Eindrapport samenwerking 2017

SAMENWERKING WINST OF VERLIES?

OPVATTINGEN VAN LEERKRACHTEN OVER LEVENSBESCHOUWELIJKE VORMING OP CHRISTELIJKE, OPENBARE EN SAMENWERKINGS-SCHOLEN IN HET GRONINGSE WESTERKWARTIER

Paulien van den Andel juni 2017 – i.o.v. Penta Primair en Westerwijs

INHOUDSOPGAVE

Hoofdstuk 1

SAMENWERKEN: HOE BEVALT DAT?

Inleiding, onderzoek, verantwoording en werkwijze

3

Hoofdstuk 2

ENQUÊTE: de VRAGEN

10

Hoofdstuk 3

ENQUÊTE: de STELLINGEN

22

Hoofdstuk 4

VRAGEN en STELLINGEN

voor leerkrachten van samenwerkingsscholen

28

Hoofdstuk 5

INTERVIEWS: KIJK OP VERANDERINGEN

36

• Fusies op schoolniveau

37

• Voorgenomen fusie op bestuursniveau

40

• Onderzoeksgerelateerde onderwerpen

43

Hoofdstuk 6

SAMEN VERDER

48

Conclusies en aanbevelingen

BIJLAGEN

2

Hoofdstuk 1

SAMENWERKEN: HOE BEVALT DAT?

INLEIDING

Oosting. Zij besloten niet alleen in Sebaldeburen te

Samenwerking tussen Penta Primair en Westerwijs

gaan samenwerken. Hun beleid: bij problemen op

Tussen 2012 en 2016 hebben in het Westerkwartier

een school die het voortbestaan bedreigen, laten

zeven fusies plaatsgevonden tussen scholen van

we het niet aankomen op sluiting, maar worden

Westerwijs en Penta Primair , stichtingen voor

door fusie van de openbare en de christelijke

respectievelijk openbaar en christelijk basisonder-

school beide identiteiten in een nieuwe ‘samen-

wijs. Met de school in Sebaldeburen die al in 2007

werkingsschool’ verenigd. Zo behoudt een dorp

1

2

als eerste vanuit een fusie ontstond, beheren beide

een school die voor ouders en kinderen van beide

stichtingen sinds 2016 dus 8 samenwerkingsscholen ,

identiteiten een goed alternatief is.

3

naast 12 openbare (Ww) en 16 christelijke scholen (PP). Van de 8 samenwerkingsscholen vallen er 2

Inmiddels wordt door beide stichtingen een fu-

onder het bestuur van Westerwijs en 6 onder Penta

sie op bestuursniveau voorbereid. Daarvoor zijn

Primair.

verschillende redenen. Een van de meest nijpende problemen die via een fusie opgelost zou zijn, is de

De fusie in Sebaldeburen is het gevolg van letterlijk

detachering van het personeel op samenwer-

‘een gentlemens agreement’ tussen dhr. Johan

kingsscholen: mensen hebben een aanstelling voor

Heddema, toen algemeen-directeur van Penta

onbepaalde tijd bij de ene stichting maar werken

Primair en dhr. Henk Oosting, die destijds de alge-

voor bepaalde tijd bij de andere. De betrokkenheid

meen-directeur was van Imago, de voorloper van

bij de eigenlijke werkgever komt dan in het ge-

Westerwijs. De christelijke school in Sebaldeburen

ding en een vaste relatie met de andere is feitelijk

werd zo klein dat dhr. Heddema hulp zocht bij dhr.

onmogelijk. Vanuit het personeel en de directies

1 Stichting Westerwijs, gevestigd in Marum, afgekort als Ww. 2 Stichting Penta Primair, gevestigd in Grootegast, afgekort als PP. 3 Onder ‘samenwerkingsschool’ valt hier ook de –tot nu toe enige- ‘samenlevingsschool’.

3

van samenwerkingsscholen is dit als erg onwenselijk aangemerkt en deze situatie zou een blijvend succes van de samenwerking in de weg staan.

Daarnaast schept een fusie op hoger niveau nieuwe mogelijkheden voor bestuur, beleid en beheer, wat de kwaliteit van het onderwijs aan alle kinderen in het Westerkwartier en omgeving4 ten goede komt.

Voorwaarde voor een fusie tussen openbaar en christelijk onderwijs is een nieuw wettelijk kader en dat kost de nodige tijd. Het proces van samengaan bevindt zich daardoor in 2016/17 in een wachtsituatie. Deze zal nog wel enige tijd duren, getuige het volgende bericht.

Fusie PPWW5

Westerwijs en over de voorgenomen besturenfusie.

De Eerste Kamer heeft opnieuw aan de Raad van

Hoe staan de leerkrachten van samenwerkings-

State voorlichting gevraagd over de aanpassing

scholen tegenover de veranderingen die ze heb-

die de staatssecretaris in het wetsvoorstel ‘samen-

ben meegemaakt? Hoe denken leerkrachten die

werkingsscholen’ heeft gedaan. De Raad van State

alleen nog gewerkt hebben op een school van de

adviseert opnieuw negatief omdat twee zaken in

eigen gekozen identiteit, over de andere identiteit?

strijd zouden zijn met de grondwet.

Hoe denkt men over de eigen ontwikkeling op levensbeschouwelijk gebied? Welke plaats neemt

In de eerste plaats moet de samenwerkingsschool

levensbeschouwelijke vorming in op scholen? Naar

een uitzondering blijven. De criteria bieden zoveel

welke kant slaat de balans door als we de samen-

ruimte dat er volgens de RvS geen sprake meer is

werking tussen openbaar en christelijk onderwijs

van een uitzondering.

bekijken in termen van winst en verlies?

In de tweede plaats het onderbrengen van de SWS

Nadat in relatief korte tijd zoveel fusies hebben

onder het openbaar onderwijs. De RvS is van me-

plaatsgevonden is het tijd voor een evaluatie.

ning dat dat niet kan vanwege de neutraliteit van het openbaar onderwijs, ondanks de instelling van

Hoewel fusies op allerlei terrein veranderingen

een identiteitscommissie. Het bevoegd gezag heeft

teweeg brengen, beperkt dit onderzoek zich tot

immer het laatste woord. De Eerste Kamer mag een

het gebied van identiteit en levensbeschouwing.

besluit nemen6.

Het zal vragen beantwoorden als: Welke invulling geven scholen aan hun levensbeschouwelijke

ONDERZOEK

identiteit? Hoe denken ‘openbare’ en ‘christelijke’

Evaluatie

leerkrachten over elkaar? Welke verschillen en over-

Deze wachtsituatie biedt een mooie gelegenheid

eenkomsten zijn er in denken over eigen identiteit

om een onderzoek te doen naar hoe er door het

en die van collega’s tussen mensen die werken op

personeel van beide stichtingen wordt gedacht

een samenwerkingsschool en mensen die die erva-

over de fusies tussen scholen van Penta Primair en

ring niet hebben? In hoeverre is er verschil tussen

4 Een paar basisscholen in de Drentse gemeente Noordenveld vallen onder Penta Primair. 5 Uit Info 2016-2017/ 04, van de directeur-bestuurder Penta Primair, 30 mei 2017. 6 Op 11 juli heeft de Eerste Kamer de Wet ‘Vereenvoudiging Vorming Samenwerkingsscholen aangenomen’.

4

christelijke en openbare scholen en zo ja, waarin uit

Belang

zich dat? Hoe kijkt het personeel aan tegen de fusie

Het samengaan van openbaar en christelijk onder-

op bestuursniveau?

wijs, niet alleen informeel maar straks wellicht wettelijk geformaliseerd, is een actuele en gevolg-

Doelgroep onderzoek

rijke ontwikkeling. Wat zich in het Westerkwartier

Dit onderzoek is gehouden onder het personeel van

en binnen Penta Primair en Westerwijs voordoet, is

Penta Primair en Westerwijs, mensen die vrijwel

politiek van groot belang en heeft gevolgen die het

allemaal bewust hebben gekozen voor respec-

onderwijs in het hele land betreffen.

tievelijk christelijk of openbaar onderwijs. Zij worden nu geconfronteerd met een fusie van hun stichting

De vrijheid van en dus scheiding tussen open-

met die van de andere identiteit. Ook hebben

baar en christelijk onderwijs is destijds heftig

inmiddels ongeveer 100 leerkrachten de ervaring

bevochten en houdt meer dan een eeuw stand.

dat hun school is gefuseerd met een school van de

Allerlei ontwikkelingen in de samenleving leiden

andere identiteit. Dus doordat onderscheid is te

er echter toe de vraag te stellen in hoeverre dit

maken tussen leerkrachten van openbare, christelijke

duale stelsel nog wenselijk is en juist samenwer-

en de (informeel zo genoemde) samenwerkings-

king wenselijker is. Immers gezinnen zijn kleiner

scholen, kan de vergelijking van hun opvattingen

geworden, minder mensen zijn verbonden aan

en ervaringen interessante informatie opleveren.

een kerk, de verzuiling in kerk en politiek verdwijnt of verandert. Daarnaast zien we: opkomst van

Doel

andere culturen en bewegingen, minder vaste

Kern van dit onderzoek is de ervaringen en menin-

familieverbanden, snelle veranderingen in vraag

gen van leerkrachten te verzamelen over belang

naar en aanbod van onderwijs door technische

en inhoud van levensbeschouwelijke identiteit en

ontwikkelingen en globalisering, gevoelens van

levensbeschouwelijke vorming7 op de basisschool.

onveiligheid, verdergaande individualisering,

Doel: hun stem te laten meetellen in discussies over

de behoefte aan nieuwe sociale verbanden.

veranderingen in de inrichting van en wetgeving over het onderwijs. Het gaat hier om mensen die

Als het onderwijs een weerspiegeling dient te zijn

werken op een christelijke, openbare of samen-

van de samenleving, is het tijd de mensen die er

werkingsschool van twee stichtingen, een open-

werken te vragen hoe zij denken over hun eigen

bare en een christelijke, die een besturenfusie willen

identiteit, over levensbeschouwing in het onderwijs

aangaan.

en over wat ze hun leerlingen op dit gebied juist wel of juist niet willen meegeven.

De onderzoeksresultaten zijn uiteraard in de eerste plaats interessant voor directies, staf en personeel

VERANTWOORDING

van de stichtingen Westerwijs en Penta Primair.

Dit onderzoek staat op zichzelf. Het dient geen

Daarnaast vormen beleidsmakers op lokaal, regio-

wetenschappelijk doel en is niet ingebed in een

naal en nationaal niveau de tweede doelgroep.

bestaand onderzoekskader. Er is bij de voorbereidin-

De resultaten geven immers actuele informatie over

gen meer gebruik gemaakt van ervaring en ge-

hoe er in het Westerkwartier gedacht wordt over

zond verstand dan van uitgebreide literatuurstudie.

levensbeschouwelijke identiteit in het onderwijs.

Over het onderwerp zelf is bovendien nog niet veel

De ervaringen van mensen die op een samenwer-

geschreven anders dan in de pers, meestal naar

kingsschool werken spelen dan een terechte rol in

aanleiding van fusies. Voor de interviews heb ik

de besluitvorming over, (vrijheid van) onderwijs en

Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie van Ilja

de relatie tussen openbaar en christelijk onderwijs.

Maso en Adri Smaling herlezen (Boom, 1998).

7 Levensbeschouwelijke vorming wordt verder vaak afgekort als: levo.

5

6

In de enquête en in de toelichting daarbij geef ik geen definities van begrippen als “levensbeschouwelijke vorming”, “openbaar”, “christelijk” en “identiteit”. Definities leveren op zich al zoveel discussies op dat ik voor een gefundeerde keuze van een daarvan al een flink onderzoek zou moeten doen. Dat blijkt ook uit de recente dissertatie van Jacomijn van der Kooij Worldview and moral education: On conceptu-

al clarity and consistency in use8. In het eerst deel van haar onderzoek concentreert zij zich op het gebruik van begrippen “worldview”, “religion” en “morality” en hun onderlinge relatie. Vervolgens onderzoekt zij wat de invloed is van ”moral education” op het persoonlijke wereldbeeld van de leerling.

Het is te hopen voor de mensen die onderwijs geven, dat de resultaten van haar onderzoek ook zullen worden weergegeven in voor de onderwijs-

Mijn onderzoek is gericht op de vergelijking

praktijk toegankelijke artikelen en methodieken.

tussen de opvattingen over levensbeschouwelijke vorming en identiteit van leerkrachten van de drie

Het nalaten van begripsdefiniëring voor dit onder-

typen school: openbaar, christelijk en samenwer-

zoek is aldus gemotiveerd. Elke keuze die ik zou

kingsschool. Ervaringen en opvattingen van

hebben gemaakt, sluit andere interpretaties uit en

ouders en andere betrokkenen zijn een eigen

dat wilde ik niet. Dit onderzoek zou zijn doel voorbij-

onderzoek waard. Wel worden er door leerkrachten

schieten als ik de ondervraagden in het keurslijf van

duidelijk uitspraken gedaan over de rol van de

mijn –waarschijnlijk als normatief overkomende -

identiteitscommissie die uit ouders bestaat en voor

begripsomschrijving perste. Voor dit onderzoek ging

en na een fusie op een samenwerkingsschool een

ik ervan uit dat iedereen in het onderwijs wel een

specifieke taak heeft op het terrein van de levens-

notie heeft van wat er met deze begrippen wordt

beschouwelijke vorming.

bedoeld en baat had bij eigen gebruiksvrijheid.

Slechts zo nu en dan bleek sprake van een misver-

Voor een theoretisch kader en overzicht van

stand tussen vraagsteller en bevraagde, wat in het

vorm en inhoud van de levensbeschouwelijke

gesprek dan makkelijk opgelost werd. Waar het

vorming op –speciaal- samenwerkingsscholen is

een mogelijk misverstand in de enquête betreft

het promotieonderzoek van Erik Renkema9 inte-

en gevolgen heeft voor de beantwoording, geef

ressant. Zijn onderzoeksvragen zijn: Hoe wordt de

ik dat weer in de toelichting.

levensbeschouwelijke dimensie van identiteit van samenwerkingsscholen gemotiveerd en hoe wordt

Voor goed levensbeschouwelijk onderwijs is een

deze dimensie georganiseerd en tot uitdrukking

teambreed gedragen en uitgevoerde doorgaande

gebracht in levensbeschouwelijk onderwijs en in

leerlijn met eenduidige definiëring van begrippen

rituelen op zulke scholen die door een fusie tus-

zeker belangrijk. Dat komt aan de orde bij de con-

sen openbare en bijzondere scholen tot stand zijn

clusies in hoofdstuk 6.

gekomen?

8 Academisch proefschrift, verdedigd op 14 november 2016, voor de promotiecommissie van de Faculteit der Gedrags- en Bewegingswetenschappen van de Vrije Universiteit van Amsterdam. 9 Promotieonderzoek (lopend) van drs. E. Renkema, Hogeschoolhoofddocent Levensbeschouwelijke Educatie en Diversiteit / Docent Levensbeschouwelijke Vorming Pabo Windesheim, Zwolle (in opdracht van Windesheim en de Protestantse Theologische Universiteit).

7

De resultaten van zijn onderzoek formuleert hij als

zoek alleen relevant zou zijn wanneer ook leer-

volgt:

krachten van Westerwijs erin werden betrokken, was

• Het beschrijven van de levensbeschouwelijke

instemming van dhr. Gerrit Rotman voorwaarde.

dimensie van identiteit en het levensbeschouwe-

Het onderzoek is dan ook uitgevoerd in opdracht

lijk onderwijs van samenwerkingsscholen voor

van beide stichtingen.

basisonderwijs.

• Het in kaart brengen van de praktijk van rituelen

Aanvankelijk betrof het onderzoeksvoorstel alleen een kwalitatief onderzoek in de vorm van

binnen dit levensbeschouwelijk onderwijs.

30 interviews. In overleg met de opdrachtgevers is

• Beschrijven van (godsdienst)pedagogische en theologische opvattingen van leerkrachten op

besloten daaraan een kwantitatief onderzoek te

samenwerkingsscholen ten aanzien van deze

laten vooraf gaan in de vorm van een schriftelijke

rituelen.

enquête onder alle leerkrachten van Westerwijs en Penta Primair. Daarmee kon het aantal interviews

• Waardering van deze rituelen vanuit ritueelkritische en godsdienstpedagogische literatuur.

iets worden verminderd.

In Renkema’s onderzoek10 staat de visie en prak-

In een gezamenlijk Directie-Overleg aan de direc-

tijk van leerkrachten van samenwerkingsscholen

teuren van beide stichtingen is een presentatie

centraal: vanuit welke theologische en pedago-

gehouden over vorm en inhoud van het onderzoek.

gische opvattingen geeft de leerkracht inhoud en vorm aan rituelen? Het promotieonderzoek geeft

Enquête

een beschrijving van wat er plaatsvindt aan ritu-

De leerkrachten kregen per mail een aankon-

elen, van de deelnemers en van de plaatsen waar

diging12 van het onderzoek vanuit de

deze rituelen zich voordoen. Er wordt empirisch en

opdrachtgevers, de directeur-bestuurder Johan

literatuuronderzoek verricht naar deze momenten in

Heddema van Penta Primair en de algemeen

basisschoolgroepen op samenwerkingsscholen.

directeur (interim) Gerrit Rotman van Westerwijs.

WERKWIJZE ONDERZOEK BIJ PENTA PRIMAIR EN WESTERWIJS

Onder alle directeuren van de in totaal 36 scholen

Onderzoeksvoorstel

2016 ruim 400 schriftelijke enquêtes verdeeld met

Uit persoonlijke motivatie en vanuit de overtuiging

het verzoek die te laten invullen door hun leer-

van het belang van dit onderzoek heb ik een voor-

krachten13. De antwoorden van de enquête zijn in

stel hiertoe gedaan11 aan dhr. Johan Heddema van

januari/februari 2017 in Excel14 geplaatst en ver-

Penta Primair (september 2016). Omdat het onder-

werkt.

van Penta Primair en Westerwijs zijn in november

De respons was als volgt: Identiteit afgekort15 Openbaar

obs Christelij k

cbs Samenwerkingsschool sws Totaal

aantal scholen enquêtes ingevuld 12 133 90 16 202 120 8 81 61 36 416 271

respons 67% 59% 75% 65%

10 Naar verwachting heeft Erik Renkema in de loop van 2017 dit promotieonderzoek voltooid. 11 Zie bijlage 1. 12 Zie bijlage 2. 13 De enquête is niet aangeboden aan onderwijsondersteunend personeel omdat zij niet verantwoordelijk zijn voor de levensbeschouwelijke vorming van de leerlingen. 14 De resultaten worden vanwege de gegarandeerde anonimiteit niet als bijlage toegevoegd. 15 De drie typen scholen worden hierna vaak met deze afkorting aangeduid. De kleuren blauw en grijs worden gebruikt voor respectievelijk openbaar en christelijk onderwijs; het groen van de samenwerkingsscholen illustreert het samengaan van blauw en grijs.

8

paar vragen gesteld en daarna stellingen geboden..

In dit hoofdstuk zijn eveneens citaten uit de interviews gebruikt ter toelichting of illustratie.

Interviews Hoofdstuk 5 geeft een overzicht van opvattingen van leerkrachten en directeuren over de scholenfusies en de voorgenomen fusie tussen Westerwijs en Penta Primair. Dit is het resultaat van interviews die gehouden zijn onder 24 werknemers (18 leerkrachten, 5 directeuren en 1 lid van het onderwijsondersteunend personeel). Dit betrof meestal mensen die zelf hun belangstelling voor een interview hadden aangegeven.

Deze respons maakt het mogelijk een reëel beeld

Leidraad voor het vraaggesprek was in de eerste

te geven van hoe er door het lesgevend personeel

plaats de door de geïnterviewde ingevulde en-

van beide stichtingen wordt gedacht. De resultaten

quête16. In de tweede plaats is het schema Veran-

van de algemene enquête worden gepresenteerd

dering …… wat maakt het succes? gebruikt. Dit

in hoofdstuk 2 (algemene vragen) en 3 (stellingen).

schema van Guido Vermeeren17 is een mooi middel

De inhoud van de vragen betreft de identiteit, le-

om belangrijke elementen in het proces van fuseren

vensbeschouwing, visie op de samenwerking tussen

bij langs te gaan.

de christelijke en openbare scholen. De stellingen zijn (prikkelende) uitspraken die een mening geven

De interviews geven de gelegenheid dieper op ant-

waarop gereageerd wordt met eens/neutraal/

woorden uit de enquête in te gaan en aanvullende

oneens. Hiermee kunnen in korte tijd opvattingen

relevante informatie te krijgen.

en (voor)oordelen worden verzameld.

De vraaggesprekken zijn opgenomen en uitgetypt.

Via grafieken en tabellen wordt de vergelijking

De resultaten ervan worden als toelichting en vaak

tussen de opvattingen van leerkrachten van de

in de vorm van een citaat18 gebruikt. Achter elk

3 typen scholen mogelijk. Naast toelichtingen

citaat staat tussen haakjes op welk type school de

op die figuren worden citaten opgenomen die

geïnterviewde werkt19. Het is immers de kern van

illustratief zijn voor de verschillende visies die ge-

dit onderzoek om te onderzoeken vanuit welke

geven worden.

levensbeschouwelijke overtuigingen meningen zijn gevormd en soms zijn veranderd.

In hoofdstuk 4 wordt het deel van de enquête gerapporteerd, dat alleen bestemd was voor leerkrachten

Conclusies en aanbevelingen

aan samenwerkingsscholen. Zij hebben vaak de

De hoofdstukken 2 t/m 5 bevatten een voornamelijk

scholenfusie meegemaakt en doen dus vanuit hun er-

objectieve weergave van de antwoorden en

varing uitspraken over de verschillen tussen de samen-

uitspraken. In hoofdstuk 6 worden conclusies gefor-

werkingsschool en de openbare of christelijke school

muleerd en aanbevelingen gegeven vanuit mijn

waar ze daarvoor werkten. Ook hier zijn eerst een

interpretatie van de onderzoeksresultaten.

16 Behalve bij de OOP’er. 17 Zie hoofdstuk 5, blz. 39 en guidovermeeren.nl. 18 De citaten zijn in het werkexemplaar van dit onderzoek opgenomen met gecodeerde bronvermelding. Het openbare rapport toont vanwege de anonimiteit alleen het schooltype. 19 (S)=Samenwerkingsschool , (C)=christelijke school, (O) =Openbare school. Bij een leerkracht op een samenwerkingsschool staat achter de (S) de aanduiding van het type school waar ze daarvoor werkte; bijv. (S/O) betekent: de geïnterviewde werkt nu op een samenwerkingsschool en daarvoor op een openbare school.

9

Hoofdstuk 2

ENQUÊTE: de VRAGEN

20

Identiteit van school en stichting (A1 en A2)

Bij de vraag naar de identiteit van de stichting

Om onderscheid te kunnen maken tussen leer-

waarbij men in dienst is (zie hieronder tabel 2), is

krachten van openbaar, christelijk en samenwer-

geïnformeerd in hoeverre de keuze om daar te

kingsonderwijs betreffen de eerste vragen de

werken bewust is gemaakt of meer berust op toeval.

keuzes hiervoor. Van de 271 respondenten werken

Er ligt duidelijk verband met de gekozen opleiding.

er 120 op een christelijke school, 76 op een open-

Zie daarvoor tabel 3. De getallen21 in deze tabellen

bare school en 61 op een samenwerkingsschool.

betreffen hier het aantal leerkrachten.

271 leerkrachten PP en Ww

Deze tabel toont dat van zowel openbare als christelijke basisscholen de leerkrachten in grote meerderheid bewust kozen voor de openbare respectievelijk christelijke organisatie. Bij de leerkrachten op samenwerkingsscholen is de toevalsfactor groter. Zij raakten meestal bij toeval betrokken bij een fusie tussen hun school en die van de andere identiteit en maakten toen de keuze daarin al dan niet mee te gaan22.

openbaar

christelijk

samen

Geslacht en leeftijd (A3) Naar het geslacht van de leerkracht is niet

20 Zie voor de enquête bijlage 3. 21 In tabellen en grafieken is het aantal verwerkte antwoorden niet altijd gelijk aan het aantal deelnemers van de enquête. Dat komt doordat een vraag soms -al dan niet bewust- is overgeslagen of doordat er meerdere antwoorden gegeven werden.

10

obs:

cbs:

id stichting christelijk 1 openbaar 89

id stichting id stichting christelijk 120 christelijk 46 openbaar 0

openbaar 16

toeval 14 keuze 73

sws:

toeval 8 keuze 110

toeval 17 keuze 39

gevraagd omdat dat de anonimiteit in gevaar

voor de christelijke pabo. Ook het werken voor een

zou kunnen brengen. Het aantal mannelijke leer-

openbare of christelijke stichting is zelden toeval.

krachten is immers klein.

Wel speelt werkgelegenheid soms een rol. Naast de tabel hieronder staan citaten uit de interviews die

Wel is gevraagd naar leeftijd, waarbij 2 groepen

betrekking hebben op deze vraag.

werden gevormd: tot 45 en 45 jaar en ouder. Bij de respondenten zijn de aantallen nagenoeg eender,

Achtergrond en ontwikkeling van persoonlijke

respectievelijk 136 en 135. Opvallend is dat leeftijd

identiteit (A5 en A6)

nauwelijks een rol speelt in de visie op de veran-

De enquête vraagt naar de levensbeschouwelijke

deringen waarover dit onderzoek gaat. Vooral bij

achtergrond van de leerkrachten en hoe zij hun

de interviews bleek de interesse en gedrevenheid

identiteit nu zien. Doel hiervan is gebruik te maken

van de ondervraagden vrijwel even groot23. Ook in

van de reflectie op een proces van invloed van

verwachtingen en overtuigingen is leeftijdsverschil

thuis naar de vorming van eigen standpunt over dit

niet zodanig van belang gebleken, dat dat ver-

onderwerp. Dit proces kan gevolgen hebben voor

meldenswaard is.

keuzes m.b.t. het werken op een christelijke, een openbare of een samenwerkingsschool. De reac-

Keuze van opleiding (A4)

ties geven informatie over de te veronderstellen

Vrijwel alle leerkrachten geven aan een bewuste

ontkerkelijking bij onderwijsmensen in het Wester-

keuze te hebben gemaakt voor de openbare of

kwartier.

identiteit opleiding leerkrachten obs berust op: openbaar christelijk toeval keuze 85 6 5 82

Ik ging maar naar de christelijke pabo, omdat je dan veel meer kans had op werk. (C) Sommigen gingen naar de christelijke pabo omdat je dan overal inzetbaar bent. Ik vond dat principieel onjuist. (O)

identiteit opleiding leerkrachten cbs berust op: openbaar christelijk toeval keuze 8 112 14 102

Ben van huis uit een beetje christelijk, maar zat op openbare scholen. Koos ook voor de openbare pabo. In mijn tijd –het was provotijd-: iemand die christelijk is mag op openbaar èn christelijk. Dat was oneerlijk dus dan deed je dat juist niet. Ik kom uit

identiteit opleiding leerkrachten sws berust op: openbaar christelijk toeval keuze 23

37 5 54

een sociaal nest, dus principiële keuze. Dus lang in openbaar onderwijs gewerkt. Nu alweer heel wat jaar bij Penta Primair. (C/O) De werkgelegenheid was toen slecht, maar ik solliciteerde uit principe alleen op christelijke scholen. (C)

22 Naar leerkrachten die er niet voor voelden om op een samenwerkingsschool te werken, is voor dit onderzoek niet expliciet gezocht.

Zij zijn dus –op een enkeling na- niet aan het woord gekomen. 23 Hierbij past de aantekening dat bij de leerkrachten die zich openstellen voor een interview een bovengemiddelde betrokkenheid te verwachten is.

11

Figuur 24 Identiteit nu van leerkracht cbs

Achtergrond van leerkracht cbs neutraal 2%

kerkelijk 83% neutraal

neutraal 10%

anders 1%

christelijk 15%

humanistisch 5%

christelijk 40%

kerkelijk 44% humanistisch christelijk kerkelijk anders

neutraal

humanistisch christelijk kerkelijk anders

Als het gaat om hun achtergrond kiest 98% van de

kerkelijke betrokkenheid in het verleden naar 44%

leerkrachten in het christelijk onderwijs voor be-

nu. Het aantal van 2% niet christelijk of kerkelijk is

trokkenheid bij het geloof. Nu heeft nog 84% die

gegroeid naar 16%. Een grote groep mensen be-

verbinding. Opvallend is de verschuiving van 83%

schouwt zich als ‘een beetje christelijk’.

Achtergrond van leerkracht obs

kerkelijk 10%

Identiteit nu van leerkracht obs

anders 1%

kerkelijk 2% christelijk 9%

anders 1%

christelijk 19% humanistisch 17% humanistisch 12% neutraal

neutraal 58%

humanistisch christelijk kerkelijk anders

neutraal 71%

neutraal

humanistisch christelijk kerkelijk anders

Van de leerkrachten in het openbaar onderwijs had

de samenwerking aan te gaan of zich mobiel op

bijna 30% een min of meer godsdienstige opvoe-

te stellen. Dat laatste is wel gebeurd, maar dat is

ding. Nu voelt 11% zich bij geloof of kerk betrokken.

in de enquête moeilijk te achterhalen geweest.

Alleen via een paar interviews kwamen overwegin-

Op de samenwerkingsscholen werken leerkrachten

gen betreffende wel of niet meegaan in een fusie

van zowel de openbare als de christelijke organi-

aan de orde. Graag had ik meer leerkrachten die

satie. Voor de meeste leerkrachten op de samen-

van tevoren afzagen van deelname aan een fusie

werkingsscholen geldt dat ze daar min of meer

gesproken, maar die hebben zich zelden voor een

bij toeval werken, doordat zij al werkzaam waren

gesprek beschikbaar gesteld. Over de motieven

op een van beide te fuseren scholen. Wel had-

waarom mensen niet meegingen in een fusie kun-

den ze de keuze om de fusie mee te maken en

nen dus geen uitspraken worden gedaan.

24 Met het onderscheid tussen ‘kerkelijk’ en ‘christelijk’ wordt het onderscheid gemaakt tussen al dan niet actief betrokken zijn bij een kerkgenootschap.

12

Achtergrond leerkracht sws

Identiteit nu leerkracht op sws neutraal 23% neutraal 28%

kerkelijk 27% humanistisch 2%

christelijk 18%

kerkelijk 57% neutraal

humanistisch christelijk kerkelijk anders

humanistisch 10%

christelijk 35% neutraal

humanistisch christelijk kerkelijk anders

Bij de leerkrachten op samenwerkingsscholen zien

Opvattingen over de (voorgenomen) fusies

we dat 62% betrokkenheid voelt bij het geloof en

(A7 en A8)

eerder 75%. Ook hier is een verschuiving van 57%

De leerkrachten is gevraagd hoe ze staan tegen-

kerkelijk naar 27% opvallend. Het aantal van 25%

over de fusies tot samenwerkingsscholen en tegen-

neutraal of humanistisch is gegroeid 38%, met een

over de voorgenomen fusie van de stichtingen

grotere toename bij humanistisch.

Westerwijs en Peta Primair.

Dat er meer christelijk personeel (of van chris-

Opvallend in deze grafiek is het grote aantal leer-

telijke origine) werkt op samenwerkingsscholen

krachten dat ‘positief’ antwoordt t.a.v. fusies tussen

dan openbaar weerspiegelt de grootte van de

scholen van beide identiteiten. Ook is duidelijker

scholen voordat de fusies tot stand kwamen. Van

vaker ‘benieuwd’ en ‘neutraal’ gekozen, dan ‘be-

de 8 samenwerkingsscholen vallen er 6 onder

zorgd’ en ’negatief’.

bestuur van Penta Primair omdat de christelijke school voor het fusieproces groter was dan de

Over de fusie op stichtingsniveau zijn de meningen

openbare.

meer divers. Een kleine meerderheid is positief gestemd. Meer leerkrachten tonen in hun antwoord

Wat vinden de leerkrachten van de fusie?

een wat meer afwachtende houding25.

160

De volgende grafieken laten de antwoorden zien

140

van de leerkrachten van respectievelijk de christelij-

120

ke en de openbare scholen. De vergelijking tussen

100

deze twee type scholen geeft informatie over hoe

80

er binnen de beide stichtingen gedacht wordt over

60

zowel scholenfusies als de fusie tussen de stichtingen waar de mensen werken. Daarna (figuur 10)

40

worden de antwoorden van de leerkrachten aan

20

scholen

bezorgd

negatief

positief

neutraal

benieuwd

negatief

bezorgd

positief

neutraal

samenwerkingsscholen getoond. benieuwd

0

stichtingen

25 Het aantal antwoorden overschrijdt hier het aantal enquêtes doordat er soms meer dan 1 antwoord gegeven werd, bijv. ‘benieuwd’ èn ‘positief’. Deze zijn alle opgenomen en meegeteld.

13

14

scholen

scholen

stichtingen

bezorgd

negatief

0

positief

0

neutraal

10 benieuwd

10

bezorgd

20

negatief

20

positief

30

benieuwd

30

bezorgd

40

negatief

40

positief

50

neutraal

50

benieuwd

60

negatief

60

bezorgd

70

neutraal

70

positief

80

benieuwd

80

neutraal

Leerkrachten obs over fuseren

Leerkrachten cbs over fuseren

stichtingen

De meeste antwoorden van de christelijke en de

Leerkrachten van samenwerkingsscholen ant-

openbare leerkrachten staan bij beide soorten

woorden bij de vraag over de scholenfusies in

fusies op of aan de linkerkant van ‘neutraal’. Vooral

hoge mate ‘positief’. Voor de stichtingsfusie is

bij de scholenfusies is er weinig gekozen voor ‘be-

een relatief groot aantal ‘benieuwd’. Bij beide

zorgd’ en ‘negatief’. ‘Neutraal’ is een relatief veel

fusies gaf niemand van de samenwerkingsscholen

gekozen antwoord. Dat geldt vooral voor de fusie

het antwoord ‘negatief’.

op stichtingsniveau.

De leerkrachten op samenwerkingsscholen staan dus Bij de vergelijking tussen christelijke en openbare

in hogere mate positief tegenover beide, dan de leer-

leerkrachten is vooral opvallend dat aan cbs-zijde

krachten van de andere typen school. Niemand van

‘positief’ het meest gekozen antwoord is en bij obs

de sws kiest ‘negatief’, van de cbs een heel klein en

‘neutraal’.

van de obs een klein aantal mensen. Op samenwerkingsscholen en christelijke scholen is ‘positief’ het meest gekozen, op openbare scholen het meest ‘neutraal’.

Leerkrachten sws over fuseren

In de interviews werd hierover onder meer gezegd:

80

De meest humane of christelijke manier is: waarom

70

wachten tot een school doodbloedt. Beter is elkaar

60

te helpen. (S/C)

50

De leerkrachten van openbare scholen zijn naar ver-

40

houding het meest neutraal of gereserveerd gestemd.

30

Een leerkracht van Westerwijs zei in dit proces tegen

20

een collega van Penta Primair: “Ik ga geen bijbelver-

10

scholen

bezorgd

stichtingen

negatief

positief

neutraal

benieuwd

negatief

bezorgd

neutraal

positief

halen vertellen en ik ga niet bidden.” Er zijn mensen benieuwd

0

van Westerwijs bewust niet meegegaan. (S/C) In mijn beleving is de openbare school een afspiegeling van de samenleving. Je hoeft niet al-

15

lemaal hetzelfde te denken of te vinden maar je moet samen door 1 deur kunnen. (…) Wat weerhoudt het christelijk onderwijs ervan om openbaar te worden? (O) Ik ben (over de besturenfusie, p) van positief neutraal geworden. Vooral door tijdspad. Verlies de belangstelling. Wat levert het me eigenlijk op.

Praktische dingen worden opgelost. Verder maakt het niet uit. In het team leeft het niet. Ik was eerst enthousiast maar het duurt te lang. Begin al richting negatief te worden. (S/C) Belang van levensbeschouwelijke vorming in het basisonderwijs (A9) De vraag naar het belang van levensbeschouwelijke vorming in vergelijking met andere aspecten van een school door bijv. het didactisch concept, pedagogisch klimaat en onderwijsaanbod, levert

Voor eigen kinderen kozen wij voor jenaplan. (…) Ik

het volgende beeld op.

ben voor een samenwerkingsschool maar dan het liefst jenaplanonderwijs. (C/O)

cbs

obs

sws 2

5

11 28

33 43

51

80

belangrijkst

even

Maar mijn belangrijkste keuze is wel onderwijsconcept en daarna pas levensbeschouwing. (S/O)

16

minder

Je mag laten zien dat je een christelijke school bent. Wat jou bezighoudt en dat Christus is gestorven voor jouw zonden voor wat je verkeerd deed en dat je op Hem mag vertrouwen. (…) Bij openbaar onderwijs is de kern van de zaak als je naar

Levensbeschouwing wordt op christelijke en op

het humanisme kijkt: de mens is goed. Bij de bijbel is

samenwerkingsscholen hoofdzakelijk gezien als

de mens niet in wezen goed. Groot verschil. (C)

‘even belangrijk’ als de andere aspecten die een school kenmerken. Op openbare scholen wordt

Het stuk geloof kun je ook thuis doen. School

duidelijk minder belang gehecht aan levensbe-

moet er wel aandacht aan geven, maar ook aan

schouwing. Op geen van de drie type scholen is

andere godsdiensten. Het verandert: school wordt

levensbeschouwing het belangrijkste aspect.

een onderwijsinstelling en geloof komt meer thuis te liggen. School heeft onderwijs als eerste

In de enquête is niet gevraagd welke identiteit

prioriteit. (S/C)

men eventueel belangrijker vindt dan de levens-

16

beschouwelijke. Dit kwam wel aan de orde in de

Maar dat er een god is en een hemel, ja dat zijn

interviews. Daarbij is met name het onderwijscon-

dingen waar ik sterk in geloof en wat ik kinderen wil

cept genoemd als belangrijk criterium voor of tegen

meegeven. (…) Dogmatisch, daar houd ik niet van

samenwerking.

en een geloof dat 2000 jaar geleden is ontstaan

leerkracht obs kiest voor

leerkracht cbs kiest voor

Van de leerkrachten die nog geen scholenfusie hebben meegemaakt, stellen sommigen zich

samen 14%

toch al open voor mobiliteit naar een samenwersamen 26%

kingsschool.

Een mobiliteitswens van christelijk naar openbaar

openbaar 86%

christelijk 74%

onderwijs en vice versa komt niet voor.

moet wel met z’n tijd durven meegaan. Ik geloof

school is voor iedereen en dat is toch een christelijk

niet in een grijze man met een baard, niet in een

beginsel. Ik heb er moeite mee dat door de

menselijke vorm. Het is groter dan wij kunnen bevat-

christelijke grondslag grenzen worden gesteld. (O)

ten. Ik ben open en accepteer het als mensen er anders over denken. (C)

Ik zou kiezen voor een samenwerkingsschool, omdat je dan uitstijgt boven de denominaties. (C)

Hypothetische keuze voor eigen werk en voor de school voor eventuele eigen kinderen (A 10 en A11)

Interessant is deze vraag vooral bij de 61 leer-

De eerste vraag was: Stel dat je naar een andere

krachten van samenwerkingsscholen. Waarvoor

school zou gaan: welke zou jouw voorkeur hebben?

kiezen zij bij de mobiliteitsvraag? Hebben zij door

De tweede: Stel dat jij zelf kinderen in de basis-

hun ervaring een voorkeur ontwikkeld voor het

schoolleeftijd had en in jouw woonplaats zijn de drie

nieuwe schooltype? Hoe sterk is de band met de

typen school. Welke school zou je voor hen kiezen?

vertrouwde identiteit?

In de context van de enquête was voor meeste

Als ik mobiel wil zijn, wil ik weer naar een samen-

leerkrachten duidelijk dat hier werd uitgegaan van

werkingsschool. Vaak ontstaat die samenwerking

gelijkwaardigheid op het gebied van de andere

noodgedwongen door de krimp dat is een nadeel.

identiteiten/kwaliteiten. Sommigen zetten er op het

Dan kom je weer op een kleine school terecht en

papier met nadruk bij dat een schoolkeuze ook of

dat is een nadeel. (S/O)

eerder ligt op andere terreinen: ‘goede naam’, onderwijsconcept, nabijheid etc. Er is dan ook vaak

Voorkeur voor nieuwe school: toch weer voor chris-

meer dan 1 antwoord gegeven26.

telijk. Uit gemakzucht, haha… als ik kies, dan cbs of sws. Niet openbaar, waar ik dat stukje van mezelf

Ik blijf bij openbaar. (…) Net alsof een openbare

niet kan laten zien. Dat kan op een samenwerkings-

school niet christelijk is. Ik denk: juist een openbare

school wel. Ik vind het fijn om te mogen bidden. (S/C)

16 mensen kiezen bij de nobiliteitsvraag

leerkracht sws kiest voor

voor een school van hun oorspronkelijke

20 leerkrachten kiezen voor een samenwerkingsschool .

identiteit: 8 van obs- en 8 van cbs- achtergrond.

2 leerkrachten geven geen voorkeur aan.

christelijk 29%

openbaar 22%

De overige 23 mensen willen zowel samen 49%

werken op een school van hun oorspronkelijke identiteit als op een samenwerkingsschool.

26 Wanneer alle 3 de mogelijkheden zijn aangekruist, is dat in de telling niet meegenomen. In de grafiek staan dus de keuze voor 1 of voor 2 scholen weergegeven, omdat alleen dat een onderscheidend antwoord betreft.

17

18

Ik zou wel kunnen werken op een openbare school.

Keuze voor openbaar: ik denk dat ze me daar

Alleen een kwestie dat je moet wennen aan

eerder willen hebben. (S/O, 3-5) Volgende keuze:

andere gewoontes en gebruiken. Dat je meteen

openbaar. Is wat ik heel principieel van binnen

begint met rekenen in plaats van met een gesprek

vind. Vrijheid van onderwijs is een goed bevochten

of met Trefwoord. Het is niet zo dat ze daar minder

recht, maat stiekem vind ik dat het ingeperkt mag

aan waarden en normen doen. Ik weet dat ze dat

worden. Neerzetten van verschillenden stromin-

ook 4 en 5 mei vieren vanuit bewuste gedachten.

gen draagt niet bij aan een samenleving waarin

Ik ben nu toch wel 20 à 25 minuten bezig met levo.

mensen elkaar moeten leren begrijpen. (S/O)

Begroeten en aandacht geven aan elkaar kost tijd en is wel belangrijk. Op de openbare school is

De keuze van een school voor de eventuele kin-

eigenlijk meer lestijd. (S/C)

deren geeft het volgende beeld27 te zien:

Leerkracht obs doet kinderen naar

openbaar

christelijk

Leerkracht cbs doet kinderen naar

samen

Als obs-ouder kiest 86% voor obs, 2% voor cbs en 12% voor sws.

openbaar

christelijk

Leerkracht sws doet kinderen naar

samen

Als cbs-ouder kiest 74% voor cbs, 2% voor obs en 25% voor sws.

openbaar

christelijk

samen

Als sws-ouder kiest 45% voor sws, 40% voor cbs en 15% voor obs.

Een (hypothetisch) eigen kind naar een samen-

ook om er dieper op in te gaan, heb het nooit zo

werkingsschool doen, gebeurt dus door 45% van de

geweten. Ik vind dat voor school, maar ook voor

leerkrachten aan sws, 25% cbs-leerkrachten en 12%

mijn eigen kinderen belangrijk. Of ze erin willen

van de obs.

geloven of niet, moeten ze zelf weten. Ik persoonlijk

Beide hypothetische vragen laten zien dat de

en dat je er met respect mee om moet gaan. (O)

geloof niet, maar ik vind dat je het hoort te weten samenwerkingsschool het meest gekozen wordt door de mensen die er al werken, maar ook al in

Eigen kinderen naar cbs of sws, maakt mij niet uit. Als ik

zekere mate door de leerkrachten die er zelf nog

bij ons in het dorp naar de openbare school kijk, vind

geen ervaring mee hebben. Uit de interviews blijkt

ik dat ook goed. Ik kijk naar hoe de school is. Stukje

dat berichten over fusies, ervaringen van collega’s

geloof kun je ook thuis doen. Christelijke opvoeding op

en zichtbare ontwikkelingen binnen een dorp hier-

school: nee, niet persé, het gaat om onderwijs. (S/C)

toe hebben bijgedragen.

Ik zou mijn eigen kinderen naar een samenwerIk vind openbaar prima maar zou graag voor een

kingsschool doen. Ik vind het wel heel mooi. Zonde

samenwerkingsschool kiezen, voor mijzelf en voor

dat ik als kind al die verhalen van de bijbel niet heb

mijn kinderen. Ik ben niet iemand die bidt, maar ik

meegekregen. Ook de openbare kinderen vinden

ken wel het verhaal erachter. Niet van “het is Pasen,

het leuke verhalen, spannend en interessant. Dat

dus er is kermis in het dorp”. Ik vind het interessant,

vind ik heel leuk. (S/O)

27 Wanneer alle 3 de mogelijkheden zijn aangekruist, is dat in de telling niet meegenomen. In de grafiek staan dus de keuze voor 1 of voor 2 scholen weergegeven, omdat alleen dat een onderscheidend antwoord betreft.

19

Figuur 28 Wanneer praat je met collega’s over levensbeschouwelijke onderwerpen 80 70 60 50 40 30 20 10 0

obs niet/nooit cie vieringen

Stel dat ik nu kinderen … ik zou ze naar een samenwerkingsschool doen. Onze dochter ging naar protestants-christelijk onderwijs. Katholiek had ik ook goed gevonden. Openbaar? Nee. Nu misschien wel.

(S/C)

cbs

sws

% Totaal

wekelijks openingen bij ingrijpende gebeurtenissen

obs cbs sws % Totaal niet/nooit 13 1 0 3,88% wekelijks 5 5 11 5,82% openingen 26 72 43 39,06% cie vieringen 13 48 24 23,55% bij ingrijpende 37 44 19 27,7% gebeurtenissen

Ik zou mijn kinderen naar een samenwerkingsschool doen, zodat ze er mee in aanraking komen en

Op de christelijke scholen en de samenwerkings-

kunnen kiezen. Ik zou ze wel dingen meegeven en

scholen wordt het meest over levensbeschouwelijke

meenemen naar de kerk. Je moet ervan weten. Als

onderwerpen gesproken. Met name de vieringen

je daarna gaat kiezen en je voelt het niet vanuit je

van (christelijke) feestdagen en bij openingen van

hart: prima. (C)

de dag, de week, het jaar, komt levensbeschouwing tot uiting.

Gesprekken met collega’s over levensbeschouwelijke onderwerpen (A12)

In het openbaar onderwijs gebeurt dat minder en

In hoeverre zijn er met collega’s gesprekken over

blijft het praten hierover meest beperkt tot ingrij-

zingeving, religie, wereldbeeld, waarden, tradities,

pende situaties. Door een paar leerkrachten van

spiritualiteit, filosofie, maatschappelijke betrokken-

openbaar onderwijs werd NIET, NOOIT of AMPER

heid? Er moet in een team immers besloten worden

(soms met uitroepteken) toegevoegd. Helaas

wat de leerlingen wordt meegeven aan levens-

gaven zij op de enquête niet aan te willen worden

beschouwelijke vorming, hoe de christelijke en

geïnterviewd.

nationale feestdagen vorm en inhoud krijgen en ‘burgerschap’ wordt ingevuld. In de enquête werd

Op de vraag in hoeverre men die frequentie vol-

hierover gevraagd naar frequentie, en in

doende vindt, is het antwoord overwegend ‘ge-

hoeverre die voldoende wordt geacht. De inter-

noeg’.

views (hoofdstuk 5) gaven de gelegenheid tot toelichting en verdieping.

Uit de gesprekken blijkt hoe verschillend hiermee

28 Bij de geboden antwoorden (er konden hier meerdere antwoorden gegeven worden) ontbrak NIET/NAUWELIJKS. Dat bleek een omissie want een aantal mensen voegde dat antwoord zelf toe. In deze grafiek is dit meegenomen.

20

mening

mening

allen

sws

te veel 1

genoeg 222

te weinig 33

obs te veel genoeg te weinig

0 68 8

te veel 1

genoeg 60

te weinig 1

cbs te veel genoeg te weinig

0 94 24

op scholen wordt omgegaan. Ook op traditioneel

genoeg’. Praten over: wat houdt je bezig en wat

christelijke en openbare scholen zijn wat betreft be-

wil je kinderen op sociaal niveau meegeven, welk

langstelling voor of behoefte aan gesprekken over

wereldbeeld, het hele spectrum - wie ben je, wil je

levensbeschouwelijke onderwerpen grote verschil-

zijn, hoe verhoud je je tot de ander, tot de wereld-

len tussen leerkrachten onderling.

dat vind ik zo ongelofelijk belangrijk! Maar dat zie ik helemaal los van geloof. (…) Ik weet heel goed

Op mijn school gaat iedereen ervan uit dat je

wat ik belangrijk vind, maar mijn collega’s? We

christelijk bent. Iemand vroeg een keer iets aan mij

moeten het er veel meer over hebben. Wat is onze

over ‘jullie kerk’. Maar ik ga niet naar de kerk…. Er

identiteit? Openbaar onderwijs staat daardoor op

wordt helemaal niet over gepraat, ook niet met

achterstand. (O)

leerlingen. Uit angst voor het onbekende of dat je identiteit je wordt afgenomen. Bijbelverhaal en

Ik geloof de verhalen als verhaal en niet dat het

daar stopt het vaak. (C)

letterlijk zo is gebeurd. Pasen is voor mij bijvoorbeeld

Afgelopen jaar hadden we een magere paasvie-

collega’s die veel geloviger zijn. Ze weten dat ik

dat je telkens opnieuw kunt beginnen. (…) Heb ring: eten en spelletjes in de klas. Gewoon ontspan-

niet bid, dat past niet bij me. Zingen doe ik wel. (…)

nen dingen doen is ook leuk. Dit jaar staat identiteit

In dit team zijn veel verschillen, dus bij een ander

op de jaaragenda. Ook een ouderavond. Onze

halen ze alle schade wel weer in, haha. Je mag zijn

visie op christelijk onderwijs was aan vernieuwing

wie je zelf bent. (C)

toe. Nu maken we palmpasenstokken. (C) Op welk niveau spreek je met elkaar? Niveau 1: Bij een bijeenkomst over pleinregels en sociale

mooi weer, hè?, niveau 2: hoe gaat het met je?

veiligheid (op brede school, p) begon een collega

En niveau 3: wat houdt jou bezig in het leven? Ik

van de andere school over Trefwoord. Zij was er

wil graag naar niveau 3. (…) Ik weet soms niet wat

heel enthousiast over. Dan denk ik: ja, ho, ik wil eerst

andere collega’s beweegt. We hebben het er veel

wel even weten wat dat is. Ze gaf aan dat het niet

te weinig over. Er zijn mensen die er niks meer mee

anders kan. Dan denk ik: ho! (O)

doen. Ik vind dat jammer voor de ander, ik gun het iedereen. (C)

Waar geloof je in? Er was een tijd dat ik zei: in mezelf. Maar dan sluit je de verwondering uit. Alles

Er zijn er weinig die hier aandacht voor hebben. Ik

hangt af van de mensen die ervoor staan. (C)

word er wel vrij in gelaten om het verhaal in de klas

Ik ben verbaasd over gebrek aan inhoud/diep-

ken dat je dan ook naar de kerk moet gaan, dat je

te vertellen. Maar ik merk dat veel collega’s dengang. Collega’s zijn makkelijk over identiteit, geen

het christelijke er dan bij moet hebben. Maar dat

kritische vragen, weinig meningen. (S/C)

hoeft van mij niet, het is gewoon de geschiedenis

Ik had in de enquête ingevuld ‘wekelijks’ en ‘niet

te zijn. (O)

die je moet kennen, daarvoor hoef je niet christelijk

21

Hoofdstuk 3

DE ENQUĂŠTE: de STELLINGEN

Vooraf

juist andere opvattingen dan de meest gangbare

De antwoorden op de stellingen zijn in percentages

verwoorden. Het lezen van alleen de citaten geeft

in staafgrafieken weergegeven, meestal zonder

dus een vertekend beeld. Alleen omwille van de

toelichting of commentaar. Wel zijn er citaten toe-

bladspiegel zijn de grafieken beurtelings links en

gevoegd van uitspraken die tijdens de interviews

rechts geplaatst. Het lezen van de uitslag van het

over deze onderwerpen zijn gedaan. Deze kunnen

numerieke onderzoek gaat dus inhoudelijk vooraf

de uitslag van de stelling bekrachtigen maar ook

aan het lezen van de citaten.

Liever een samenwerkingsschool in een dorp dan geen school

weest in dit dorp. Alle gedoe en moeite was het wel waard. (S/C)

300 250

Nee, ik vind het prima als een school wordt opge-

200

doekt. Die kleine schooltjes zijn verhoudingsgewijs

150

veel te duur. (...) Je bent een speldenprikje in het grote geheel en dan ga je lopen miepen dat in

100

je dorpje geen schooltje meer is. Ik ben daar niet

50 0

sentimenteel in.(O) obs

cbs

sws

% Totaal

obs cbs sws Totaal eens 79 118 60 257 neutraal 8 1 1 10 oneens 2 1 0 3

22

Zonder deze fusie was er geen school meer ge-

Wil je een school behouden voor een dorp dan doe je dit. Vanuit de besturen via de teams naar de ouders. We nemen beide zuilen mee en hoe we samengaan is een proces. (S/C)

Grondslag/principes aanpassen om praktische redenen is kwalijk

Grondslag loslaten is kwalijk. Op een sws moet je zo lang mogelijk blijven vragen aan de ouders voor welke identiteit ze kiezen. Niet aan kinderen overlaten, die kiezen dan voor een bepaalde juf of gaan mee met hun vriendjes.

Keuze is aan de ouders. (C)

100% 80% 60%

Ja, je principes kun je vasthouden. Geef beide identiteiten de ruimte. Zo zie je ook dat mensen een mening hebben.

Die kan je staven met argumenten maar ook met wijsheid, levenservaring. (C)

40% 20% 0%

obs

cbs eens

Ik zal mijn grondslag, mijn christelijke identiteit niet ver-

sws neutraal

oneens

loochenen. Ik ben christen en daar kom ik graag voor uit.

Maar ik sta open voor anderen en veranderingen. (S/C) Grondslag loslaten is kwalijk. Bij intake op sws vragen: waar Principes zijn belangrijk maar openheid ook. Gelukkig zijn

kies je voor: christelijk of intercultureel onderwijs. Zo veel

er veel mensen die de armen wijd zetten en zeggen: kom

mogelijk samen maar levensbeschouwing apart, zo kun je

maar. (C/O)

blijven bidden en zingen. (C)

Een samenwerkingsschool is w.b. levensbeschouwing rijker dan een obs of een cbs 100% 80%

eens neutraal oneens obs 13 42 34 cbs 23 59 38 sws 34 19 7

60%

Op een cbs kennen de kinderen de verhalen en stellen ze

40%

geen vragen. Op een sws krijg je vragen van de openbare

20%

kinderen en dat is zo leuk en zinvol. (C)

0%

obs

cbs eens

sws neutraal

Samenwerkingsschool is sowieso rijker omdat je het samen oneens

doet. (S/C)

In het begin hadden we gescheiden levo-lessen, uit I elkaar

Ik denk dat mensen daar actiever zijn, beetje bang dat

en wel 4x per week. Nu hooguit 2x. In de chr levo-lessen

het geloof wegdwarrelt. (...) Mijn beeld is dat je niet alleen

konden we zingen en bidden. Nadat we samen gingen,

vasthoudt aan christelijk maar dat ook andere geloven

moesten we op onze hoede zijn voor de ouders. Sommigen

aan de orde komen. Dat vind ik leuk, dan heb je toch meer

vonden het te veel, anderen te weinig. (S/C)

dieping dan alleen dit. (C)

Eigenlijk irriteert denken over levensbeschouwelijke onderwerpen mij 100% 80%

eens neutraal oneens obs 2 17 69 cbs 0 15 105 sws 1 4 56

60%

35% van de leerkrachten deed niet mee met de enquĂŞte.

40%

Hoe zij denken over levensbeschouwing, weten we dus niet. Veronderstellen dat zij geen belangstelling hebben

20% 0%

voor het onderwerp is niet juist. Tijdsdruk, er moet al zoveel obs

cbs eens

worden ingevuld....het kan van alles zijn waarom mensen

sws neutraal

de enquĂŞte niet invulden. oneens

Van de 65% die wel reageerde, waren er slechts een paar die met deze uitspraak instemden.

23

24

Met Kerst nam ik altijd mijn stalletje mee. Mijn collega’s vonden ook dat de kinderen moesten weten van het kindje Jezus. (S/O)

Openbare scholen doen weinig aan levensbeschouwelijke vorming 100%

Het verschil tussen openbaar en christelijk is te lang in stand

80%

gehouden. Ik ben van de 10 geboden. Hebben een bij-

60%

belse oorsprong maar staan nu los van religie. Ik werk op

40%

de openbare school ook met de 10 geboden. (C/O) Je komt er weinig aan toe. Er is in de bovenbouw ge-

20% 0%

durende 2 jaar hvo/gvo maar dat is niet eens verplicht.

obs

cbs

sws

29

eens

Ik zou dat willen verplichten. Eigenlijk om allebei te volgen.

neutraal

oneens

Het verbreedt je kijk op de wereld. Als je van niks weet, kun je ook niet kiezen. (O) Ik vind dat er op de openbare school te weinig aandacht is voor de achtergrond van de feesten. Vanuit de historie en algemene ontwikkeling moet je de verhalen kennen.

Als ik zie wat er gedaan wordt met kerst enzo, dan mis ik

(...) Dat vind ik mooi van de sws, dat kinderen in aanraking

dat er niks gezegd wordt over waarom we kerst vieren,

komen met gedachten en gebruiken van anderen. Zonder

waar het vandaan komt. Kerst is gezellig met famillie,

oordeel leren over de ander. Dat mis ik in het obs. (S/O)

lekker eten, kaarsjes aan, ja dat hoort erbij. Ik vind dat kinderen horen te weten wat er toen is gebeurd en waarom

Ik heb stage gelopen op een openbare school en daar

we dit vieren. Ze weten wel van 4 en 5 mei, dus je hoort

heb ik nooit iets gemerkt van zingeving of levensbeschou-

ook te weten wat Hemelvaartsdag is. Dat is nu gewoon

wing. Dat vind ik een enorm gemis. Dat vind ik eigenlijk

een lang weekend. Ik geloof er niet in, maar je moet het

belachelijk, dat dat niet gedaan wordt. (C)

verhaal wel kennen. (O)

Ik was ooit bij een bijeenkomst en iemand van een samen-

Samenwerkingsscholen lijken nogal op christelijke scholen

werkingsschool vertelde hoe kerst er wordt gevierd: de ene keer op de openbare en de andere keer op de christelijke manier. Als kinderen dan dingen moeten zeggen of zingen dan denk ik wel ... mm.. dat vind ik lastig. (O)

100% 80% 60%

Ik vind het stiekem toch ook wel een beetje een voortzetting van de christelijke identiteit waar je als openbaar mens rekening mee moet houden, ‘respect’ voor moet hebben.

Als ik in het keukentje sta moet ik op mijn taalgebruik letten.

Dat vind ik heel vervelend. (...) Ik vloek nooit want dat is bewust kwetsend, maar ik zeg wel jeetje mina of jezus of

40% 20% 0%

obs

cbs eens

sws neutraal

oneens

godgodgod. Ik heb meegemaakt dat bij een presentatie iemand zo’n woord gebruikte en toen stond een van de leerkrachten als door een wesp gestoken op. (O) Ik bid nooit meer. Aan het begin van de fusie waren We kunnen geen christelijke samenwerkingsschool I zijn,

ouders er fel op. We mochten niet bidden. Dan schaf je

maar door de druk van de identiteitscommissie lijken we

het af, wilt geen gedoe. We zongen vroeger altijd en dat

daar nu wel op. (S/C)

vonden de kinderen leuk. (S/C)

29 humanistische vorming en godsdienstige vorming (naar keuze gedurende 2 jaar te volgen op openbaar on- derwijs)

25

Aan de nadelen van fusies wordt te weinig aandacht besteed 100% 80% 60% 40% 20% 0%

obs

cbs eens

sws neutraal

oneens

De ID-commissie wil meedenken en evalueren, wil graag gehoord worden. Voor het personeel is dat soms lastig. Er zijn nog veel inhoudelijke discussies over wat er wel/niet gezegd kan worden. Dat is voor de leerkrachten een extra inspanning. (...) Het lijkt ook op gebrek aan vertrouwen in de leerkrachten. (S/O) PP heeft duidelijk beleid ten aanzien van het formaat van

In mijn team reageerden collega’s toen we het hadden over

de scholen en daar ben ik bezorgd over. Een school moet

de besturenfusie : “Nou, wat maakt mij dat nou uit”. Ik zei

80 leerlingen hebben. Bij Westerwijs is het: zolang de kwaliteit

toen: realiseer je wel dat het ook om jouw baan gaat. Het

gewaarborgd is. Na de bestuurlijke fusie is het dus zorgelijk als

maakt wel degelijk uit. (...) Ik ben niet iemand die de bar-

je minder dan 80 leerlingen hebt. (S/O)

ricade opgaat, maar ik maak me er zorgen om (...) Aan de personele kant mag er meer informatie over komen. Christe-

In een paar maanden fuseren: dan ben je niet klaar. Gevolg:

lijke mensen hebben meer werkgelegenheid dan openbare,

veel ziekte onder het personeel. (S/C)

dat is niet eerlijk. (O)

Wat zou het mooi zijn om ze hoe dan ook samen te voegen. Ik moet zoeken naar de kracht van het verschil.(S/O)

In grote plaatsen moet de keuze beperkt blijven tot openbaar en christelijk onderwijs 100%

Ik vond het in het dorp waar ik woon een gemiste kans, toen ze 2 scholen in 1 gebouw neerzetten. (S/O)

80% 60%

Ze willen 3 typen scholen houden. Ik denk dat dat voorkomt, dat je het christelijk onderwijs om zeep helpt. Als er animo is voor christelijk onderwijs... Er moet wel keuze blijven tussen die 3. Ik vind het heel mooi dat je als ouders kunt kiezen wat bij je opvoedingsstijl past. (S/O)

40% 20% 0%

obs

cbs eens

sws neutraal

oneens

Over 5 jaar is in grote delen van Nederland geen onderscheid meer tussen denominaties. Er is in de afgelopen

26

5 jaar zoveel gebeurd. Alleen in de grote kernen blijven

Waarom geen sws in een grotere plaats? Die verzuiling was

ze wel. (...) Mijn eigen overtuiging: wanneer het kan, houd

100 jaar geleden. Moet dat nog? De christelijke dingen die

dan je eigen kleur. (C)

je van belang vindt, hoef je niet op school te zoeken. (S/C)

Ik ga mensen met een andere achtergrond liever uit de weg

Je weet pas hoe iemand is als je hem of haar kent. Het kan zijn dat een collega van openbaar onderwijs van binnen een hele fijne christen is. En zo kan een collega op een

100%

christelijke school wel helemaal van god los zijn. Daarom

80%

moet je samen dingen bespreken, dan kom je verder. (C)

60%

Ik voel me verrijkt met een stel leuke collega’s erbij. (S/C)

40% 20% 0%

Ik ga op zondag naar de kerk, maar op zondagmiddag obs

cbs eens

wel eens naar school. Collega van de obs zag dat: “Dat

sws neutraal

JIJ hier op zondag zit!” Ik vroeg:”Vind je dat erg? Dan doe oneens

ik het niet meer.” Hij: “Ik dacht dat jij christen bent.” Ik: “Ja, maar dat heeft hier niet mee te maken.” We hebben toen

Omdat ik dat niet verwacht had, viel het mij op dat er op

een heel gesprek gehad. (C)

christelijke scholen veel gevloekt werd. Bij gym, daar hoort het, daar worden emoties geuit. Maar ze weten dat dat

Ik neem aan dat mijn collega’s van de christelijke school

bij mij niet mag. (C)

het willen uitdragen, maar dat wil ik beslist niet. Je mag wel over dingen vertellen maar je moet aangeven dat er

Bij zwaar confessionele scholen mogen de koningsspelen

een keuze is en dat niet iedereen hetzelfde denkt. (O)

niet samen worden gedaan met gewone christelijke scholen. Dat je zo met elkaar omgaat. De biblebelt is een

Met openbare collega’s werken? Ik vind alles leuk. Alle pro-

voorbeeld van hoe Nederlandse autochtonen elkaar

blemen die je van tevoren bedenkt, daar kom je 90% niet

buitensluiten. (S/C)

van tegen. En wat je wel tegenkomt had je niet bedacht. (C)

Het geloof is voor mijzelf erg belangrijk en ik zou het de kinderen als dat kan, willen meegeven. Maar dat kan niet. Maar ik wil kunnen laten zien van waaruit ik leef, dat kan wel. (C)

Christelijke scholen zijn er eigenlijk op uit om zieltjes te winnen 100%

Zieltjes winnen is een kwestie van de kerk, niet van de school. Ouders bij mijn school willen dat hun kinderen

80%

christelijke waarden en cultuur meekrijgen, ook als ze niet

60%

naar de kerk gaan. Geen kwestie van geloof. (C)

40%

De selectie door de staf van Penta Primair voorkomt dat er geëvangeliseerd wordt. Leerkrachten die teveel willen worden geweerd. Het is open christelijk onderwijs. (S/C)

20% 0%

obs

cbs eens

sws neutraal

oneens

Ik vind dat school niet moet voorzien in christelijke opvoeding, wel in kennis van godsdiensten. Alleen dan kan je kiezen. Nu weten ze er weinig van. Op openbaar onderwijs leer je er niet over en dan mis je veel van onze samenleving. Openbaar onderwijs zit niet op mij te

Een samenwerkingsschool in een dorp is een oplossing,

wachten. Het beeld is dat ik kinderen ga bekeren. Dat is

maar ik ben er geen voorstander van omdat ik zie dat het

mij verteld. Zou jij mensen willen bekeren? Nee, nee!

toch wel erg naar de christelijke kant wordt gelegd, dat

Absoluut onzin. Mensen zitten vast in hun overtuiging en

we toch semi een slap aftreksel van de christelijke iden-

daar ga ik dan maar niet tegenin. Heeft geen zin. (C)

titeit zijn. Ja, dat wil ik dus niet. (O)

27

Hoofdstuk 4

VRAGEN en STELLINGEN voor LEERKRACHTEN van SAMENWERKINGSSCHOLEN

Vooraf

De vragen

Inmiddels zijn er 8 samenwerkingsscholen in het

In de enquête en later ook in de gesprekken werd

Westerkwartier. Daarvan vallen er 2 onder het

het belang van een scholenfusie in de eerste plaats

bestuur van Westerwijs en 6 onder Penta Primair.

gelegd bij het dorp. Door de krimp van leerlingen-

Criterium daarvoor is de grootte van de scholen

aantal worden scholen te klein om zelfstandig te

voordat de fusie plaatsvindt.

blijven bestaan of om onderwijs te kunnen bieden van de gewenste kwaliteit. Ouders willen graag

Uit de respons op de enquête30 blijkt dat de be-

een school in hun dorp behouden en staan over

trokkenheid bij dit onderzoek het grootst is bij

het algemeen positief tegenover de samenwerking.

leerkrachten van samenwerkingsscholen. Zelf een

Maar er zijn ook voorbeelden van fusies waarbij

fusie meemaken en ervaren hoe het is om samen

de ouders niet alleen heel kritisch maar zelfs zeer

te (moeten) werken met collega’s van de andere

negatief gestemd waren of werden. Het proces

identiteit, is een grote verandering beleven. Het

vanuit de ouders en leerlingen gezien is zeker een

blijkt voor velen fijn om daarop terug te kijken en

apart onderzoek waard. Hen voor en tijdens een

het proces te evalueren.

fusieproces een aantal maal vragen stellen over hun verwachtingen, gevoelens en ervaringen levert

Ook de bereidheid om deel te nemen aan een in-

vast interessante informatie op.

terview bleek relatief het grootst bij de leerkrachten van samenwerkingsscholen.

Om ouders/kinderen toch even in dit onderzoek te betrekken is de leerkrachten gevraagd: ‘Hoe stond

30 Zie figuur 1 blz. 8.

28

Vanuit het perspectief van de

Belang van ouders/kinderen eerst

ouders en kinderen wordt geen

100%

enkele fusie door de leerkrachten beoordeeld als negatief.

80% 60%

15% vond de stemming onder

40%

ouders/kinderen aanvankelijk

20%

‘bezorgd’.

0%

sw1

sw3

sw4

sw5

sw6

sw8

los

37% van de leerkrachten beschouwde ouders/kinderen als

negatief

bezorgd

benieuwd

positief

‘benieuwd’ en 48% als ‘positief’

Van de ouders/kinderen is vol-

Belang van ouders/kinderen nu

gens de leerkrachten 78% na de

100%

fusie ‘positief’ gestemd.

80%

Slechts 5% leerkrachten achten

60%

de stemming onder ouders/

40%

kinderen nog steeds ‘bezorgd’.

20% 0%

De overige 17% wordt gezien als sw1

sw3

sw4 hetzelfde

sw5 negatief

sw6

sw8

los

‘benieuwd’.

positief

je in het begin tegenover de fusie als je denkt aan

Bij een vergelijking tussen de samenwerkingsscholen

het belang van de ouders en kinderen?’ ‘En hoe

onderling vallen grote verschillen op. Zo wordt bij

is dat nu?’ Dit vraagt naar de indruk die de leer-

sws4 aanvankelijk geen positieve stemming gezien

krachten tijdens het fusieproces hebben gekregen

en waren bij sws5 de gevoelens eerst nogal ver-

van de opvattingen van ouders/kinderen en is dus

deeld. Na de fusie is de stemming op sws4 voor een

gebaseerd op hun gevoel, veronderstellingen en

groot deel positief en op sws5 zelfs geheel.

ervaringen (c2 in figuur 17).

Op sws1, sws3 en sws8 is de stemming onder ouders/kinderen volgens de leerkrachten van het

Vervolgens (c3 in figuur 18) beantwoordden zij de

begin af aan benieuwd of positief.

vraag hoe zij zelf het proces ingingen en hoe ze er nu tegenaan kijken.

In deze grafieken zijn de scholen apart31 neergezet, zodat deze kunnen laten zien dat de processen nogal verschillend zijn verlopen.

31 Van de 8 samenwerkingsscholen hebben er 6 de enquêtes per retourenvelop ingeleverd, waardoor ze te onderscheiden zijn. De los ingeleverde enquêtes zijn wellicht grotendeels afkomstig van sws 2 en sws 7. De scholen verschillen soms nogal van grootte. Om de anonimiteit te waarborgen zijn de antwoorden daarom in percentages weergegeven.

29

De vraag ‘Hoe stond je in het begin tegenover de

De stellingen33

fusie als je denkt aan jezelf?’(C3) is als volgt beant-

Via stellingen wordt de leerkrachten gevraagd naar

woord.

aspecten van hun ervaringen op de samenwerkingsschool waar ze werken, waarbij soms ook de

Ook uit de antwoorden van deze vragen blijkt dat

vergelijking met hun ervaringen op eerdere scholen

er in het begin van het fusieproces grote verschillen

een rol speelt. De antwoorden op de stellingen

te zien zijn tussen de scholen. Zo is opmerkelijk dat

worden in grafiekvorm weergegeven. De grafieken

van de leerkrachten van sws 1 en sws 8 niemand

worden niet of zelden van commentaar voor-

‘bezorgd’ was. Dat geldt ook bij de ouders/kin-

zien omdat ze voor zich spreken. Wel zijn citaten

deren van die scholen en tevens van sws 3. Deze

opgenomen uit de interviews die een interessante

fusies hebben duidelijk een ander karakter gehad

toelichting of illustratie bieden.

dan die bij andere scholen.

Opnieuw is opmerkelijk dat de samenwerkingsscholen onderling een heel verschillend beeld laten zien.

Het proces verloopt bij de

Eigen belang leerkrachten eerst

leerkrachten vergelijkbaar.

100%

Niemand van hen was of werd ‘negatief’. Daarbij moet

80%

wel worden gezegd dat er

60%

leerkrachten zijn die de fusie

40%

niet wilden meemaken32

20%

en zich mobiel opstelden.

0%

sw1

sw3

sw4 negatief

sw5 bezorgd

sw6

sw8

benieuwd

los positief

Van wie eerst ‘bezorgd’ was,

Eigen belang leerkrachten nu

antwoorden nog slechts

100%

5 leerkrachten (8%) ‘hetzelfde’.

80%

80% oordeelt dus na de

60%

fusie positief en 12% positief of

40%

benieuwd.

20% 0%

sw1

sw3

sw4 hetzelfde

sw5 negatief

sw6

sw8

los

positief

32 Aan het begin van het fusieproces is elk personeelslid de vraag gesteld: “Wil je positief meewerken aan deze fusie?”. Zo nee, dan werd er voor hen een andere werkplek gezocht. De mening/ervaring van deze leerkrachten heeft in dit onderzoek geen onderscheidende plaats gekregen. 33 Vanwege het verschil in schoolgrootte zijn de antwoorden in percentages weergegeven. Er is bovendien geen onderscheid gemaakt tussen de christelijke of openbare identiteit van de leerkrachten, omdat de anonimiteit dan niet langer gewaarborgd zou zijn.

30

31

Ik voel me op de samenwerkingsschool meer betrokken bij levensbeschouwelijke identiteit 100% 80%

De openbare identiteit bestaat niet. Er zijn mensen in het

60%

openbaar onderwijs die vinden dat een bijbelverhaal lastig is. Op een samenwerkingsschool wordt bewust aan levens-

40%

beschouwing gedaan, nadrukkelijk en van alle kanten. Dat

20% 0%

is goed voor mezelf en voor de kinderen. (S/O) sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

neutraal

los

oneens

Heel bewust worden dingen hierover (geloof/identiteit,p) afgesproken. Op de christelijke school werd minder afgesproken dan nu. De werkdruk is toch al hoog. Je wordt

Zat zelf op openbare scholen. Daar is ook aandacht

door zo’n fusie door elkaar geschud. De vraag: waar sta

voor verschillende religies, gebruiken. Daar wordt het

ik, wat wil ik? En dan als team: waar staan we, wat willen

benoemd. Hier wordt het ook beleefd en dat vind ik

we? Heel bewust stap je er dan in. Je moet bij een fusie

een meerwaarde. (S/O)

kunnen loslaten maar je krijgt ook veel terug. (S/C)

Dat kan via Trefwoord: de ene dag is het echt christelijk en de andere dag niet. Iedereen doet mee. Ik geef er soms een niet-christelijke draai aan. (S/O)

De twee identiteiten worden in de levolessen duidelijk apart neergezet 100%

Openbaar meisje wilde weten wat er bij de andere

80%

levo gebeurde. En zo kwam er een beweging. Kinderen

60%

vonden het fijner met elkaar in de groep te blijven

40%

en wij als leerkrachten konden ook de andere kant van Trefwoord doen. (S/O)

20% 0%

De openbare en christelijk identiteit waren aangescherpt tijdens de fusie, maar nu merk je niets meer. Nieuwe ouders

sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

neutraal

los

oneens

zijn niet zo fel. (S/C) Bewust doen we allemaal hetzelfde. Niet: de christelijke Toen gingen we de levolessen samenvoegen. Iemand van

collega’s de bijbel en de openbare de spiegelverhalen. Wel

de christelijke identiteit ging weg en dat gaf ruimte aan het

mag je op je eigen manier de dag beginnen en eindigen:

team. Nieuw personeel met een blik op samen. (S/O)

lied, gesprekje. (S/C)

Ik kan nu w.b. mijn identiteit meer mijzelf zijn dan op mijn vorige school

mij op de ontmoeting. Ik kan op de samenwerkingsschool

100%

meer mezelf zijn omdat je als team samenwerkt, je hebt het

80%

erover, over hoe je in het leven staat. Op de obs was ik het

60%

niet altijd met iedereen eens. Hier ook niet, maar hier ervaar ik niet ‘mijn waarheid is DE waarheid’. Dat is persoonlijk

40%

maar hoor je wel op christelijke en op openbare scholen.

20% 0%

Openbaar is alles, niet uitsluiten van, vind ik, maar op openbare scholen wordt ook in hokjes gedacht. (...) Ik verheugde

Daar had ik als kind al moeite mee, wilde zelf kiezen. (S/O) sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

neutraal

los

oneens

Ik zou me niet meer thuis voelen op een strak christelijke school. Ik kan het hier bewuster doen. Van bepaalde dingen van christen zijn dacht ik wel eens: ik weet eigenlijk niet of ik dat nog wel zo voel. Ik ben ook wel veran-

32

Nu kan ik vragen aan ouders: heb je ook de Passion

derd wat dat betreft, sinds mijn jeugd. Voor mij is de

gezien? Dat zou ik anders niet gedaan hebben. (S/O)

samenwerkingsschool ideaal zoals wij het nu doen. (S/C)

33

Ik merk van sommige openbare collega’s niets van levensbeschouwing. Er is een collega die wel eens vloekt en die duidelijk niets met Trefwoord heeft. (S/C) Respect is wat mij betreft iets wat je dichtbij moet

Sommige collega’s gaan niet altijd respectvol om met de andere identiteit 100% 80%

opdoen, niet iets wat je op afstand kunt leren, dan is het

60%

meer tolereren. Als je echt respect hebt voor iemand

40%

moet je kennis gemaakt hebben met diegene en waar hij voor staat. Zodat je die kunt begrijpen en een soort basis hebt van dat het goed is. Als je elkaar op afstand hebt,

20% 0%

komt dat minder tot uiting. Dus dat is echt waarom ik op

sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

een samenwerkingsschool wil werken. (S/O)

oneens

De invloed van de christelijke identiteit is groter dan die van de openbare

De school is minder christelijk geworden, is meer openbaar

100%

verwachten dat ze beginnen met “Dit is de dag.... ”.34 (S/C)

80%

nu dan christelijk. Je kunt moeilijk van mensen van Westerwijs

De openbare leerkrachten doen hun uiterste best maar

60%

voelen zich gecontroleerd door christelijke ouders in de

40%

identiteitscommissie. Die zitten er boven op. De rol van de id-cie moet echt worden herzien. (S/C)

20% 0%

sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

neutraal

los

oneens

Een openbare collega zei: ”Ik ga een bijbel kopen. Ik dacht dat alles zwaar en streng was en merk nu wat een mooie verhalen het zijn.” (S/C)

De verwachtingen waren dat er veel gebeden werd of

Ik kijk nu positiever aan tegen collega’s van de andere identiteit dan eerst

juist dat er niets aan gedaan werd. Iedereen is elkaar

100%

Iedereen merkt dat de anderen gewone mensen zijn.

meegevallen. (S/O)

80%

De waarde van de openbare invloed: dat de ander ook

60%

gewoon een mens van goede wil is. We respecteren

40%

elkaar. Een collega dacht dat wij hallelujamensen waren en wij blijken ook maar gewoon. Vooroordelen vallen weg. (S/C)

20% 0%

sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

Ik heb genoeg kennis/vaardigheden om goed levo te geven

neutraal

los

oneens

Ik kan de christelijke onderdelen goed doen, heb die achtergrond wel. Ik geloof niet, ik weet het niet allemaal zeker, maar ik kan ook de christelijke levo goed doen. (S/O)

100% 80%

Ja, dat wel, maar het is niet altijd makkelijk. Wat zing je,

60%

wat laat je op de powerpoint zien? Zoals met het lijdens-

40%

verhaal of andere hevige verhalen. Christelijke kinderen luisterden daar gelatener naar dan nu, met de openbare

20% 0%

kinderen. Ze vinden het boeiend, het is nieuw voor ze. sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

neutraal

los

Maar soms denk ik: hoe verzacht je dat? En heeft het nut, deze verhalen? (S/C)

oneens

34 .... die de Heer heeft gemaakt en gegeven”, een veel op cbs gezongen ochtendlied.

34

neutraal

los

Ik ben wel wat kwijtgeraakt. Zonde.. het is heel weinig wat we nu doen. Ik mis het samen zingen. (...) Andere christelijke collega’s zijn ook wat kwijt denk ik, maar er wordt nauwelijks over gesproken. (S/C)

Soms ben ik minder blij met de veranderingen dan mijn collega’s, denk ik 100% 80% 60% 40% 20% 0%

sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

Er ontstaat op onze school een nieuwe gezamenlijke identiteit

neutraal

los

oneens

Toen ik kwam was de fusie al geweest. Het duurde een flinke tijd voordat ik wist wie van welke school kwam en soms verraste het me, dan had ik het niet verwacht. (S/O)

100% 80%

Nee, er is juist gebrek aan identiteit. Er wordt niets

60%

uitgedragen van het samenzijn. (S/C)

40%

We gaan ernaar toe dat we een onderwijsinstelling zijn

20% 0%

met aandacht voor religies en culturen om ons heen, sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

neutraal

los

maar onze prioriteit is dat we goed onderwijs geven. (S/C)

oneens

Trefwoord is een fijne methode, zeker voor de onderbouw. Is gekozen omdat er voor zowel de christelijke als openbare identiteit teksten in zitten. Die overlappen elkaar, heel geschikt. (S/O)

De methode waarmee wij levolessen geven, bevalt mij goed 100% 80%

Trefwoord vind ik erg fijn, de verbinding van de bijbel

60%

met de verhalen van nu. Spreekt meer aan. (S/C)

40%

We gaan wel kijken of we een andere methode kunnen proberen, blijven niet op Trefwoord hangen. Een methode is een middel. (S/C)

20% 0%

sws1 sws3 sws4 sws5 sws6 sws8 eens

neutraal

los

oneens

Deze levo-methode bevalt mij goed, zeker als je er de hele week mee bezig bent. Ik heb een openbare collega die Trefwoord maar niks vindt. Er is wel kritiek mogelijk, maar er is geen beter alternatief. (S/C)

35

Hoofdstuk 5

INTERVIEWS: KIJK OP VERANDERINGEN

Vooraf Leerkrachten die geïnterviewd wilden worden, kon-

Na een korte kennismaking werd het gesprek ge-

den dat op de enquête kenbaar maken. De respons:

voerd aan de hand van de enquête die door de geïnterviewde was ingevuld. Niet alle onderwerpen

Naast leerkrachten is ook een aantal schooldirec-

kwamen daarbij aan de orde maar wel altijd die

teuren geïnterviewd, van alle drie typen school.

waarin de mening opviel of waar een toelichting

Aan hen is ter introductie de enquête voorgelegd,

welkom was. De gesprekken zijn opgenomen en

maar de gegevens daarvan zijn niet in de grafieken

vervolgens uitgeschreven. Citaten uit wat gezegd is,

opgenomen. Het grootste accent bij deze gesprek-

zijn in de vorige hoofdstukken van deze rapportage

ken lag bij de ervaring die zij hebben t.a.v. levensbe-

openomen. Bij de getalsmatige rapportage van de

schouwing bij het leiding geven aan een school in

enquête zorgden de citaten voor een toelichting,

deze tijd van krimp en –al dan niet- samenwerking.

uitleg of nuancering van de antwoorden.

ja misschien ingevuld obs 4 3 90 cbs 7 10 120 sws 4 8 61

15 21 271

Het aantal mensen dat de motivatie en gelegenheid heeft om zich te laten interviewen is niet groot. Dat is verklaarbaar: de anonimiteit vervalt in zekere mate en het kost tijd en energie. Dat laatste is voor leerkrachten die toch al kampen met een enorme werkdruk erg veel gevraagd.

De percentages tonen verschil in mate van betrokkenheid van leerkrachten van de verschillende scholen: obs ca 8%, cbs ca 14% en sws 20%

36

Verandering wat maakt het succes Visie

35

Belang

Plan

Middelen

Competenties

Verandering

Belang

Plan

Middelen

Competenties

Vewarring

Plan

Middelen

Competenties

Weerstand

Middelen

Competenties

Chaos

Competenties

Frustratie

Visie Visie

Belang

Visie

Belang

Plan

Visie

Belang

Plan

Middelen

Angst

Bij de keuze van de citaten zijn de voornaamste cri-

krachten de groepen in, directeur doet de rest. Dat

teria: de relevantie, het illustratief karakter van de

is niet goed. Nieuwe visie moet je bouwen. (S/C)

uitspraak of een inhoud die uitnodigt tot nadenken.

Wij hebben duidelijk visieverschillen met de christelijke school, los van het geloof. Wij doen vanaf

Na de vragen over de enquête kreeg de geïnter-

groep 6 gesprekken met de ouders en het kind er-

viewde bovenstaand schema van Guido Ver-

bij. De driehoek kind-ouders-school moet gesloten

meeren te zien. Dit is bij personeel van samenwer-

zijn. Dat vinden wij ongelofelijk belangrijk. (…)

kingsscholen gebruikt om te reflecteren op de fusie.

Op de andere school alleen kind-oudergesprek

Bij de anderen diende het vooral om te kijken naar

laatste gesprek in groep 8. Wij doen het vanaf

het proces dat gaande is tussen Penta Primair en

groep 6 maar willen nog lager. Kind leert naden-

Westerwijs.

ken over: wat heb ik geleerd, wat gaat er goed.

De rapportage van dit deel van het onderzoek

op kinderen en hun ontwikkeling en over het con-

bestaat uit louter citaten, ingedeeld in 3 delen:

tact met ouders. (O)

• de fusies op schoolniveau

Beide scholen hadden hetzelfde onderwijsconcept.

We hebben dus duidelijk verschillen in visie en kijk

• de voorgenomen fusie tussen Westerwijs en Penta Primair • onderzoeksgerelateerde onderwerpen

Daardoor waren we eigenlijk meteen een team, dan is het niet meer van openbaar en christelijk. Dat was ons uitgangspunt: we zijn een nieuwe school en wat past dan bij ons. (S/C)

1. FUSIES OP SCHOOLNIVEAU

De visie is duidelijk. Als ik ‘m zou moeten ver-

Visie

woorden: 1. Goed onderwijs voor de kinderen

Je hebt geen tijd om de visie te verwerkelijken.

in het Westerkwartier. 2. Niet meer veel combi-

Wat we opschrijven verdwijnt in de onderste la. Het

natiegroepen. 3. Niet meer al die schooltjes naast

is teveel pro forma. Een fusie maakt nodig dat je

en tegenover elkaar en maar vechten om kinderen.

nadenkt. (C/O)

Heerlijk om het samen te doen en niet meer elkaars

Nieuwe school, nieuwe visie. Dat doen we nu pas.

concurrent te zijn. (S/C)

Fusie in 3 maanden is alleen pragmatisch. Leer-

Het belang was er eerder dan de visie. Maar aan

35 guidovermeeren.nl

37

alles is wel voldaan bij deze fusie. We zitten nog wel met de onderwijskundige visie, die is zo belangrijk.

Leerstof, methoden, 3 niveaus, hoe gaan we dat vorm geven? Klasdoorbrekend? Echte grote veranderingen kunnen we verwachten. (S/C) Op mijn school is geen visie op het gebied van levensbeschouwelijke vorming. Maar ook niet op andere gebieden. We zijn er wel mee bezig, maar de visie ontbreekt. De verwarring is op schoolniveau heel duidelijk. (…) Ik werk met plezier, de sfeer is goed maar visie is het belangrijkste en dat lijkt wel vergeten. (C) Openbare scholen zijn niet neutraal, niemand is neutraal. Laat iedere school een visie ontwikkelen en probeer dat uit te dragen. Dan zie je, denk ik, dat je alle scholen op een hoger plan brengt. (C) Belang

De fusie is snel gegaan. Wij hadden het niet nodig,

38

Soms was er wel chaos. Er was wel eens een mo-

alleen de andere school. Heel veel gedoe. Alleen

ment dat je vraagt: wat is nou precies de bedoe-

materieel voordeel. Nee zeggen heeft geen zin. (S/C)

ling? Wat is het plan? Wat is het einddoel? Nog niet

Het belang lag bij beide scholen. Zouden anders te

helder. (S/O)

klein worden. Beide teams hadden dezelfde onder-

De fusie ging erg snel, jammer. Vooral onderwijs-

wijsvisie, dat scheelt. (S/O)

kundig, dat we niet meer tijd en ruimte heb-

Onze school werd te klein. Voor de scholen was het

ben gehad om elkaar te leren kennen. Gevolg:

goed, beter 1 sterke school. Maar het belang lag

vluchtige visie en onderwijsconcept. We zijn nu

niet bij mij. Ik ben voor een gezamenlijk onderwijs-

bezig om afspraken los te schudden en opnieuw

concept maar los van identiteit. (O)

te bekijken. (S/C)

Het belang ligt vooral bij de dorpen. (S/C)

Een plan was er eigenlijk niet. Wel een soort draai-

Het gentlemens agreement tussen Penta en Wes-

boek, maar de praktijk leert dat elke fusie anders

terwijs is mooi. Het voelt niet goed dat een school

is: de persoon van de directeuren, de teams, de

wordt leeggetrokken door de andere. Dat kan

ouders, het dorp. Je kunt geen blauwdruk maken.

ineens gebeuren. Dan moet je samen door, dat is

Valt de chaos mee, dan komt er wel weer wat

veel beter. (S/O)

anders. (S/C)

Plan

Middelen

Soms moet een fusie snel, als een school leegloopt.

Of fuseren of je fusiegeld missen. Wie bepaalt de

Wij, directeuren en teams, hebben een jaar de tijd

beweging? (…) Ik ben niet blij met de fusie, alleen

gekregen om de fusie vorm te geven. Het is niet zo

met de financiële materiële gevolgen. (S/C)

dat je in de aanloopfase alles overziet. (C)

De eerste jaren konden we met enkele groepen

Ik denk dat we er heel zorgvuldig mee zijn omge-

werken. Heel aantrekkelijk. Ook het gebouw werd

gaan. Plan gemaakt. We kozen er in het begin

opgeknapt Iedereen blij. (S/C)

voor alles samen te doen, behalve de levo, die

Openbare leerkrachten misten een toegankelijke

deden we apart. Anders was het op veel frustratie

bijbel voor wat achtergrondinformatie. Daar kom je

en weerstand gestoten bij de ouders van beide

pas achter als je al bezig bent. (S/C)

kanten. (S/C)

Vòòr de fusie: wij hadden geen conciërge, wij

hadden geen geld voor lesmateriaal en moesten

de verhalen vertellen. Je merkt aan kinderen van

alles kopiëren. (S/O)

verschillende leeftijden dat ze aangestoken worden

Dankzij de fusie waren er meer middelen, daar heb-

door verhalen. Dan moet je wel geleerd hebben te

ben we veel plezier van gehad, en nog steeds. (S/C)

vertellen. (C) Kinderen hebben er recht op dat ik de beste ver-

Competenties

sie van mezelf laat zien als leerkracht, maar ook

Er was iemand die het lastig vond om een bijbelver-

als mens. Dat helpt hen in hun ontwikkeling. Als

haal te gaan lezen omdat ze het lastig vond om te

de directeur een op- of aanmerking op mij heeft,

weten wat de boodschap ervan is, ze wist niet wat ze

betreft dat mijn handelen en niet mijn persoon.

erover kon vertellen. Dan draaiden we de dagen van

Dat geeft ruimte. (C)

Trefwoord om, dan kon ze het spiegelverhaal doen.

Op klassenniveau heb ik dat wel eens, bijv wanneer

Trefwoord geeft wel heel veel informatie en hand-

je bij zingeving lastige vragen krijgt, dan denk ik wel

reikingen; je wordt niet in het diepe gegooid. (S/C)

eens ‘help’. Ik zoek het dan op of ik laat het voor

Competenties: mensen die erachter staan. Met mij

wat het is. (C)

erbij was het niet leuk geweest. Flexibiliteit heb je

Voor mij als directeur wordt het lastiger. Vroeger

nodig. (O)

had je een opening met gebed. Wat wordt er na

Een samenwerkingsschool is alleen een probleem

een fusie van je verwacht in het team en bij ouder-

bij mensen die uitgesproken atheïstisch zijn. (…)

avonden? Wanneer doe je een gebed of doe je

Je hoeft niet overal achter te staan maar als je je

dat helemaal niet meer? Verschillende stukjes tekst

slecht kunt inleven, hoe kun je dan iets overbren-

als opening? Wat ik ook maar doe, niemand heeft

gen? (C)

commentaar…. (S/C)

We spreken als team niets meer af. Deze directeur

Leerkrachten moeten het doen naast het werk

weet niets van de identiteit van de ouders. Ik wilde

voor de kinderen. Bovendien wordt er bezuinigd

daarover in gesprek, wilde het weer wat aanscher-

door te kiezen voor jonge leerkrachten. Die heb-

pen. Reactie: “Maar is het niet van deze tijd, dat

ben wel hart voor de leerlingen maar zijn niet goed

het allemaal vervlakt en vervaagt?” Van een di-

opgeleid. Omdat de pabo’s tekort schieten. Ze kun-

recteur verwacht je wat anders. (…) Het gaat hard

nen van alles met de computer maar hebben geen

achteruit. (S/C)

idee van penhouding, delingen maken etc. Ik ben

Bijbelverhalen, symboliek vind ik prachtig. Als je

al jaren erg bezorgd. (C)

weerstand hebt tegen de andere identiteit, dan lijkt

De openbare leerkrachten zagen er vreselijk

het me heel lastig. Moet je het niet doen. (S/O)

tegenop. Daarom deden we in het begin alles

We zijn er nu aan toe om het onderwijsconcept te

samen. Nu kunnen ze het zelf. Ze hebben veel ge-

veranderen. Wat gaan we doen? Kan iedereen

leerd. Wel komen er nog altijd vragen. Er wordt nog

hierin mee? Dat ontwikkelen we nu samen. Dat we

steeds over gepraat. Levensbeschouwelijke vor-

nu samen zijn is erg belangrijk, om alle neuzen ook

ming zie je ook in normen en waarden. Hoe spreek

daarin dezelfde kant op te krijgen. (S/C)

je elkaar aan? Wat straal je uit naar ouders? (S/C)

Openbare collega’s hadden het moeilijker dan de

Ik heb er enorm veel van geleerd. Er waren perio-

christelijke door het verschil in groepsgrootte en het

des dat ik minder goed sliep maar ik kon altijd door-

verschil in ict-vaardigheden. (S/C)

gaan. Had een stip op de horizon. Ik ben optimis-

De verandering was voor een collega te groot: ander

tisch en oplossingsgericht. Je voelt je als directeur

gebouw, onbekende kinderen, grotere groep. (S/O)

zo verantwoordelijk voor iedereen en alles…. Vooral

Bij pabo’s moeten ze de denominaties wel in stand

voor de mensen. Luisteren, aandacht geven. Best

houden, maar een module voor samenwerkings-

een klus. Nog steeds. Soms rijd ik naar huis en denk:

onderwijs bieden. (C)

het is echt wel veel en zwaar. Maar er is altijd weer

Ook jonge leerkrachten .. ze kunnen niet meer

een volgende dag. (S/C)

39

2. VOORGENOMEN FUSIE OP BESTUURSNIVEAU

visie. Ja, goed onderwijs. Je zet samen lijnen uit maar als school houd je wel vrijheid. Toch heb ik in

Visie

deze fusie wel vertrouwen. (S/C)

Vaak is er eerst het belang. De visie plakken we er

Visie door Gerrit Rotman kwam niet uit de verf. Visie

dan later wel bij. (C)

op besturen ging om aansturing door college van

Bestuur moet visie neerzetten en die moet breder

bestuur, meer dan om visie van de stichting. (S/C)

zijn dan alleen openbaar, christelijk en samen-

Het gentlemens agreement vind ik heel goed. De

werking. Oppassen dat je alle scholen genoeg

opvatting van niets doen, ze komen vanzelf, nee

ruimte geeft voor eigen keuzes. (…) Ik vind de visie

dat zou ik niet goed vinden. (O)

nu niet duidelijk. Wanneer een situatie ontstaat

Visie bij Westerwijs? Geen idee. Bij Penta: dat denk

vanuit nood (door krimp) dan moet je extra goed

ik wel. Het verhaal gaat: Penta is top-down en

nadenken over: hoe verwoord je dan je visie. Stel-

Westerwijs niet. Dat is een beetje het cultuurverschil.

lig: De visie moet iets uitspreken wat dieper gaat

(…) De scholen bij Westerwijs mogen proeftuintjes

dan de noodzaak van waarom je bij elkaar geko-

proberen. Het verhaal gaat dat Penta zegt hoe het

men bent. (C)

moet en de grenzen aangeeft. (O)

Ik weet er niet veel van. Het gaat eigenlijk aan mij voor-

40

bij. Wat ik wel vind: verandering moet vanaf de werk-

Belang

vloer komen en niet vanuit het bestuur. Als wij er winst in

Bij ouders leeft dit helemaal niet. Ook bij leer-

zien, loopt het wel. Nu is het vast wel goed doordacht,

krachten is weinig belangstelling. Ik was bij mij op

maar voor ons is het ver van ons bed. In ons dorp speelt

school de enige. Ik heb nog van niemand gehoord

het voorlopig ook nog helemaal niet. (C)

dat ie heeft meegedaan met de enquête. (O)

Samenwerking stamt uit de tijd van Johan Heddema

Boze stemmen zeggen: Johan heeft er belang bij.

en Henk Oosting. Zat ze in het bloed. Zagen echt

Daar zit een grote waarheid in. Dit is zijn laatste

kansen in samenwerking: daardoor veel meer in

opdracht. (…) Hij kan het. Het belang van hem is

staat goed onderwijs voor alle kinderen in deze regio

wel ons aller belang. Hij heeft veel kwaliteiten maar

vorm te geven. En dat ze dat als een gezamenlijke

het zoemt rond dat het teveel om Johan gaat. Er

verantwoordelijkheid zien. Dat is echt de kracht.

ontstaat een negatieve setting.(S/C)

Nog herkenbaar? Dit wordt nog steeds gedragen

Penta Primair heeft er financieel geen belang bij.

en vorm gegeven. Die voorgangers hebben elkaar

Wel in het kader van de krimp om een school in het

gevonden, waardoor er een basis van vertrouwen is

dorp te houden. Ook vanuit christelijk oogpunt is het

gelegd en ook echt wezenlijke afspraken zijn ge-

goed om samen te werken en meer te kijken naar

maakt, die dat nog steeds mogelijk maken. Maar die

wat je bindt dan wat je scheidt. (C)

basis was wel nodig. Betekent dat nu door het suc-

Ik wil heel graag één bestuur voor de samenwer-

ces van de samenwerkingsscholen - ik vind het echt

kingsscholen. Het gaat nu via via. Een Westerwijs-

een succes - steeds meer mensen zien, dat wat uit

mail en een Penta-mail, workshops daar, opening

noodzaak is geboren, uiteindelijk een meerwaarde

hier, openingen daar. We zijn een samenwerkings-

blijkt te hebben. Deze fusie is een kans dat je met

school van Penta maar ik sta voor mijn salaris als

elkaar de opdracht hebt goed onderwijs neer te

leerkracht op een andere school van Westerwijs,

zetten. Dat iedereen z’n eigen identiteit mag vormen

daar komt mijn loonstrookje vandaan. Ik wil heel

vind ik mooi, dat is een kracht. (S/O)

graag iets overkoepelends. (S/O)

Visie Westerwijs/PentaPrimair is er niet. Laatste geza-

Belang? Paradepaardje van Johan Heddema.

menlijk DO ging over vakantierooster en mobiliteit.

Samenwerking is stap richting minder verzuiling.

Hij zal er wel zijn, maar ik ken het niet. We leven in

Vind ik goed. Verzuiling is niet meer goed in deze

een krimpgebied. Ik voel geen gedeelde visie. Mis-

maatschappij. (S/C)

schien hebben we als PP ook geen gezamenlijk

Vooral voor Westerwijs, want dat wordt te klein en

41

nu is er wel een plan B. Maar wat dat inhoudt, werd niet verteld. (C) Er blijkt bij Westerwijs een dag over identiteit te zijn.

Elk jaar een Westerwijsdag. We hebben nu andere workshops dan normaal. Door de naderende fusie.

Westerwijs denkt: wij zijn openbare scholen. Bij de collega’s in het christelijk onderwijs zijn ze zich er meer van bewust, dat is allemaal duidelijker. (O) Men heeft naast belangen ook de vraag: hoe vul je dit praktisch in? Worden we niet logger in plaats van effectiever? Het is er nog lang niet. Als je bestuurlijk fuseert moet je het stukje voor stukje naar beneden brengen. Het moet wel gedragen worden en dat moet je creëren. (S/O) Het plan zal bovenschools wel in orde zijn. De mensen van kantoor doen dit vast zo dat het goed komt. Ik vertrouw erop dat zij dit kunnen. Managers er zijn zwakke scholen. (…) Bij Penta Primair zijn be-

krijgen van alle kanten dingen op zich af; je doet

tere resultaten. Westerwijs heeft dingen op school-

het goed of niet, er is vaak kritiek, dat is je rol. (C)

niveau laten liggen in de controle. Kwaliteit? Dan zul je mensen moeten aanspreken, dat hebben ze

Middelen

te weinig gedaan. Scholen laten bestaan die ze al

Samenvoegen is vast gunstig i.v.m. middelen en

eerder hadden moeten opdoeken. Dat straalt ook

personeelswerk enzo. (S/O)

af op je organisatie. Zachte leermeesters… (O)

In de fusieregeling krijgen fusiescholen 6 jaar 100%.

De scholen hebben er belang bij. Alle scholen. (…)

Dat gaat lang niet allemaal naar die scholen. Heel

Dat de scholen hetzelfde krijgen. Als bij ons een

veel van dat geld gaat naar de fusie tussen Penta

raampje werd ingegooid kwam iemand van de

Primair en Westerwijs. Ik begrijp het wel, maar mis de

gemeente om het te herstellen. Als dat op de chris-

openheid erover. (C)

telijke school gebeurde, kregen ze wel geld, maar

Middelen te over, toch? De stichting heeft 30 miljoen

werd het gratis door een ouder gedaan… (O)

jaaromzet . Ik denk dat we er gezond voorstaan. (S/C)

Bij samenwerkingsscholen moet bekeken worden:

Ze zijn allemaal voor goed onderwijs. Misschien dat

vallen wij nu onder Westerwijs of onder Penta Primair.

dit onze school kan redden. Ik ben bang dat het

Wat maakt het uit? Het gaat erom dat iedereen er

allemaal net te laat komt. (S/O)

beter van wordt. Je kunt elkaars kennis gebruiken, bij elkaar kijken hoe het gaat. Het gaat overal anders

Competenties

en dan kun je dus veel van elkaar leren. (O)

Competenties: deze twee heren zie ik het wel doen.

Het creëert meer mogelijkheden voor mensen om

Staf beide organisaties samenvoegen is lastiger. (O)

op andere scholen te kijken en te kiezen en dat

Je hebt in een veranderingsproces alle mensen

vind ik leuk. Meer dan 9 à 10 jaar op een school is

nodig, mensen die vooruit willen en mensen die

genoeg. Fijn om te vernieuwen en open te staan

afremmen. (…) De groep is nu wel erg groot en niet

voor veranderen. (S/C)

iedereen laat het achterste van z’n tong zien. Dat vind ik wel lastig, heb ik helemaal niet. Ik denk al

42

Plan

gauw: kom maar op. (S/O)

Er werd gevraagd: Wat als het niet doorgaat? Is er

Selectie van directeuren voor samenwerkingsscholen

een plan B? Antwoord: Nee, er is geen plan B. Pas

moet met beleid. Het is heel belangrijk dat het de

juiste persoon is. Iemand met veel praktijkervaring in

ders. Er wordt wel geluisterd naar wat wij vinden.

het onderwijs. En hij/zij moet w.b. identiteit open zijn.

Van Westerwijs hoor ik minder goede dingen, al

Moet voor beide partijen een veilige situatie creëren,

jarenlang. Er is minder oog voor het welzijn van de

kunnen verbinden en richting aangeven. (C)

medewerkers. Maar dit heb ik van horen zeggen. (C)

Heb er vertrouwen in dat ze het bovenschools goed

Penta Primair en Westerwijs verschillen behoorlijk in

doen. Over mobiliteit: sowieso eens een keer bij el-

de mate van aansturing en de mate van ontwikke-

kaar binnen kijken is altijd goed tegen vooroordelen

ling. Westerwijs is nog erg: dat bepaalt elke school

en voor wederzijds begrip. (S/O)

voor zich. Bij Penta zijn meer lijnen door de hele or-

Ik word van fusie niet zenuwachtig. Zo sta ik ook in

ganisatie. Beide heeft voordelen en nadelen. (S/O)

het leven. (C)

Ik heb het gevoel dat dingen bij Penta beter geregeld

Als je van tevoren bang bent is het met één voet stil

zijn dan bij Westerwijs, bijv. was dat bij vervanging.

blijven staan en met de andere verder gaan. Dat

Ook dat Penta stapjes voorloopt, niet alleen vergele-

kan niet. (…) Als je niet verandert, kom je ook niets

ken met Westerwijs maar ook verder, door wat ik merk

nieuws tegen. (C)

van anderen en bij de opleiding die ik volg. (S/C) Westerwijs is bezig met een inhaalslag kwaliteit, dat is erg nodig. (…) Sommige dingen maken de fusie lastig:

3. ONDERZOEKSGERELATEERDE ONDERWERPEN

Penta heeft losgekoppelde stafleden, Westerwijs directeuren met deel voor dit en deel van dat, meerdere

Tijdens de interviews werd vaak spontaan gespro-

functies. De bereikbaarheid van stafleden bij Penta

ken. Daardoor kwamen er ook andere onder-

is groot, van Westerwijs veel lastiger. Gemengde be-

werpen aan de orde dan die waarnaar expliciet

langen -deel staf/deel school- leidt tot moeilijkheden.

gevraagd werd. Daarvan wordt hier een aantal via

Onze staf wordt ouder. Wie zitten er over 10 jaar?

uitspraken weergegeven. Omdat ze meer dan eens

Allemaal mensen van Westerwijs? Het zal wel een mix

zijn gedaan of omdat ze een relevante aanvulling

worden. Het moet anders georganiseerd worden.

geven op het onderzoek of omdat ze stof tot na-

Maar ik heb er wel vertrouwen in. Pleit ervoor functies

denken geven. Altijd omdat ze illustratief zijn voor

los te koppelen. Keerzijde daarvan is dat iemand dan

hoe er in de beide stichtingen over allerlei onder-

verder afstaat van het primaire proces. (S/C)

werpen door het personeel wordt gedacht.

Tijdgebrek Penta Primair – Westerwijs

De werkdruk is in het basisonderwijs voortdurend

In de interviews werd geregeld een opmerking

onderwerp van zorg.

gemaakt over (een van) de beide stichtingen.

Vroeger had je er meer tijd voor, voor een opening ’s

Ik heb dus heel lang in openbaar onderwijs gewerkt.

morgens enzo. Nu gaan we eigenlijk meteen aan het

Nu alweer 16 jaar bij Penta Primair, fantastisch: sfeer,

werk. Nu praten we er alleen over als er iets aan de

teamgevoel, geen kif en zo wel, dan wordt er alert

hand is, bij ruzie of ingrijpende gebeurtenissen. (O)

op gereageerd. Penta let goed op zijn mensen. Ken

Geloven is prima maar we zijn hier om onderwijs te

veel verhalen van Westerwijs, dat is minder. Onze top

geven. Geloof doe je thuis, staat los van onderwijs.

is heel stevig, stabiel, vaste koers varend. (C/O)

Het is ook tijdverlies, gaat af van dingen die ik liever

Ik voel me door Westerwijs in de steek gelaten. (…)

zou willen doen in de klas. (O)

Betrokkenheid is kleiner geworden. Tijdens mijn ziekte

De laatste jaren wordt door het continuerooster en

was de begeleiding vanuit Westerwijs erg slecht. Als

door de extra aandacht voor cognitieve vakken

het gedoe van detachering voorbij is, zou ik me op

de meest effectieve leertijd daaraan besteed. Het

een samenwerkingsschool het prettigst voelen. (S/O)

christelijk onderwijs is verplaatst naar tijdens het eten.

Ik heb heel goede ervaringen met Penta. Ze zijn wel

Dat vind ik 100 keer niks. Hoe zing je met je mond vol

top-down, maar dat is ook wel de taak van bestuur-

brood? Als je een mooi verhaal hebt luister je met

43

open mond en dan heb je niet op tijd je eten op. En

zijn kort, gooien er zomaar wat in. Het contact is wel

hoe kan een leerkracht mooi vertellen als iedereen

goed, maar niet vriendelijk, niet sociaal vaardig. Daar-

andere dingen zit te doen? Lunchtijd is lestijd. Hoe

om geven wij alle kinderen een hand. Rechterhand,

kan je dan een gezonde school zijn? Het is niet goed

in de ogen kijken. Dat moet je hier wel doen. (S/C)

voor de spijsvertering om ondertussen naar een

Het christelijk onderwijs heeft voor ouders altijd een

bijbelverhaal te luisteren. Ik snap het dilemma. Dat

hogere drempel gehad om je kind aan te melden

hebben de scholen niet bedacht. Je moet als chris-

dan het openbare. Een drempel vanwege het geloof

telijke scholen daar tegenin gaan. (…) Als je jezelf

maar ook zaten er op de christelijke school wat hoger

een christelijke school noemt, dan mag je daar ook

opgeleide mensen. Dat heb ik in verschillenden

tijd voor nemen, geen kruimeltjestijd. (C)

dorpen ervaren. Nu door de fusie krijg je ander pu-

Om logistieke redenen is Trefwoord onder het eten.

bliek binnen. Dingen als jeugdzorg, detentie, schuld-

Vanwege het continuerooster. 20 minuten eten,

sanering kwam je op de christelijke school minder

de kinderen eten en ik vertel of lees. De laatste 5

tegen. Bepaalde sociale laag, zwak sociaal milieu

minuten zingen we, dan is iedereen wel klaar. Dat is

zit blijkbaar meer op openbaar onderwijs. Dat lijken

de afspraak, doen we allemaal. Maar met je mond

vooroordelen maar het is ook mijn ervaring. Maar dat

vol zingen is niet zo fijn. (S/C)

is geen reden om niet samen te willen. (S/C)

Je moet alles afstemmen met je duo en dat is altijd

Kind zei: ik hoef niet te bidden van m’n vader. Dan zeg

al veel. Dan schiet de levo erbij in. (S/C)

ik: Nee, thuis hoef je niet te bidden van je vader maar

Voor directeuren komt het er allemaal bij. Soms had

je zit hier op een christelijke school dus wij gaan hier wel

ik het gevoel helemaal alleen de kar te moe-

bidden en jij gaat ook je handen vouwen en je ogen

ten trekken. Bij het bestuur aankloppen voor extra

sluiten. En dat zeggen we ook tegen de ouders. (C)

formatie hielp niet. Dan vecht je alleen op diverse

Ouders geven aan dat ze op de openbare school

fronten en werk je heel wat meer dan je normale

kinderen vloekend op het plein horen. Maar als ik

baan. Dat is zwaar. (S/C)

op een openbare school kom, merk ik dat niet. (C)

Ouders

ben geen idee. Er zijn veel meer overeenkomsten

De relatie kind-ouder kwam geregeld langs en wat

dan verschillen. (S/C)

Ouders dachten dat wij 6x per dag bidden. Ze heb-

44

ouders van een leerkracht vragen of tegen een

Als christelijke school vierden we kerst in de kerk.

leerkracht zeggen. Dat betreft vaak levensbeschou-

Nu we gefuseerd zijn, passen we er niet meer in.

wing maar ook opvoeding.

Een openbare vader vond dat jammer. Hij had

Op school is onze regelmaat, zijn onze regels en

gedacht: ”Nu kom ik eens in de kerk. (S/C)

die leren we de kinderen aan. Een moeder: “Ik

Veel ouders waren met de kerstviering voor het

heb gezegd tegen mijn kind: als ze je slaan, dan

eerst in een kerk. Ze waren lawaaierig door het

sla je terug!”, maar nee, wij slaan niet op school.

nieuwe, het spannende. Ze wisten niet hoe je je in

Als ik bepaalde gezinnen zie, dan weet je dat er bij

een kerk gedraagt. Ze kenden alleen het eten met

sommige kinderen over dingen gesproken wordt,

elkaar, de openbare traditie. (S/C)

dat ouders de kinderen iets meegeven; bij andere

Ik vind normen en waarden heel belangrijk. Dat zie ik

ontbreekt dat wel. (S/O)

wegvallen, niet zozeer binnen de school, hier zijn re-

Ouders opvoeden moeten we ook. Bij kijkochten-

gels. Maar buiten als ik zie hoe ze met ouders omgaan:

den ligt er nu een kaart/kijklijst waar ze zich aan

brutaal naar ouders, manipuleren, als iets niet mag

moeten houden. Maar ook hoe ze zich moeten

stampen en huilen, de tas wordt naar ouders ge-

gedragen. Ouders gingen eerst zitten kletsen. Eentje

gooid…. Moeder van wie de man soms een paar da-

had een jonger kind meegenomen. Dat liet ze ge-

gen van huis is, staat soms huilend in de klas, kan haar

woon door het lokaal rennen. (C)

eigen kind niet aan. En dat kind zit in groep 3. (S/O)

Autochtone ouders hebben hier weinig woorden, ze

De gemiddelde ouder denkt dat leerkrachten op

al mijn waarden en normen niet meer uitkwamen en ik heb me echt volledig vergist.” Die leerkracht moest huilen. Prachtig moment en hier gaat het om : het gevoel dat het gedeeld wordt, dat het niet erg is dat iemand iets anders denkt dan jij. (S/O) Identiteitscommissie Vorm en inhoud van de identiteitscommissie is bij veel samenwerkingsscholen om verschillende redenen een onderwerp van zorg.

We moeten de rol van de identiteitscommissie herzien.

De vorming van je school kan niet worden belemmerd door de ouders in de id-cie. Angst voor de mening van enkele ouders houdt de id-cie in de tang. (…) Door het personeel wordt de eigen lijn met gezamenlijke levensbeschouwelijke vorming gedragen. De id-cie voelt het wel, maar vindt het moeilijk. De openbare ouders de christelijke school op dezelfde manier christelijk

vinden een viering te christelijk en de christelijke ouders

zijn en de leerkrachten op de openbare op de-

vinden het te openbaar. Dat is hier eigenlijk altijd. (S/O)

zelfde manier denken, maar dat is natuurlijk niet zo.

De identiteitscommissie is geen afspiegeling van

(…) Ouders vragen soms rechtstreeks aan leer-

de populatie van de school maar wordt enorm

kracht ‘hoe het zit’. (S/O)

gedomineerd door iemand van de christelijke kant.

Oudergroepering wilde er graag bij betrokken zijn,

(…) We moeten het er als team over hebben, wat

bijv. bij het afscheidskado groep 8. Geven we een

de grens is van wat de id-commissie mag doen.

bijbel en wat anders..? De identiteitscommissie

Er wordt nu op slakken zout gelegd. We willen als

wordt al gauw de oude garde die na paar jaar niet

team graag het vertrouwen krijgen, maar moeten

meer zo nodig is. (S/C)

nu steeds laveren. Kritiek breekt af in plaats van dat

Nieuwe gezamenlijke identiteit bij ouders gaat lang-

het opbouwt. Dat voelt niet goed. (S/C)

zaam. Er is angst om iets kwijt te raken en niet het

De Identiteitscommissie is niet meer compleet.

gevoel dat je iets wint. Dat is jammer. Dat speelt

Het verwatert. De motivatie wordt minder. Ouders

maatschappelijk ook. Wat zou je kwijtraken? Dat je

hebben inmiddels alle vertrouwen, ze hebben alles

kind niet meer meekrijgt wat jij wilt dat het meekrijgt

meegemaakt: openingen, open ochtenden. (S/C)

en dat het kind niet in het hokje blijft. Ik zie dat juist als

In het eerste jaar op de samenwerkingsschool

meerwaarde, maar sommige mensen zijn bang. (S/O)

waren er beertjes en een rendiertje in de kerstboom

De basis ligt thuis. Wil je dat het kind bidden meekrijgt

gehangen. Daar kwam commentaar op van ou-

op school en je doet het thuis niet, ja dan heb je geen

ders. Dat is weggeëbd. De scherpe kantjes zijn er

eenheid. (S/C)

vanaf. Eerst had de identiteitscommissie een grote rol, zaten de ouders er bovenop. Dat is nu helemaal

Een aantal keer kwam langs dat ouders van huidige

veranderd. Wij weten langzamerhand niet meer

ouders hun kinderen onder druk zetten om tegen

welke identiteit de ouders hebben. (S/O)

een fusie te zijn.

Mooiste compliment van een oma die zich vreselijk

Inhoud van levensbeschouwelijke vorming

had verzet tegen de fusie. Bij afscheid van openbare

Samenwerkingsscholen geven op verschillende

leerkracht bood ze haar excuses aan: “Want ik was

manieren inhoud aan de levensbeschouwelijke

er zo op tegen. Ik dacht dat het heel erg zou zijn dat

vorming. Er is onderling wel sprake van overleg en

45

uitwisseling, maar elke school maakt eigen keuzes.

We zijn begonnen met de vriendenkring, zo’n aardewerken beeldje van mensen die elkaar vasthouden met een kaarsje in het midden. Je geeft elkaar de ruimte voor gebed voor wie dat kan en wie dat niet kan, last wel een meditatief moment van stilte in. We staan stil bij de dag. Geef ieder de ruimte om te zijn wie jij bent. (S/C) Ik wil wel gesprekken hebben met kinderen, heel belangrijk. Maar zo’n vaste structuur van iedere ochtend, dan wordt het een beetje dogmatisch.

Als er wat speelt, als het spontaan kan ja, maar dit is gekunsteld. Voel ik me niet lekker bij. (…) Het wordt zo opgehangen aan rituelen en dat -met alle respect- is prima maar doe dat thuis. (O) Bepaalde dingen zeg of doe je niet meer. Vooral bij de liedjes. Opwekkingsliedjes zijn eruit. In dit team is dat geen probleem. Maar ik heb gewerkt op een

je gvo36 hebt. Dan geef je mensen een keuze. (O)

school waar wel behoorlijk geëvangeliseerd werd.

Er zijn nog wel ouders die moeite hebben met chris-

Daar zou dit nog niet kunnen. (S/C)

telijke liedjes bij de kleuters. Dat gebeurt, dat moet

Kring met kaars, stil zijn, Trefwoord met soms een

je accepteren. Er wordt niet geëvangeliseerd maar

christelijk liedje, soms een gewoon liedje. Leer-

we blijven wel zingen. Liedjes over leven en nieuwe

krachten mogen zijn zoals bij hen past, wel of niet

lente maar ook over de opstanding. (S/C)

bidden. Je past je ook aan, aan het kind. Leerlingen

Wat ik heel sterk mis is dat je een basisaantal

leren dat er verschillen zijn, moeten respect leren en

liederen in de schoolperiode aanleert die jaarlijks

dat doen ze ook allemaal. (S/O)

terugkomen. Repertoire wat kinderen aanleren is

Begingebed en eindgebed van Trefwoord ge-

heel klein. (…) Dat geldt voor geestelijke liederen en

bruiken we allemaal. Verder bidden we niet meer.

ook gewone. Mensen in problemen hebben vaste

Was wel wennen, dus ik deed het wel per ongeluk.

ankers van bijbelteksten en liederen. Maar ook op

Ik kan heel goed zonder, het was eigenlijk niet veel

een christelijke school zijn geen vaste ankers meer,

meer dan een gewoonte. Als een collega niet kan

het zijn eendagsvliegen. (C)

of wil bidden, mag die kunnen passen. (S/C) De directeur had gezegd dat je moet oppassen

Personeelsbeleid

met opwekkingsliederen. Wat zijn dat, vroeg ik? De

Fusies hebben invloed op de samenstelling van een

hallelujaliedjes. Er was inderdaad een collega die

team en op wat er van mensen gevraagd wordt.

begreep dat dat niet meer kon. Ze vond dat erg,

Fusie maakt nodig dat je nadenkt. Betekent mis-

want “daar word ik altijd zo vrolijk van”. Door de

schien ook dat mensen ander werk moeten zoeken.

samenwerkingsschool komt zoiets bovendrijven. Er

Dat is goed! (…) Mensen die de hakken in het zand

werd niet gezegd dat het niet meer mocht, maar je

zetten, moet je aan wat anders helpen. (C/O)

moest er een beetje mee oppassen. (O)

Van obs naar cbs is voor directeuren moeilijker dan

Ik heb er wat moeite mee om met elkaar te zingen,

andersom. Als er maar genoeg van die 3 blijven.

ook voor mezelf. Meestal denken we er niet over na

Voor openbare mensen wordt de werkgelegenheid

wat we zingen. Je kan mensen die dat (christelijke

krapper dan voor christelijke. Bij verplichte mobiliteit

liedjes, p) willen zingen, niet verbieden. Maar voor mij

is dit een punt. Bij aannamebeleid hoop ik dat je

hoeft dat niet. (…) Ik zou zeggen, zing die liedjes als

meer keuze krijgt om een passende kandidaat te

36 Godsdienstige vorming in het openbaar onderwijs.

46

vinden. Fusie is uiteindelijk ontstaan om een beter

De kinderen spelen niet door elkaar heen (op plein

personeelsbeleid te kunnen voeren. (S/O)

van brede school, p). Is een groeiproces. (…) Bij

Ik vind nu al dat ik weinig inspraak heb over hoe het

de jongere leerlingen wordt er meer door elkaar

team eruit ziet. Als er niemand voor een verplicht

gespeeld. Ik had me dat anders voorgesteld. Er is

vak zoals techniek, gymnastiek of muziek in het

geen gedoe, maar ze spelen naast elkaar. (O)

team zit …. Hoe moet je dan voldoen aan de eisen

We hadden de bovenbouwgroepen niet bij elkaar

(…) Ik ben een voorstander van grotere mobiliteit

moeten doen. Er was heel veel ruzie. Constant op

onder leerkrachten. (C)

elkaar reageren, meidenvenijn aan beide kanten.

We hadden een bepaalde methode, maar daar-

We hebben veel onderwijstijd besteed aan gedoe.

voor moet je een cursus volgen. Door een fusie

(…) De kinderen moesten met elkaar, ze wilden wel

verandert het team en dan moet je weer... Verloop

maar wisten niet hoe. (S/C)

in een team is erg lastig. (O)

Wel merkten we dat er een groep 7/8 bij kwam.

Of directeuren wel competent genoeg zijn, vraag ik

Groepsprocessen zijn vanaf de onderbouw aan

me af. Geldt voor beide organisaties. Te vaak gaat

de gang. Nieuw groepsgevoel krijgen, zeker op die

het fout en dat zie je niet altijd van iemand aanko-

leeftijd en zo plotseling, was moeilijk. Daar hebben

men. Dan denk je: is dat dan zo moeilijk gegaan? Ik

we veel tijd en energie aan moeten besteden, aan

heb niet zoveel moeite me kwetsbaar op te stellen,

het wij/zij-gedrag van de bovenbouw. Maar dat

dat scheelt misschien. Competenties van directies,

stond los van de identiteit, zou bij een andere fusie

daarin moeten we nog een hele slag slaan. (S/O)

ook zo zijn geweest. (S/C)

Het is heel belangrijk dat de juiste directeur ervoor staat. (S/O)

Over leerlingen tijdens levensbeschouwelijke vorming:

Maar hoe ga je ermee om? De directie moet

Ik heb gehoord dat openbare kinderen van open-

daarin duidelijkheid geven. Ook al is maar 1 die

bare ouders het beste kunnen bidden, heel goed

uitvalt, dan ben je niet meer met elkaar. (S/C)

kunnen verwoorden waarvoor en waarom ze willen

Straks 20 fte op kantoor. Daar vind ik iets van. Dat

bidden. (S/C)

we er als directeuren van kunnen zeggen: dat gaat

Een openbaar meisje wilde weten wat er bij de an-

niet. Allemaal stafleden hebben de leeftijd eruit te

dere levo gebeurde. En zo kwam er een beweging.

gaan. Dat roept vragen op. Er is gewoon een te

Kinderen vonden het fijner met elkaar in de groep

grote overhead. (S/C)

te blijven en wij als leerkrachten konden ook de

Leerlingen

Kinderen leren te luisteren naar andere opvattingen

andere kant van Trefwoord doen. (S/O) Tot slot een aantal citaten waarin het gaat om de

en te accepteren dat verschil van mening of van

belangrijkste mensen in het onderwijs: de kinderen.

geloven mogelijk is. Dat zie je gewoon. Ze oordelen

Over groepsprocessen bij scholenfusies:

minder snel. (…) Ze worden vast goede volwas-

De cultuur bij de andere school was niet van praten,

senen. (S/O)

maar van mepmep, heen en terug. Na de fusie waren

Een minuutje stilte voor de maaltijd mag je van een

we met meer kinderen op minder ruimte en een

kind niet verwachten. Een openbare leerkracht

nieuwe pikorde. Dat gaf heftige gebeurtenissen. (S/C)

deed dat. Openbare kinderen riepen “kiekeboe” bij

We hebben ervoor gekozen om de bovenbouw-

een kind dat z’n ogen dichtdeed. Dat kan niet. (S/C)

kinderen niet te mengen. Zo voorkwamen we

Ik zei in de groep na het vertellen van het kerst-

haantjesgedrag enzo. De groepen mengen ligt erg

verhaal: ”Er zijn mensen die denken dat het zo

aan hoe groot ze zijn en hoe ze zijn samengesteld.

gebeurd is en er zijn mensen die denken dat het

De cultuur was ook verschillend. Ruwer in taalge-

een verhaal is.” Toen reageerde een kind: “Nou juf,

bruik en je merkte het in spelvorm, dat het allemaal

ik weet dat het echt gebeurd is, want wij hebben

wat lijfelijker was. (S/C)

thuis een video.” (O)

47

Hoofdstuk 6

SAMEN VERDER

Vooraf De resultaten van de enquête en de interviews

Welke invulling geven scholen aan hun levensbe-

geven een duidelijk beeld van hoe leerkrachten

schouwelijke identiteit? Hoe denken ‘openbare’ en

in het Groningse Westerkwartier (en deels van het

‘christelijke’ leerkrachten over elkaar? Welke ver-

Drentse Noordenveld) denken over hun eigen iden-

schillen en overeenkomsten zijn er in denken over

titeit en die van anderen en de al zeer vergaande

eigen identiteit en die van collega’s tussen mensen

samenwerking tussen christelijk en openbaar onder-

die werken op een samenwerkingsschool en

wijs. Doordat binnen Penta Primair en Westerwijs al

mensen die die ervaring niet hebben? In hoeverre

8 samenwerkingsscholen zijn gevormd door fusies

is er verschil tussen christelijke en openbare scholen

tussen christelijke en openbare scholen, ligt er een

en zo ja, waarin uit zich dat? Hoe kijkt het personeel

schat aan ervaringen.

aan tegen de fusie op bestuursniveau? Wat betekent deze samenwerking voor de betrokkenen in

Het onderzoek wil antwoord geven op vragen:

termen van winst of verlies?

Hoe staan de leerkrachten van samenwerkings-

48

scholen tegenover de veranderingen die ze heb-

De respons op de enquête is met 65% groot ge-

ben meegemaakt? Hoe denken leerkrachten

noeg om de gegevens representatief te achten

die alleen nog gewerkt hebben op een school

voor het personeel van beide stichtingen. De

van de eigen gekozen identiteit, over de andere

uitspraken in de interviews tonen in een breed

identiteit? Hoe denkt men over de eigen ontwik-

spectrum de gedachten van de medewerkers.

keling op levensbeschouwelijk gebied? Welke

Beide bronnen laten zien dat de meeste per-

plaats neemt levensbeschouwelijke vorming in op

soneelsleden duidelijk positief staan tegenover

scholen?

samenwerkingsscholen en de voorgenomen fusie

tussen Penta Primair en Westerwijs. De kritische op-

mige leerkrachten zijn na de fusie door ziekte

merkingen die gemaakt zijn en in de rapportage

uit een team of het onderwijs weggevallen of

zijn opgenomen illustreren de betrokkenheid en

hebben om andere redenen de samenwerkings-

behoefte aan communicatie naar de besturen

school verlaten. In dit onderzoek komen deze

toe.

mensen vrijwel niet aan bod. Wanneer zij wel hadden deelgenomen, zouden er wellicht meer

CONCLUSIES

kritische opmerkingen zijn gemaakt die de alge-

Scholenfusies algemeen

hele positieve stemming ten aanzien van samen-

• Voor de meeste leerkrachten geldt het belang

werkingsscholen mogelijk hadden genuanceerd.

van de ‘goede naam’ van hun school. Die wordt

• Het belang van fuseren op schoolniveau wordt

verworven door de tevredenheid van de ouders.

door velen onderschreven. Alleen in grotere dor-

Daarbij speelt de levensbeschouwelijke identiteit

pen zien leerkrachten het als iets wat henzelf nog

vaak een rol in combinatie met sociale veilig-

niet betreft. Toch wekt het ook bij hen vaak wel

heid. Andere aspecten zoals onderwijsaanbod

belangstelling. Het feit dat mobiliteit steeds meer

en didactisch concept worden vaak even hoog

wordt gestimuleerd werkt daartoe wellicht bij.

gewaardeerd. Belangrijk is dat een team ergens voor gaat en voor staat en dat dat enthousiast

Organisatie van scholenfusies

naar buiten toe wordt uitgedragen, ook door de

• In een aantal dorpen is de fusie op het niveau van

directeur.

de ouders vlot verlopen. Soms gebeurde het op

• Samenwerkingsscholen hebben status gekregen.

hun verzoek. In andere dorpen waren ouders niet

Leerkrachten en directeuren uiten zich in hoge

blij met een fusie en soms doen grootouders hun

mate tevreden over het resultaat van de fusie.

invloed gelden om de ouders van de kinderen

Voor zichzelf en voor hun eventuele kinderen

van nu tegen de fusie te laten protesteren. In de

kiest al een aardig aantal leerkrachten voor een

praktijk van de samenwerking blijkt vervolgens dat

samenwerkingsschool.

de meeste (groot)ouders na verloop van tijd hun

• Wel blijft de ‘oude’ eigen identiteit geliefd. Die is immers bekend, veilig en vertrouwd. Maar veel

kritiek laten varen.

• Door grote verschillen in de cultuur van dorpen

leerkrachten gaan zover dat ze samenwerking

zijn fusies onderling nauwelijks met elkaar te

niet alleen koppelen aan de noodzaak tot het

vergelijken. De mate van openheid of juist

overleven van kleine schooltjes. Ook in gebieden

wantrouwen van mensen ligt geworteld in de

waar van krimp nauwelijks sprake is, wil meer dan

geschiedenis van een dorp.

de helft van de leerkrachten een samenwerkingsschool naast de obs en de cbs.

• De mate waarin en de manier waarop de identiteitscommissie soms invloed heeft op de koers

• Vooroordelen van leerkrachten van openbaar en

van een samenwerkingsschool is zorgelijk. Het

van christelijk onderwijs zijn er niet zo heel veel en

komt voor dat de commissie niet beide iden-

waar ze er zijn worden ze in een fusieproces snel

titeiten even veel vertegenwoordigt en eisen

losgelaten. De meeste mensen zijn bereidwillig om

stelt waarbij de ene identiteit meer invloed krijgt

met elkaar kennis te maken, zich bloot te geven,

dan de ander. Dat kan bij leerkrachten leiden

te luisteren en te zoeken naar verbinding. Dit doet

tot een gevoel gecontroleerd te worden en het

men ten bate van de kinderen. Menigeen heeft

nooit goed te doen. Daarmee voldoet de iden-

het ideaal de leerlingen voor te leven dat mensen

titeitscommissie niet aan wat van haar verwacht

meer bereiken en beter voor elkaar zijn en voor

wordt: een team begeleiden in het vormen van

de wereld, als ze met elkaar kunnen samen-

een school waarop zowel de openbare als de

werken.

christelijke identiteit gewaarborgd is en iedereen

• Bij de fusies is niet iedereen meegegaan en som-

zich veilig en gerespecteerd voelt.37

37 Zie voor het Reglement Identiteitscommissie bijlage 5.

49

hokjes wordt gezien als nadelig voor de ontwikkeling van het kind. Beide identiteiten aanbieden, praten en laten nadenken over levensbeschouwelijke onderwerpen is verrijkend en biedt kinderen de kans eigen keuzes te maken, vinden velen. Kennismaken met anderen en andere opvattingen leidt tot meer begrip en waardering voor elkaar. Dat geldt voor leerkrachten en voor leerlingen.

• Veel geïnterviewden spreken met respect over hun eigen achtergrond en zijn tevens blij met de ontwikkeling die ze in hun leven zelf hebben doorgemaakt. Er is weinig sprake van frustraties ten opzichte van de opvoeding en over het algemeen zet men zich er niet tegen af. Vaak wordt ook de ontwikkeling van de eigen ouders geschetst. In het algemeen blijkt er een grotere • Elke fusie is zo afhankelijk van plaatselijke

openheid ontstaan en het besef dat niemand de

omstandigheden en de samenstelling van team,

waarheid in pacht hoort te hebben. Van een pijn-

betrokkenheid van ouders en verschil in cultuur

lijke kloof tussen generaties is nauwelijks sprake.

tussen scholen en/of dorpen dat er van een dui-

Dat geeft leerkrachten de mogelijkheid om eigen

delijk plan meestal geen sprake is. Iedereen heeft

keuzes te maken.

het gevoel iets te doen wat uniek is. Er is min of

• Levensbeschouwelijke vorming blijkt alleen in

meer een draaiboek en de directeuren hebben

fusiesituaties vanzelfsprekend op de agenda

inmiddels op grond van hun ervaring een ‘Reis-

te staan. Zowel op christelijke als op openbare

gids’ gemaakt, maar elke fusie is een onbe-

scholen lijkt dit onderwerp niet van groot belang.

kend avontuur. Dat blijkt ook uit het feit dat wat

De inhoud en vorm hiervan wordt in het christelijk

eerst probleemloos lijkt te verlopen later ineens

onderwijs vaak bepaald door de methode die

een struikelblok kan zijn. En dat doet zich voor op

men ervoor gebruikt. Leerkrachten geven er ver-

allerlei terreinen. Flexibiliteit, incasserings-, relative-

der naar eigen inzicht uiting aan. In het openbaar

rings- en uithoudingsvermogen zijn zeker voor

onderwijs is er meestal geen duidelijk gezamenlijk

directeuren die een fusie meemaken onontbeer-

beleid en doen de leerkrachten zelf wat hen qua

lijke eigenschappen.

vorming goeddunkt. Het feit dat levensbeschou-

• Dankzij de fusie kan een samenwerkingsschool de eerste jaren beschikken over meer middelen dan daarvoor. Die worden vaak dankbaar ingezet in de formatie waardoor groepen wat minder

wing op obs en op cbs niet vaak op de agenda staat, wordt door mensen van samenwerkingsscholen gezien als een gemis.

• Het ideaalbeeld van samenwerking heeft tot

hoeven te worden gecombineerd. Ook de huis-

gevolg dat ook de lessen levensbeschouwelijke

vesting kan dankzij dat geld waar nodig worden

vorming op samenwerkingsscholen meestal niet

verbeterd.

meer apart worden gegeven. Overdracht van kennis via (bijbel)verhalen/teksten en met de leerlingen

50

Levensbeschouwing

samen nadenken over levensbeschouwelijke zaken

• Een grote meerderheid van de leerkrachten

kan goed gezamenlijk. Lastiger is het met elkaar te

staat positief tegenover de scholenfusies. De tijd

zingen en te bidden. Op sommige scholen wordt

van verzuiling acht men voorbij en het denken in

dat wel klassikaal gedaan en kunnen kinderen

51

zelf bepalen in hoeverre ze daaraan meedoen.

Personeel

Op andere scholen is het bidden en zingen

• De druk die een fusie legt op de teams en de

vrijwel verdwenen. Dat wordt door sommige leer-

directies is zwaar, zeker daar waar de omstan-

krachten gezien als een verlies.

digheden niet makkelijk zijn. Het werken aan de

• De methode Trefwoord wordt op samenwerkings-

fusie komt bovenop het normale werk waarvan

scholen meestal zeer gewaardeerd, bij zowel de

de werkdruk normaal al erkend groot is. De

christelijke als bij de openbare leerkrachten. Er zijn

bevlogenheid van veel onderwijsmensen en hun

zeker punten van kritiek, van beide kanten, maar

vermogen zich optimaal in te zetten voor een

men kan er –zeker in de onderbouw- goed mee

gewenste verandering ten bate van de kinderen

uit de voeten.

maakt dat de meeste fusies slagen. Maar de verhoogde druk gaat soms ten koste van ge-

Westerwijs en Penta Primair

zondheid en welbevinden. Dat vraagt aandacht.

• In de interviews is via het schema van Guido

Voor openbare leerkrachten is het lesgeven in

Vermeeren gekeken naar de verschillende voor-

levensbeschouwelijke vorming vaak zo nieuw dat

waarden waaraan een verandering moet doen

begeleiding wenselijk is of nodig kan zijn.

wil ze leiden tot succes. Het vooraan staande ‘visie’ wordt in de reacties van de geïnterviewden

jezelf mag en kunt zijn en waar je je samen met

vaak gepasseerd ten gunste van ‘belang’. Een

het team en de leerlingen kunt ontwikkelen. De

minderheid kent de geschiedenis van het gentle-

samenwerkingsschool biedt mensen die willen

mens agreement dat al in 2007 door de toen-

veranderen, kunnen loslaten en graag anders-

malige directies van Penta Primair en Imago, de

denkenden ontmoeten een mooie nieuwe

voorloper van Westerwijs, is bepaald. Velen zetten

werkplek.

het belang ten gevolge van krimp op de eerste

• Bij de fusies is niet iedereen meegegaan en som-

plaats en vinden dat de visie er naderhand boven

mige leerkrachten zijn na de fusie door ziekte

geplakt wordt.

uit een team of het onderwijs weggevallen of

• In de gesprekken wordt vaak gezegd dat men de

hebben om andere redenen de samenwer-

organisatie en werkwijze van Penta Primair posi-

kingsschool verlaten. In dit onderzoek komen

tiever beoordeeld dan die van Westerwijs, vooral

deze mensen vrijwel niet aan bod. Wanneer zij

op het gebied van personeelsbeleid. Ook ten

wel hadden deelgenomen, zouden er wellicht

opzichte van andere organisaties wordt Penta Pri-

meer kritische opmerkingen zijn gemaakt die de

mair gezien als voorloper. Personeel van PP uit zich

algehele positieve stemming ten aanzien van

trotser op de organisatie dan personeel van Ww.

samenwerkingsscholen mogelijk hadden genu-

• De fusie op bestuursniveau is voor veel leerkrachten een tamelijk abstract gegeven. Direc-

anceerd.

• Niet in het rapport opgenomen maar wel goed

teuren hebben er meer kijk op en hebben er ook

om hier als conclusie te formuleren is het feit dat

vaak een duidelijke en soms kritische mening

veel geïnterviewden expliciet blij waren met

over. Toch is het vertrouwen over het algemeen

het gesprek en waarderen dat hun mening telt.

heel groot en staat men in meerderheid achter

Iemand zei:

het voornemen de beide stichtingen samen te

Ik vind het erg leuk dat er gevraagd wordt wat

voegen.

wij vinden en wat werkbaar is. Er wordt geluis-

• De intentie van Westerwijs en Penta Primair om in het Westerkwartier 3 typen scholen te vormen en

52

• Mensen willen werken op een school waar je

terd. Wat wij vinden, doet ertoe. Penta Primair heeft heel lang de slogan gehad ‘1 en-al-aan-

te beheren: openbare, christelijke en samenwer-

dacht’. Zo ervaar ik het ook. Dan is het bij dit

kingsscholen, wordt door een grote meerderheid

soort dingen, die echt wel effect gaan heb-

van het personeel gedragen.

ben op ons -misschien niet dit jaar maar in de

• Communiceer naar alle personeelsleden zo open en helder mogelijk over het proces van fuseren.

Dat geldt zowel scholenfusies als de besturenfusie.

Bij de laatste is het wellicht goed om aandacht te besteden aan de ideeën die er zijn omtrent het verschil in kwaliteit tussen PP en Ww en hoe daarmee werd en wordt omgegaan. In de beeldvorming van Penta Primair en van Westerwijs komt bij vergelijking de eerste organisatie er geregeld beter van af. Het is aan te bevelen in de nieuw te vormen stichting de met name gewaardeerde kwaliteiten vast te houden, zoals het personeelsbeleid, het ‘1 en al aandacht’ voor alle personeelsleden.

• Zet de fusiegelden in op de scholen die fuseren.

Maak een reële inschatting hoe zwaar een fusie is en stel waar nodig gedurende de 5/6 fusiejaren bij. Door extra formatie en extra facilitering wordt

toekomst- fijn dat ze ons gevraagd hebben. Dan

voorkomen dat er een onevenredig grote in-

kun je ook je eigen plan trekken en kun je niet

spanning moet worden geleverd door de betrok-

achteraf zeggen: ik wist het niet. We zijn echt wel

kenen. Dat zijn vaak mensen die omwille van

geraadpleegd. (C)

het proces en uit zorg en loyaliteit tot het uiterste doorgaan en veel eigen tijd in het fusieproces investeren.

AANBEVELINGEN Scholenfusies

Personeel

• Ga door met fuseren waar krimp het voort-

• Vergroot de aantrekkelijkheid van samenwer-

bestaan van scholen bedreigt, om een school in

kingsscholen door leerkrachten van obs en van

een dorp te behouden. Beheer in grotere dorpen

cbs via bijv. collegiale consultatie met collega’s

juist verschillende scholen want er is bij ouders en

van samenwerkingsscholen bekender te maken

leerkrachten behoefte aan keus.

met de sws. Organiseer een grotere mate van

• Er kan door de besturen meer geanticipeerd worden op bedreigende situaties van scholen.

Dat kan gaan om krimp maar ook om proble-

mobiliteit en van een bredere kennismaking met elkaar en de verschillende scholen.

• Voor wie de voorkeur geeft te blijven werken op

men binnen een team en/of het minder goed

de school van de vertrouwde identiteit moet vol-

functioneren van directeuren of andere per-

doende werkgelegenheid op cbs en obs gewaar-

soneelsleden. Gedoe op school kan leiden tot

borgd blijven.

verminderde aanmelding of leegloop en dus tot

• Geef expliciet aandacht aan het waarom van

de noodzaak tot snel fuseren. Rustig naar elkaar

het niet willen meegaan in een fusie en/of het

toegroeien en een fusie echt goed voorbereiden

voortijdig uitvallen wegens ziekte of anderszins.

voorkomt onrust en ad hoc-beleid.

Het geeft de nodige zorg aan mensen in een moeilijke periode en het verkrijgt informatie over

Westerwijs en Penta Primair • Zet de visie, het gentlemens agreement dat de basis vormt voor de samenwerking, meer in de schijnwerpers.

groeps- of individuele processen die van belang kan zijn voor het te voeren beleid.

• Bied scholingsmogelijkheden voor wie op levogebied weinig of geen kennis/ervaring heeft.

53

Naar buiten toe • Garandeer naast de vorming van samenwerkingsscholen het voortbestaan van christelijk onderwijs en van openbaar onderwijs zolang daar vanuit de ouders voldoende behoefte aan is.

• Bepleit bij pabo’s de invoering van een module ‘samenwerkingsschool’.

• Beperk het levo-aanbod niet tot Trefwoord alleen. Onderzoek alternatieven voor Trefwoord in de bovenbouw of stimuleer de vraag bij uitgeverijen naar een methode die een doorgaande leerlijn vormt en aantrekkelijk is voor onder- en bovenbouw. Of faciliteer eigen personeel om dat zelf te bedenken, te ontwikkelen en in te voeren.

• Herzie de taakomschrijving, de samenstelling en de bestaansduur (kortom: het reglement) van de identiteitscommissies voor samenwerkings-

NAWOORD

scholen.

Dit onderzoek bevestigt dat het binnen een

• Gebruik de resultaten van dit onderzoek als

schoolteam belangrijk is dat begrippen die iden-

bevestiging van de legitimiteit van het ingezette

titeit uitdrukken gedefinieerd zijn. Wil je kinderen

beleid richting de politiek en als stimulans voor

helpen vormen tot burgers die open en positief

andere onderwijsbesturen, leerkrachten, ouders

hun rol in de samenleving kunnen vervullen, dan

en andere belanghebbenden.

hoort levensbeschouwelijke vorming -naast alles wat aan cognitieve en creatieve vakken op het

Levensbeschouwelijke vorming

rooster staat- aandacht te krijgen volgens een

• Zorg voor een duidelijke begripsomschrijving van

teambreed gedragen doorgaande leerlijn. Om

de levensbeschouwelijke identiteit van de school,

dat goed op te zetten en uit te voeren is voor-

gedefinieerd door het team zelf. Leerkrachten

waarde dat collega’s weten van elkaars levensbe-

en directeur bepalen samen de profilering van

schouwelijke achtergrond, huidige opvattingen en

de school en dragen die uit. Voor samenwer-

hun behoefte –of niet- om daar in hun onderwijs

kingsscholen is dat vanzelfsprekend, maar voor

uiting aan te geven. Dan kan een team de ge-

openbare en christelijke scholen blijkt het echter

wenste inhoud definiëren van de morele (christelij-

eveneens nodig. Middel om daarbij te gebruiken

ke, humanistische, oecumenische, burgerschaps-,

zijn de publicaties: kennisbasis/kerndoelen/

etc.) opvoeding, die de levensbeschouwelijke

toetsingskader godsdienst/levensbeschouwing

identiteit van de school bepaalt. Daarbij moet

(zie bijlagen 7-9).

de sfeer zo veilig zijn dat de leden van het team

• Laat alle scholen ‘levensbeschouwelijke vorming’ jaarlijks op de agenda zetten. Voor cbs en obs

elkaar kunnen vragen om ondersteuning, compensatie of vrijstelling.

is het goed om het bewustzijn in dat opzicht te

54

vergroten. Op sws kan de aandacht verslappen

Er hoort binnen elk team op ethisch/moreel ge-

wanneer de heftige periode van opbouw achter

bied een hoge mate van consensus te zijn over

de rug is en het risico verschijnt dat de identiteiten

de inhoud en betekenis van begrippen die bij de

onherkenbaar worden.

leerlingen gebruikt worden, de normen en waarden

die worden overgebracht en de doorgaande lijn

Nu er 8 samenwerkingsscholen zijn kan de balans

die gehanteerd wordt. Dat bevordert de herken-

voorzichtig worden opgemaakt. Uit de gegevens

baarheid en dus de mogelijkheid bij de leerlingen

van de meest betrokken leerkrachten blijkt dat het

tot ontwikkeling en verdieping.

gevoel van winst overheerst. De positieve meningen en uitspraken zijn veel groter in getal dan de

Uit het onderzoek bleek dat op de traditionele

kritische en negatieve. Dit is een belangrijk feit en

openbare en christelijke scholen vaak het gesprek

een duidelijke rechtvaardiging van en stimulans

ontbreekt over vragen als ‘wat willen we ze mee-

voor het proces waarin Penta Primair en Westerwijs

geven, waarom willen we dat, hoe gaan we dat in

zich bevinden. Te vroeg juichen is niet goed, maar

die 8 jaren vorm en inhoud geven, wat is mijn per-

dit onderzoek is een applausje voor wat in het

soonlijke bijdrage om dit te bereiken?’. Pas wan-

Westerkwartier bereikt is.

neer er van een naderende fusie met de andere identiteit sprake is, wordt definiëring actueel, lijkt het. Vrijwel alle leerkrachten van de samenwer-

DANKWOORD

kingsscholen stellen het enorm op prijs dat er op hun

Natuurlijk besluit ik hier met een woordje aan

school open gesproken wordt over ieders ideeën,

alle leerkrachten die de enquête invulden en de

ervaring en ontwikkeling t.a.v. levensbeschouwing.

mensen die zich hebben laten interviewen: hartelijk

Respect voor andersdenkenden begint bij kennis

bedankt voor jullie tijd, inzet en eerlijkheid! Jullie

maken met die ander en toetsing van diens opvat-

betrokkenheid en bevlogenheid is prachtig. In

tingen aan die van jezelf.

het onderwijs moeten jullie veel ballen in de lucht houden, heel goed weten wat goed gaat en wat

Samenwerken nodigt uit tot zelfreflectie en dat blijkt

er beter kan en positief omgaan met veranderingen

voor de mensen die ermee te maken krijgen mees-

(die je niet altijd zelf kiest). Het is mooi te kunnen

tal een welkome en verrijkende ervaring.

constateren hoe positief velen van jullie zich open stellen voor collega’s.

Opmerkelijk is overigens dat vrijwel niemand de ‘kerndoelen godsdienstige vorming’ kent, laat

Omwille van kinderen niet willen concurreren maar

staan gebruikt. Omdat het aanbeveling verdient

gaan samenwerken, dat is winst.

deze in het christelijk en in het samenwerkingsonderwijs te kennen, zijn ze achterin dit rapport

Vanuit deze instelling en op grond van de erva-

opgenomen38.

ring die is opgedaan, kunnen Westerwijs en Penta Primair stappen blijven maken en straks met de

Op de vraag Samenwerking: winst of verlies? zijn in

nieuwe organisatie een optimaal onderwijsaanbod

dit onderzoek zeker een paar verlies-punten ge-

vormen met keuze tussen openbaar, christelijk en:

noemd. Die verdienen aandacht. Veranderingen

samen.

kunnen pijn doen en gaan lang niet altijd en bij iedereen van een leien dakje. Ze veroorzaken een proces waarin een nieuwe balans moet worden gevonden en het erkennen van het verlies dat mensen voelen, is voorwaarde voor een succesvolle verandering op langere termijn. Er is immers pas sprake van winst wanneer een nieuwe balans gevonden is die een beter resultaat is dan de situatie vòòr de verandering.

38 Deze kerndoelen en het toetsingskader zijn in 2012 ontwikkeld door de Besturenraad (sinds 2014 Verus geheten) voor de opleiding Diploma Christelijk Basis Onderwijs (DCBO). Zie bijlagen 6,7,8.

55

BIJLAGEN • Onderzoeksvoorstel • Uitnodiging vanuit de opdrachtgevers • Enquête • Bedankmail aan leerkrachten • Reglement Identiteitscommissie • Kennisbasis godsdienst/levensbeschouwing • Kerndoelen godsdienst/levensbeschouwing • Toetsingskader godsdienst/levensbeschouwing

BIJLAGE 1

ONDERZOEKSPROJECT FUSIEPROCES BASISSCHOLEN PP / WW

VRAAGSTELLING Welke invloed heeft het deelnemen aan een fusie van een openbare en een christelijke basisschool op de opvattingen van medewerkers van die scholen over zichzelf en elkaar m.b.t. identiteit?

DOELSTELLING De in kaart gebrachte vooroordelen en oordelen over de (vermeende) identiteit van scholen en de mensen die er werken leveren informatie ten bate van het huidige fusieproces en dergelijke processen elders.

ONDERZOEKSGROEP 10 medewerkers van samenwerkingsscholen, 10 medewerkers van openbare en 10 van christelijke scholen (bij Penta Primair, Westerwijs of eventueel ander bestuur).

WIJZE VAN ONDERZOEK Kwalitatief onderzoek* door middel van individuele interviews, gevolgd door registratie en analyse. De onderzoeker dient onafhankelijk en discreet te kunnen werken.

De resultaten worden geanonimiseerd.

PERSOONLIJKE MOTIVATIE ONDERZOEKER Ik heb ervaring met en belangstelling voor een scholenfusie openbaar en christelijk onderwijs tot samenwerkingsschool. Ik weet dat mensen voor, tijdens en na zo’n fusie op verschillende manieren denken over zichzelf en de ander met betrekking tot identiteit. Ik ben benieuwd of er relevante patronen zichtbaar worden in dit proces van verandering.

Een dergelijk onderzoek bedenken en uitvoeren lijkt mij interessant en passend bij mijn capaciteiten.

De analyse en rapportage aan belanghebbenden vind ik uitdagend.

BELANGHEBBENDEN

1. Penta Primair en Westerwijs 2. beleidsmakers basisonderwijs 3. opleidingen voor schoolleider

THEORETISCH KADER Literatuuronderzoek moet ik nog doen. Als instrument gebruik ik in elk geval “Voorwaarden voor succes bij veranderingen”.

RAPPORTAGE RESULTATEN De schriftelijke rapportage is gestoeld op de analyse en vergelijking van de geanonimiseerde interviews. De interviews zullen antwoorden inhouden waar mogelijk patronen in zichtbaar komen over identiteitsbesef en –verandering. Zowel individuele processen als generaliseerbare patronen zijn resultaat van onderzoek.

CONCLUSIES / AANBEVELINGEN De informatie over ervaringen van medewerkers leidt tot conclusie/aanbevelingen die van nut kunnen zijn in lopende of toekomstige fusieprocessen.

TIJDPAD week 39-40 41-45 43-47 48-19 20-23 21-23 24-25 26-28

fase oriëntatie en besluit 62 voorbereiding theorie voorbereiding praktijk 30 interviews / registratie / analyse concept-rapportage feedback op concept-rapportage definitieve rapportage presentatie rapportage aan belanghebbenden

actief Johan Paulien Paulien Paulien Paulien Johan e.a.

Paulien Paulien

*Kwalitatief onderzoek is een vorm van empirisch onderzoek die zich laat typeren aan de hand van de manier van informatie verzamelen (hier: individueel interview), het soort analyse, de onderzoeksopzet , het onderwerp van onderzoek en de rol van de onderzoeker. (Maso en Smaling) Zie verder onder het EVALUATIEONDERZOEK.

BIJLAGE 2

48-19 20-23 21-23 24-25 26-28

30 interviews / registratie / analyse concept-rapportage feedback op concept-rapportage definitieve rapportage presentatie rapportage aan belanghebbenden

Paulien Paulien Johan e.a.

Paulien Paulien

*Kwalitatief onderzoek is een vorm van empirisch onderzoek die zich laat typeren aan de hand van de manier van informatie verzamelen (hier: individueel interview), het soort analyse, de onderzoeksopzet , het onderwerp van onderzoek en de rol van de onderzoeker. (Maso en Smaling) Zie verder onder het EVALUATIEONDERZOEK.

BIJLAGE 2

Aan alle leerkrachten onze stichtingen, Graag nodigen wij jullie allemaal uit, deel te nemen aan een onderzoek over levensbeschouwelijke identiteit. We zijn benieuwd naar jullie opvattingen over de steeds verder groeiende samenwerking tussen onze stichtingen.

Waarom Er zijn nu al 8 samenwerkingsscholen. Een fusie op bestuursniveau wordt voorbereid.

Wij vinden dit het juiste moment om onder het personeel van beide stichtingen te laten onderzoeken wat mogelijke effecten zijn van deze ontwikkelingen. Er gebeurt immers nogal wat in fusies tussen scholen van openbare en christelijke identiteit.

Doel van het onderzoek: gegevens verzamelen over hoe onze medewerkers denken over identiteit en samenwerking. Jullie kunnen ons informatie geven die van belang is voor ons eigen fusieproces en voor dergelijke processen elders in het land.

Hoe Via een anonieme enquête krijgt iedereen dezelfde vragen voorgelegd. Dus niet alleen de leerkrachten op de samenwerkingsscholen, maar juist ook de leerkrachten van de christelijke en van de openbare scholen die er tot nu toe weinig mee te maken hebben gehad. Daarnaast bevat de enquête vragen/stellingen voor de leerkrachten die een fusie achter de rug hebben.

Na de enquête zullen ongeveer 30 personeelsleden worden geïnterviewd. In een gesprek kan meer de diepte worden ingaan. Het gaat ook dan om het onderwerp levensbeschouwelijke identiteit.

Door wie Dit onderzoek wordt uitgevoerd door Paulien van den Andel (oud-directeur van sws De Klimboom). Zij is in dienst van Penta Primair, maar doet dit onderzoek in opdracht van Penta Primair en Westerwijs samen. Voor vragen en opmerkingen is zij te bereiken via: 06-46790006 (di-woedo) en p.vandenandel@pentaprimair.nl.

Anonimiteit Als onderzoekster werkt Paulien van den Andel discreet en onafhankelijk. De anonimiteit van zowel de enquête als de rapportage van de interviews is door haar gewaarborgd.

Resultaat De resultaten worden eind dit schooljaar aan alle betrokkenen van beide stichtingen gepresenteerd. Ook is er al belangstelling getoond van de kant van beleidsmakers en politici.

Graag willen wij kunnen rekenen op jullie medewerking bij dit onderzoek.

Het invullen van de enquête (dubbelzijdig A-4tje) duurt slechts 5 à 10 minuten. Je krijgt dat binnen63 kort van je directeur. De ingevulde enquête geef je in de gesloten retourenvelop aan hem/ haar terug.

Met hartelijke dank voor jullie medewerking, Gerrit Rotman en Johan Heddema

BIJLAGE 3

Met hartelijke dank voor jullie medewerking, Gerrit Rotman en Johan Heddema

BIJLAGE 3

ENQUÊTE IDENTITEIT onder de leerkrachten van PENTA PRIMAIR en WESTERWIJS A. Bij deze vragen graag het bij jou passende antwoord omcirkelen.

1.

Waar werk je? a. openbare school Dat is:..? b. christelijke school c. samenwerkingsschool 2.

Wat is de identiteit van de a. christelijk Dat is:..? stichting waar je werkt? b. openbaar 3.

Hoe oud ben je?

4.

Wat was de identiteit van je opleiding?

Welke achtergrond heb je?

5.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

a. jonger dan 45 b. 45 of ouder a. openbare peda/pabo b. christelijke peda/pabo a. neutraal b. humanistisch c. beetje christelijk d. christelijk en kerkelijk e. anders, nl:

a. vooral toeval b. een bewuste keuze a. vooral toeval b. een bewuste keuze

Dat was:

a. vooral toeval b. een bewuste keuze 6. Waar a. neutraal sta je nu b. humanistisch zelf? c. beetje christelijk d. christelijk en kerkelijk e. anders, nl:

Hoe sta je tegenover samenwerkingsscholen?

a. benieuwd b. positief c. neutraal d. bezorgd e. negatief Hoe sta je tegenover de a. benieuwd voorgenomen fusie van b. positief Penta Primair en Westerc. neutraal wijs? d. bezorgd e. negatief Een school heeft meer identiteiten dankzij bijv. didactisch concept, pedagogisch klimaat en onderwijsaanbod. Levensbeschouwelijke identiteit is voor jou in dit rijtje: Stel dat je naar een andere school zou gaan. Welke zou jouw voorkeur hebben?

64 Stel dat jij zelf kinderen in de basisschool-leeftijd had en in jouw woonplaats zijn de drie typen school. Welke school zou je voor hen kiezen?

Wanneer spreek jij a. bijna wekelijks met collega’s over b. rond de openingen en vieringen levensbeschouwelijke op school onderwerpen? c. in de commissie die een viering voorbereidt d. bij ingrijpende gebeurtenissen

a. het belangrijkst b. even belangrijk c. minder belangrijk a. openbare school b. christelijke school c. samenwerkingsschool a. openbare school b. christelijke school c. samenwerkingsschool Hoe vind a. te veel je dat? b. genoeg c. te weinig

 1.

2.

B. Hier volgen stellingen. Omcirkel het antwoord dat bij jou past.

Liever een samenwerkingsschool in een dorp dan geen school.

Grondslag/principes aanpassen om praktische redenen is kwalijk.



eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens

12.

Wanneer spreek jij a. bijna wekelijks met collega’s over b. rond de openingen en vieringen levensbeschouwelijke op school onderwerpen? c. in de commissie die een viering voorbereidt d. bij ingrijpende gebeurtenissen

Hoe vind je dat?

a. te veel b. genoeg c. te weinig

 B. Hier volgen stellingen. Omcirkel het antwoord dat bij jou past.

1. Liever een samenwerkingsschool in een dorp dan geen school.

2. Grondslag/principes aanpassen om praktische redenen is kwalijk.

3. Een s.w.s is qua levensbeschouwing rijker dan een o.b.s. of een c.b.s..

4. Openbare scholen doen weinig aan levensbeschouwelijke vorming.

5. Eigenlijk irriteert denken over levensbeschouwelijke onderwerpen mij.

6. Samenwerkingsscholen lijken nogal op christelijke scholen.

7. Aan de nadelen van fusies wordt te weinig aandacht geschonken.

8. Christelijke scholen zijn er eigenlijk op uit om zieltjes te winnen.

9. Ik ga mensen met een andere achtergrond liever uit de weg.

10. In grote plaatsen moet de keuze beperkt blijven tot o.b.s. en c.b.s..

eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens

 Werk je op een christelijke of openbare school, sla dan C en D over C. Vragen aan leerkrachten van samenwerkingsscholen.

1. Je werkt nu op een s.w.s. a. christelijke school Waar werkte je hiervoor? b. openbare school 2. Hoe stond je in het begin a. negatief tegenover de fusie als je b. bezorgd denkt aan het belang van de c. benieuwd ouders en kinderen? d. positief

en nu?

3.

en nu?

Hoe stond je in het begin tegenover de fusie als je denkt aan jouzelf?

a. b. c. d.

negatief bezorgd benieuwd positief



!

a. hetzelfde b. negatief c. positief a. hetzelfde b. negatief c. positief

D. Stellingen voor leerkrachten van samenwerkingsscholen 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Ik voel me op de sws meer betrokken bij levensbeschouwelijke identiteit.

De twee identiteiten worden in de levo-lessen duidelijk apart neergezet.

Ik kan nu w.b. mijn identiteit meer mijzelf zijn, dan op mijn vorige school.

Sommige collega’s gaan niet altijd respectvol om met de andere identiteit.

De invloed van de christelijke identiteit is groter dan die van de openbare.

Ik kijk nu positiever aan tegen collega’s van de andere identiteit dan eerst.

Ik heb genoeg kennis/vaardigheden om goed levo te geven.

Soms ben ik minder blij met de veranderingen dan mijn collega’s, denk ik.

Er ontstaat op onze school een nieuwe gezamenlijke identiteit.

De methode waarmee wij levo-lessen geven, 65bevalt mij goed.

eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens eens / neutraal / oneens

In het tweede deel van het onderzoek worden ca. 30 interviews afgenomen. Daarin wordt dieper ingegaan op je mening/gevoel/ervaring t.a.v. de veranderingen. Ook de gegevens van de interviews worden geanonimiseerd. Antwoord je ‘ja’ of ‘misschien’, dan wil ik je graag telefonisch kunnen bereiken. Daarvoor heb ik je nummer nodig. Dat geef ik natuurlijk niet aan iemand anders door.

Heb je belangstelling om over dit onderwerp geïnterviewd te worden? telefoonnummer: ……….…………………………………………..

Hartelijk bedankt voor het invullen van de enquête!

BIJLAGE 4

ja / misschien / nee mijn contactgegevens staan in de mail Paulien van den Andel

reiken. Daarvoor heb ik je nummer nodig. Dat geef ik natuurlijk niet aan iemand anders door.

Heb je belangstelling om over dit onderwerp geïnterviewd te worden? telefoonnummer: ……….…………………………………………..

Hartelijk bedankt voor het invullen van de enquête!

ja / misschien / nee mijn contactgegevens staan in de mail Paulien van den Andel

BIJLAGE 4

Zuidhorn, 24 januari 2017 Aan alle leerkrachten, Graag bedank ik jullie voor jullie medewerking aan de enquête over levensbeschouwelijke identiteit.

Van de ca 400 uitgedeelde enquêtes zijn er 269 ingevuld teruggekomen. Dus ongeveer 67% van alle leerkrachten van beide stichtingen heeft meegedaan. Dat is genoeg om een beeld te krijgen van hoe er door jullie over identiteit en samenwerking wordt gedacht.

Hoe verder De komende tijd ben ik bezig de antwoorden te verwerken om zichtbaar te maken hoe er is geantwoord en welke verschillen en ontwikkelingen vast te stellen zijn.

Interviews Heb je op de enquête aangegeven dat je wel (of misschien) geïnterviewd wilt worden, dan bel ik je deze of volgende week op. Je hoort dan van me of ik van je aanbod gebruik maak; het aantal belangstellenden is namelijk groter dan het aantal mensen dat geïnterviewd wordt.

Zo ja, dan spreken we af op een tijd (in maart/april) die jou goed uitkomt. Ook kies jij de plaats (school, thuis, café of kantoor) waar we elkaar ontmoeten. Om ze te kunnen verwerken neem ik de gesprekken op via mijn mobiele telefoon, maar de gegevens worden geanonimiseerd.

De interviews gaan uiteraard eveneens over de ervaringen en ideeën die je hebt m.b.t. levensbeschouwelijke identiteit en wat je daarvan al dan niet verwacht op jouw school en bij een eventuele fusie tot samenwerkingsschool. Wat verandert er dan en wat heb je nodig om daarin mee te gaan. Of ben je bezorgd over de ontwikkelingen en houd je vast aan je principes? De interviews geven dus de gelegenheid dieper op het onderwerp in te gaan.

Timing Volgens de planning zullen voor het eind van het schooljaar de resultaten van het onderzoek aan jullie worden gepresenteerd. Dan is iedereen weer even betrokken bij de ontwikkelingen die tussen Westerwijs en Penta Primair gaande zijn.

Met vriendelijke groet, Paulien van den Andel 66 (p.vandenandel@pentaprimair.nl, 06-46790006)

De bijlagen 5 t/m 8 leest u op de site van Penta Primair. www.pentaprimair/onderzoek-samenwerking Bijlage 5: Reglement ID-Commissie Bijlage 6: Kennisbasis godsdienst levensbeschouwing Bijlage 7: Kerndoelen 2012 Bijlage 8: Toetsingskader dcbo 2012

BIJLAGE 5 Reglement ID-cie BIJLAGE 6 Kennis