a me nā hoapili o ke kaiāulu. Pa‘a ka mana‘o ‘o Ka ‘Ohana O Kalaupapa i ka ho‘opaipai ‘ana i ka waiwai ‘i‘o a me ka hanohano o nā kānaka i ho‘ouna ‘ia i laila mahope mai ka makahiki 1866. ‘O kō Ka ‘Ohana O Kalaupapa mana‘o nui e hō‘oia i ka nohona ‘olu‘olu ma Kalaupapa me nā pono, ke kōkua ‘ana a me ka lawelawe ‘ana i nā kānaka noho pa‘a ma laila no kō lākou mau lā āpau. Hana ka ‘Ohana me ke kaiāulu ā he kumu waiwai Ka ‘Ohana e lawelawe pū me nā hui ‘ē a‘e a me nā kānaka like‘ole i ka ho‘olālā ‘ana i ka mua o ke kaiāulu, i ke kōkua ‘ana me ka ha‘i ‘ana i nā mo‘olelo i nā wā mamua, ka ho‘ona‘auao i ka lehulehu ā e hō‘oia i ka mālama pono ‘ana i ka ilina o Kalaupapa, he ‘āina kahi e ulu ana ke ola mau a me ka ho‘omana‘o ‘ana no nā hanauna a‘e nei. Na Ka ‘Ohana O Kalaupapa e ho‘okō ana i nā kānaka i ho‘oka‘awale ‘ia aku mai kō lākou mau ‘ohana ā i ho‘ouna ‘ia aku i Kalaupapa, he kanaiwa- hapahaneli, ‘oia ho‘i nā Kānaka ‘Ōiwi, na lākou e noho ana ma kahi pono ā pa‘a i ka mo‘olelo o Kalaupapa, o Hawai‘i Nei a me ka nui honua. Ua pa‘i ‘ia e: Ka ‘Ohana O Kalaupapa Pahu Hale Leka 1111, Kalaupapa, Hawai‘i 96742 www.kalaupapaohana.org Mea noi‘i, mea kākau: Anwei Skinsnes Law Mea ho‘olālā puke: Yellowbird Graphic Design Mea i hana ‘ia: Valerie Monson Mea i hana i ka hō‘ailona o Ka ‘Ohana O Kalaupapa: Henry Nalaielua Mea unuhi: Carol L. Silva Ua ho‘opa‘a kuleana ‘ia ©2016, 2014, 2014 e Ka ‘Ohana O Kalaupapa, koe ua mau paukū la e ha‘i mua ‘ia. Pa‘a nā pono a me nā kuleana. ‘A‘ole hiki ke kope i kekahi paukū o kēia puke ma nā ‘ano like ‘ole, nā ‘ano uila, nā ‘ano mīkini ā ‘a‘ole hiki ke waiho i kēia puke a me kekahi paukū puke ma nā waihona uila a me nā mea ho‘iho‘i me ka noi mua ‘ole ‘ana ma kekahi leka mai Ka ‘Ohana O Kalaupapa, koe nā kānaka e hō‘ike ‘ano o ka puke. Hiki iā lākou ke kākau i nā wahi paukū no ka pa‘i ‘ana ma kekahi puke pepa, kekahi nūpepa, a i ‘ole ma kekahi kākau ‘ana ma ka lolo uila.

24


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.