Colofon Juncto is het onafhankelijke blad van het departement Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Utrecht. Juncto wordt uitgegeven door Juridische Studenten Vereniging te Utrecht en verschijnt vier maal per jaar ineen oplage van 1.500 exemplaren. Het blad is gratis verkrijgbaar in de onderwijsgebouwen en instituten van de faculteit, alsmede in de Onderwijswinkel Rechtsgeleerdheid. Hoofdredacteur Arjon Tieman Eindredacteur Marielle Sterk Redactie Suze Bloks, Christaan Bos, Quirine Govers, Marloes Horstman, Nicky Jansen, Lennart Jilesen, Nena van der Kammen, Els van Kolfschooten, Leoni Nijland, Nikki Nuijten, Anne Rietveld, Lucas Scholcz, Laura Stam, Marielle Sterk, Bart van der Tang, Sophía de Vries Medewerkers aan dit nummer E.H. Hondius, A.M. Hol Website http://www.dejuncto.nl Postadres JSVU B.V. Jansveld 44, 3512 BH Utrecht E-mail Juncto@jsvu.nl Voor inlichtingen over adverteren kunt u contact opnemen met de Commissaris Extern van de jsvu: E bestuur@jsvu.nl T (030) 240 08 11 F (030) 236 74 75 Raad van Advies L. Esser, M. Devilee, L. Zalait, M. van Eijsden Vormgeving Studio Maaike Klijn, Breda Druk Koninklijke BDU Grafisch Bedrijf, Barneveld Ingezonden stukken, alsmede bijdragen van de faculteit en de JSVU, vallen niet onder de verantwoordelijkheid van de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden stukken in te korten en/of te weigeren. Auteursrecht Juncto wordt mede mogelijk gemaakt doorinkomsten uit advertenties, advertorials en kantorenspecials. Deze onderdelen vallen buiten de onafhankelijkheid van de redactie. Het copyright van de artikelen/foto’s ligt bij de auteurs/fotografen. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder toestemming van de auteurs.
Inhoud Actualiteit • Redactiestelling, p. 6 • column Prof.mr. Ewoud Hondius – Over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur, p. 10
Thema: Recht & Geschiedenis • • • • • • • • • •
De Grondwet, p. 16 De terugwerkende kracht van recht, p. 19 Gerechtelijke dwalingen: Slapende rechters bijten wel, p. 25 De Puttense moordzaak in perspectief, p. 29 Online diefstal in een online community, p. 33 Regulering van informatietechnologie: verwacht het onverwachte, p. 36 De vrouw: van tweederangs wezen tot vrijwel gelijkwaardig aan de man, p. 39 De geschiedenis van artikel 7 van de Grondwet, p. 42 Slavernij door de jaren heen, p. 45 Montesquieu: grondlegger van vele staatsinrichtingen, p. 48
Carrière • Van Doorne!, p. 52
Meer dan het thema • Exclusief interview met Ton Hol, p. 56 • La ley mordaza: Hoe demonstreer je tegen een demonstratieverbod?, p. 61
voorwoord
Op het moment dat ik begon aan het schrijven
dat in deze Juncto wordt behandeld is de ma
van dit voorwoord, is de laatste in Nederland
nier waarop moet worden omgegaan met het
ingevoerde wet (volgens het online staatsblad)
Nulla Poena-beginsel (geen straf zonder wet).
vier uur geleden bekendgemaakt. De eerste Ne
Hierover ontstond na de tweede wereldoorlog
derlandse wet die wet ingevoerd, stamt uit 1813.
discussie. (Zie pagina 19 e.v.)
Ruim 200 jaar geleden. Ironisch genoeg betreft dat een wet waarin wordt bepaald dat de wet
Dagelijks vragen maatschappelijke, technolo
ten van kracht bleven die golden ten tijde van
gische en economische ontwikkelingen om dy
het Franse keizerrijk. Een exact beginpunt van
namische wetten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de
de Nederlandse wetgeving is daardoor moei
omstandigheid dat de wetgever voor de door
lijk aan te wijzen. Duidelijk moge zijn dat onze
braak van het digitale tijdperk niet kon voorzien
hedendaagse Nederlandse wetten een lange ge
in de diefstal van digitale gegevens. ‘Is het dief
schiedenis hebben.
stal in de zin van artikel 310 Wetboek van Straf recht als een gamer het zwaard van een andere
Voorgaande geldt niet alleen voor de gecodifi
gamer afpakt in een online computergame?’
ceerde wet, maar ook voor de beginselen waarop
(Zie pagina 33 e.v.)
deze wetten zijn gebaseerd. De invloed van het veel oudere Romeinse recht daarop is bijvoor
De vele onderwerpen die vallen binnen het
beeld aanzienlijk. Toch verandert door de jaren
thema Recht & Geschiedenis zijn interessant.
heen ook de manier waarop tegen deze beginse
Dan bedoel ik niet slechts de geschiedenis van
len wordt aangekeken. Een voorbeeld daarvan
onze wet, maar ook de ontwikkelingen die deze
2 Voorwoord
geschiedenis bevat. De loop van de geschiede
Deze Juncto met als thema Recht & Geschiede
staat weer boordevol interessante, roerende en
nis bevat namelijk aanwijzingen voor beantwoor
nis bevat artikelen met schetsen van verschei
behulpzame artikelen.
ding van vragen die we in de toekomst moeten
dene ontwikkelingen van het recht die onze ge
beantwoorden. Hoe moeten de wet bijvoor
schiedenis kent. Deze zijn wellicht behulpzaam
Tot slot
beeld omgaan met nieuwe technologieën zoals
voor de verdere vorming en ontwikkeling van
Het zit in de aard en het karakter van geschiede
de mogelijkheid tot het klonen van dieren of
het recht. Daarbij worden onderwerpen behan
nis dat tijdperken aanvangen, maar ook eindi
zelfs mensen? Bij een vraagstuk als voorgaande
deld zoals de ontwikkeling van vrouwenrechten
gen. Zo ook mijn tijd als hoofdredacteur bij de
dienen niet alleen ethische vraagstukken te wor
en de wetgeving omtrent diefstal van digitale
Juncto. Vanzelfsprekend is dat minder relevant
den afgewogen, maar zullen ook het reeds be-
gegevens.
voor de ontwikkeling van ons recht, maar toch
staande systeem van wetgeving, de fundamen
wil ik van deze gelegenheid gebruik maken om
ten waarop dit systeem stoelt en de daarbij be
Daarnaast wordt ingegaan op de toepassing van
een dankwoord toe te voegen voor de mensen met
horende rechtspraktijk van grote invloed zijn.
deze wetten. De geschiedenis leert ons soms op
wie ik in mijn tijd als hoofdredacteur heb mo
In andere regelingen is immers reeds vastge
een uiterst pijnlijke manier waar fouten worden
gen samenwerken. In het bijzonder de Juncto-
legd in hoeverre de wetenschap mag worden
gemaakt bij de toepassing van goed bedoelde
redactie, de JSVU en de Commissaris Extern van
beperkt in haar onderzoek en in hoeverre zij
wetten. Op dat gebied zijn er onder andere vele
deze JSVU, Cees van Ginneken, wiens inzet veel
recht heeft om een beroep te doen op de weten
gerechtelijke dwalingen aan te wijzen. De Put
mogelijk heeft gemaakt. Bedankt!
schappelijke vrijheid.
tense moordzaak is daarvan een schrijnend voorbeeld. Naast een overzicht van gerechte
Er rest mij niets anders dan u veel leesplezier te
De geschiedenis die voorafgaat aan een derge
lijke dwalingen door de jaren heen (pagina 25
wensen.
lijke ontwikkeling kan situaties bevatten die
e.v.), bevat deze Juncto een exclusief interview met
vergelijkbaar zijn met nieuw ontstane problemen.
Wilco Viets, de verdachte in de Puttense moord
Aan de hand daarvan kunnen ook de nieuwe
zaak die jarenlang onterecht gevangen zat. (Zie
ontwikkelingen worden vormgegeven en wor
pagina 29 e.v.)
Ave!
den geregeld in de wet. De geschiedenis van het recht kan zodoende behulpzaam zijn bij het
Tevens zal in deze Juncto worden ingegaan op
vormen van nieuwe wetten.
andere onderwerpen zoals carrière-mogelijkhe den. Het moge duidelijk zijn, ook deze Juncto
Voorwoord 3
Ben jij klaar voor morgen? Schrijf je in en wees als eerste op de hoogte van: • Masterclasses • Stages/vacatures • Business courses • En meer …
Actualiteit De rubriek Actualiteit is deze Juncto, met als thema Recht & Geschiedenis, gevuld met de vaste redactiestelling en een column van Prof. mr. Ewoud Hondius over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur. • Redactiestelling, p. 6 • column: Prof.mr. Ewoud Hondius – Over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur, p. 10
actualiteit
Redactiestelling Artikel 15 van het Internationaal Verdrag inzake
rechtelijk systeem en dit lijkt gerechtvaardigd.
burgerrechten en politieke rechten (IVBPR), ar-
Er zijn echter gevallen denkbaar waarin het af
tikel 7 van het Europees Verdrag tot bescher
wijken van dit beginsel te verdedigen valt. Denk
ming van de rechten van de mens en de funda
bijvoorbeeld aan de afschuwelijke daden ten
mentele vrijheden (EVRM) en artikel 1 van het
tijde van de tweede wereldoorlog. Veel van deze
Wetboek van Strafrecht. Drie voorbeelden van
daden waren niet strafbaar gesteld op grond van
wetsartikelen waarin het legaliteitsbeginsel
destijds geldende wetten. De strafbaarstelling
(ook wel: Nulla poena-beginsel) is vastgelegd.
van personen die deze daden hadden uitgevoerd,
Een zeer belangrijk en zwaarwegend beginsel
bleek toch wenselijk. Dit levert strijd op met het
als het gaat om de terugwerkende kracht van
legaliteitsbeginsel zoals wij dat tegenwoordig
nieuwe wetgeving. Er geldt daarbij een uitdruk
kennen.
kelijk verbod om personen strafbaar te stellen voor feiten die zij hebben gepleegd op een mo
In de geschiedenis doen zich vaker dergelijke
ment dat de wet die deze feiten strafbaar stelt,
gevallen voor. Dat zijn gevallen waarin de tijd
nog niet was ingevoerd.
misschien wel ten koste gaat van de rechtvaar digheid. Immers, de benodigde wetten waren
Bijvoorbeeld
te laat.
Peter Patat download op 9 april 2014 enkele mu ziekbestanden. Op 10 april 2014 wordt downloa
In onze maatschappij hebben we te maken met
den in Nederland strafbaar gesteld. Peter wordt
snelle ontwikkelingen op het gebied van bij
aangeklaagd en de rechter buigt zich over de
voorbeeld technologie, maar ook de misdaad
vraag of Peter strafbaar is. Het antwoord is nee.
lijkt nieuwe vormen aan te nemen (denk bij
Op het moment dat Peter de muziekbestanden
voorbeeld aan terrorisme of de gevallen die de
downloadde, was dit downloaden nog niet straf
Heer Bolhaar in de vorige editie van Juncto be
baar. Hoewel dit ten tijde van zijn proces inmid
noemde). Er bestaat daardoor een kans dat de
dels is veranderd, is Peter hier op grond van de
huidige wetgeving niet kan beantwoorden aan
hierboven genoemde artikelen niet strafbaar
(nieuwe) delicten die in de toekomst zullen
voor zijn downloads.
worden gepleegd, of misschien zelfs nu al wor den gepleegd. De vraag daarbij is of de wetgever
Het omgekeerde is wel mogelijk. Indien het down
een middel moet worden geboden om ook die
loaden verboden was ten tijde van Peter’s down
gevallen strafbaar te stellen en bepaalde (zware)
loads en dit verbod is opgeheven tussen deze
delicten met terugwerkende kracht strafbaar kan
download en het moment waarop Peter ver
stellen. De stelling die daarbij aan onze redac
volgd wordt, moet Peter worden vrijgesproken.
tieleden werd voorgeworpen is:
In eerste instantie lijkt dit redelijk. Het legali teitsbeginsel ligt ten grondslag aan ons straf
6 Redactiestelling
“De wetgever mag zeer ernstige delicten, waarin de wet aanvankelijk niet voor zag, met terugwerkende kracht strafbaar stellen.” * Wil je meer over dit onderwerp weten? Blader dan snel verder naar pagina 19 voor het artikel van Suze Bloks over de terugwerkende kracht.
Els van Kolfschooten
er niet met terugwerkende kracht gestraft mag
21 jaar – Bachelor rechtsgeleerdheid
worden.
In eerste instantie lijkt het redelijk om niet te
Nikki Nuijten
straffen voor delicten die nog niet strafbaar
21 jaar – Bachelor Rechtsgeleerdheid
waren. Ten tijde van het begaan. Maar je kunt een voorstelling maken van misdaden waarbij het redelijk lijkt om dit wel te doen. Vergelijk het met de Eichmann zaak (SS-er tijdens WOII verantwoordelijk voor deportatie van miljoenen Joden). Een probleem bij die zaak was ook de terugwerkende kracht van de wet. Maar hier is toen een onderscheid gemaakt tussen ex post facto wetten en retro-actieve wetten. Het verschil tussen beide is dat de dader bij ex post facto wet ten geen mens rea had en bij retro-actieve wetten
Het toekennen van terugwerkende kracht aan
wel. Mens rea houdt in dat je je bewust bent dat
een strafrechtelijke bepaling wordt begrensd
de misdaad die je hebt begaan onmenselijk was.
door het legaliteitsbeginsel, zoals in artikel
Er werd geconcludeerd dat een dader bij retro-
15 lid 1 IVBPR en artikel 7 lid 1 EVRM. Echter
actieve wetten (dader heeft mens rea) wel met
wordt in het tweede lid van beide verdragsarti
terugwerkende kracht gestraft mag worden,
kelen een uitzondering gemaakt op het legali
omdat men tijdens het begaan van de misdaad
teitsbeginsel ten aanzien van de berechting en
wel wist dat het fout was. Ik ben het hiermee
bestraffing van iemand die schuldig is aan een
eens, zeker als het gaat om ernstige misdaden.
misdrijf dat overeenkomstig de algemene rechts-
Zoals tijdens de WOII waarbij het ging om mis
beginselen door de beschaafde volken worden
daden tegen de mensheid. Ik vind dat terroris
erkend. Hierdoor wordt het mogelijk om voor
tische misdaden hier ook onder kunnen vallen,
internationale misdrijven als genocide een uit
vaak zijn deze gericht tegen een bepaalde bevol
zondering te maken op het verbod op terugwer
kingsgroep of in ieder geval tegen veel mensen.
kende kracht. Maar hoe zit het met de nationale
Als het gaat om lichtere misdrijven zoals drugs
misdrijven? Onze wetgever achtte het niet nodig
die nog niet op de Opiumwet stond vind ik dat
om gebruik te maken van de mogelijkheid welke werd geboden in het IVBPR EN EVRM. Artikel 1,
‘Voor zeer ernstige delicten moet de gelegenheid zijn om deze met terug werkende kracht strafbaar te stellen. De gedachte hierachter ligt besloten in het feit dat tegenwoordig nieuwe vor men van misdaad lijken te ontstaan.’ – Nikki Nuijten
eerste lid, Sr, bevat een ongeclausuleerd verbod tot berechting en bestraffing van iemand ter zake van een feit dat ten tijde van het begaan van dat feit niet bij of krachtens de wet strafbaar was gesteld. Ondanks dat het legaliteitsbeginsel als voornaamste doel heeft om de burger rechtsze kerheid te bieden, vind ik dat de wetgever de mogelijkheid moet hebben om van dit beginsel af te wijken. Voor zeer ernstige delicten moet de gelegenheid zijn om deze met terugwerkende kracht strafbaar te stellen. De gedachte hier achter ligt besloten in het feit dat tegenwoordig nieuwe vormen van misdaad lijken te ontstaan. De wet kan dit niet bijbenen en als gevolg komt
Redactiestelling 7
actualiteit
het achter te lopen. Hierdoor zou de kans groot
een degelijk beoordelingskader lijkt mij zeer
kracht is naar mijn mening niet de oplossing
zijn dat misdadigers hun straf ontlopen enkel
lastig. Wanneer mag het wel en wanneer niet?
voor te late benodigde wetgeving.
omdat zij aan het legaliteitsbeginsel een recht
Het legaliteitsbeginsel zorgt ervoor dat burgers
kunnen ontlenen om niet te worden vervolgd.
zekerheid hebben over de strafbaarstelling van
Nicky Jansen
Het lastige in deze kwestie is wel waar de grens
bepaalde feiten en is daarmee een essentieel
21 jaar – Bachelor Rechtsgeleerdheid
moet worden getrokken. Welke misdaden val
onderdeel van onze rechtstaat. Daarom kies ik
len onder zeer ernstige misdaden en welke niet..
er in beginsel voor dat de wetgever zeer ern
Ik ben het met bovenstaande stelling niet eens.
stige delicten, met uitzondering van de in art.
Rechtszekerheid is een van de belangrijkste
Lucas Scholcz
7 en art. 15 genoemde beperkingen, niet met
steunpilaren in onze samenleving. Wanneer
26 jaar – Master Financieel Recht
terugwerkende kracht strafbaar mag stellen.
hier een lek in zit wordt ons rechtssysteem
Mocht er echter een manier gevonden worden
mijns inziens niet meer serieus genomen. Het
die ervoor zorgt dat strafbaarstelling met terug
is aan de wetgever om de criminalisering bij te
werkende kracht getoetst zou kunnen worden
benen en deze zo goed als mogelijk, strafbaar
op een manier waarop er een balans gevonden
te stellen in het wetboek van Strafrecht. Een
kan worden tussen het legaliteitsbeginsel en de
betere insteek zou ik vinden om, in plaats van
(maatschappelijke) behoefte tot strafbaarstel
met terugwerkende kracht strafbaar te stellen,
ling met terugwerkende kracht dan zou dit mijn
de toekomstige strafbepalingen ruim te formu
mening kunnen doen veranderen.
leren waarna in de rechtspraak (bijvoorbeeld door de Hoge Raad) invulling kan worden ge
Art. 7 EVRM en art. 15 IVBPR bevatten beiden in
Nena van der Kammen
geven aan zulke bepalingen. Dat biedt de bur
het tweede lid een bepaling waarin een beper
21 jaar - Bachelor Rechtsgeleerdheid
ger meer houvast dan achteraf strafbaar stellen,
king van het legaliteitsbeginsel is opgenomen.
en zet de deur toch op een kier om in geval van
Deze bepalingen houden in dat het legaliteits
Persoonlijk ben ik het oneens met bovenstaande
ernstige delicten een basis voor veroordeling te
beginsel zich niet verzet tegen het bestraffen
stelling. Het legaliteitsbeginsel heeft een cen
vinden.
van gedragingen die, ondanks dat deze nog
trale plaats in ons Nederlandse rechtsstelsel.
niet strafbaar waren ten tijde van de gedra
Door het verbod van terugwerkende kracht
Suze Bloks
ging, bestraft kunnen worden indien de gedra
wordt de burger beschermd tegen de ‘machtige
Bachelors Rechtsgeleerdheid, Wiskunde,
ging strafbaar is overeenkomstig de algemene
overheid’ en het rechtssysteem in het algemeen.
Wijsbegeerte
rechtsbeginselen die door de beschaafde vol
Naar mijn mening is dit een groot goed, het
De wetgever zou in geen geval delicten met te
ken worden erkend. De bepalingen vinden hun
draagt in grote mate bij aan de rechtszekerheid.
rugwerkende kracht strafbaar mogen stellen.
oorsprong in rechtspraak van de Internationale
De rechtszekerheid weegt naar mijn mening
Zoals ik in het artikel ‘De terugwerkende kracht
straftribunalen van Nüremberg en worden
ten alle tijden zwaarder. Als de mogelijkheid
van recht’ schrijf, zou de burger zich moeten
daarom ook wel de Nüremberg clausules ge
wordt geboden aan de wetgever om volgens
kunnen laten leiden door de wet. De burger zou
noemd.1 Aangenomen wordt dat de misdrijven
een bepaalde procedure ook bepaalde (zware)
erop mogen vertrouwen dat hij of zij voor legale
die hieronder vallen ten minste de kernmisdrij
delicten met terugwerkende kracht strafbaar
handelingen in de toekomst niet alsnog straf
ven uit het Internationaal Strafrecht zijn zoals
te stellen, dan lijkt mij dit ondermijning van de
baar wordt gesteld. Dit is niet alleen van belang
oorlogsmisdaden, genocide en misdaden tegen
rechtsstaat. Daarnaast werkt naar mijn mening
voor het vertrouwen dat de burger in het recht
de mensheid.2 Dat deze kernmisdrijven onder
het strafbaar stellen van bepaalde (zware) de
moet kunnen hebben, maar ook om de macht
de noemer ‘zeer ernstige delicten’ vallen staat
licten met terugwerkende kracht willekeur in
van de overheid in te perken. Als een overheid
buiten kijf. Ook zou bijvoorbeeld een terroris
de hand. Ook lijkt het mij problematisch om
de macht heeft om achteraf handelingen straf
tische daad onder deze noemer kunnen vallen.
delicten te kwalificeren als ‘voor terugwerkende
baar te stellen, kan deze volstrekt willekeurig
kracht vatbaar’. Waar ligt de grens, hoe ver wil
worden.
Mijn onderbuik gevoel zegt dat het in som
men gaan? Alleen oorlogsmisdrijven, of ook
mige andere gevallen ook gewenst zou kunnen
ernstige vormen van toekomstige internetcri
Echter, in het recht worden ernstige delicten
zijn om iemand te kunnen vervolgen voor een
minaliteit? Het opzoeken van grenzen via de
zoals oorlogsmisdaden niet van terugwerkende
daad die nog niet strafbaar gesteld was ten tijde
opheffing van het verbod van terugwerkende
kracht uitgesloten. Over deze delicten bestond
van het begaan ervan, alleen de uitwerking van
8 Redactiestelling
weliswaar nog geen specifieke wettelijke straf
baarstelling, er kan gezegd worden dat ze wel
zien blijven worden. Pas zodra vaststaat dat de
altijd al strafbaar zijn geweest. Het deporteren
handeling van zo’n aard is dat deze overduide
van Joden, een misdaad tegen de menselijkheid,
lijk in strijd is met het moreel, zou ingegrepen
is op basis van internationale recht altijd al straf-
mogen worden. Het kan dan niet anders dat de
baar geweest. Dit is vergelijkbaar voor verkrach
verdachte zich ervan bewust is dat hij verkeerd
ting binnen het huwelijk. Ook al was het in En
bezig was. Ook al heerst er op dat moment (an
geland tot 1991 niet mogelijk voor een man om
dere) wetgeving die een handeling niet straf
zijn vrouw te verkrachten, met die daad pleegde
baar stelt, men weet dat hij of zij verkeerd bezig
hij wel altijd een strafbaar feit. Immers, zijn
is, als men bewust meewerkt aan praktijken als
daden konden ook als mishandeling of anders
de Holocaust.
zins strafbaar gesteld worden.
Bart van der Tang Voor bepaalde (ernstige) delicten heeft de straf
23 jaar, Master Privaatrecht
baarheid dus altijd al bestaan. Dat er een nieuwe wettelijke bepaling op van toepassing is, leidt er dus niet toe dat het vertrouwen van de burger in het recht wordt geschonden of dat de overheid willekeurig strafbaar stelt. De wettelijke bepa ling heeft dus weliswaar terugwerkende kracht, maar de strafbaarstelling van het delict wordt niet met terugwerkende kracht omdat deze al tijd al heeft bestaan. Eens. Bij ernstige delicten zal geen weldenkend Daarom kom ik tot de conclusie dat geen delict
mens twijfelen aan de onrechtmatigheid van het
met terugwerkende kracht als strafbaar mag
delict, inclusief de dader. Op zo’n moment vind
worden aangemerkt.
ik rechtvaardigheid belangijker dan legitimiteit en heb ik er weinig moeite mee dat de rechter
Marloes Horstman
zich bij het opleggen van een straf beroept op
21 jaar - Bachelor Rechtsgeleerdheid
een soort algemene moraal, of ouderwetser: op het natuurrecht. Het kan niet zo zijn dat een
In deze maatschappij, waarin nieuwe techno
moordenaar vrijuit gaat omdat de wet nog niet
logie je dagelijks om de oren wordt geslingerd,
was berekend op een bepaalde ‘creatieve’ me
moet ruimte worden opengelaten voor het met
thode die door de dader is gebruikt om iemand
terugwerkende kracht strafbaar stellen van
anders te vermoorden. De vraag is wel wanneer
zware delicten. De wetgever kan immers niet
iets een uitzondering is of niet.
voorspellen welke nieuwe ontwikkelingen er zullen komen over tien jaar, en kan daarbij al helemaal niet weten welke misdaden hiermee gepaard gaan. Dit indruisen tegen het legali teitsbeginsel moet mijns inziens echter wel met enige terughoudendheid worden toegepast. Het legaliteitsbeginsel bestaat immers niet voor niets. Mensen moeten hun dagelijkse leven
noten 1 E. Claes, Strafrecht en menselijke waardigheid. Essays over de grondslagen van het strafrecht, p. 80-81 2 E. Claes, Strafrecht en menselijke waardigheid. Essays over de grondslagen van het strafrecht, p. 114
kunnen voortzetten, zonder bang te zijn dat ze achteraf strafbaar gesteld kunnen worden voor daden die nu niet strafbaar zijn. De rechtszeker heid moet dus wel als primaire doelstelling ge
Redactiestelling 9
actualiteit
Over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur Tekst door Ewoud Hondius1, 2
Inleiding
correct om de negentiende eeuw als een periode
zijn. Het is die vraag die ik in deze bijdrage aan
De waardering van historische tijdvakken is aan
van stagnatie aan te merken. Gerrit van Maanen
een – begin van een – onderzoek wil onder
regelmatige herappreciatie onderhevig. Onze
heeft er op gewezen dat het oude Burgerlijk
werpen. Drie voorbeelden kwamen mij bij de
Gouden Eeuw heeft vanwege de slavenhandel
Wetboek van 1838 naast art. 1401 – de voorloper
voorbereiding voor de geest. Het eerste is ont
de laatste decennia aan glans verloren. De herf
van art. 6:162 van het huidige BW – nog een art.
leend aan eigen onderzoek. Er is op de wereld
stige middeleeuwen daarentegen zijn dankzij
1402 kende. Die bepaling inzake aansprakelijk
juridisch gezien geen groter verschil dan tussen
het onderzoek van Frits van Oostrom en Peter
heid voor nalaten werd in de negentiende eeuw
common law en civil law8. Dat verschil schuilt
Raedts4 aan een opwaardering onderhevig. Zo’n
regelmatig toegepast. Maar omdat art. 1402
hem onder andere in de precedentwaarde die de
periode in onze geschiedenis is ook de negen
BW nadien haar zelfstandige betekenis verloor,
common law , anders dan de civil law, aan rechter
tiende eeuw. Vooral bij juristen roept deze peri
dacht in de twintigste eeuw niemand er meer
lijke uitspraken toekent. Dat zal dan wel een on
ode het beeld op van legisme en provincialisme.
aan om dit artikel bij een historische terugblik
derscheid zijn dat altijd heeft bestaan. Dat bleek
Bij dat laatste wordt gewezen op het feit dat
te betrekken6.
dus even geheel anders, zoals ik hieronder in
3
na de nationale codificaties aan het begin van
par. 2 zal aangeven.
de negentiende eeuw, de tijd van het gemene
Wat is dat onderwerp? Dat is de vergankelijk
recht voorbij was (Ihering). Een voorbeeld van
heid of onvergankelijkheid van juridische nor
Ik blijf nog even bij eigen onderzoek. Eens
legisme is de ontwikkeling van het leerstuk van
men. Daarbij heb ik niet het oog op technische
schreef ik een lijvig werk over algemene voor
de onrechtmatige daad, of liever: het gebrek
wetsbepalingen die zonder enig opzien van de
waarden. Ik was er bij het schrijven van over
aan ontwikkeling daarin, voordat de Hoge Raad
ene dag op de andere kunnen worden herzien7.
tuigd dat wetgeving een einde zou kunnen
op 31 januari 1919 het groene licht gaf voor een
Het gaat veeleer om basisnormen, waarvan veel
maken aan het liberale laissez-faire regime dat
open ontwikkeling5. Toch is het niet helemaal
juristen aannemen dat zij voor eeuwig geldig
hiervoor tot dan had gegolden9. Ook hier had ik
10 Over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur
het bij het verkeerde eind, zoals in par. 3 aan de
Precedent in common en civil law
orde zal komen.
Wanneer vond de battle of Hastings plaats? Stel de vraag aan een willekeurige groep studenten
Een derde voorbeeld is niet zozeer een regel als
– Juncto-lezers niet uitgezonderd - en de kans
wel een traditie, waarvan menigeen zal vermoe
is niet uitgesloten dat zonderdigitale steun nie
den dat deze sinds Karel de Grote bestaat. Dat
mand het juiste antwoord kan geven. Die veld
is de traditie dat in Frankrijk elke these uit twee
slag is daarom belangrijk, omdat sindsdien het
delen bestaat: een algemeen deel en een bijzon
latere Verenigd Koninkrijk een precedentenstel
der deel. Deze traditie zal in par. 4 worden ge
sel kent. Daarentegen kent het Europese conti
demystificeerd.
nent sinds de tijd van de Romeinen een stelsel waarbij niet de rechtspraak maar geschreven
Zijn er dan helemaal geen onvergankelijke ju
(wettelijke) regels het primaat hebben. Dat al
ridische beginselen? Wellicht moeten we het
thans was ooit mijn gedachte, welke minstens
hoor en wederhoor toch als zodanig kwalifice
even onjuist bleek als die van de studenten die
ren (par. 5).
dachten dat de battle of Hastings met Julius Cae sar van doen had. Wat is er dan mis met mijn idee? Dat het aanvankelijk precies omgekeerd
Er is op de wereld juridisch gezien geen groter verschil dan tussen common law en civil law
was. Engeland – andere delen van het Verenigd Koninkrijk laat ik er gemakshalve buiten – kent pas sinds 1898 officieel een precedentenstelsel, dat inhoudt dat de lagere rechter gehouden is aan uitspraken van hogere rechters, ook als hij het met de inhoud niet eens is10. Bij ons daaren
Over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur 11
actualiteit
tegen – waarbij ik even groot denk: aan geheel continentaal Europa – is het juist zo dat we ooit een precedentenstelsel kenden, maar sinds de codificatie heeft de rechtspraak het moeten afleggen tegen wetgeving als primaire rechts bron. Is die gedachte niet achterhaald? Een jaar of twintig geleden kwam in West-Eu ropa de eerste generatie uitwisselingsstudenten van rechtenfaculteiten uit het voormalige Oost blok aan. Als die een werkstuk inleverden viel op dat ze nooit rechtspraak noemden. Dat was toch alleen illustratie van wat in de wet te vin den is, meenden zij – of liever: dat hadden zij zo aan hun universiteiten geleerd. Geen WestEuropese student zou het in het hoofd halen om rechtspraak niet te vermelden. Maar waarom eigenlijk? Is het niet zo dat in ons systeem de rechter als bouche de la loi optreedt, zodat van precedentwerking geen sprake kan zijn? Nee, is het antwoord en iedere student kan zo twin
Een jaar of twintig geleden kwam in West-Europa de eerste generatie uit wisselingsstudenten van rechtenfacul teiten uit het voormalige Oostblok aan. Als die een werkstuk inleverden viel op dat ze nooit rechtspraak noemden. Dat was toch alleen illustratie van wat in de wet te vinden is, meenden zij – of liever: dat hadden zij zo aan hun universiteiten geleerd.
tig of meer standaardarresten uit eigen land11 noemen. Wel is juist dat een goede theorie die deze feitelijke precedentwerking verklaart, ont
precedentenstelsel en de civil law niet- eertijds
breekt. Maar ik ben ervan overtuigd dat het een
was het precies het tegendeel.
kwestie van tijd is en er komt zo’n theorie. Kunnen we niet gewoon het precedentenstel
Algemene voorwaarden
sel van de common law overnemen? Dat is mijns
Had Jan Dalhuisen toch gelijk? In 1979
inziens niet het geval. Ook common lawyers er
verdedigde de Londense (King’s College)
kennen dat een groot nadeel van hun systeem
hoogleraar Dalhuisen in een preadvies voor de
is dat de lagere rechter verplicht is een prece
Nederlandse Juristen-Vereniging dat aan een
dent te volgen, ook al is hij van de onjuistheid
wettelijke regeling van algemene voorwaarden
daarvan overtuigd. Een ander punt is dat in ons
geen behoefte bestaat. De algemene regels van
land meteen de vraag zou rijzen, welke hoogste
het contractenrecht zijn in zijn ogen voldoende
rechter moet worden gevolgd: de Hoge Raad,
om een evenwichtige inhoudscontrole af te
de Raad van State, het Europese Hof van Justi
dwingen. Maar Dalhuisen won het pleit niet:
tie en/of het Europese Hof voor de Rechten van
zijn medepreadviseur wist de vergadering
de Mens. Een heel praktisch punt is voor een
ervan te overtuigen dat wettelijke regeling wel
klein land als Nederland, dat het vaak een tijd
degelijk noodzakelijk was12. Die regeling kwam
kan duren voordat de Hoge Raad de gelegen
er ook, enkele jaren later. In zijn Regensburger
heid wordt geboden om een verouderd arrest
Habilitationsschrift komt Phillip Hellwege tot
eindelijk te overrulen. Genoeg praktische zaken;
de slotsom dat Dalhuisen – althans voor het
het ging er om aan te tonen dat wat een eeuwig
Duitse recht en althans ten dele – gelijk had13.
verschil lijkt tussen common en civil law – het
Met het algemeen deel van het vermogensrecht
precedentenstelsel, in vroeger eeuwen precies
komt men bij de toepasselijkheid, de uitleg
omgekeerd was. Nu heeft de common law een
en de toetsing van de inhoud een heel eind.
12 Over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur
Bovendien blijkt uit zijn studie dat algemene
en de verzekeringsbedingen, en in mindere
voorwaarden al veel langer voorwerp van rech
mate ook huurbedingen, bankvoorwaarden en
terlijk toezicht zijn dan werd aangenomen.
arbeidsrecht krijgen zijn aandacht. Het tweede hoofdstuk ziet op de ontwikkelingen in de
Algemene voorwaarden zijn een uitvinding van
twintigste eeuw, culminerend in de richtlijn on
de negentiende eeuw, waarop eerst de rechter
eerlijke contractsbedingen en het Draft common
en later de wetgever in de twintigste eeuw een
frame of reference. Hier rekent de auteur af met
antwoord op heeft zien te vinden. Dat is de
de zg. Normentheorie, die algemene voorwaar
gangbare visie, zoals ook ik die ooit beschre
den als een soort buitenwettelijke regelgeving
ven heb14. Hellwege bestrijdt deze vrij algemene
beschouwt. De kwestie van de toepasselijkheid
zienswijze. Hij wijst op eenzijdige gestandaar
kan volgens Hellwege ook zonder bijzondere
diseerde huurbedingen in het Romeinse recht
bepalingen met het algemeen deel van het ver
en op oneerlijkse contractsbedingen in ver
mogensrecht worden opgelost. Dat geldt niet
voerscontracten met pelgrims die vanuit Ve
voor de Duitse regeling van überraschende
netië naar het Heilige Land wilden reizen. Dat
Klauseln, waarvoor in de ogen van de auteur wel
leidde in laatstgenoemd geval in 1255 tot dwin
een afzonderlijke wettelijke regeling noodzake
gend recht. Ingevolge een Frans reglement van
lijk is. Veel aandacht besteedt hij aan de verhou
1757 waren in verzekeringscontracten voortaan
ding tussen contra proferentem uitleg en norma
alleen nog maar handgeschreven clausules gel
tieve uitleg en aan de toetsing van de onredelijk
dig. Exoneratieclausules zijn een fenomeen van
bezwarende bedingen. Hier ziet hij verschil
alle tijden. En de contractvrijheid gold in de ne
lende rationes voor, hetgeen resulteert in een
gentiende eeuw niet onbeperkt. Hellwege gaat
voorstel om onderscheid te maken tussen ‘eine
vooral in op de ontwikkeling van het AGB-recht
individualschützende und eine überindividuell
in de negentiende eeuw. In het bijzonder de ver
schützende Ausprägung der Inhaltskontrolle’.
voercontracten, de positie van de hotelhouders
Zeker op Europees niveau moeten deze vragen
Over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur 13
actualiteit
eerst worden opgelost, alvorens de ‘wenig aus
ervaring. In de jaren negentig maakte ik deel uit
wordt geacht. De leek zal er minder waarde aan
gereifte’ voorstellen van het DCFR in overwe
van de Commissie economische mededinging.
hechten.
ging kunnen worden genomen. Maar laten we
Deze adviseerde de minister van economische
niet te technisch worden. Wederom blijkt dat
zaken over maatregelen tegen kartels. Zo moest
een hedendaagse aanname ten gevolge van na
de commissie zich onder andere bezighouden
der onderzoek bijstelling behoeft.
met kartels voor kerkkaarsen en zakbijbels. Eerst in 1998 zou dit oude verbodsstelsel wor
Eén of meer rechtscultu(u)r(en)
den vervangen door een nieuw, op Europa en de
Met een derde voorbeeld hoop ik mijn hypo
Verenigde Staten geïnspireerd kartelstelsel.
these definitief te bevestigen. Iedere Franse
Even terug naar de Commissie economische
scriptie of een Frans proefschrift voldoet immer
mededinging. Die vergaderde in tripartiete sa
aan een gulden regel: het bestaat uit twee delen,
menstelling: aan het hoofd van de tafel zaten de
een algemeen deel en een bijzonder deel. Het
leden van de Commissie, aan de beide zijden de
is een regel die in Frankrijk dateert van Julius
vertegenwoordigers van de bedrijfstak die werd
Caesar – of van de druïde die Astérix vergezelde
aangesproken en de ambtenaren van Economi
op zijn veld- en strooptochten. True or false? Het
sche Zaken (zoals het departement toen heette)
laatste is het geval. De rigoureuze tweedeling is
alsmede consumenten- en andere organisaties.
pas in 1941 voor het eerst in een handleiding –
De zitting was ten einde en wat gebeurde: de
van Henri Mazeaud - voor masterscripties en
vertegenwoordigers van EZ bleven zitten. Niets
dissertaties verschenen. Sindsdien lijkt iedere
op tegen, maar nu komt het: ‘of de Commissie
Franse schrijver zich aan dit recept te houden .
bekend was met het feit dat een der partijen had
En ook ik – eerlijk is eerlijk – dacht hier met een
zitten liegen’? Hier geen ingrijpen van de voor
eeuwige Franse traditie van doen te hebben.
zitter. En op mijn verwonderde vraag wat de
15
EZ-vertegenwoordigers na de zitting nog in de
En audi dan?
zaal te zoeken hadden, was het verrassende ant
Het tafereel is iedere rechtspreker bekend. Na
woord: ‘jullie brengen toch advies aan ons uit?
de zitting blijft een der partijen dralen. Als de
Dan mogen we toch zeker wel bij de totstand
ander de zittingzaal uit is, vraagt hij zachtkens
koming daarvan aanwezig zij?’ Nu ging het hier
of de dames en heren rechters - of arbiters - wel
om bestuursrecht en dat heeft wel meer eigen
bekend zijn met het verleden van de andere partij
aardige kenmerken. Bovendien was bestuurs
… ‘O, dat mag ik niet zeggen?’ Uiteraard brengt
recht indertijd nog een jonge tak van het recht
de voorzitter de kwaadsprekende partij onmid
en het kan best zijn dat het zijn leven inmiddels
dellijk tot zwijgen. Als het college bij afwezig
heeft verbeterd. Civielrechtelijk is het beginsel
heid van de andere partij ook maar een woord
evenwel van alle eeuwen.
van de kwaadspreker zou opsteken, wordt ge zondigd tegen wat wellicht het ernstigste gebod
Conclusie
aan de jurist is: het toepassen van hoor en we
Studie van de (rechts)geschiedenis loont. Dit is
derhoor. Dit beginsel lijkt, anders dan de drie
géén oratio pro domo. Ik ben geen rechtshistori
tot dusver besproken gevallen, aere perennius.
cus en mijn excursie in dit fascinerende domein
En daarmee zijn we plotseling terechtgekomen
is efemeer van aard. Wat zij ons leert, is dat be
bij een beginsel - audi et alteram partem – dat wel
paalde vastgeroeste overtuigingen over de eeu
eeuwigheidswaarde bezit. Uit de dissertatie van
wige duur van bepaalde instituten en leerstuk
Lieke Coenraad blijkt dat dit beginsel al bij de
ken bij nader onderzoek onhoudbaar blijken16.
Romeinen bestond. Daarna is het nooit serieus
Eén uitzondering – die de regel bevestigt? – is
bestreden. Nu ja, geheel zonder uitzondering is
het beginsel van hoor en wederhoor. Het is een
het niet gebleven. Een voorbeeld uit mijn eigen
principe dat vooral door juristen zeer hoog
noten 1 Hoogleraar Europees privaatrecht, Universiteit Utrecht 2 Een eerdere versie van deze bijdrage verscheen in René de Groot en anderen (red.), Kritiek op recht/liber amicorum Gerrit van Maanen, Deventer: Kluwer, 2014, p. 213-220. 3 Frits van Oostrom, Maerlants wereld, Amsterdam: Prometheus, 1996, 487 p. 4 Peter Raedts, De ontdekking van de middeleeuwen/Geschiedenis van een illusie, Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2012, 432 p. 5 P.C. Kop, Legisme en privaatrechtswetenschap, Deventer: Kluwer, 1992. 6 G.E. van Maanen, De Zutphense juffrouw en de ontrouwe bediende van Lindenbaum, tweede druk, Nijmegen: Ars Aequi, 1999, p. 18. 7 Nu ja, het overstappen van links naar rechts houden in het verkeer heeft Zweden in 1967 heel wat overgangspro blemen opgeleverd. 8 Zie mijn bijdrage ‘Com mon law en civil law, Juncto 23.2, p. 48-51 (2012). 9 E.H. Hondius, Standaardvoorwaarden, Deventer: Kluwer, 1978, 956 p. 10 In het boek Precedent and the law (Bruylant, 2007) heb ik aangegeven waarom een precedentenstelsel in de twaalfde eeuw gewoon niet mogelijk was: rechters motiveerden hun vonnissen niet; er was geen duidelijke hiërarchie van rechter lijke colleges; uitspraken werden niet individueel
14 Over de (on)vergankelijkheid van juridische normen en cultuur
gepubliceerd. Pas toen in de negentiende eeuw al deze factoren verdwenen, kon het stare decisis beginsel zich vestigen. 11 Nog niet uit andere landen, zoals de bedenker van de ius commune casebooks Walter Van Gerven graag zou zien. 12 E.H. Hondius, Preadvies NJV 1979. 13 Phillip Hellwege, Allgemeine Geschäftsbedin gungen, einseitig gestellte Vertragsbedingungen und die allgemeine Rechtsge schäftslehre, Habilitationsschrift Regensburg 2009, Tübingen: Mohr, 2010, 677 p. 14 Hoewel ik wel enig oog voor het verleden had, getuige mijn schets van de bescherming van de verze keraar in vijftiende-eeuwse wetgeving van Barcelona – zie mijn dissertatie Standaardvoorwaarden (1978), p. 367. 15 Frédéric Audren, JeanLouis Halpérin, La culture juridique Française entre mythes et réalitésw XIXe-XXe siècles, Parijs: CNRS, 2013, p. 288. 16 Zie ook Hans Christoph Grigoleit, Das historische Argument in der geltend rechtlichen Privatrechts dogmatik, Zeitschrift für Neuer Rechtsgeschichte 2008, p. 259-271.
Thema: Recht & Geschiedenis De geschiedenis van onze wetgeving en de praktijk daarom heen is van groot belang voor verdere ontwikkeling van het recht. Daarnaast is het erg interessant om de geschiedenis van het recht te onderzoeken. In deze afdeling worden actuele onderwerpen binnen het thema Recht & Geschiedenis behandeld. Met onderstaande artikelen wordt de geschiedenis van het recht vanuit verschillende thema’s behandeld. • De Grondwet, p. 16 • De terugwerkende kracht van recht, p. 19 • Gerechtelijke dwalingen: Slapende rechters bijten wel, p. 25 • De Puttense moordzaak in perspectief, p. 29 • Online diefstal in een online community, p. 33 • Regulering van informatietechnologie: verwacht het onverwachte, p. 36 • De vrouw: van tweederangs wezen tot vrijwel gelijkwaardig aan de man, p. 39 • De geschiedenis van artikel 7 van de Grondwet, p. 42 • Slavernij door de jaren heen, p. 45 • Montesquieu: grondlegger van vele staatsinrichtingen, p. 48
thema
De Grondwet Tekst door Nena van der Kammen
November 1813, het imperium van Napoleon brokkelt af; de Fransen trekken zich terug uit Nederland. Er ontstaat een machtsvacuüm. Frans-Adam van der Duyn van Maasdam en Gijsbert Karel van Hogendorp verklaarden dat zij het Algemeen Bestuur zouden gaan vormen, tot de terugkomst van de Erfprins: Willem van Oranje-Nassau. Bij terugkomst in Nederland verklaarde de prins dat hij de soevereiniteit wilde aanvaarden ‘onder waar borging eener wijze Constitutie’ en zo geschiedde.2
Een commissie werd ingesteld ter voorbereiding
In 1815 werd de grondwet al voor het eerst aan
Generaal in een tweekamerstelsel.5 De koning
van de grondwet. Uitgangspunt van de com
gepast, doordat de noordelijke en zuidelijke
koos zelf de leden van de Eerste Kamer, deze
missiebesprekingen was de beroemde ‘Schets
Nederlanden werden herenigd. Na deze hereni
leden waren meestal van adel en werden voor
van eene Grondwet voor de Vereenigde Neder
ging werd Soeverein Vorst Willem I, Koning
het leven benoemd. Daarnaast was er de Tweede
landen’ van Van Hogendorp. Aan de ene kant
Willem I. Een belangrijke aanpassing in de eer
Kamer, de leden van de Tweede Kamer werden
probeerde hij door middel van deze schets een
ste herziening was de splitsing van de Staten-
indirect gekozen door een ingewikkelde proce
brug te slaan naar het constitutionele verleden van de federale Republiek van voor 1795 en aan de andere kant wilde hij ook bepaalde aspecten behouden van de Bataafse Republiek; zoals de eenheidsstaat en de scheiding van kerk en staat. In de uiteindelijke tekst, werd de Soeverein grote persoonlijke macht toegekend. Tegenwicht werd gevormd door de Staten-Generaal, de StatenGeneraal had echter beperkte parlementaire rechten, met een bescheiden invloed. Daarnaast werd in de grondwet van 1814 de vrijheid van godsdienst en bescherming tegen willekeurige vrijheidsberoving genoemd. De grondwet werd een compromis van oud en nieuw. 3 Op 29 maart 1814 is het dan zover, de notabelen keurden het ontwerp goed en Soeverein Vorst Willem I be krachtigde vervolgens het ontwerp; Grondwet was geboren.4
16 De Grondwet
goedgekeurd en de Eerste Kamer stemde ook in. De goedkeuring door de Eerste Kamer ging
De realiteit was echter dat veel regels buiten het parlement om werden genomen door middel van (koninklijke) besluiten.
niet zonder slag of stoot, er werd druk uitge oefend en conservatieve leden werden vervan gen. De voorstellen kwamen uiteindelijk ook de tweede lezing door. Een van de belangrijkste wijzigingen was dat de ministeriële verantwoor delijkheid werd ingevoerd: de koning is on schendbaar en de ministers zijn verantwoorde lijk. Daarnaast werden de leden van de Tweede Kamer, de Provinciale Staten en de Gemeente raden rechtstreeks gekozen door middel van
dure van getrapte verkiezingen.6 De macht van
men was van mening dat de koning veel te veel
een meerderheidsstelsel in districten via het
de koning was dus niet onbeperkt, voor de be
invloed had en de Staten-Generaal te weinig.
zogenaamde censuskiesrecht.
groting en wetgeving was hij afhankelijk van de
Thorbecke, een Tweede kamerlid, bedacht een
Eerste en Tweede Kamer. De realiteit was echter
Grondwetswijziging om de Staten-Generaal
Andere belangrijke wijzigingen van de grond
dat veel regels buiten het parlement om werden
meer macht te laten verkrijgen. Koning Willem
wet van 1848 waren o.a.:
genomen door middel van (koninklijke) beslui
II was hier alleen niet toe bereid. In veel andere
• Openbaarheid van vergaderingen van alle
ten. Het parlement werd ‘buitenspel’ gezet. Op
landen in Europa komt het volk in opstand,
4 oktober 1830 werd na veel opstand en verzet
burgers streden voor meer vrijheid en rechten
de zelfstandige staat van België uitgeroepen.
en koningen werden van hun troon gestoten.
Willem I weigert deze scheiding te erkennen,
Willem II werd bang en van de ene op de andere
maar uiteindelijk wordt de scheiding toch de
dag werd de koning van uiterst conservatief
voor de Tweede Kamer;
finitief door interventie van de Fransen. Door
liberaal en stemde hij in met een Grondwets
• Vrijheid van onderwijs;
aanvaarding van het Scheidingsverdrag, legt
wijziging.9 Er werd een Grondwetscommissie
• Vrijheid van vereniging, vergadering,
koning Willem I zich hier in 1839 bij neer.
benoemd, met als voorzitter Thorbecke. Op
Daarnaast was in de loop van de tijd het verzet
11 april 1848 was de commissie klaar met haar
tegen de (koninklijke) besluiten van de koning
werk, de voorstellen gingen een stuk verder dan
gegroeid wat uiteindelijk resulteerde in een be
hetgeen de nog steeds conservatieve Tweede
perkte grondwetsherziening in 1840, waarbij de
Kamer wilde. Er werd bijvoorbeeld voorgesteld
De basis van ons huidige stelsel van parlemen
ministeriële strafrechtelijke verantwoordelijk
om de Eerste en Tweede Kamer rechtstreeks te
taire democratie werd gelegd in de Grondwets
heid werd ingevoerd. Dit hield in dat ministers
laten kiezen door mannen boven de 23 die een
herziening van 1848. De ministers werden ver
vervolgd konden worden voor ambtsdaden die
bepaald bedrag aan belasting betaalden, het zo
antwoordelijk voor het beleid in plaats van de
strijdig waren met de grondwet of andere wet
genaamde censuskiesrecht, hier waren de con
koning en de Tweede Kamer verkreeg meer in
ten. Ook werd het ministeriële contraseign in
servatieven het natuurlijk niet mee eens. Uit-
vloed en werd daarnaast rechtstreeks gekozen.10
gevoerd; het medeondertekenen van besluiten
eindelijk werden er 12 wetsvoorstellen met en
In de daarop volgende periode werden door ver
van de koning. Het is de eerste stap naar een be
kele wijzigingen aangeboden aan de Tweede
schillende ministers voorstellen gedaan om de
stuur, waarin de ministers verantwoording aan
Kamer, de hoofdlijnen van de voorstellen blij
census te verlagen, deze pogingen tot democra
het parlement moeten afleggen. Daarnaast werd
ven echter ongewijzigd. Door de bezwaren in
tisering mislukten. In 1887 kwam er pas weer
de afscheiding van België formeel in de grond
de Tweede Kamer omtrent het voorstel om de
een Grondwetswijziging tot stand, hier werd
wet vastgelegd. Thorbecke komt bij de behan
Eerste Kamer rechtstreeks te laten kiezen werd
het attributief kiesrecht ingevoerd, wat inhield
deling van de Grondwetsherziening voor het
dit voorstel tijdens de parlementaire behande
dat het kiesrecht ook werd verleend aan man
eerst in beeld, hij stemt samen met een paar
ling geschrapt door de regering. In plaats van
nen op basis van kentekenen van maatschappe
anderen tegen alle voorstellen: ze gaan niet ver
een rechtstreeks gekozen Eerste Kamer werd
lijke welstand en geschiktheid. De weg naar het
genoeg.8 Kort na de totstandkoming van de
er bepaald dat er getrapte verkiezingen door de
algemeen kiesrecht zoals we die nu kennen was
Grondwetsherziening trad Willem I af. De on
Provinciale Staten zouden komen. Hierna wer
lang, er werd door de jaren heen een felle poli
vrede in Nederland groeide in de 19e eeuw;
den alle voorstellen door de Tweede Kamer
tieke strijd gevoerd over de uitbreiding van het
7
vertegenwoordigende lichamen; • De mogelijkheid tot ontbinding van de Kamers en nieuwe verkiezingen uitschrijven; • Invoering van het recht van amendement
meningsuiting en drukpers; • Een andere procedure voor de Grondwets herziening.
De Grondwet 17
thema
kiesrecht. De sociaaldemocraten en de links-
een algemene antidiscriminatiebepaling. Staat
met bovenstaande uitspraak. Of moeten we mis-
liberalen gingen zich na de Kieswetherziening
kundig leidde de herziening niet tot vernieu
schien alleen symbolische waarde toekennen
van 1896 inzetten voor het algemeen stemrecht,
wingen. De toevoeging van sociale grondrech
aan de grondwet? De grondwet is, wat je per
het resultaat: een Grondwetswijziging in 1917.
ten was een nieuwe ontwikkeling. De sociale
soonlijke opinie dan ook mag zijn, in ieder geval
grondrechten die zijn toegevoegd geven een
vaak het onderwerp van het politieke debat. Door
“De leden der Tweede Kamer worden rechtstreeks geko-
opdracht aan de overheid om voorzieningen te
de geschiedenis heen is de grondwet verandert
zen door de mannelijke ingezetenen, tevens Nederlan
treffen op bijvoorbeeld het gebied van werkge
en aangepast aan de tijd en misschien is de vol
ders of door de wet als Nederlandsche onderdanen er
legenheid en volksgezondheid – sociale rech
gende aanpassing wel de mogelijkheid van een
kend, die den door de wet te bepalen leeftijd, welke niet
ten. Het betreft een inspanningsverplichting
constitutionele toetsing. De tijd zal het leren.
beneden drie en twintig jaren mag zijn, hebben bereikt
voor de overheid. Daarnaast zijn er de klassieke
en door de vrouwelijke ingezetenen, die aan gelijke
grondrechten, die van oudsher bedoeld zijn om
voorwaarden voldoen, indien en voor zoover de wet
bescherming te bieden tegen de machtige over
haar, niet uit hoofde van aan het bezit van maatschap-
heid; zoals de vrijheid van meningsuiting.15 Ver-
pelijken welstand ontleende redenen, kiesbevoegd ver-
schillende kleine wijzigingen hebben nog plaats
klaart. Ieder kiezer brengt slechts ééne stem uit.
gevonden sinds 1983, maar er hebben zich geen
11
grote wijzigingen meer voorgedaan. Het meerderheidsstelsel met districten werd ook vervangen door het stelsel van evenredige
Wat is de grondwet nu nog waard? In Nederland
vertegenwoordiging. Dit stelsel betekent dat
worden de grondrechten immers niet alleen be
het totaal aantal uitgebrachte stemmen wordt
schermd door de Grondwet, maar ook door ver
gedeeld door het aantal zetels. Hierdoor gingen
schillende verdragen. Mensenrechtenverdragen
politieke partijen een grotere rol spelen. Het
bijvoorbeeld, zij bevatten een aantal fundamen
actief vrouwenkiesrecht werd vastgelegd in de
tele rechten en vrijheden die niet in de Grond
Grondwet in 1922.12
wet terug te vinden zijn.
De grondwet is in de daaropvolgende jaren ver-
Volgens A. Brenninkmeijer16 is de Grondwet zo
scheidene keren gewijzigd. Het instituut Minis
dood als een pier:
ter zonder portefeuille en het instituut staatsse
“Als je wetten niet aan de Grondwet mag toetsen, en je
cretaris werd bijvoorbeeld ingevoerd, maar ook
ziet daarnaast dat er maar zelden een rechtszaak over de
wijzigingen met betrekking tot de dekolonisatie
Grondwet zelf gaat, dan is onze Grondwet dus zo dood
werden doorgevoerd. Daarnaast werd de leeftijd
als een pier.”17
van de kiesgerechtigden uiteindelijk verlaagd tot de leeftijd van 18 jaar. Bovenstaande voor
In Nederland is er dus geen constitutionele toet
beelden zijn maar een greep uit de grondwets
sing mogelijk door de Rechter, art. 120 Gw. Maar
wijzigingen die in de jaren 1922 – 1983 hebben
betekent dit dat de Grondwet inhoudelijk een
plaatsgevonden.13
lege huls is? Vorig jaar is het bestaan van 200
noten 1 http://www.parlement. com/id/vjd3lczw0cgn/alge meen_bestuur_1813 2 https://www.200jaar koninkrijk.nl/magazine-edi tie-05/de-grondwet-van-1814 3 https:// www.200jaarkoninkrijk.nl/ magazine-editie-05/degrondwet-van-1814 4 https://www.youtube. com/watch?v=J6KrRDSgNrg &feature=youtu.be 5 http://www.statengene raaldigitaal.nl/themas/them a?document=politiekegesc hiedenis 6 http://www.derdekamer. nl/geschiedenis-van-de-ne derlandse-democratie/7-hetbegin-van-de-eerste-en-detweede-kamer-vanaf-1815 7 http://www.denederland segrondwet.nl/9353000/1/ j9vvihlf299q0sr/ vialcmhujas1#p2 8 http://www.parlement. com/id/vh8lnhrpfxto/peri ode_1815_1840_onder_ koning_willem_i 9 http://www.derdekamer. nl/geschiedenis-van-denederlandse-democratie/
8-de-grondwet-en-johanthorbecke-1848 10 http://www.parlement. com/id/vh8lnhrpfxtu/grond wetsherziening_1848 11 art. 80 Kiesregt 1917; http://www.denederland segrondwet.nl/9353000/1/ j9vvihlf299q0sr/ vi7hh35zk3wf#p1 12 http://www.parlement. com/id/vhnnmt7ltkw9/ historische_ontwikkeling_ kiesstelsels_en#p6 13 http://www.parlement. com/id/vh8lnhrqszxn/ grondwetsherzieningen_ 1815_heden 14 http://www.denederland segrondwet.nl/9353000/1/ j9vvihlf299q0sr/vi7pkisy3oq0 15 De jaren van het Konink rijk, Tien knooppunten, onder redactie van drs. D.P. van den Bosch, Den Haag 2014 16 Meneer Brenninkmeijer is faculteitshoogleraar institutionele aspecten van de rechtsstaat aan de Univer siteit van Utrecht 17 http://www.mr-online. nl/juridisch-nieuws/26521brenninkmeijer-grondwetzo-dood-als-een-pier
jaar grondwet nog gevierd, een schril contrast In 1974 werd de Nota inzake het Grondwetsher zieningsbeleid gepubliceerd, tientallen wets voorstellen waren op basis hiervan opgesteld die weer hebben geleid tot de algehele Grondwets herziening van 1983.14 De grondwet werd ingrij pend herzien: de tekst werd gemoderniseerd, overbodige artikelen werden geschrapt, de hoofdstukindeling werd gewijzigd en er werden sociale grondrechten toegevoegd samen met
18 De Grondwet
In Nederland is er dus geen constitutio nele toetsing mogelijk door de Rechter, art. 120 Gw. Maar betekent dit dat de Grondwet inhoudelijk een lege huls is?
De terugwerkende kracht van recht Tekst door Suze Bloks
Inleiding
zegde ook opgevat worden als het uitsluiten van
Joris Luyendijk beschrijft in zijn boek Dit kan
terugwerkende kracht van het recht. Handelen
Argumenten rondom het nulla poena-principe
niet waar zijn het amorele gedrag van de ban
in lijn met het positieve recht destijds zou dan
Het nulla poena – principe is gebaseerd op twee
kiers in de Londense City. Bankiers handelen
geen strafbaarheid in het heden mogen ople-
ideeën: de sturende functie van het recht en het
binnen de grenzen van de wet en maken daar
veren. Doorgetrokken naar de toekomst zullen
beperken van de macht van de overheid.
bij geen morele overwegingen. Dit wordt ook
de bankiers van nu in de toekomst dus niet voor
wel “de amorele logica”1 van deze bedrijfstak
hun amorele handelen gestraft kunnen worden.
Allereerst zou het recht het handelen van de burger moeten kunnen sturen. We zouden ons
genoemd, waar winst het enige criterium is. Zolang het handelen legaal is, kan de staat de
Dit blijkt echter genuanceerder te liggen. In som
handelen moeten kunnen laten leiden door het
bankiers niet straffen. Zij kunnen rendement
mige casussen is terugwerkende kracht wel de
recht. Zo kan de bankier zich laten leiden door
als criterium aanhouden waarbij wat mag be
gelijk toegestaan. Wat kan die terugwerkende
de grenzen van de wet en hoeft hij zijn gedrag
paald wordt door de grenzen in de wet.
kracht rechtvaardigen?
niet ook nog moreel te toetsen om zekerheid te
Maar wat als we dit handelen, dat nu binnen
Om deze vraag te beantwoorden zal ik allereerst
dien recht met terugwerkende kracht wordt toe
de grenzen van de wet valt, in de toekomst zo
wat uitgebreider ingaan op het nulla poena –
gepast, kan het die sturende functie niet heb
moreel verwerpelijk vinden dat we het strafbaar
principe. Vervolgens zal ik de terugwerkende
ben, waardoor de burger niet meer zomaar zijn
gaan stellen? Kunnen de bankiers van nu dan
kracht in het internationaal recht beschouwen,
gedrag door het huidige recht kan laten leiden.
alsnog strafbaar worden gesteld?
waarbij ook nader zal worden ingegaan op 2 stro
hebben over de legaliteit van zijn handelen. In
mingen in de rechtsfilosofie over wat recht is en
Ten tweede zou het inbreuk maken op de vrij
Uitgaande van het principe nullum crimen, nulla
in hoeverre morele overwegingen van toepassing
heid van een persoon om hem te straffen voor
poena sine lege lijkt het antwoord eenduidig. Het
zijn op de geldigheid van het recht. Tot slot zal
een daad die op het moment van plegen nog le
Latijnse spreekwoord kan op meerdere manie
de ‘precedentwerking’ in de common law tradi
gaal was.3 Het met terugwerkende kracht straf-
ren uitgelegd worden. Zo kan het principe gele
tie en de terugwerkende kracht van jurispruden
baar stellen van gedrag zou uiteindelijk leiden
zen worden in de betekenis dat niemand gestraft
tie die niet in lijn is met voorgaande uitspraken
tot rechteloosheid van de burger, daar de staat
mag worden zonder voorafgaand vastgestelde
besproken worden.
middels nieuwe wetten achteraf zou kunnen
2
straffen voor wat de staat minder gelegen komt.
straf. Daarnaast kan de nadruk gelegd worden op het feit dat een handeling niet als misdaad
Hiermee hoop ik een beeld te schetsen van pro
Hiermee wordt de staat onbetrouwbaar, hetgeen
aangemerkt zou mogen worden tenzij het als
blemen en vraagstukken die er spelen rondom
de vrijheid van handelen van de burger vooraf
een strafbare handeling in het strafrecht is be
het thema terugwerkende kracht.
en zonder wettelijke reden ernstig inperkt.
schreven. Tot slot kan de betekenis van het ge
De terugwerkende kracht van recht 19
thema
Op beide uitgangspunten, die de basis van het principe vormen, worden echter ook nuance ringen aangebracht. Lord Rodger beargumen teert met betrekking tot het eerste uitgangspunt dat het te betwijfelen is in hoeverre het recht een sturende functie heeft. Een dader van een ge weldsmisdrijf maakt meestal voor het plegen van zijn daad geen afweging over de straf die er het gevolg van kan zijn. Zo zegt Lord Rodger: “in
Wanneer zowel het Duitse als het Israë lisch recht ten tijde van Eichmanns daden geldend waren, zouden Eichmanns han delingen altijd strafbaar zijn geweest.
sofar as the justification for non-retrospectivity in criminal law rests on protection of a person’s reliance, there is considerable force in the cri
In de volgende paragraaf zal uitgewerkt worden
Israëlisch ‘Nazis and Nazi Collaborators (Pu
ticism that this rests on a wholly unreal basis.
op basis van welke redenen de terugwerkende
nishment) Law’ pas na de gepleegde misdaden
This is because in the context of most crimes, at
kracht in het internationale recht toch toege
vastgesteld. Eichmann werd dus in het proces
least crimes of violence, it is unrealistic to ima
staan wordt.
onderworpen aan recht dat hij ten tijde van het plegen van zijn daden nog niet kende. De vraag
gine that a person is being guided by whether that violence is criminal or not.”
4
Oorlogsmisdaden
is of dit recht ten tijde van het plegen van zijn
Het Eichmann-proces is een bekend voorbeeld
daden wel voor hem had gegolden.
Daarnaast hoeft ook de beperking van de macht
van een zaak waarin recht wordt toegepast dat
van de overheid niet altijd het toekennen van te
tijdens het plegen van de daden nog niet bestond.
rugwerkende kracht in de weg te staan, zolang
Deze Israëlische wetten zijn uiteraard niet te verenigen met het Duitse recht, waaraan Eich
er maar goede redenen voor zijn. Professor An
In dit proces werd Albert Eichmann, een Duitse
mann ten tijde van het plegen van zijn daden
drew Burrows schrijft in het artikel Common Law
SS-functionaris die jarenlang de transport van
onderworpen was. Wanneer zowel het Duitse
Retrospectivity: “retrospective reform is accepta
duizenden Joden regelde, voor een Israëlische
als het Israëlisch recht ten tijde van Eichmanns
ble where there are good reasons for overriding
rechtbank terechtgesteld. Omdat Israël na de
daden geldend waren, zouden Eichmanns hande
the general rule against retrospective change.”5
Tweede Wereldoorlog werd opgericht, werd het
lingen altijd strafbaar zijn geweest, ofwel voor het Duitse recht of voor het Israëlisch recht. Eichmann volgde echter als brave burger het Duitse recht op en pleegde daarmee strafbare da den volgens, later vastgelegd, Israëlisch recht. In haar boek Eichmann in Jerusalem: a report on the banality of Evil beschrijft Hannah Arendt Eich mann als een hardwerkende boekhouder, die niet geleid werd door kwade doelen, maar wiens drijfveer was om nauwkeurig, degelijk en goed werk af te leveren voor de overheid. Het is in dat licht dan ook begrijpelijk dat Eichmann ver klaarde: “Legally I do not consider myself guilty. … Guilty in a human sense: yes.”6 Het toekennen van terugwerkende kracht levert dus niet alleen het probleem op dat Eichmann onderworpen werd aan recht dat ten tijde van het plegen van de daden nog niet bestond, ook had hij recht moeten opvolgen dat strijdig was
20 De terugwerkende kracht van recht
met het recht dat tijdens de Tweede Wereldoor
mitation of sovereignity, but is in general a prin-
at the time when it was committed, was criminal ac-
log heerste.
ciple of justice.”8 Het principe is volgens het
cording to the general principles of law recognised by
tribunaal niet gericht op het ontnemen van
civilised nations.11
Tegen het eerste probleem van strijdigheid met
rechtsmacht, maar op de rechtvaardigheid van
het nulla poena - principe wordt enerzijds bear
de toepassing van het recht. Dit is terug te zien
Dit tweede lid doelt specifiek op het strafbaar
gumenteerd dat de strafbaarheid van deze oor
in de overwegingen waarop het principe is ge
stellen van oorlogsmisdaden die tijdens de Tweede
logsmisdaden altijd al heeft bestaan (waardoor
baseerd. Zo is het onrechtvaardig naar de bur
Wereldoorlog zijn gepleegd.12
er geen sprake van strijdigheid met het principe
ger om recht met terugwerkende kracht toe te
is) en anderzijds wordt er gesteld dat het prin
passen, omdat er dan niet meer op het recht ver
Al lijkt de terugwerkende kracht van het recht
cipe geen absoluut principe is.
trouwd kan worden. Daarnaast kan het met te
in het Eichmann proces met deze argumenten
rugwerkende kracht optreden van de overheid
gerechtvaardigd, het tweede dilemma blijft nog
Bij het eerste argument wordt gesteld dat de da
leiden tot een onrechtvaardige inbreuk op de
over: hoe kan de terugwerkende kracht van Is
der bekend moet zijn geweest met de strafbaarheid
vrijheid van burgers.
raëlisch recht met het bestaan van het Nazi
van oorlogsmisdaden. “No one can claim with
recht worden verenigd?
the slightest pretence of reasoning that there is
Omdat het soms rechtvaardiger kan zijn om
any ex post factionism in the law of murder.”7 Wel
juist wel terugwerkende kracht aan regels toe te
Met de vraag naar het verenigen van twee met
iswaar was de codificatie in het Israëlisch recht
kennen, moet het principe niet als absoluut wor
elkaar strijdige rechtssystemen, doemt een dis
nieuw, echter dit moest gezien worden als “a new
den beschouwd. Zoals Andrew Burrows (in het
cussie op die aan de basis staat van de rechtsfi
nomenclature for long recognized offences”.
8
citaat in de eerste paragraaf ) stelde dat gewich
losofie: wat is recht? Is het immorele Nazi-recht
Het Israëlisch recht was dus slechts een ver
tige redenen het toekennen van terugwerkende
wel recht?
woording van daden die al altijd strafbaar waren
kracht kunnen verantwoorden. Immers, zoals
geweest. Op basis van algemene rechtsbeginse
een ander Latijns gezegde luidt: summum jus summa
Er zijn grofweg twee grote rechtsfilosofische
len van internationaal recht zijn oorlogsmis
injuria, het te streng toepassen van rechtvaar
stromingen te onderscheiden: de rechtspositi
daden altijd al strafbaar geweest. Omdat het
digheidsprincipes kan juist leiden tot onrecht
visten en de (moderne) natuurrechtsdenkers.
uitmoorden van een bevolkingsgroep, een mas
vaardigheid.
Beide stromingen beantwoorden de vraag naar
9
10
de verenigbaarheid van de terugwerkende kracht
sacre, een daad is gericht tegen de menselijk heid, is het te beperkt om strafbaarheid te laten
In artikel 7 van het Europees Verdrag van de
van het Israëlisch recht met het bestaan van het
afhangen van de nationale strafbaarstelling op
Rechten van de Mens (EVRM) is daarom ook
Nazi-recht op een andere manier, doordat ze
dat moment.
vastgelegd dat het principe niet absoluut is.
een andere visie op het concept recht hebben.
Waar in artikel 7 lid 1 het nulla poena- principe Volgens het tweede argument moet het nulla
staat, stelt het EVRM in lid 2 al een uitzondering
Terwijl de rechtspositivisten ervan uitgaan dat
poena-principe genuanceerd worden bekeken.
vast:
recht datgene is wat nu op papier staat, stellen (moderne) natuurrechtsdenkers dat immoreel
Het Neurenberg tribunaal, dat verschillende zaken tegen Nazi-officieren heeft behandeld, stelde
This article shall not prejudice the trial and punish-
“that the maxim nullum crimen sine lege is not a li
ment of any person for any act or omission which,
recht geen recht kan zijn. Voor natuurrechtsdenkers is het bestaan van
Het toekennen van terugwerkende kracht roept echter wel een interessante filosofische discussie op over hoe het bestaan van twee strijdige rechtssystemen te verantwoorden.
het Nazi-recht en de terugwerkende kracht van het Israëlisch recht betrekkelijk eenvoudig met elkaar te verenigen. Het Nazi-recht is in hun ogen ‘unlawful law’. Deze visie komt terug in de uitspraak van Den Hartogh, waarmee ik mijn artikel in Juncto 16.2 afsloot: “there is only one kind of obligation, moral obligation, and legal obligation is the form of moral obligation crea ted (sometimes) by the existence of the law.”13 Aangezien het Nazi-recht immorele regels be
De terugwerkende kracht van recht 21
thema
vat, is dit nooit werkelijk recht geweest, waar
Samenvattend kan gesteld worden dat het toe
door het (toekomstige) Israëlisch recht ten tijde
kennen van terugwerkende kracht aan recht dat
van het Naziregime het enige geldende recht is
oorlogsmisdaden bestraft gerechtvaardigd kan
geweest. Eichmann had dus in lijn met het Is
worden. Niet alleen is het nulla poena-principe,
raëlisch recht moeten handelen, en had nooit
waarop het verbod op terugwerkende kracht is
de immorele regels van het Nazi-recht mogen
gebaseerd, geen absoluut principe, ook kan ge
opvolgen.
zegd worden dat de dader van oorlogsmisdaden bekend moet zijn geweest met de strafbaarheid
Voor rechtspositivisten daarentegen is het niet
ervan. Het toekennen van terugwerkende kracht
noodzakelijk dat recht moreel is. Volgens H.L.A.
roept echter wel een interessante filosofische
Hart , een van de meest gerenommeerde rechts
discussie op over hoe het bestaan van twee strij
filosofen, is er wel een natuurlijk noodzakelijk
dige rechtssystemen te verantwoorden.
14
verband tussen recht en moraal, maar geen conceptueel noodzakelijk verband. Meestal be
Verkrachting binnen het huwelijk
vat recht moraal, maar om van ‘recht’ te kunnen
De vorige paragraaf behandelde een specifieke
spreken, hoeven de regels niet moreel te zijn.
internationale uitzondering op de algemene
“Het (rechtspositivisme) beschouwt immers als
regel dat terugwerkende kracht van rechtsre
recht alle wetten en rechtspraak die aan de ver
gels niet is toegestaan. Deze uitzondering werd
eiste formaliteiten voldoen, ongeacht hun in-
deels ook gerechtvaardigd met het argument
houd.”15
dat de misdaden internationale misdaden wa ren en daarmee ook in het licht van internatio
In die visie kan het Nazirecht niet verworpen
naal recht bekeken moesten worden.
worden als te immoreel om recht te zijn, im mers ook zeer immoreel recht is in Hart’s ogen
Echter, ook in de nationale rechtsspraak speelt
recht.
terugwerkende kracht van rechtsregels regel matig een rol.
Echter, toch concludeert Hart dat Eichmann in lijn met het Israëlisch recht had moeten hande
In de common law traditie wordt er veel geschre
len en niet in lijn met het immorele Nazi-recht.
ven over rechterlijke uitspraken die eerdere ju-
Volgens Hart had Eichmann moeten inzien dat
verwerpen. De vraag die hierbij ge risprudentie
het Nazi-recht te ‘kwaad om op te volgen’ is.
steld wordt, is in hoeverre stare decisis een leidend
Eichmann zou de moraal dan wel in zijn han
principe moet zijn. Stare decisis gaat over het ge-
delen hebben moeten meenemen. Hierbij kan
zag van precedenten en bepaalt dat de rechter
de vraag gesteld worden wat de functie is van
verplicht is zich te houden aan eerdere uitspra
geldig recht dat vanwege zijn morele verwer
ken van andere rechters en van hemzelf. In Ne
16
pelijkheid niet opgevolgd dient te worden en in hoeverre dit een bedreiging kan zijn voor de rechtszekerheid. Het mag duidelijk zijn dat de terugwerkende kracht van het Israëlisch recht voor rechtspo sitivisten moeilijker met het bestaan van het Nazi-recht te verenigen is dan voor natuurrechts filosofen.
Soms kan de rechtvaardigheid van het recht ertoe nopen dat eerdere uit spraken worden verworpen, waardoor de continuïteit van het recht in zo’n geval een ondergeschikt belang is.
22 De terugwerkende kracht van recht
verkrachting binnen het huwelijk. In Engeland kon tot 1991 een man niet vervolgd worden voor verkrachting van zijn vrouw. ‘Het idee was dat de vrouw door te trouwen had ingestemd met geslachtsgemeenschap wanneer de man daar be hoefte aan had.’20 Door veranderende verhou dingen tussen man en vrouw en de daarmee gepaard gaande heersende opvattingen in de samenleving werd dit uitgangspunt steeds va ker en door een steeds groter deel van de bevol king als verwerpelijk gezien. In 1991 zette het Engelse Hoger Gerechtshof in de zaak Regina-vR21 dan ook een punt achter de onaantastbaar heid van de man binnen het huwelijk. Eerdere rechtspraak, die de man betreffende deze kwestie wel immuniteit binnen het huwelijk gaf, werd daarmee verworpen. Dit betekende dat de han delingen binnen het huwelijk wel strafbare derland is zo’n gebod niet in formeel recht vast
motive power has been theirs. But symmetrical deve-
verkrachtingshandelingen konden zijn. Man
gelegd echter “er lijkt in ons land een communis
lopment may be bought at too high a price. Unifor-
nen die voor 1991 hun vrouw hadden verkracht,
opinio te zijn dat wij een lichte vorm van prece
mity ceases to be good when it becomes uniformity of
hadden door deze uitspraak met terugwerkende
dentenwerking hebben.“17 In landen als Enge
oppression. The social interest served by symmetry or
kracht dus wel strafbare handelingen gepleegd.
land is stare decisis in de rechtspraak leidend.
certainty must then be balanced against the social in-
Met deze uitspraak in de hand werden man
terest served by equity and fairness or other elements
nen die voor 1991 hun vrouw hadden verkracht
Van belang in het vraagstuk van de preceden
of social welfare. These may enjoin upon the judge the
strafbaar gesteld. SW en CR die respectievelijk
tenwerking is of rechtspraak van jaren geleden,
duty of drawing the line at another angle, of staking
in 1990 en 1989 hun vrouw zouden hebben ver
welke door ontwikkelingen in de samenleving
the path along new courses, of marking a new point of
kracht, werden hiervoor met terugwerkende
in onze ogen niet meer als rechtvaardig gezien
departure from which others who come after him will
kracht veroordeeld. Bij het Europees Hof voor
wordt, met terugwerkende kracht ‘overruled’ mag
set out upon their journey.’
de Rechten van de Mens vochten ze deze uit
19
spraak aan vanwege strijdigheid met het nulla
worden.. Immers anders zou de situatie zich
poena - principe.
kunnen voordoen dat fouten in uitspraken ge
Hij geeft hiermee aan dat het weliswaar in het
handhaafd blijven, zoals de jurist Jan Drion in
maatschappelijk belang is dat er uniformiteit
zijn oratie van 3 november 1950 verwoordt: “De
in rechtspraak is, omdat eerdere rechtspraak
Het Europees Hof beredeneerde in SW and CR v
dokter begraaft zijn vergissingen; die van de
aan de basis staat van ontwikkelingen in latere
UK22 dat het voor beide mannen voorzienbaar
rechter worden tot wet”.
rechtspraak, maar dat het ook in het maat
moet zijn geweest dat de verkrachting binnen
In het boek The Nature of the Judicial Process be
schappelijk belang is dat het recht eerlijk en
het huwelijk in de toekomst strafbaar gesteld
schrijft Benjamin N. Cardozo, die tot zijn dood
rechtvaardig is. Een rechter zal deze twee belan
zou worden.
rechter bij het Amerikaanse Supreme Court is
gen tegen elkaar moeten afwegen. Soms kan de
geweest, het samenspel van rechtspraak en ont
rechtvaardigheid van het recht ertoe nopen dat
‘There was an evident evolution, which was consistent
wikkelingen in de samenleving:
eerdere uitspraken worden verworpen, waar
with the very essence of the offence, of the criminal law
door de continuïteit van het recht in zo’n geval
through the judicial interpretation towards treating
een ondergeschikt belang is.
such conduct generally as within the scope of the offence
18
‘… in the main there shall be adherence to precedent. There shall be symmetrical development, consistently
of rape. This evolution had reached a stage where judi-
with history or custom when history or custom has been
Een goed voorbeeld van veranderende opvat
cial recognition of the absence of immunity had become
the motive force, or the chief one, in giving shape to
tingen in de samenleving waardoor eerdere uit
a reasonably foreseeable development of the law.’23
existing rules, and with logic or philosophy when the
spraken worden verworpen, is de kwestie van
De terugwerkende kracht van recht 23
thema
Omdat een ontwikkeling geleidelijk gaat, is
nulla poena sine lege – principe. Dit principe wordt
baarheid heeft kunnen voorzien en dat de daden
moeilijk te beoordelen wanneer de verandering
beschouwd als een rechtvaardigheids- en geen
eigenlijk altijd al strafbaar zijn geweest.
van recht voorzienbaar is. In Regina-v-C24 was de
absoluut principe, waardoor het toekennen van
Met dit essay heb ik een aantal ideeën over de
appellant van mening dat hij de ontwikkelingen
terugwerkende kracht in bepaalde gevallen wel
terugwerkende kracht binnen het recht willen
niet redelijkerwijs had kunnen voorzien, omdat
als gerechtvaardigd beoordeeld kan worden.
weergeven, waarmee ik hoop ook stof tot naden-
de verkrachting in 1970 had plaatsgevonden. Het
ken te hebben gegeven. Concreet (terugkomend
Engelse Hoger Gerechtshof oordeelde echter
Sprekende voorbeelden waarin de terugwerkende
op de kwestie die aan de start van dit artikel
dat de terugwerkende kracht ook tot 1970 terug
kracht in de rechtspraak gerechtvaardigd is, zijn
is gesteld over het handelen van bankiers) kan
moest voeren. De terugwerkende kracht is daar
het veroordelen van oorlogsmisdaden en het
afgevraagd worden in hoeverre de burger in de
mee niet tijdgebonden.
veroordelen van verkrachting binnen het huwe-
uitoefening van zijn functie, zoals een jurist,
Het Hoger Gerechtshof beredeneerde dat de
lijk. Opvallend aan beide voorbeelden is dat er
naast wettelijke redenen ook altijd morele argu
man, ook al was verkrachting binnen het huwe
vanwege de (morele) verwerpelijkheid van de da
menten zal moeten laten meewegen in zijn han
lijk destijds nog geen strafbaar feit, wel een
den vanuit wordt gegaan dat de dader de straf
delen.
noten 1 Hall, Jerome. “Nulla poena sine lege,” 165. 2 Burrows, Andrew. “Com mon Law Retrospectivity,” 545. 3 Burrows, Andrew. “Com mon Law Retrospectivity,” 554-555. 4 Burrows, Andrew. “Com mon Law Retrospectivity,” 556. 5 Green, L.C. “The maxim nullum crimen sine lege and the Eichmann trial,” 460. 6 Green, L.C. “The maxim nullum crimen sine lege and the Eichmann trial,” 459. 7 Green, L.C. “The maxim nullum crimen sine lege and the Eichmann trial,” 461. 8 Green, L.C. “The maxim nullum crimen sine lege and the Eichmann trial,” 458. 9 Green, L.C. “The maxim nullum crimen sine lege and the Eichmann trial,” 461. 10 USLegal, “Summum Jus Summa Injuria Law & Legal Definition.” 11 Art 7 lid 2 EVRM. 12 Echr-online, “Article 7 ECHR – no punishment without law.” 13 In Belastingconstruc ties: legaal maar toch een schandaal, Juncto 12.2, 2015. Quote van G.A. den Hartogh, Mutual Expecta tions, A Conventionalist Theory of Law, Kluwer Law International, Dordrecht,
literatuur Burrows, Andrew. “Com mon Law Retrospectivity” in Judge and Jurist, Essays in Memory of Lord Rodger of Earlsferry. Edited by A. Burrows, D. Johnston, R. Zimmermann. Oxford: OUP, 2013. Cardozo, Benjamin N. The Nature of the Judicial Process. New Haven and London: Yale University Press, 1975. Drion, C. “Vooraf,” Nederlands Juristenblad (NJB) 12 (2014). DeMars, Gregory J. “Retro spectivity and Retroactivity of Civil Legislation Recon sidered,” Ohio Northern University Law Review 10 (1983), 253-275. Echr-online, “Article 7 ECHR – no punishment without law,” bezocht: Mei 4, 2015, http://echr-online. info/artikel-7-echr/ Freeman, Robert Hill. “The protection offered against the retroactive operation of an overruling decision,” Columbia Law Review 18 (1918), 230-251. Green, L.C. “The maxim nullum crimen sine lege and the Eichmann trial,” British Yearbook of International Law 38 (1962), 457-471. Hall, Jerome. “Nulla poena sine lege,” The Yale Law Journal 47(2) (1937), 165-193.
geweldsmisdrijf pleegde. Naast dat hij de ver werpelijkheid van een verkrachting destijds ook had kunnen begrijpen, zou dit op basis van an dere strafbaarstellingen (geweldsmisdrijf ) ook veroordeeld kunnen worden. Doordat de samenleving verandert, zijn veran deringen in het recht niet te voorkomen. De rechter zal moeten laveren tussen het voortbouwen op al bestaande jurisprudentie en veranderende opvattingen. In uitzonderlijke gevallen kan het, zoals in bovenstaand voorbeeld duidelijk wordt, gerechtvaardigd zijn om eerdere uitspraken te verwerpen en terugwerkende kracht toe te ken nen aan de veranderde jurisprudentie. Het toekennen van terugwerkende kracht wordt verantwoord met het argument dat van burgers verwacht mag worden dat ze rekening houden met veranderende opvattingen over rechtmatig handelen, ook al is het recht als zodanig daar nog niet op aangepast. Daarnaast wordt, vergelijk baar met de strafbaarheid van oorlogsmisdrij ven, gesteld dat de verkrachtingsdaad altijd al een strafbaar geweldsmisdrijf is geweest en er dus geen sprake is van een nieuwe strafbaarstelling. Deze invulling van het recht is echter niet on omstreden.
Slot Het verbod op de terugwerkende kracht van rechtsregels is gebaseerd op het nullum crimen,
24 De terugwerkende kracht van recht
2002, p. 93, geciteerd door R.H Happé, Belastingrecht en de geest van de wet: een pleidooi voor een beginselbenadering in de wetgeving, Tilburg: Tilburg University, 2011, p. 11. 14 Hart, Herbert L.A. The Concept of Law. 15 Jacobs, F.C.L.M. en C.W. Maris.Rechtvinding en de gronslagen van het recht, 4. 16 Green, L.C. “The maxim nullum crimen sine lege and the Eichmann trial,” 469. 17 Hondius, Ewoud H. “Verouderde rechtspraak: een blijvend verschijnsel”, 735. 18 Drion, J. in Coen Drion “Vooraf,” 620. 19 Cardozo, Benjamin N. The Nature of the Judicial Process, 112-113. 20 Burrows, Andrew. “Common Law Retrospec tivity,” 551. 21 [1991] 2 All ER 257 in Burrows, Andrew. “Com mon Law Retrospectivity,” 552. 22 (1996) 21 EHRR 363 in Burrows, Andrew. “Com mon Law Retrospectivity,” 553. 23 Paragrafen 43/41 van (1996) 21 EHRR 363 in Bur rows, Andrew. “Common Law Retrospectivity,” 554. 24 [2004] 1 WLR 2098 in Burrows, Andrew. “Common Law Retrospect ivity,” 554.
Hart, Herbert L.A. The Conept of Law. Oxford: OUP, 2012. Hondius, Ewoud H. “Verouderde rechtspraak: een blijvend verschijnsel,” Weekblad voor privaatrecht, notariaat en registratie 6507 (2002), 735 – 737. Jacobs, F.C.L.M. en C.W. Maris. Rechtvinding en de gronslagen van het recht. Koninklijke Van Gorcum b.v. 2011. Luyendijk, Joris. Dit Kan niet waar zijn. Atlas Contact, 2015. USLegal, “Summum Jus Summa Injuria Law & Legal Definition,” bezocht: Mei 4, 2015, http://definitions. uslegal.com/s/summumjus-summa-injuria/
Gerechtelijke dwalingen Slapende rechters bijten wel Tekst door Nicky Jansen
Gerechtelijke dwalingen, ze komen voor in de gehele geschiedenis. Iedereen heeft er wel eens van gehoord, ook al willen we dat soms liever niet. Een gerechtelijke dwaling wil zeggen dat er sprake is van een misvatting aan de kant van de rechters, en dat een persoon door deze misvatting onterecht wordt veroordeeld voor een misdrijf dat hij of zij niet heeft begaan.1 Dit komt vooral voor bij moordzaken. Gerechtelijke dwalingen laten een lek in ons rechtssysteem zien, waarbij onschuldige mensen worden veroordeeld. Dit gebeurt vaak ter genoegdoening van nabestaanden én mede om het OM geen blauwtje te laten lopen. Door de jaren heen zijn er verschillende gerechtelijke dwalingen opgetreden, maar nu er steeds meer forensische technieken worden ontwikkeld, zou dit aantal moeten dalen, toch?
Enkele spraakmakende gerechtelijke dwalingen door de geschiedenis heen
uiteindelijk dat de heks met gebrek aan een eer
het wél impliceert is de angst en kordaatheid
lijk proces, en vooral op gevoel, zonder pardon
van de mens om in geval van onduidelijkheid
Gerechtelijke dwalingen kunnen we ons al
op de brandstapel werd gezet of met een steen
uit willekeur iemand te straffen zodat het voor
heugen vanuit de oude geschiedenisboeken.
vastgemaakt aan de voeten de rivier in werd ge
het idee ‘opgelost’ is. Door de Trias Politica is
We zijn allemaal wel bekend met heksen die
gooid. Dit is natuurlijk niet te vergelijken met
er een onafhankelijke rechterlijke macht geves
er van werden verdacht een plaag over het land
gerechtelijke dwalingen die optreden sinds de
tigd die wordt belichaamd door rechtbanken,
uitgesproken te hebben of een heel dorp zou
Trias Politica (in de loop van 19e eeuw) zijn in
gerechtshoven en een Hoge Raad. Rechters
den hebben besmet met de pest. Het gevolg was
treden in Nederland heeft gevonden2, maar wat
zijn onafhankelijk en worden voor het leven
Gerechtelijke dwalingen 25
thema
benoemd. Dit moet er voor zorgen dat ze onaf
Men zou dus kunnen denken dat het oordeel van de rechters nu enkel en alleen op pure feiten is gebaseerd en derhalve geen gebreken zal vertonen, maar helaas is niets minder waar
hankelijk van de politiek zonder angst om ver volgd te worden, hun uitspraak kunnen doen. Men zou dus kunnen denken dat het oordeel van de rechters nu enkel en alleen op pure fei ten is gebaseerd en derhalve geen gebreken zal vertonen, maar helaas is niets minder waar. De eerste mogelijke gerechtelijke dwaling sinds de Trias Politica dateert uit 1817, waarbij Ger rit Jan Pieperiet ter dood werd veroordeeld voor de moord op notaris mr. Jan Dikkers. Pieperiet was samen met zijn kameraad Roessing opge
Theunissen), die op de verkeerde plaats op de
pakt. Roessing verklaarde dat Pieperiet de nota
verkeerde tijd langsfietsten, veroordeeld. De ad
ris had vermoord en de verklaring van Roessing
vocaten van de twee mannen hadden verschei
werd als doorslaggevend bewijs gezien. Dit had
dene keren om een herziening gevraagd, maar
tot gevolg dat Pieperiet werd opgehangen.3 De
dit werd tot twee keer toe niet gehonoreerd. De
ophanging van Pieperiet was tevens het laatste
derde keer, nadat de zaak ook de aandacht had
doodvonnis dat in Nederland werd voltrokken.
getrokken van een verslaggever van het dagblad
Advocaat Robert Kiek heeft naar aanleiding
Het Volk, werd dit verzoek ingewilligd. Toen
van de openbare opvoering van het proces van
kwam ook aan het licht dat de getuigen destijds
Pieperiet, de uitkomst van het proces in twijfel
onder druk waren gezet en dat de listige recher
getrokken (december 2013). Zo was er twijfel
cheur van meet af aan al gefocust was op het be
over de doodsoorzaak van Dikkers. Het proces
wijzen van de schuld van Klunder en Theunis
dossier bestaat niet meer, maar uit ander histo
sen. De mannen werden vrijgesproken na 5 jaar
risch materiaal en het sectierapport heeft Kiek
van hun straf onschuldig uitgezeten te hebben.5
geconcludeerd dat Roessing de notaris heeft
In bovengenoemde zaak (moord in Giessen-
omgebracht, en dus niet Pieperiet.
4
Nieuwkerk) is er sprake van de zogenoemde tunnelvisie. De term tunnelvisie is voor het
De daaropvolgende gerechtelijke dwaling waar
eerst aangehaald door oud-hoofdcommissaris
met zekerheid kan worden gezegd dat er sprake
Blaauw. Het houdt in dat de politie en recher
was van een gerechtelijke dwaling, is de zoge
che een bepaald scenario in hun hoofd hebben,
noemde moord in Giessen-Nieuwkerk in 1923.
waardoor ze op zoek gaan naar bevestigend
In de nacht van 3 op 4 november werd de over
bewijs, ook wel confirmation bias. Het gevaar
wegwachter van de N.S., Jacob de Jong, dood
daarbij is dat het rechercheteam zo gefocust is
aangetroffen met ernstige verwondingen aan
op een bepaald scenario dat ze andere scena
het hoofd. Het lichaam was mee naar huis ge
rio’s en feitelijke mogelijkheden niet (willen)
nomen en gewassen, en eventuele sporen op de
zien.6
plaats delict waren overgelopen. Mede hierdoor werd de zaak beïnvloed door roddels en geruch
Een gerechtelijke dwaling waarbij de tunnel
ten. Er werd een listige rechercheur aangesteld
visie ook een grote rol speelt, is de dwaling
die nergens voor terug deinsde. Zo zou hij ge
in de Zaanse paskamermoord. Op vrijdag 30
tuigen hebben bedreigd en omgekocht, wat uit
november 1984 wordt de 21-jarige Sandra van
eindelijk heeft geleid tot valse verklaringen van
Raalten dood gevonden in de kledingboetiek
getuigen. Door deze valse verklaringen werden
waar zij destijds werkte. Haar handen en voeten
twee nietsvermoedende mannen (Klunder en
zijn bij elkaar gebonden met stukken stof van
26 Gerechtelijke dwalingen
het paskamergordijn, haar mond is gesnoerd
haar sop had gewassen. Hier werd verder geen
vonden in een bejaardenwoning te Leidschen
en haar keel is doorgesneden. De politie gaat
aandacht meer aan besteed. Volgens Justitie was
dam. De vrouw is gewurgd en geld en cheques
niet uit van een roofmoord, ondanks dat er 250
de zaak afgedaan, en de rechters (waaronder
waren gestolen. Verhoren met bekenden en
gulden uit de kassa is en Sandra’s sieraden zijn
bekende strafrechtadvocaat Gerard Spong, die
eventuele getuigen leverden voor alsnog niets
ontvreemd. In eerste instantie was de hoofd
destijds optrad als plaatsvervangende rechter in
op. Wel waren er op de dag van de moord 2
verdachte fietsenhandelaar Rob van Zaane. De
Haarlem) veroordeelden van Zaane tot 12 jaar
cheques geïnd. De politie vond op de cheques
verdenkingen werden gebaseerd op het feit dat
cel met TBS. Van Zaane gaat in Hoger Beroep,
geen vingerafdrukken, maar besloot aan de
van Zaane precies wist in welke houding San
en zijn advocaat P. Doedens kan met succes
hand van de beschreven uiterlijke kenmerken
dra’s lichaam op de grond in de boetiek lag en
aantonen dat de geurproef onbetrouwbaar is,
die de baliemedewerkster bij de bank had ver
dat er een klein gat bleek te zitten in zijn alibi.
evenals het seksmotief. Van Zaane wordt bij het
strekt een schrijfcursus te organiseren binnen
Ook had van Zaane een voorliefde voor SM, dus
Amsterdams Gerechtshof, na 16 maanden on
het bejaardentehuis. Alle verzorgsters van het
er werd vanuit gegaan dat de dood van Sandra
schuldig te hebben vastgezeten, vrijgesproken.
slachtoffer werden verzocht een stuk te schrij
het gevolg was van een uit de hand gelopen
Desondanks geeft het rechercheteam goed te
ven. Opvallend was dat Ina Post ten tijde van de
seksspel. Daarnaast werd middels een geur
kennen dat van Zaane volgens hen wel de dader
schrijfcursus zenuwachtig was en trillende han
proef door honden aangetoond dat de zakdoek
is, en er wordt dan ook verder geen onderzoek
den had. Post werd gearresteerd op basis van de
waarmee Sandra gekneveld was van Zaane was.
meer gedaan. Pas in 2000 op verzoek van de
overeenkomsten die werden gevonden tussen
Zijn verklaring voor deze DNA-test was dat ze
moeder van Sandra wordt er met nieuwe DNA
het handschrift van Ina Post en het handschrift
die avond hachee hadden gegeten, en het DNA
technieken onderzocht wie de dader zou kun
op de cheques. Verschillende verhoren volg
derhalve daardoor op zijn zakdoek was geko
nen zijn. In 2002 wordt bewezen dat het DNA
den. Uiteindelijk heeft Ina Post bekend, maar
men. Er werd geen aandacht besteed aan het
op de zakdoek waarmee Sandra gesnoerd was,
niet lang daarna trok ze haar verklaring weer
feit dat twee getuigen hadden verklaard een Ma
overeenkomt met het DNA van Kemal Erol.
in. De verklaring was onder druk verkregen, al
rokkaans/Turks ogende man rond het tijdstip
Deze was echter in 1993 al overleden.
dus Ina Post. Zo zou ze tijdens de verhoren zijn
7
8
van de moord uit de winkel hebben zien lopen.
gevoed met daderkennis en onmenselijk zijn
Een belangrijk detail is dat één van de twee ge
Een andere spraakmakende gerechtelijke dwa
bejegend.9 Technisch bewijs was er niet, maar
tuigen ramen aan het wassen was, en dat de Ma
ling is de veroordeling van bejaardenverzorg
Ina Post werd in eerste aanleg veroordeeld tot
rokkaans/Turkse man (later bekend als Kemal
ster Ina Post. Op 22 augustus 1986 wordt het
6 jaar gevangenisstraf en in Hoger Beroep werd
Erol) haastig voorbij liep en snel zijn handen in
levenloze lichaam van een bejaarde vrouw ge
dit vonnis bevestigd.10 De advocaat van Post diende een herzieningsverzoek in, waarna de zaak werd terug verwezen naar het Gerechtshof ’s-Hertogenbosch. Het Hof oordeelde dat de verklaringen onder invloed van een bijzondere psychische toestand tot stand zijn gekomen en derhalve niet kunnen worden gebruikt als bewijs, evenals de handtekeningen op de che ques die overeen zouden komen met het hand schrift van Post. Op 6 februari 2010 acht het Hof het ten laste gelegde niet bewezen en Ina Post wordt vrijgesproken.11 Daarnaast is misschien wel een van de meest spraakmakende gerechtelijke dwalingen de Puttense moordzaak12. Op 9 april 1994 wordt het levenloze lichaam van Christel Ambrosius gevonden in het huis van haar oma. Het feit wil dat op zondag Herman du Bois, Wilco Viets, Gerrit Schuchard en Willem Bettink vaak met
Gerechtelijke dwalingen 27
thema
een Mercedes door het Puttense bos rijden om
in art. 138a, 151a t/m da en 195a t/m g van het
de hond uit te laten. Dat bleef niet onopgemerkt
wetboek van Strafvordering.
en de heren worden dan ook al snel verhoord.
is ook het besluit DNA-onderzoek in strafza
Na dagenlang verhoor werden Viets en du Bois
ken van belang. In 2001 heeft er een verruiming
door Bettink en Schuchard als dader aangewe
plaatsgevonden waardoor het mogelijk werd
zen. Onder grote druk van de politie werd en
om DNA dat gevonden op de plaats delict op
door Viets en du Bois een bekennende verkla
te slaan. Sinds 2005 is het voor veroordeelden
ring afgelegd. Deze werd later echter weer in
verplicht om DNA af te staan. Op grond van ar
getrokken omdat deze onder druk zou zijn ver
tikel 14 van het besluit DNA-onderzoek in straf
kregen. Het rechercheteam zou du Bois en Viets
zaken wordt het DNA- profiel van onbekende
gevoed hebben met daderkennis en verklarin
personen, veroordeelden, verdachten en over
gen van andere verdachten laten lezen. Tech
leden slachtoffers opgenomen.18 Personen die
nisch bewijs dat werd gevonden, onder andere
worden opgenomen in de databanken worden
een sperma druppel op het been van het slacht
tevens opgenomen in het Verwijs Index Perso
offer, kwam niet overeen met het DNA van du
nen waartoe politie, OM en de zittende magis
Bois en Viets. Om dit te verklaren werd de sleep
tratuur directe toegang hebben.19
17
Voor strafzaken
theorie, mede door deskundige T. Eskes, in het voor de moord vrijwillig seks hebben gehad met
Verbeterde DNA-technieken, minder gerechtelijke dwalingen?
een derde. Door de verkrachting was het sperma
Ondanks de verbeterde DNA-technieken blijven
van deze derde er als het ware uit ‘gesleept’ en
gerechtelijke dwalingen bestaan.20 Een verkla
derhalve terecht gekomen op haar been. Op 6
ring hiervoor kan gevonden worden in het feit
januari 1995 worden du Bois en Viets in eerste
dat voorafgaand aan forensisch onderzoek het
aanleg veroordeeld tot 12 jaar, in hoger beroep
rechercheteam te gekleurd naar een zaak kijkt.
wordt dit 10 jaar.13 De zaak bleef ook Peter R.
De welbekende tunnelvisie die geleidelijk als
de Vries niet onopgemerkt. Hij besteedde er
een rode draad in het proces, in veel zaken de
maar liefst 43 uitzendingen aandacht aan.14 De
boosdoener is. Technisch bewijs is vaak niet door
Vries schakelde oud-hoofdcommissaris Blaauw
slaggevend, zoals is gebleken uit de Puttense
in die 8 punten had opgesteld waar de veroor
moordzaak en het Ina Post arrest. Hierbij waren
deling zijn inziens ondeugdelijk was. Ook in
de verklaringen doorslaggevend, terwijl hier
de Tweede Kamer heeft de zaak stof doen op
juist een beperkt gewicht aan toegekend moet
waaien. Zo werden er door Dittrich (D66) vraag
worden, gezien het feit dat verklaringen veelal
tekens gezet bij het DNA-onderzoek en het niet
onder druk en in een verslechterde psychische
leven geroepen. Zo zou het slachtoffer de avond
verrichten van een nieuw onderzoek. . In 2000
toestand worden verkregen. De verbeterde DNA-
komen de twee mannen vrij nadat ze twee derde
technieken doen overkomen dat deze meer als
van hun straf hebben uitgezeten. In dat jaar
een correctiemodel dienen om achteraf de tun
wordt een herzieningsverzoek ingediend door
nelvisie van het rechercheteam recht te trekken.
hun advocaat Knoops. In 2001 wordt dit ver
Ook in ons Nederlandse rechtssysteem is klaar
zoek gehonoreerd waarnaar in 2002 vrijspraak
blijkelijk niet alles wat het lijkt.
15
volgt. Nieuw DNA-onderzoek wijst in 2008 uit dat Ronald Pieper de dader is.16
Nieuwe DNA-technieken Sinds 1997 bestaat er de mogelijkheid om DNAprofielen op te slaan in de DNA-databank, de wettelijke basis hiervoor kan gevonden worden
28 Gerechtelijke dwalingen
noten 1 J.W. van Deth, J.C.P.M. Vis, Regeren in Nederland: Het politieke en bestuurlijke bestel in vergelijkend perspectief, Assen: Van Gorcum, 2006 p. 178 2 http://www.montes quieu-instituut.nl/id/ vj85ny73d6p4/scheiding_ van_kerk_en_staat_in_ne derland geraadpleegd op 01-05-2015 3 ttp://historiek.net/ver oordeelde-moordenaar-uit1818-was-mogelijk-onschul dig/39569/ geraadpleegd op 02-05-2015 4 http://www.bndestem. nl/algemeen/binnenland/ advocaat-wil-heropening200-jaar-oude-moord zaak-1.4155908 geraad pleegd op 02-05-2015 5 http://www.noordhollandsarchief.nl/stukvan-het-jaar-verkiezing/ dossier-van-de-zaakgiessen-nieuwkerk/90/547/ geraadpleegd op 05-05-2015 6 P.J. van Koppen, M. Malsch, Het praktisch nut van de rechtspsychologie, Deventer: Kluwer 2008 p. 25 7 http://www.ad.nl/ad/ nl/1012/Nederland/article/ detail/3476492/2013/07/16/ Advocaat-Spong-geeft-blun der-toe-Dat-was-een-foutvonnis.dhtml geraadpleegd op 05-05-2015 8 Peter R. de Vries, Dossier: de Zaanse paskamermoord, Endemol Nederland BV, 2003. 9 Daderkennis is kennis die een onschuldige persoon onmogelijk kan weten. De politie kan aansturen in de antwoorden van de verdachte. Zo kan de politie door middel van uitbeeldin gen en foto’s de gedachte voeden met kennis die het in eerste instantie niet had. 10 H. Israëls, De bekentenissen van Ina Post, Alphen aan den Rijn: Kluwer 2010 (tweede druk). P. 11, 12, 16 11 http://www.recht spraak.nl/Organisatie/
Gerechtshoven/s-Herto genbosch/Nieuws/Pages/ Hof-spreekt-Ina-Post-vrijin-herzieningsprocedure. aspx geraadpleegd op 05-05-2015 12 Deze zaak zal uitvoeriger besproken worden in het bijgevoegde interview met Wilco Viets. 13 J.A. Blaauw, De Puttense moordzaak – dossier gesloten: de volledige geschiedenis tot en met de veroordeling van de daadwerkelijke dader, De Fontein 2012 (aangevulde druk). Hoofd stuk 2 en 5 (geraadpleegd via google books). 14 https://www.youtube. com/watch?v=E_0d--pM12U Alles over de doorbraak van de Puttense moordzaak, geraad pleegd op 05-05-2015 15 Kamervragen(aanhangsel) 117, vergaderjaar 1999-2000 (Vragen van het lid Dittrich (D66) aan de minister van Justitie over de Puttense moordzaak. Ingezonden 24 september 1999) 16 http://www.blikopdewereld.nl/rechtspraak/ strafrecht/strafzaken/1929strafzaak-puttense-moord zaak-christel-ambrosius geraadpleegd op 05-05-2015 17 https://dnadatabank. forensischinstituut.nl/ wet_en_regelgeving/hui dige_wet_en_regelgeving/ geraadpleegd op 05-052015. 18 http://wetten.overheid. nl/BWBR0012791/geldig heidsdatum_07-05-2015, met name artikel 14 en 15 (deze bevatten informatie over welke DNA-profielen opgenomen moeten worden en hoe de gegevens moeten worden verstrekt). Geraad pleegd op 05-05-2015. 19 Nederlands Forensisch Instituut, Van de Nederlandse DNA-databank voor strafzaken, jaarverslag 2006 20 De niet besproken Schie dammer parkmoord (2000), Lucia de B zaak (2003) dateren na 1997.
De Puttense moordzaak in perspectief Een gerechtelijke dwaling door de ogen van de onterecht veroordeelde Wilco Viets Tekst door Nicky Jansen
Op 9 januari 1994 wordt de 23-jarige stewardess Christel Ambrosius verkracht en vermoord. Wilco Viets, destijds 23, wordt samen met zijn zwager Herman du Bois opgepakt op verdenking van moord en verkrachting van Christel Ambrosius. Ze worden veroordeeld tot een gevangenisstraf van 10 jaar. Na bijna 7 jaar komen ze in 2000 wegens goed gedrag vrij. In 2002 worden ze na een herzieningsverzoek definitief vrijgesproken in het Gerechtshof te Leeuwarden. Ongeveer 21 jaar na dato en 13 jaar na de officiële vrijspraak had ik het genoegen om samen met Wilco, en zijn vrouw Evelien, terug te kijken op de gehele procesgang en de periode na de vrijspraak. Op maandag 4 mei 2015 werd ik gastvrij ontvangen in hun huis in Putten. Twee schattige meisjes stelde zich aan me voor, alvorens ze vriendelijk werden verzocht door de vrouw des huizes, naar boven te gaan. Het interview kon beginnen.
De Puttense moordzaak in perspectief 29
thema
Waar is het vanuit jouw optiek misgegaan? De eerste verhoren al, of in een later stadium?
het begin waren we van ’s ochtends vroeg tot
Evelien: ‘Met Herman zijn ze door zijn straat
’s avonds laat bezig met verhoor. De techniek
gereden, kijkend naar zijn spelende kinderen.
die ze vooral gebruikte was de hele tijd blijven
Hem werd gezegd dat hij maar goed naar
Wilco: ‘Vanaf de eerste verhoren al. Ik was
praten. Als ik zei dat het zo was gebeurd,
buiten moesten kijken omdat dit voorlopig
de eerste die werd vastgehouden. Ik werd rond
zeiden zij weer dat het niet zo was gebeurd.
de laatste keer zou zijn. Herman is een volwas
18.00 ’s avonds opgehaald van mijn werk en
Ze blijven zo op je in praten. Ook heb ik foto’s
sen vent, maar hij heeft op de bodem van de
toen is er op een gegeven moment om 23.00
gezien van de plaats delict en alles er omheen.
bus liggen te huilen. Ook werd hem verteld
gezegd dat ik niet meer naar huis zou gaan.
Wat ook nog een ding was, is dat ik toen de
dat zijn kinderen naar een pleeggezin zouden
Meteen blinde paniek, ga alsjeblieft verder
zaak speelde samenwerkte met de oom van
gaan omdat zijn vrouw meineed zou plegen.
zoeken want je hebt de verkeerde! De normale
Christel, die weer als eerste ter plaatse was om
e zijn dus echt heel erg ver gegaan. Via insiders
gang van zaken in onze familie is dat we op
dat hij schuin tegenover het huis van de oma
hebben we ook gehoord dat er werd gewed om
zondag met de mannen gaan touren door het
van Christel woonde. Ik wist dus al best wel
een kratje bier dat ze ons zouden kunnen laten
bos en de hond uit laten. Die Mercedes werd
veel, wat je ‘officieel’ niet kunt weten.’
bekennen. Een kratje bier? Van ons zouden
daar altijd ook gezien. Achteraf kwamen we
Evelien: ‘Op een gegeven moment is Wilco
ze er 10 krijgen. Het gaat om mensenlevens
er achter dat we die zondag er helemaal niet
toen gaan praten in droombeelden met dat
en die zijn ze aan het vergokken, je krijgt
zijn geweest. Anja en Herman hadden een
hij Herman had gezien, doordat ze constant
gewoon nooit je normale leven meer terug.’
verjaardag en Evelien was aan het werk. Het
zo op hem in zaten te praten. Hij ging dromen
is zo er ingebakken dat we dat elke zondag
wat er mogelijk gebeurd zou kunnen zijn.
deden en 8 weken later vroegen ze wat we die
Hij droomde over een forse man, de politie
zondag 9 januari hadden gedaan. Ik wist dat
heeft daar Herman van gemaakt. Ze vertelden
Was er mogelijk een andere wending geweest als je in het begin door een andere advocaat was vertegenwoordigd?
niet meer precies.’
ook dat je eerst iets anders had verklaard dan
Wilco: ‘Ik had een advocaat via mijn ouders.
Evelien: ‘Ik heb altijd al gezegd, als er ooit
dat je nu weer deed, terwijl dat dan helemaal
Zijn werkten voor een managementbureau
iets gebeurd in het Puttense bos dan komen ze
niet zo was. Ze maken je echt helemaal gek.’
en zeiden meteen dat ik deze advocaat kon
als eerste bij jullie vragen, simpelweg omdat
Wilco: “Ik wist van voor niet meer wat achter
nemen. Herman kreeg een advocaat uit het
jullie daar elke zondag zijn. Dat ze voor ver
was. Toen ze voor de zoveelste keer zeiden
dorp waar hij vroeger mee had gejudood.’
hoor moesten komen was dus heel logisch.
‘jij hebt dit gedaan’ zei ik maar dat het wel zo
Evelien: ‘Dat is meteen onze grootste fout
Maar, toen Wilco op een gegeven moment niet
zijn. Ik wist het ook niet meer. Ik ben bescher
ooit geweest.’
thuis kwam en ik belde naar het politiebureau
mend opgevoed, met het idee dat je veel respect
Wilco: ‘Het had anders kunnen lopen als we
met de vraag of Wilco daar zat, en dat er toen
moet hebben voor de politie. In het begin hielp
meteen een strafpleiter hadden, maar je weet
werd gezegd dat hij er nog wel even zou zitten
ik de politie dan ook met scenario’s waarop
het van tevoren ook niet. Een advocaat is
omdat hij werd verdacht van verkrachting en
werd gezegd ‘jij moet het weten, jij bent er
een advocaat. Wij wisten ook niet wat ons
moord zakte letterlijk de grond onder mijn
geweest!’. Maar ik was er niet geweest, ik wilde
te wachten stond.’
voeten vandaan.’
de politie helpen.,,
Wilco: ‘In mijn eerste verklaringen zie je ook
Evelien: ‘Ik kan niet begrijpen hoe de politie
‘normaliter..’ gaan we altijd naar het bos.
en recherche er op door zijn gegaan. Het DNA
Maar ik wist het niet meer het was 8 weken
klopte niet en de contraexpertise klopte niet.
geleden en er zo ingebakken. Dus in principe
In elke andere zaak hoor je als het DNA niet
Er werd jarenlang vastgehouden aan de sleeptheorie1, pas bij het Hof in Leeuwarden werd deze theorie in twijfel getrokken. Waarom toen pas?
ging het vanaf dat eerste verhoor al mis.’
klopt dat ze er niet op door gaan, er is dan geen
Evelien: ‘Hoe bizar kun je het hebben? Bij
zaak, waarom bij ons dan wel? Op een gegeven
een normaaldenkend mens kan dat niet, maar
Op een gegeven moment ga je iets toegeven dat je niet hebt gedaan, je legt een belastende verklaring af. Komt zo’n verklaring tot stand door je eigen labiliteit of meer door de druk van de politie?
moment zijn de jongens hele rare dingen gaan
het heeft zo lang geleefd dat zoiets wel kan.
verklaren omdat de rechercheurs zeiden dat ze
Uiteindelijk in Leeuwarden heeft deskundige
wat raak konden kletsen, maar het DNA van
T. Eskes (grondlegger van de sleeptheorie) zijn
hun was.
stelling aangepast met dat de sleeptheorie niet
Wilco: ‘Ze zeiden dat er vezels op mijn kleren
aannemelijk is, maar in theorie zou kunnen.’
Wilco: ‘Het was niet echt een verklaring,
waren gevonden, dat ik daar in het huis van de
Wilco: ‘Op dat moment heb je een goede
we waren zo moe van alle verhoren. Vooral in
oma van Christel Ambrosius ben geweest.’
advocaat nodig die aan de tand voelt of het
30 De Puttense moordzaak in perspectief
echt mogelijk is, en wij hadden dat niet. Wij
dig was, maar gaf nooit te kennen dat hij
hadden een lokale advocaat in de arm genomen
de dader was.’
zonder specialisatie in het strafrecht. Er wordt
Evelien: ‘Dan ben je hard hoor. Als je weet dat
al heel snel uitgegaan van de juistheid van des
iemand onschuldig vast zit voor een misdrijf
kundigen en als je dan niet een advocaat hebt
die jij hebt gepleegd. Ongelofelijk.’
die alles tot de bodem uitzoekt heb je meteen theorie het beste past en die kiezen ze, dat was
Hebben jullie nog vertrouwen in het Nederlandse rechtssysteem?
bij ons ook het geval.’
Wilco: ‘Het is mensenwerk en dat merk je aan
al een achterstand. Bij het OM kijken ze welke
alles. De rechters in Leeuwarden zaten
Het bizarre toeval wil dat jullie samen met Ronald Pieper, de uiteindelijke veroordeelde, in de penitentiaire inrichting hebben gezeten, hoe is dat om achteraf te horen?
er bovenop en wisten het hele dossier.
Wilco: ‘Ik heb wel in de penitentiaire inrichting
en daar staat niet alles in. Het stamdossier
Grittenborgh gezeten, maar niet tegelijk met
is samengevat vanuit de optiek van het OM,
Ronald Pieper, Herman wel. Pieper wist dat.
maar niet vanuit de kant van de advocaat’
Terwijl Herman daar met zijn vrouw en twee
Evelien: “Wat ik ook nog steeds ontzettend
kinderen zat heeft Ronald Pieper aangegeven
krom vindt, is dat je niet met nieuwe punten
aan zijn vader dat die man (Herman) onschul
mag komen. wij zeiden steeds tegen de advo
De andere rechters hadden de stapels zien liggen en vonden dat te veel werk. Zij hebben alleen het stamdossier van de politie gelezen
De Puttense moordzaak in perspectief 31
thema
caat ‘en gebruik dit, en hoe zit het met dit?!’,
de mensen duidelijk dat je het echt niet bent.
weest om onze onschuld te bewijzen, althans
waarop werd geantwoord dat we het achter
Dat moment voelde voor mij pas als vrijspraak.’
dat is het gevoel. En zo hoort het natuurlijk
de hand moesten houden want eenmaal afge
niet. Je bent onschuldig tot dat het tegendeel
dat je daar met een nieuw punt moet komen.
Toen jij weer in Putten kwam wonen nadat de straf was uitgezeten, merkte je toen dat het binnen de gemeenschap ook afgesloten was?
Maar in principe moet je alles weer aan kunnen
Wilco: ‘Nee, het is een klein dorp met oog
Zijn jullie nu gelukkig? Op een schaal van 1 tot 10?
voeren elke zitting weer.’
kleppen op. Ze houden nog veel vast aan het
Wilco: ‘Ik wel!’
Wilco: ‘Onze zaak is lesmateriaal voor
gezegde waar rook is, is vuur. Bovendien zijn
Eevelien: ‘Privé zit het helemaal perfect,
de recherche van hoe het juist niet moet.’
wij in 2000 vrijgekomen, toen waren we nog
de zaak blijft altijd bestaan. Dat gaat niet meer
Evelien: ‘Ook helpt de reclassering alleen
niet vrijgesproken, dus binnen Putten heerste
weg. Als onze dochters later met een vriendje
daders, dus alleen mensen die bekennen. Wij
nog heel erg het idee dat Herman en ik schul
thuis komen is het er toch eentje van Viets.
hebben geen hulp gehad van de reclassering
dig waren. Pas toen we werden vrijgesproken
In dit geval hoeft dat niet negatief te zijn, maar
terwijl we dat juist ontzettend hard nodig
in 2002 werd dit minder.’
het is wel zo. Sinds 3 jaar werkt Wilco weer
hadden. Dus er zijn zeker genoeg verbeter
Evelien: ‘Die mensen denken als de rechter
bij een baas, voor die tijd werd hij nergens
punten voor het Nederlandse rechtssysteem.’
het zegt dan moet het waar zijn, dat is het
aangenomen.’
zelfde als de dominee hier in Putten iets zegt,
Wilco: ‘Een dik half jaar geleden ben ik aan
Evelien, heb jij altijd in zijn onschuld geloofd?
dan is het ook waar. Ik ben ervan overtuigd dat
genomen, en toch moet ik weer die hele zaak
er nu nog steeds mensen zijn die denken dat
op tafel gooien. Ik doe het zelf want ik wil geen
Evelien: ‘Ja, en dat is heel simpel want hij
ze er iets mee te maken hebben.’
geheimen. Er zal nooit wat mee gebeuren, maar
was thuis toen ik thuis kwam. De moord werd
Wilco: ‘Maar de aanhouding van Ronald Pieper
een werkgever moet wel weten dat het er is.’
tussen 17.00 en 18.00 gepleegd en ik was voor
in 2008 heeft er wel voor gezorgd dat toen
Evelien: ‘Als het over de zaak gaat geef ik het
die tijd thuis en Wilco was thuis toen ik thuis
echt veel mensen zijn bijgedraaid.’
als cijfer een 6, en dat zal het ook altijd blijven,
schoten was het weg. Dan was het behandeld en niet meer van belang. Dat moet niet zo zijn. We hebben ook een novum gehad, en ik snap
bewezen is, en dat voelde voor ons absoluut niet zo.’
onze kinderen zijn geboren in een gezin waar
kwam. Als ik niet bij hem was geweest op dat
ze eigenlijk altijd een stempeltje hebben.’
technieken echt wel aan het twijfelen gekregen.
Wat zouden jullie de rechters in spé mee willen geven?
Ze hebben daar nooit echt waarde aan toege
Evelien: ‘Niet in slaap vallen! Dat is echt het
vooruit en dat is belangrijk.’
kend, je bent ‘maar’ een partner.’
meest minne wat je kan gebeuren. Je vecht
Evelien: ‘Er zijn zat mensen die hebben ge
Wilco: ‘Als je voor je partner getuigd dan tel je
voor je leven en de rechter gaat zitten dutten,
vraagd waarom blijf je in Putten? Maar ik wil
als een half, maar getuig je tegen je partner dan
dat kan niet. En bekijk ook altijd alles van
hier niet weg, ze hebben niks gedaan en we
tel je als een hele. Dat is ook weer iets kroms
twee kanten, dat is zo belangrijk. Ook het
hoeven niet te vluchten. We mogen hier zijn,
van het rechtssysteem.
OM en de politie kunnen er naast zitten.’
en lopen met opgeheven hoofd rond!’
moment, dan hadden ze me met hun verhoor
Wilco: ‘Maar, wij hebben wel altijd het hoofd
Wilco: ‘Lees je goed in. Kijk een heel dossier
Maar, op 24 april 2002 volgt dan die lang gehoopte vrijspraak. Hoe voelde dat?
door ook al is dat knots veel werk. Als iedere
Evelien: ‘De vrijspraak was feitelijk, maar
die rechter van zichzelf al vragen. Het kan
als je het dan ziet op het journaal bij Herman
nooit zo zijn dat er altijd sluitende dingen in
en Anja, dan voelt het pas alsof het echt is.
het dossier staan. In Arnhem zaten de rechters
Onze oudste dochter was toen net geboren
allemaal te slapen en op de klok te kijken,
en er werd ’s avonds een feest gehouden bij
ongelofelijk, maar ze waren wel met mijn leven
Herman. Ook Peter R. de Vries was daar dus
bezig. Ik kan dat nog steeds niet begrijpen.’
we gingen om 22.30 live in de uitzending bij
Evelien: ‘Deze mensen beslissen over vrijheid
Hart van Nederland.’
of gevangenis en als de hamerslag eenmaal
Wilco: ‘Het was pas echt duidelijk toen Ronald
heeft geslagen, kun je op je hoofd gaan staan
Pieper was opgepakt. Dan is het ook voor
maar dan valt er weinig meer aan te doen.’
rechter een dossier goed doorleest, dan krijgt
Wilco: ‘Wij zijn continu aan het vechten ge
32 De Puttense moordzaak in perspectief
noten 1 De sleeptheorie is tot stand gekomen door het ver hoor van hoogleraar T. Eskes door de rechter-commissaris. Het was een verklaring voor het feit dat de gevonden sperma druppel op Christels been niet overeenkwam met de DNA van Wilco Viets en Herman du Bois. Er werd gevraagd of sperma dat zich
door een eerste paring in de schede bevindt, door een tweede paring als het ware naar buiten kan worden ‘versleept’. Deze vraag werd bevestigend beantwoord door Eskes, waarnaar Justitie de sleeptheorie centraal stelde in de veroordeling van Wilco Viets en Herman du Bois.
Online diefstal in een online community Tekst door Marloes Horstman
Met de opkomst van techniek en elektronica is er steeds meer mogelijk geworden in de huidige samenleving. Waar vroeger nog een postkoets te pas kwam bij het versturen van een bericht, is tegenwoordig één klik op de muis al voldoende om een e-mail naar de andere kant van de wereld te zenden. Ook op andere gebieden heeft het internet zich ontwikkeld. Het kopen van kleren en andere items is een stuk makkelijker geworden: webshops lijken ‘echte’ winkels volledig weg te concurreren. Daarnaast is bijvoorbeeld ook de virtuele wereld van online gamen populair geworden. Kortom, de online wereld ontwikkelt zich steeds meer, maar helaas is ook de (criminele) onderwereld zich hiervan bewust. De vooruitgang brengt niet alleen positieve ontwikkelingen met zich mee.
Elektriciteit
luidt immers: “Hij die enig goed dat geheel of
bare - aard zijn. In dat geval zou de delictsom
De opkomst van een online community lijkt een
ten dele aan een ander toebehoort wegneemt,
schrijving immers niet van toepassing zijn.
hele nieuwe wereld te creëren. In deze virtuele
met het oogmerk om het zich wederrechtelijk
wereld bestaan echter ook mensen die deze
toe te eigenen, wordt, als schuldig aan diefstal,
De oorsprong van het definitieprobleem omtrent
ontwikkeling naar hun hand proberen te zetten
gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste
‘enig goed’ dateert al uit het jaar 1921.1 Hierin
om op deze manier goederen weg te nemen van
vier jaren of geldboete van de vierde categorie.”
kwam een zaak aan de orde waar een tandarts de
anderen. Het lijkt voor de hand te liggen dat dit
De vraag rijst echter of dergelijke online dien
elektriciteitsmeter uitzette, maar desondanks
onder diefstal valt. De delictsomschrijving van
sten wel onder het begrip ‘enig goed’ te scharen
wel elektriciteit onttrok aan het stroomnetwerk.
diefstal in artikel 310 Wetboek van Strafrecht
zijn, gezien deze van virtuele – en dus niet tast
In het geding voerde de advocaat van de tand
Online diefstal in een online community 33
thema
arts aan dat er zeker geen sprake was van dief stal, omdat elektriciteit niet zou kwalificeren als enig goed. Het was namelijk niet tastbaar, zoals de gebruikelijke goederen. Het Burgerlijk Wetboek stelt immers in artikel 1 van Boek 3 dat goederen alle zaken en vermogensrechten zijn. Vervolgens definieert artikel 2 van dit Boek: “Zaken zijn de voor menselijke beheersing vat bare stoffelijke objecten.” Elektriciteit zou geen voor de menselijke beheersing vatbaar stoffelijk object zijn. De Hoge Raad maakte hier ech ter korte metten mee. Er werd geoordeeld dat elektriciteit een zelfstandig bestaan heeft, over draagbaar is en een zekere vermogenswaarde vertegenwoordigt. Deze eigenschappen maak ten elektriciteit tot een goed, waarbij het eigen
RuneScape
die het heeft gekost om de voorwerpen te be
maken zonder toestemming de actie bekroonde
De uiteenzetting van het begrip enig goed was
machtigen. Daarbij blijken de virtuele goederen
tot diefstal.
een welkome toevoeging voor de opkomst van
reële waarde te hebben voor het slachtoffer, de
het internet. Het spelen van online games werd
verdachten en andere spelers, in zo’n mate dat
Giraal geld
steeds populairder. Zo begon ook het netwerk
deze voorwerpen zelfs verhandelbaar zijn met
Een heuse definitie leek geschetst te zijn in dit
van RuneScape behoorlijk uit te breiden. Dit
geld op bijvoorbeeld sites als Marktplaats. De
Elektriciteitsarrest. Echter bleef de technologie
spel speel je door middel van een avatar, die je
opgekomen virtuele wereld kan niet meer wor
niet stilstaan en werd er ruim baan gemaakt
sterker kunt maken door bepaalde voorwerpen.
den afgedaan als louter illusie: vele mensen le
voor een virtuele wereld. Dit verbreedde de pro
Niet elke speler leek echter even gemotiveerd
ven helemaal voor deze wereld. Ook werd in het
blematiek alleen maar nog meer. Contant geld
om op eigen kracht zijn account te verster
oordeel meegenomen dat het slachtoffer exclu
werd immers vervangen door giraal geld, dat de
ken. Een jongetje was online in het bezit van
sieve en feitelijke heerschappij over het amulet
eigenschap heeft dat het niet in zekere zin waar
een bijzonder amulet en een masker en werd
en het masker had, die hij door het handelen
neembaar is. Dit in tegenstelling tot elektrici
vervolgens in het dagelijks leven onder bedrei
van de verdachten is verloren.
teit, dat in enige mate waar te nemen is als men
ging van een mes door twee andere individuen
hier bijvoorbeeld een schok van krijgt. Deze
gedwongen om deze virtuele voorwerpen aan
Op dit punt heerste en heerst nog steeds enigs
kwestie kwam dan ook aan de orde in het Giraal
hun eigen accounts over te maken. In dit Rune
zins ontevredenheid. Deze kritiek zit met name
geld-arrest.2 In deze zaak werd er per ongeluk
Scape-arrest rees de vraag of dergelijke virtuele
in de factor dat de Hoge Raad er vanuit gaat dat
geld gestort op de bankrekening van een vrouw,
voorwerpen beschouwd konden worden als
het slachtoffer eigenaar is van de voorwerpen.
waarna zij dit geld desondanks dit gegeven
enig goed.3 De advocaat van de verdachten be
In de algemene voorwaarden van dergelijke si
toch uitgaf. Haar werd verduistering ten laste
riep zich uiteraard op het feit dat een dergelijk
tes zou men echter kunnen afleiden dat RuneS
gelegd. Wederom kwam het definitiedilemma
amulet en masker geen goederen zijn in de zin
cape eigenaar is van de game, en daarmee ook
naar boven, want, is giraal geld bedoeld als enig
van artikel 310 Strafrecht. Zulke voorwerpen
eigenaar is van alles wat in het spel zit. Dat zou
goed? De Hoge Raad kwam vervolgens met het
bestaan immers alleen online en zijn slechts te
de casus immers een heel andere draai geven. In
criterium naar voren dat giraal geld een functie
herleiden tot binaire eenheden. De Hoge Raad
dat geval zou het zwaard nooit uit de feitelijke
heeft in het maatschappelijk verkeer. Het heeft
besloot echter dat deze virtuele voorwerpen wel
macht van de eigenaar geweest zijn, omdat Ru
immers een financiële waarde in onze maat
degelijk als goederen bestempeld kunnen wor
neScape de voorwerpen altijd onder zich heeft,
schappelijke samenleving. Daarbij werd het cri
den. Al in eerder aangehaalde jurisprudentie
ongeacht onder welke speler de goederen zich
terium gesteld dat de rechtmatige eigenaar niet
werd bewezen dat een goed niet per se tastbaar
bevinden. Het amulet en masker zouden nooit
meer over het goed kon beschikken. Hiermee
behoeft te zijn. Wel van belang is dat een goed
van eigenaar zijn gewisseld. Desondanks doet
werd giraal geld dus bestempeld als een goed,
een bepaalde waarde moet hebben. Deze waarde
de Hoge Raad dit argument van de hand door
wat diefstal opleverde in casu.
zit in dit geval vast aan de tijd en inspanning
te stellen dat dit irrelevant is. Het slachtoffer
34 Online diefstal in een online community
heeft immers door in te loggen op zijn account
beschikking had, was doorslaggevend voor het
jurisprudentie tot nu toe kan men spreken van
de feitelijke en exclusieve macht over het amulet
afdoen als diefstal.
een definitie waarin gekwalificeerd kan worden
en het masker. Daarbij wordt een vergelijking
als een goed als dit goed enige waarde heeft in
gedaan met het hebben van een paspoort. Alge
Een kanttekening die hierbij gemaakt moet
het maatschappelijk verkeer, overdraagbaar is,
meen gezien is het paspoort inderdaad eigen
worden is het verschil tussen diefstal van virtu
een zelfstandig bestaan heeft, en als de feite
dom van de Staat. Dit betekent niet dat het pas
ele goederen en het ontfutselen van virtuele ge
lijke eigenaar de feitelijke macht verliest door
poort niet door diefstal afgenomen kan worden
gevens. Met dit laatste fenomeen wordt onder
de handeling van de verdachte. Of het bij deze
van de persoon aan wie het toebehoort.
andere het ontvreemden van computergegevens
definitie blijft, is nog maar de vraag. Met alle
bedoeld. Het kopiëren van gegevens valt niet te
opkomende technologie is het niet ondenk
Habbo Hotel
kwalificeren als diefstal, aangezien de feitelijke
baard bij deze definitie blijven, maar wie weet
Individuen die goed om kunnen gaan met com-
eigenaar niet de feitelijke macht verliest over
wat de toekomst mag brengen.
puters gebruiken hun kwaliteiten niet alleen
de gegevens.5 Er is immers slechts een kopie
om het internet te verbeteren. Er bestaan vele
gemaakt. De verdachte en het slachtoffer be
tactieken waarmee gebruikersgegevens ont
schikken beiden over de gegevens, waardoor er
futseld kunnen worden. Een zo’n tactiek is bij
klaarblijkelijk geen eigendom is verloren. Fei
voorbeeld ‘phishing’. Simpel gezegd is dit het
telijke macht is dus een belangrijke factor om
creëren van een nep-site waar mensen moeten
dergelijke zaken te kunnen onderscheiden.
noten 1 HR 23 mei 1921, NJ 1921, 564. 2 HR 11 mei 1982, ECLI:NL:HR:1982:AC1987. 3 HR 31 januari 2012, ECLI:NL:HR:2012:BQ9251.
4 Rb. Amsterdam 2 april 2009, ECLI:NL:RBAMS: 2009:BH9791. 5 HR 3 december 1996, ECLI:NL:HR:1996: ZD0584.
inloggen met hun e-mailgegevens. Deze gege vens worden vervolgens gebruikt door de frau
Conclusie
deur om zelf in te loggen op dit account, en
Al met al, door de opkomst van een online com
via e-mail in de inbox toegang te verkrijgen tot
munity zijn er niet alleen veel mogelijkheden
andere accounts of zaken. Deze tactiek werd
gecreëerd, maar zijn er ook veel problemen bij
toegepast door een 17-jarige jongen om in te
gekomen. Het ligt voor de hand dat wanneer
kunnen loggen op accounts van Habbo Hotel.4
een individu wederrechtelijk een tastbaar voor
In dit online spel is men in het bezit van een
werp wegneemt van een ander, dit diefstal op
kamer met meubels, die gekocht kunnen wor
levert. Dit wordt echter lastiger vast te stellen
den met geld. De verdachte wist door middel
als het gaat om een voorwerp dat minder goed
van phishing in te loggen op de accounts van
waarneembaar is, zoals een virtueel item. De
anderen, en maakte vervolgens meubels met
wetgever had bij het opstellen van de wetge
een totale waarde van 4.000 euro over naar zijn
ving immers nog niet kunnen anticiperen op
eigen account. Wederom kwam het argument
de toekomstige ontwikkelingen, waardoor
naar voren dat de meubels niet te kwalificeren
de gestelde definitie niet toereikend bleek la
waren als enig goed. Het Hof oordeelde deson
ter. Al tientallen jaren worstelt de Hoge Raad
danks dat de meubels waardeerbaar waren met
met het afbakenen van een juiste definitie van
geld, tijd en inspanning, wat waarde gaf aan een
het begrip ‘enig goed’ als bedoeld in 310 Wet
dergelijk goed. Vooral het gegeven dat de feite
boek van Strafrecht. Dit begon al in 1921 met
lijke eigenaar deze meubels niet meer tot zijn
de kwestie of elektriciteit een goed is. Met alle
Het kopiëren van gegevens valt niet te kwalificeren als diefstal, aangezien de feitelijke eigenaar niet de feitelijke macht verliest over de gegevens. Online diefstal in een online community 35
thema
Regulering van informatietechnologie: verwacht het onverwachte Tekst door Bart van der Tang1
Een wereld zonder internet is vandaag ondenk
wikkeling van informatietechnologie een pro
de Grondwet van 1848) alleen het briefgeheim
baar. Toch is het internet in de huidige vorm
bleem voor het recht vormt. Vervolgens wordt
onschendbaar. Na 1983 heeft de tijd niet stilge
nauwelijks 20 jaar oud. Hetzelfde geldt voor so
uitgewerkt hoe deze problemen op z’n minst
staan, en ruim 20 jaar na deze wijziging van de
ciale media: niet meer weg te denken, maar in
voor een gedeelte kunnen worden voorkomen.
Grondwet hebben de brief, telefoon en telegraaf
zeer korte tijd niet meer weg te denken. Zomaar
Hier raakt dit artikel het thema van deze Juncto:
plaatsgemaakt voor e-mail en andere vormen
twee toepassingen van informatietechnologie
door lessen te trekken uit ontwikkelingen in het
van elektronisch communicatie. De ontwikke
die de wereld in korte tijd hebben veranderd. En
verleden, wordt geprobeerd om handreikingen
ling van de Grondwet heeft wel stilgestaan. Het
dat niet alleen, de informatietechnologie zelf
te doen voor de regulering van informatietech
eerste voorstel tot wijziging werd al in 1997 in
verandert nog veel sneller. Dat maakt de regu
nologie in de toekomst. Met het oog op het
gediend, maar werd weer ingetrokken.3 In 2000
lering van informatietechnologie een bijna on
thema van de Juncto wordt kort ingegaan op
kwam de Commissie-Franken in haar rapport
mogelijke bezigheid. In tegenstelling tot de in
de twee beroemde artikelen van Goldsmith en
Grondrechten in het digitale tijdperk eveneens
formatietechnologie, verandert het recht maar
Post. Tenslotte volgt een conclusie.
met een voorstel tot wijziging.4 Ook dit voorstel resulteerde niet in een wijziging van de Grond
moeilijk. Het realiseren van nieuwe wetgeving kost veel tijd, al helemaal als die nieuwe wetge
In artikel 13 van de Grondwet wordt bepaald dat
wet. In 2014 werd er een nieuw voorstel inge
ving uit Brussel komt en nog moet worden om
het briefgeheim onschendbaar is, evenals het
diend, waarbij het de bedoeling is dat het tele
gezet in onze nationale wetgeving. Dit artikel
telefoon- en telegraafgeheim. Tenzij de uitzon
foon- en telegraafgeheim zullen plaatsmaken
gaat in op de problemen die de ontwikkeling
deringen van toepassing zijn, mag de overheid
voor een brief- en telecommunicatiegeheim.5
van informatietechnologie met zich meebrengt
zich dus niet mengen in onze communicatie
Omdat het gaat om een wijziging van de Grond
voor het recht. Aan de hand van twee voorbeel
per brief, telefoon en telegraaf. Het huidige ar
wet, kan dit voorstel pas op zijn vroegst in 2017
den wordt eerst verduidelijkt waarom de ont
tikel 13 dateert van 1983. Daarvoor was (sinds
worden aangenomen. Met andere woorden: er
2
36 Regulering van informatietechnologie
zijn op z’n minst 10 jaren voor nodig geweest om dit artikel van de Grondwet aan te passen, en dat terwijl de verandering van de techniek niet stilstaat. Daar is nog niet alles mee gezegd. Informatietechnologie verandert zo snel, dat het niet ondenkbaar is dat bijvoorbeeld e-mail over een paar jaar niet langer het meest ge bruikte communicatiemiddel is. Een goed tweede voorbeeld is de aansprake lijkheidsvrijwaring voor dienstverleners van de informatiemaatschappij, geregeld in art. 6:196c BW. Welke tussenpersonen zijn aan te merken als dienstverleners van de informatiemaatschap pij, is terug te vinden in art. 3:15d lid 3 BW. De aansprakelijkheidsvrijwaring van art. 6:196c BW is de Nederlandse implementatie van vergelijk bare bepalingen uit de E-Commercerichtlijn. Dit artikel is van belang in het geval dat tussen personen op het internet, zoals bijvoorbeeld
len zijn. Het bekende voorbeeld is de hulp die
dienst uitmaakt, zich met succes beroepen op
Google of Markplaats, aansprakelijk worden
Marktplaats biedt om advertenties zo goed mo
deze aansprakelijkheidsvrijwaring. Het opslaan
gesteld voor onrechtmatige informatie die met
gelijk voor het voetlicht te brengen, maar ook
van een advertentie door Markplaats, is daarom
behulp van hun diensten wordt aangeboden op
de suggesties die Google doet aan adverteerders
hosting in de zin van de aansprakelijkheidsvrij
het internet. Een voorbeeld is de verkoop van
die bepaalde zoekwoorden gebruiken om zo
waring. Onvermijdelijk is de rek echter een keer
neppe merkkleding op Marktplaats: kan Mark
nog beter de juiste doelgroep te bereiken. Daar
uit de begrippen die worden gebruikt in de aan
plaats hiervoor aansprakelijk worden gesteld?
is deze aansprakelijkheidsvrijwaring niet op be-
sprakelijkheidsvrijwaring. Tegelijkertijd staat
In sommige gevallen kan dat niet omdat de tus
rekend. Dit heeft bijvoorbeeld tot gevolg gehad
de ontwikkeling van de informatietechnologie
senpersoon zich dan met succes kan beroepen
dat een online forum waar streng wordt ge-
niet snel, en zal het lang duren voordat er in Eu
op deze aansprakelijkheidsvrijwaring. Kern
modereerd, zich niet kan beroepen op de aan
ropa overeenstemming bestaat over een nieuwe
van de aansprakelijkheidsvrijwaring is dat een
sprakelijkheidsvrijwaring, in tegenstelling tot
regeling.
succesvol beroep alleen mogelijk is wanneer
een passief forum waar het dus makkelijker is
de tussenpersoon zich niet actief heet bemoeid
om onrechtmatige informatie te publiceren.7
Uit deze voorbeelden komen een aantal proble
met de inhoud van de onrechtmatige informatie
Voor een gedeelte is dit probleem verholpen
men naar voren als het gaat om de regulering
en ook controle heeft over de informatie. Rond
doordat het Hof van Justitie de reikwijdte van
van informatietechnologie. Allereerst: het aan
2000 voldeed deze bepaling goed, omdat de
de bepalingen uit de richtlijn heeft opgerekt.
passen van bestaande regelgeving kost vaak
rol van de tussenpersoon in de meeste geval
Bij de introductie van de richtlijn was de aan
veel tijd, terwijl tegelijkertijd de ontwikkeling
len niet verder ging dan het faciliteren. Sinds
sprakelijkheidsvrijwaring voor hosting bedoeld
van de informatietechnologie niet stilstaat.
2000 zijn er twee dingen enorm veranderd. Al
voor de klassieke hostingprovider die websites
Meestal is het moeilijk om het aanpassingspro
lereerst zijn tussenpersonen steeds belangrijker
opslaat zodat bezoekers deze websites via het
ces te bespoedigen. Voor het aanpassen van de
geworden bij het ontsluiten van alle informatie
internet kunnen bezoeken. De dienst van de
Grondwet zijn bijvoorbeeld altijd verkiezingen
die op het internet wordt aangeboden. Zoekma
hostingprovider bestaat dus voor het belang
nodig. In het geval van de Grondwet wordt er
chines en elektronische marktplaatsen zoals
rijkste gedeelte uit de opslag van informatie.
daarnaast in de literatuur op gewezen dat het
eBay en Markplaats, online videoplatform zo
Als gevolg van rechtspraak van het Hof van
toetsingsverbod van art. 120 Gw er aan in de
als YouTube: ze zijn niet meer weg te denken.
Justitie kunnen inmiddels ook dienstverleners
wet staat de Hoge Raad de Grondwet bij de tijd
Daarnaast is hun rol steeds actiever geworden,
die een dienst verlenen waarbij de opslag van
kan houden door bepalingen uit de Grondwet
omdat ze hun gebruikers beter van dienst wil
de informatie slechts een klein gedeelte van de
ruimer te interpreteren.8 Europese regelgeving
6
Regulering van informatietechnologie 37
thema
kent dit probleem minder doordat het Hof van
wel grenzen worden getrokken. Het uitbreiden
sprakelijkheidsvrijwaring van art. 6:196c BW
Justitie niet is gebonden aan een toetsings
van de reikwijdte van regelgeving kan niet alleen
wordt duidelijk dat met name het aanpassen van
verbod. Verder blijkt dat terminologie, of het
de legitimiteit van de regelgeving ondermijnen,
de regelgeving moeilijk is, omdat dit erg tijd
omschrijven van bepaalde communicatiemid
maar werpt ook vragen op met betrekking tot de
rovend is. Daarnaast staat de ontwikkeling van
delen het probleem met zich mee brengt dat
rechtszekerheid. Het is belangrijk dat burgers
informatietechnologie tijdens het aanpassings
deze terminologie door de ontwikkeling van
weten welke rechten kunnen worden ontleend
proces uiteraard niet stil. Mede daarom kan
de informatietechnologie snel kan verouderen.
aan regels, zeker wanneer rechtszaken in het
wetgeving snel verouderen. Het is daarom be
Hiermee komt de bescherming die de Grond
kader van het strafrecht of het staats- en be
langrijk dat regelgeving zoveel als mogelijk is,
wet aan burgers verleent tegen de overheid dus
stuursrecht betreft. Dit probleem kan overigens
techniek-neutraal wordt vormgegeven. Ook kan
makkelijk in gevaar.
ook ontstaan weer regels techniek-neutraal
de rechter een belangrijke rol spelen door de
worden gemaakt, en daarom vele open normen
reikwijdte van regelgeving te vergroten. Beide
In hoeverre kunnen deze problemen worden
bevatten. Het belang van rechtszekerheid wordt
maatregelen stuiten echter op het probleem dat
opgelost? Omdat de kans klein is dat het aan
nog vergroot doordat informatietechnologie
wanneer deze te rigoureus worden toegepast,
passen van regelgeving kan worden bespoe
een steeds belangrijker rol gaat spelen. Regule
de rechtszekerheid snel in het geding kan ko
digd, ligt het voor de hand dat zoveel als mo
ring is daarmee moeilijk, maar niet onmogelijk.
men. Hier zal dus rekening mee moeten wor
gelijk, regelgeving techniek-neutraal wordt
Hoe zou die regulering dan moeten plaatsvin
den gehouden. Uit de artikelen van Goldsmith
gemaakt. Een voorbeeld hiervan is het voorstel
den? Moeten we daarbij de gevestigde principes
en Post blijkt in ieder geval dat bij de regulering
tot wijziging van art. 13 van de Grondwet, waar
zoveel mogelijk in acht nemen en aansluiten
rekening zal moeten worden gehouden met de
het de bedoeling is om bepaalde (tijdgebonden)
bij bestaande concepten of bereid zijn om deze
omvang van impact die informatietechnologie
communicatiemiddelen niet langer op te nemen
principes te heroverwegen en eventueel te ver
heeft op de maatschappij. Al met al is het beste
in de Grondwet, maar dit te vervangen door het
vangen? Deze vraag brengt bij twee beroemde
advies bij de regulering wellicht dan toch: ver
meer techniek-neutrale begrip telecommuni
artikelen die ingaan op dit vraagstuk en ver
wacht het onverwachte. En een glazen bol.
catiemiddel, waaronder dus ook toekomstige,
plichte kost zijn in het kader van het thema
niet-bestaande communicatiemiddelen moeten
van deze Juncto. In het eerste artikel, Against
worden verstaan. Daarnaast kan de vraag wor
Cyberanarchy, betoogt Goldsmith dat onze
den gesteld of de Grondwet in dit geval wel de
activiteiten op het internet niet wezenlijk ver
beste plek is om ons te beschermen tegen de
schillen van dat wij vroeger deden, alleen de
overheid. Is de opkomst van informatietechno
gebruikte communicatiemiddelen zijn anders.9
logie niet een extra reden om het toetsingsver
Het tweede artikel, Against ‘Against Cyberan
bod niet langer te handhaven? Tegelijkertijd is
archy’, is geschreven door de tegenhanger van
het de vraag op Europese regelgeving deze rol
Goldsmith, Post. Hij betoogt dat het internet zo
op zich zou moeten nemen. Hoewel het toet
wezenlijk verschilt van de communicatiemidde
singsverbod daar geen rol speelt, kost het ook
len die we tot dan toe gebruikten, dat het on
daar veel tijd om regelgeving aan te passen, en
mogelijk is om te blijven hangen in de huidige
duren rechtszaken er daar niet minder lang om.
concepten en ideeën.10 Uit beide artikelen komt
Voor een gedeelte lijkt de oplossing in ieder
in ieder geval naar voren dat bezinning op de
geval te liggen in het techniek-neutraal maken
omvang van de invloed die informatietechnolo
van de bestaande regelgeving. Overigens is dat
gie heeft op de maatschappij een logische stap
nog steeds een moeilijke opgave omdat we niet
is en bepalend zou moeten zijn voor de vraag
kunnen voorzien welke toekomstige ontwikke
in hoeverre informatietechnologie gereguleerd
lingen de informatietechnologie zal doormaken.
dient te worden.
Het devies is dan ook: verwacht het onver wachte. De aansprakelijkheidsvrijwaring illus
In dit artikel wordt ingegaan op de problemen
treert dat regels in ieder geval voor een gedeelte
die de regulering van informatietechnologie met
bij de tijd kunnen worden gehouden door de
zich mee brengt. Aan de hand van het briefge
rechtspraak. Hoe nuttig dat ook is, er moeten
heim van art. 13 van de Grondwet en de aan
38 Regulering van informatietechnologie
noten 1 Bart van der Tang LLM is Legal & Compliance Officer bij To-Increase en studeerde Privaatrecht in Utrecht waar hij is afgestudeerd op een onderzoek naar de aansprakelijkheid van de platformbeheerder van het crowdfundingplatform voor merkrechtinbreuken door platformgebruikers in Nederland. 2 Niet helemaal duidelijk is in hoeverre art. 13 Gw hori zontale werking heeft. 3 Kamerstukken II 1996/97, 25 443, nr. 1, 2 en 40 d. 4 Rapport Commissie Grondrechten in het digitale tijdperk, Den Haag, mei 2000. 5 Kamerstukken II 2013-14, 33 989, nr. 2. 6 Zie over dit probleem: T. van der Linden, ‘Het is niet goed of het deugt niet: De ju ridische positie van internet
tussenpersonen is onbevre digend!’, IER 2014/1, p. 4 t/m 9; A.P Engelfriet, ‘Naar een passend beschermings regime voor forumbeheer ders en bloggers, IR 2009/3, p. 77 t/m 80. 7 Jurisprudentie in dit kader: Rechtbank ’sGravenhage 16 januari 2013, IEPT20130116 (brandweer forum); Rechtbank NoordNederland 3 juli 2013, ECLI:NL:RBNNE:2013:3992 (digitale borrelpraat). 8 E.J. Dommering, ‘Het derde voorstel tot een ‘tech nisch neutrale’ wijziging van artikel 13 Gw’, AA 2013/378, afl. 5, p. 378-385. 9 J.L. Goldsmith, Against Cyberanarchy, 65 U. CHI Law Review, 1199 (1998). 10 D.G. Post, Against ‘ Against Cyberanarchy’, Berkeley Technology Law Journal, Vol. 17, p. 1365, 2002.
De vrouw Van tweederangs wezen tot vrijwel gelijkwaardig aan de man Tekst door Nikki Nuijten
De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn nergens ter wereld zo klein als in Neder land. Ons land staat op de eerste plaats van de meest recente Gendergelijkheid lijst van de Verenigde Naties. Deze lijst wordt samengesteld op basis van gegevens over moedersterfte, opleidingsniveau, het aantal vrouwen in het parlement en de arbeidsparticipatiegraad van de beroepsbevolking.1 Eeuwen geleden was het wel anders gesteld met de rechten van de vrouw. Vrouwen werden als tweederangs wezens gezien en waren minderwaardig aan de man. Waar is het verschil in waardering van rassen ontstaan en wat heeft ervoor gezorgd dat de vrouw nu bijna gelijk is aan de man?
Het ontstaan van de ongelijkheid tussen man en vrouw
een gebrek aan gezond oordeel en een onver
een wereldwijde beweging voor de gelijkberech
mogen om logisch te rederneren. Het beeld van
ting van mannen en vrouwen op verschillende
De ongelijkheid tussen mannen en vrouwen
de minderwaardige vrouw is vervolgens via het
vlakken, zoals juridisch, politiek, economisch
ontstond in de Griekse filosofie. Volgens Plato
Decretum Gratiani het kerkelijk recht binnen
en sociaal vlak. Voordat het feminisme opkwam
en Aristoteles waren vrouwen van nature onder
gedrongen. Het Decretum Gratiani vormt het
was de positie van vrouwen bijzonder slecht.
geschikt aan mannen. Volgens Aristoteles (384-
eerste deel van de zes juridische boeken die in
Vrouwen hadden nauwelijks rechten, vrij weinig
322 v. Chr.) is de vrouw een onvolledige man.
het Corpus Iuris Canonici zijn samengebracht.
tot geen scholing en geen kiesrecht. Vrouwen
De vrouw zou passief en ontvangend zijn, ter
Dit kerkelijk recht gold van 1234 tot 1917.
uit lagere klassen werden gedwongen te wer-
2
wijl de man actief en vormend is. Ook zou het
ken tegen een hongerloon, terwijl het voor de
kind volgens Aristoteles alleen de eigenschap
De vrouwenemancipatie gaat van start
vrouwen uit de hogere klassen juist verboden
pen van de man erven. Vele tijd later kende het
Inmiddels heeft de vrouw al heel wat meer rech
was om te werken.3 Veranderingen voor de rech-
Romeinse recht vrouwen een zeer lage status
ten dan vroeger verworven. Het ontstaan van
ten van de vrouw ontstonden pas rond 1870.
toe. ‘De zwakheid van haar sekse’ wordt door de
de rechten van de vrouw is echter niet van een
Met deze veranderingen begint de Eerste Femi
Romeinse wetgeving als reden aangegeven om de
leien dakje gegaan en drie golven van emanci
nistische Golf. Een van de grootste doelen van
rechten van de vrouw in te perken. Volgens hen
patie kunnen worden onderscheiden: de eer
de feministische beweging waren dan ook het
lag het probleem niet in de fysieke zwakheid
ste, tweede en derde feministische golf. Onder
vrouwenkiesrecht en de toelating van vrouwen
van de vrouw. De Romeinen zagen bij de vrouw
vrouwenemancipatie wordt eigenlijk verstaan
tot het hogere onderwijs.4
De vrouw 39
thema
Aletta Jacobs (1845-1929) werd in 1871 als eer
man kiesrecht had. Echter werden vrouwen
kinderen op te voeden en het huishouden te ver-
ste vrouw officieel toegelaten aan een universi
volgens de wet handelingsonbekwaam geacht
zorgen. In Nederland werden werkende vrou
teit in Nederland. Jacobs wilde niets liever dan
en zag de wetgever het als vanzelfsprekend dat
wen meteen ontslagen zodra ze in het huwe
arts worden en had als scholiere een brief ge
vrouwen niet mochten stemmen. Aletta Jacobs
lijksbootje stapten.10
schreven aan de Thorbecke, de eerste minister,
was niet alleen bekend door het openen van de
met het verzoek om toegelaten te worden tot ‘de
toegang tot de universiteit voor vrouwen, ook
Strijd om nog meer rechten
academische lessen’. De eerste minister ant
zette zij zich in voor het vrouwenkiesrecht. Ze
Aan het begin van de 20e eeuw werden een aan-
woordde vervolgens bevestigend op het verzoek.
probeerde gebruik te maken van het ontbreken
tal belangrijke strijdpunten bevochten. Deson
Ze mocht voor een proefperiode van één jaar
van de expliciete uitsluiting van vrouwen in de
danks bleef de ongelijkheid tussen vrouwen en
aan de Rijksuniversiteit Groningen medicijnen
kieswet door zich op de kiezerslijst te plaatsen.
mannen bestaan. Nog altijd was de man de norm,
gaan leren. Een meisje van zeventien jaar oud
Echter zonder succes. De Hoge Raad stelde dat
en de vrouw uitzondering. Tot 1956 was een
heeft er dus voor gezorgd dat universiteiten in
‘Nederlander en ingezetenen alleen slaat op de
gehuwde vrouw in Nederland handelingson
Nederland sindsdien ook voor vrouwen werden
mannen, anders ware dit afzonderlijk vermeld’.
bekwaam, wat aanduidt dat gehuwde vrouwen
opengesteld. Thorbecke gaf op zijn sterfbed Ja
Vervolgens werd de grondwet in 1887 herzien
niet zelfstandig een overeenkomst konden af
cobs toestemming om ook examens af te leg
waarbij expliciet werd geformuleerd dat enkel
sluiten. Vrouwen hadden altijd medewerking
gen.5 Hierdoor werd zij in Nederland de eerste
en alleen de man het recht had om te stemmen.
van hun echtgenoot nodig voordat een geldige
vrouwelijke studente die een universitaire studie
Ondertussen werd in verschillende landen het
rechtshandeling kon worden verricht. Er ont
succesvol afrondde. Anna Maria van Schurman
kiesrecht van vrouwen langzaam aan (in be
stond onder de vrouwen echter steeds meer de
ging haar namelijk al voor met het volgen van
perkte mate) toegestaan. Uiteindelijk kan dan
drang om zichzelf te ontplooien en om mee te
universitaire colleges. Zij had in 1636 colleges
ook Nederland zich bij deze groep gaan voe
doen in de maatschappij. Naar aanleiding van
mogen volgen in Utrecht. Dit gebeurde wel van
gen. Verschillende protesten en lezingen van
de drang tot ontplooiing ontstond de Tweede
achter een gordijn, omdat vrouwen eigenlijk
vrouwen gaven in 1917 de aanleiding voor een
Feministische Golf. Beginpunt was de Ne
verboden waren op de universiteit en zodat de
grondwetswijziging. Door deze wijziging kre
derlandse vertaling van het artikel ‘De tweede
mannelijke studenten niet afgeleid konden wor
gen vrouwen passief kiesrecht, wat inhoudt dat
sekse’ van Simone de Beauvoir in 1965. Ver
den. De reden dat Anna Maria van Schurman
zij zichzelf verkiesbaar mochten stellen, maar
volgens werd in 1968 het platform Man Vrouw
uitzondering was en wél toegang kreeg tot de
zelf nog steeds niet mochten stemmen. Twee
Maatschappij (MVM) opgericht. Deze actie
universiteit lag in het feit omdat zij zo getalen
jaar later werd een wetsvoorstel geaccepteerd
groep wilde invloed uitoefenen op het parle
teerd was. Ze sprak 11 talen en kon met gemak
waardoor het algemeen vrouwenkiesrecht kon
ment en het openbaar bestuur om de positie
het vereiste niveau voor wetenschappelijk on
worden ingevoerd. Het actieve kiesrecht, zelf
en rechten van de vrouw in de maatschappij te
derwijs halen.6
een stem uitbrengen, werd werkelijkheid voor
verbeteren. Vanuit het platform ontstonden ver
de vrouw.
schillende feministische groeperingen. Hier
8
9
Het kiesrecht opent zijn geschiedenis in de pe
van is de Dolle Mina het meest bekend. Deze
riode van het Koninkrijk Holland (1806-1810)
Door de economische crisis rond 1930 en het
feministische Amsterdamse groep vestigde met
en de rechtstreekse uitbreiding van het Franse
behalen van de hoofddoelen van de feministi
ludieke publieksacties de aandacht op de onge
staatsgezag over Holland (1810-1813). In deze
sche beweging, viel de actiebeweging een beetje
lijke rechten van man en vrouw.11
tijd was er geen sprake van verkiezingen. Het
stil. In de oorlogsjaren 1939-1945 ging men
waren de volksvertegenwoordigers die de Ko
anders denken over de rol van de vrouw. In ver
De onafhankelijk doe- en daadkracht van de
ning, respectievelijk de keizer aanwezen.
schillende landen werden vrouwen zelfs in fa
verschillende groepen waren kenmerkend
Nederland kende van 1814 tot 1846 opnieuw
brieken gezet zodat ze de mannen konden ver
voor de feministische denk- en handelwijze in
een indirect kiesrecht. Het kiesrecht was toen
vangen die het leger dienden. Toen de oorlog
de tweede feministische golf. Er werd al gede
voorbehouden aan een beperkte groep keizers
over was werd de klok weer gedeeltelijk terug
monstreerd, vergaderd, geschreven en gepu
in steden en platteland. In 1848 werd de grond
gedraaid. Vrouwen uit de fabriek werden naar
bliceerd, maar nu begonnen de feministen ook
wet gewijzigd, welke leidde tot rechtstreekse
huis gestuurd. De nieuwe gedachte was zelfs
talloze strijdorganisaties. Bij deze organisaties
verkiezingen van de volksvertegenwoordigers.7
dat vrouwen niet geacht werden buitenshuis te
boden ondersteuning aan vrouwen als onder
Toentertijd het kiesrecht in de grondwet werd
werken. Zij zouden gelukkig worden door thuis
deel van de strijd of produceerden zaken die
ingevoerd stond er niet expliciet dat enkel de
onbetaald voor hun echtgenoot te zorgen, de
reguliere bedrijven niet boden. Ze kraakten of
40 De vrouw
huurden een pand en maakte er een zogenoemd
wenbeweging en vroeg aandacht voor het be
vorming van vrouwelijkheid. In principe dienen
‘Vrouwenhuis’ van, waar emancipatiegroepen on-
staan van zwarte vrouwen.14 Het wordt ook wel
deze vrouwen gezamenlijk te strijden voor eco
derdak kregen. Hiermee bood de beweging vrou-
de Zwarte Feministische Golf genoemd. Onge
nomische zelfstandigheid. Dus ook de alloch
wen een directe en reële mogelijkheid om te le
veer tegelijk met de tweede feministische golf,
tone vrouwen, die nog een lange weg te gaan
zen en horen over feministische ideeën en even
maar toch duidelijk anders. Het verschil had te
hebben op het gebied van hun rechten, zouden
tueel emancipatorische veranderingen in haar
maken met de andere speerpunten die zwarte
voornamelijk als doel moeten hebben om eco
eigen leven door te voeren. Daarnaast werden
vrouwen hadden. Zij hadden economische on
nomisch afhankelijk te zijn. Indien een vrouw
de feministische doelen ook steeds groter. Eco
afhankelijkheid al bereikt omdat veel mannen
economisch afhankelijk is, wordt ze minder
nomische zelfstandigheid en een gelijkwaar
afwezig waren. Daarnaast waren zij ook min
snel uitgehuwelijkt en kan ze gemakkelijker
dige positie in de maatschappij werd als belang
der sterk tégen mannen, omdat ze samen met
in opstand komen tegen besnijdenis van haar
rijk streven gezien. Beoogd werd om deelname
hen de strijd tegen het racisme gemeen hadden.
nichtjes door hen onder haar hoede te nemen.
van vrouwen aan het arbeidsproces te vergroten
Doordat er zo’n verschil was in speerpunten
Daarnaast heeft een allochtone vrouw met
en hierop volgend zou er een herverdeling van
verliep de samenwerking met de ‘witte’ femi
economische zelfstandigheid veel invloed en
de huishoudelijke taken ontstaan. Ook werd
nistische beweging dan ook moeizaam. De al
straalt ze een voorbeeldfunctie uit.17
opgekomen voor de seksuele vrijheid en werd
gemene vrouwenbeweging verweet de zwarte
seksueel geweld en vrouwenmishandeling ver
vrouwen polarisatie, waarmee het verscherpen
Ondanks dat Nederland op de eerste plaats van
dreven. Vooral het recht op abortus was hierbij
van tegenstellingen wordt bedoeld. De zwarte
de Gendergelijkheid lijst staat, hebben alloch
een belangrijk punt. De beweging bereikte haar
vrouwen zouden zich te veel focussen op hun
tone maar ook autochtone vrouwen nog een
doelstelling toen in 1910 het recht op abortus
eigen groep. Daartegenover verweten de zwarte
lange weg te gaan voordat zij exact dezelfde
werd aangenomen en er instellingen werden
vrouwen de witte beweging van dominantie en
rechten hebben verworven als de man.
opgericht zoals het Blijf van m’n lijf-Huis.
zouden zij een te strikte scheiding hebben tus
13
sen gender en etniciteit.15
De Zwarte Feministische Golf mee. De beweging zou erg bepaald zijn door
Autochtone en allochtone vrouwen in één golf samen
een blanke, middenklasse- visie en er zou te
Vanaf de jaren negentig komt langzaamaan de
weinig aandacht zijn voor vrouwen die niet per
Derde Feministische Golf op gang. In Neder
se binnen deze categorie vielen. Niet alle vrou
land splitst deze derde golf vrouwen op in al
wen zijn immers blank, heteroseksueel, ge
lochtoon en autochtoon. Het lijkt voor de au
trouwd, moeder of hoogopgeleid. En terwijl
tochtone vrouwen een strijd te zijn voor betere
het een ‘algemene’ vrouwenbeweging was, be-
doorstroomkansen naar de top en de onhaal
stond deze vooral uit blanke vrouwen. Door
bare opgelegde schoonheidsnormen. Zij on
deze kritiek werd een belangrijk discussiepunt
dervinden nog steeds een achterstand op ver-
binnen het feminisme blootgelegd. Te weten
schillende terreinen. Vrouwen worden in verge
de vraag of het ‘vrouw-zijn’ genoeg is om tot
lijking met mannen slechter beloond voor be
een gemeenschappelijke strijd te komen, die
taald werk en de meerderheid van de vrouwen is
alle verschillen overschrijdt en waardoor van
economisch afhankelijk van een man, dan wel
zelfsprekend een eenheid tussen vrouwen on
een uitkering.16 Voor allochtone vrouwen lijkt
derling bestaat. Hier werd tegen in gebracht
de strijd over heel andere dingen te gaan. Daar
dat juist de verschillen in achtergrond, klasse,
bij gaat het met name om eerwraak, geloof,
leeftijd en seksualiteit bepalende factoren wa
hoofddoek, besnijdenis en gedwongen huwe
ren voor veel vrouwen. Een zwarte vrouw zou
lijken. De allochtone en autochtone vrouwen
sneller gediscrimineerd kunnen worden op ba
delen bovendien ook gezamenlijke lasten van
sis van haar huidskleur dan op basis van haar
discriminatie, zoals een achterstandspositie op
ras. Julia da Lima was een van de vrouwen die
de arbeidsmarkt, geringe doorstroomkansen
in Nederland kritiek uitte op de algemene vrou
naar topfuncties, en de media-maniakale beeld
Wel bracht de tweede ‘golf ’ kritiek met zich
noten 1 Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap, ‘Nederland voert internationale ranglijst m/v-gelijkheid aan’, Rijksoverheid, 2014. 2 H. Wijngaards, ‘Vrouwen werden als tweederangs wezen beschouwd’, womanpriests. org, 3 Sasati, ‘De Eerste Feminis tische Golf’, InfoNu.nl, 2012. 4 M. Broere, ‘Vrouwenemancipatie in Nederland’, IsGeschiedenis, 2011. 5 Berberwierstra, ‘Aletta Jacobs: eerste officiele vrouwelijke student en arts’ IsGeschie denis, 2012. 6 N. Smit, ‘Anna Maria Schur man: een rariteit?’, Geschiede nisbeleven.nl, 2012. 7 H. Daalder en C. Schuyt, ‘Geschiedenis van het kiesrecht’, Politiekcompendium.nl, 2012.
8 Netwerk Gendergeschie denis, ‘Tijdbalk vrouwenkiesrecht’, Vereniging voor Vrouwengeschiedenis. 9 R. Bruggeman, ‘Invoering van het kiesrecht’, IsGeschie denis, 2012. 10 Wikipedia, ‘Dolle mina’ 2015. 11 M. Broere, ‘Vrouwenemancipatie in Nederland’, IsGeschiedenis, 2011. 12 Wikipedia, ‘De Tweede Feministische Golf’, 2015. 13 M. Broere, ‘Vrouwenemancipatie in Nederland’, IsGeschiedenis, 2011. 14 Wordpress.com, ‘Feminisme in Nederland’, 8 maart collectief. 15 M. Melita, ‘Rebelse trots: een ode en een oproep’, Opzij, 2015. 16 S. Jensen, ‘Samen tegen eerwraak en schoonheidsideaal’, NRC, 2007.
De vrouw 41
thema
De geschiedenis van artikel 7 van de Grondwet Tekst door Laura Stam
‘Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.’ Zo luidt artikel 7 van de Nederlandse Grondwet tegenwoordig. Verschillende kwesties rond het beginsel van vrijheid van meningsuiting zijn in deze tijd zeer actueel, zoals de vraag in hoeverre deze vrijheid beperkt is en het spanningsveld tussen belediging en vrijheid van meningsuiting. Maar hoe is deze vrijheid van meningsuiting ontstaan en wat is er in de loop der jaren veranderd? Wanneer werd voor het eerst een artikel over de vrijheid van meningsuiting in de Grondwet opgenomen en welke beperkingen waren hieraan verbonden?
De ontwikkeling van de vrijheid van meningsui
meningsuiting. Volgens hem kon de waarheid
ting begon aan het einde van de 15de eeuw. Dit
alleen maar aan het licht komen door hardop
Begin van de ontwikkeling van de vrijheid van meningsuiting
gebeurde in de tijd van de humanisten, kerkher
denken en door het vrije publieke debat.
In de eerste Grondwet van Nederland, de Staats
vormers en wetenschappers die zich probeer
Onder de monarchisten, orthodoxe protestan
regeling voor het Bataafse volk, werd al een ar
den los te maken van de absolute aanspraken
ten en katholieken waren veel tegenstanders,
tikel opgenomen over de vrijheid van drukpers.
van de katholieke kerk.
maar in de loop van de negentiende eeuw kreeg
Artikel 16 luidde toen als volgt: ‘Ieder Burger mag
De ontwikkeling ging op dat moment echter
het beginsel van vrijheid van meningsuiting be
zijn gevoelens uiten en verspreiden, op zoodanige wijze,
maar langzaam. In de 18de eeuw kwam er weer
staansrecht in de westerse samenleving.
als hij goedvindt, des niet strijdig met het oogmerk der
1
beweging in. De Duitse filosoof Immanuel Kant
Maatschappij. De vrijheid der Druk-pers is heilig, mids
was een groot voorstander van de vrijheid van
de Geschriften met den naam van Uitgever, Drukker, of
42 De geschiedenis van artikel 7 van de Grondwet
Schrijver voorzien zijn. Dezen allen zijn, ten allen tijde, aansprakelijk voor alle zoodanige bedrijven, door middel der Drukpers, ten aanzien van afzonderlijke personen, of der gantsche Maatschappij, begaan, die door de Wet als misdadig erkend zijn.’ Het had nog wel wat voeten in de aarde om tot een goede tekst voor dit artikel te komen. Som
‘Het feit dat in Nederland censuur is afgeschaft, betekent dus niet dat er een volkomen vrijheid is, die straffeloos is.’
migen waren voorstander van een volledige vrij heid van drukpers en verzette zich daarom sterk tegen de concepttekst die de volgende beper king bevatte: ‘mits deeze openbaaring niet strekke tot
bevatte toen al de volgende bepaling: ‘Niemand
landen wel het geval. Deze werden beheerst door
belediging der Maatschappij, noch van eenig bijzonder
heeft voorafgaand verlof nodig, om door de
totalitaire en dictatoriale stromingen en de vrij
persoon’. Anderen waren juist een voorstander
drukpers gedachten of gevoelens te openbaren,
heid van meningsuiting werd dan ook aan veel
van het opnemen van een beperking in dit arti
behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens
beperkingen onderheven.
kel. Uiteindelijk werd in de Staatsregeling ook
de wet.’ Sindsdien is het beginsel vrijwel on
Een reden hiervoor is dat de liberalen, die een
voor een beperking gekozen: de vrijheid van
veranderd gebleven en komt dit artikel 8 dan
voorstander waren van de vrijheid van menings
drukpers mocht niet in strijd zijn met de wet.
ook overeen met het huidige artikel 7 van de
uiting, daarmee niet bedoeld hadden dat men
Grondwet.4
onbeperkt kon zeggen of schrijven wat hij of zij
2
Dit was het begin van de ontwikkeling van
het artikel in de Grondwet over vrijheid van me
wilde. Indien een mening die werd geuit, niet
ningsuiting zoals we dat nu kennen.
Ondanks dat in Nederland sinds 1848 niet veel
fatsoenlijk werd bevonden, werd deze alsnog
Grondwet 1815
is veranderd, was dat in veel andere Europese
bestraft.
Nadat dit artikel was vastgelegd, verdween het snel uit de Grondwet en in de Franse tijd bestond in Nederland censuur. Deze censuur werd bij Besluit van 24 januari 1814, Stb. 17, afgeschaft en na het ontstaan van het Konink rijk der Nederlanden werd het beginsel van de vrijheid van drukpers weer opgenomen in de Nederlandse Grondwet van 1815. In de Grond wet van 1815 luidde artikel 227 als volgt: ‘Het is aan elk geoorloofd om zijne gedachten en gevoelens door de drukpers, als een doelmatig middel tot uitbreiding van kennis en voortgang van verlichting, te openbaren, zonder eenig voorafgaand verlof daartoe noodig te hebben, blijvende nogtans elk voor hetgeen hij schrijft, drukt, uitgeeft of verspreidt, verantwoordelijk aan de maatschappij of bijzondere personen, voor zoo verre dezer regten mogten zijn belee digd.’ De bepaling uit dit artikel geldt nog steeds, maar dan minder breed geformuleerd.3
Grondwet 1848 De tekst van het artikel over vrijheid van me ningsuiting zoals we die nu kennen, is ontstaan met de Grondwetswijziging van 1848. Artikel 8
De geschiedenis van artikel 7 van de Grondwet 43
thema
Bovendien zorgden de katholieken en protes
Lid 1 bevat namelijk de bepaling ‘behoudens ie
clame aangebracht op uithangborden, niet van
tanten die geen voorstander waren van een on
ders verantwoordelijkheid volgens de wet’. Met
gedachten of gevoelens kan worden gesproken.
beperkte vrijheid van meningsuiting, ervoor dat
10
‘wet’ wordt een wet in formele zin bedoeld.
Sinds 1983 geldt dat handelsreclame van be
deze werd ingeperkt, omdat zij weer veel land
Dat betekent dat alleen de wetgever de bevoegd
scherming wordt uitgesloten door artikel 7 lid
terug veroverden. Film en radio werden door de
heid heeft om aan de inhoud van uitingen be
4 Gw.14
overheid onderworpen aan strikte censuur. De
perkingen te stellen. Hiermee wordt gedoeld
vrijheid van meningsuiting is pas veel later vrij
op de bepalingen in het Wetboek van Strafrecht
Slot
wel onbeperkt geworden. Toch zit er vandaag
waarin uitingen van bepaalde inhoud straf
Het beginsel van de vrijheid van meningsuiting
de dag in Nederland ook nog een beperking aan
baar zijn gesteld. Beperkingen van de vrijheid
is al sinds de eerste Grondwet van Nederland
de vrijheid van meningsuiting, zoals de bepa
van meningsuiting zijn achteraf nog mogelijk.
gecodificeerd. Door de jaren heen is de tekst van
ling ‘behoudens ieders verantwoordelijkheid
Smaad, belediging, racistische uitingen, oprui
het artikel op sommige punten wel veranderd,
voor de wet’ uit het huidige artikel 7 lid 1 Gw
ing, aanslagen op de openbare orde of de goede
maar voor het grootste deel dezelfde gebleven.
5
ook laat zien.
zeden zijn strafbaar gesteld in het Wetboek van
Zoals in de inleiding al naar voren kwam, gaat
Veranderingen na 1983
Strafrecht. Het feit dat in Nederland censuur is
het in de hedendaagse discussie niet meer over
afgeschaft, betekent dus niet dat er een volko
de tekst van het desbetreffende artikel, maar
Tot 1983 bleef het artikel uit 1848 ongewijzigd.
men vrijheid is, die straffeloos is.11
over het spanningsveld tussen belediging en de
Daarna werd lid 1 gehandhaafd en werden drie
Bij de beoordeling of een uiting die een bele
vrijheid van meningsuiting en de vraag in hoe
extra leden toegevoegd waarin onder andere ra
digend karakter heeft, strafbaar is, dient de
verre de vrijheid beperkt is. De gebeurtenissen
dio en televisie een plek kregen.
rechter mede de context te betrekken waarin de
bij Charlie Hebdo en de uitspraken van verschil
De vraag wat in lid 1 onder gedachten en gevoe
uiting is gedaan, waarbij tevens een rol speelt of
lende politici zetten dit punt nog eens extra op
lens wordt verstaan, wordt niet altijd eendui
de uiting door degene die zich uitte is bedoeld
de agenda. De toekomst zal uitwijzen hoe vrij
dig beantwoord. Zo besliste de Hoge Raad in
als een bijdrage aan een maatschappelijk debat.12
we eigenlijk zijn in het uiten van onze mening.
tekst als ‘van harte beterschap’ niet beschermd
In 1983 werd ook lid 2 aan artikel 7 Gw toege
wordt door artikel 7 lid 1 Gw, omdat hij niet zijn
voegd, dat als volgt luidt: ‘De wet stelt regels om-
gedachten of gevoelens openbaart.6 De Hoge
trent radio en televisie. Er is geen voorafgaand toezicht
Raad hanteert hier een minder ruime uitleg
op de inhoud van een radio- of televisie-uitzending.’
dan bijvoorbeeld de Afdeling Rechtspraak van
In 1983 was dit artikel al achterhaald, omdat er
de Raad van State deed in haar uitspraak van 24
toen ook al allerlei vormen van elektronische
juni 1991 waarin een uithangbord met een be
communicatie bestonden, bijvoorbeeld het in
paald opschrift juist als het openbaren van ge
ternet. De bepaling is ook nu nog niet aange
dachten of gevoelens als bedoeld in artikel 7 Gw
past op het digitale tijdperk, maar uitingen via
werd bestempeld.
het internet vallen wel onder de bescherming
In een later arrest7 lijkt de Hoge Raad weer een
van de Grondwet. De bepaling zoals die nu
andere uitleg te hanteren waarin zij oordeelt
geldt heeft vooral betekenis voor de omroepen,
dat posters die uitingen van kunst bevatten of
maar biedt minder bescherming dan in lid 1
ludiek van aard zijn wel gedachten en gevoelens
wordt geboden bij uitingen door middel van de
openbaren.8
drukpers. Lid 3 biedt bescherming voor uitin
Lid 1 werd gehandhaafd, omdat de uitleg van dit
gen die worden gedaan met behulp van andere
lid door de rechter beviel en wijziging tot onze
middelen dan de drukpers of radio en televisie.13
kerheid zou leiden.
Tot slot werd in 1983 een vierde lid toegevoegd
Waar in de 15e eeuw nog censuurvoorschriften
aan artikel 7 Gw. Voor de grondwetsherziening
golden als reactie op de uitvinding van de boek
van 1983 werd al lange tijd gediscussieerd over
drukkunst, brengt lid 1 uit het huidige artikel 7
de vraag of ook pure aankondigingen en han
tot uitdrukking dat censuur niet is toegestaan.
delsreclame onder de drukpersvrijheid vallen.
Toch bevat dit lid ook een beperking van de vrij
De Hoge Raad en de Afdeling Rechtspraak
noten 1 http://www.volkskrant.nl/ dossier-archief/over-de-his torie-van-het-vrije-woord-innederland~a676314/. 2 http://www.denederland segrondwet.nl/9353000/1/ j9vvihlf299q0sr/vi42g1u ab4ya. 3 Van der Pot (bewerkt door D.J. Elzinga, R. de Lange), Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer: Kluwer 2006, p. 339. 4 http://www.denederland segrondwet.nl/9353000/1/ j9vvihlf299q0sr/vgrnbj 1z0qzw. 5 http://www.volkskrant.nl/ dossier-archief/over-de-his torie-van-het-vrije-woordin-nederland~a676314/. 6 HR 23 juni 1992, Gst. 1993, nr. 6961, p.128 e.v. m.nt. E. Brederveld. 7 HR 21 maart 2000, AA 2000, p. 658 m.nt. C.A.J.M. Kortmann. 8 Van der Pot (bewerkt door D.J. Elzinga, R. de Lange), Handboek van het Nederlandse staatsrecht, Deventer: Kluwer 2006, p. 341-342.
heid van meningsuiting.
hadden bepaald dat ten aanzien van handelsre
1992 dat de verkoper van wenskaarten met een
9
44 De geschiedenis van artikel 7 van de Grondwet
9 Van der Pot (bewerkt door D.J. Elzinga, R. de Lange), Handboek van het Nederlandse staatsrecht, , Deventer: Kluwer 2006, p. 339. 10 HR 28 november 1950, NJ 1951, 137. 11 Van der Pot (bewerkt door D.J. Elzinga, R. de Lange), Handboek van het Nederlandse staatsrecht, , Deventer: Kluwer 2006, p. 340-343. 12 Van der Pot (bewerkt door D.J. Elzinga, R. de Lange), Handboek van het Nederlandse staatsrecht, , Deventer: Kluwer 2006, p. 343. 13 Van der Pot (bewerkt door D.J. Elzinga, R. de Lange), Handboek van het Nederlandse staatsrecht, , Deventer: Kluwer 2006, p. 338-348. 14 Van der Pot (bewerkt door D.J. Elzinga, R. de Lange), Handboek van het Nederlandse staatsrecht, , Deventer: Kluwer 2006, p. 341.
Slavernij door de jaren heen Tekst door Quirine Govers
Het Nederlands slavernijverleden. Een zwarte bladzijde waar niet veel over wordt gepraat. De geschiedenisboeken staan vol met alle overwinningen die behaald zijn in de Gouden Eeuw. Trots zijn we, als we praten over deze periode. Maar de keerzijde; de duizenden slaven die zijn verhandeld ten behoeve van onze economie, vergeten we liever. Waar ligt de oorsprong van de slavernij eigenlijk en zijn we er nu echt vanaf? Een beschouwing over slavernij door de jaren heen.
Werkslaven en Gladiatoren
ropese - gebieden die werden veroverd door de
wel dat deze opstand niet tegen slavernij als
Slavernij is een begrip van alle tijden. Al in de
Grieken of Romeinen.
institutie was, maar tegen de ontberingen die
klassieke oudheid werd er gebruik gemaakt van
de slavernij met zich meebracht. De Romeinse
slaven. Zo verdedigde de alom bekende filosoof
Er waren werkslaven die werkten in het huis
overheersers kenden geen genade voor derge
Aristoteles: ‘Het dus duidelijk dat van nature
houden of op het platteland en gladiatoren. Zij
lijke opstanden. Nadat het Romeinse leger ze
sommigen vrij en anderen slaaf zijn, en voor die
werden gedwongen te vechten in de amfithea
had verslagen, hebben Spartacus en zijn volge
laatstgenoemden slavernij zowel rechtmatig is
ters. Het leven was voor deze slaven zeer zwaar.
lingen de meest gruwelijke straffen gekregen.
als in hun voordeel’.1
Sommige slaven kozen zelfs liever voor zelf
Sommigen werden gekruisigd, anderen voor de
moord dan nog langer slaaf te zijn. Zo koos een
beesten gegooid of levend verbrand. 5
Slaven speelden een belangrijke rol in vooral de
gevangengenomen jonge Spartaanse slaaf om
Romeinse samenleving. Zo kon de elite tot wel
zelfmoord te plegen boven de vernedering een
De Trans-Atlantische slavenhandel
honderden slaven in bezit hebben.2 Dat gold
Macedonische koning zijn piespot te brengen.4
Met het veroveren van de eerste kolonies in
dan ook als een uitdrukking van macht en rijk
Midden- en Zuid-Amerika in de 15e eeuw kwam
dom.3
Er is vrij weinig bekend over slaven die in op
vraag naar arbeiders. Mensen moesten werken
Slaven werden voornamelijk verkregen door ge-
stand kwamen in de oudheid. Geschiedenis
op de vele suikerplantages. De inheemse be
vangenname na een verloren oorlog, ontvoe
werd namelijk geschreven door slavenbezitters,
volking in Midden- en Zuid-Amerika kon die
ring en handel door slavenhandelaren. In te
die weinig belang hadden bij het vastleggen van
vraag niet beantwoorden en de Europeanen zelf
genstelling tot wat vaak gedacht wordt, was het
deze opstanden. Toch is er een slavenopstand
wilden het zware werk niet doen. En in deze
grootste deel van deze slaven niet afkomstig uit
die iedereen ongetwijfeld kent; die onder lei
behoefte vindt de Trans-Atlantische slaven
Afrika. Ze kwamen uit allerlei – met name Eu
ding van de gladiator Spartacus. Opmerkelijk is
handel haar oorsprong. In de landen waar het
Slavernij door de jaren heen 45
thema
Romeinse rijk gevestigd was, was de slavernij
stortte de Nederlandse slavenhandel in. Deze
op de agenda. Uit onderzoek door Eurostat
nooit opgehouden. Niet verrassend is dan ook
werd tientallen jaren laten weer hervat, ditmaal
blijkt dat in Europa een meerderheid slachtof
dat Portugal, Spanje en Zuid-Italië voorop lie
in de Cariben. Nederland heeft de slavenhandel
fer is van seksuele uitbuiting, met 70 procent.16
pen in het voorzien in deze behoeften.6
tot 1863 volgehouden, en is daarmee een van de Vrouwen en kinderen worden door mensenhan
laatste Europese landen die het afschafte. 10 Hoewel voordat de Europese schepen aanleg
delaren uit Midden- en Oost-Europa naar West-
den er al slavenhandel voorkwam in delen van
Het spreekt voor zich dat de Trans-Atlantische
Europese landen gelokt. Doorgaans komen ze
Afrika steeg de vraag naar slaven met de komst
slavenhandel een van de zwartste bladzijdes uit
terecht in de prostitutie. Deze vrouwen worden
van de Europeanen explosief. Veelal Afrikaanse
de Europese geschiedenis is. In totaal zijn maar
veelal uitgekozen op een paar factoren; zo zijn
slavenhandelaren ontvoerden mensen met
liefst 15 miljoen slaven van Afrika naar Latijns
ze kwetsbaar, is er de gelegenheid en is de kans
geweld uit het binnenland. Families werden
Amerika getransporteerd. Vroege dood was
dat ze klagen klein. De slachtoffers spreken im
zonder pardon uit elkaar gerukt. Bij de havens
een veelvoorkomend fenomeen: 17% van de sla
mers de taal niet, hebben weinig vertrouwen
in West-Afrika werden ze verkocht en op grote
ven overleed tijdens het transport door opgelo
in de politie en zullen dus niet snel klagen.
schaal vervoerd naar ‘The Americas’.7 Aangeko
pen ziektes en veel anderen door het harde werk
Bovendien worden allerlei vormen van dwang,
men, nog ziek door de vreselijke overtocht over
op de plantages.
bedreiging en lichamelijk geweld gebruikt om
11
12
de Atlantische oceaan werden ze verkocht aan lokale bezitters van suikerplantages.
te voorkomen dat ze zullen vertrekken of naar
Slavernij vandaag de dag
de politie gaan.17
Hoewel in alle westerse landen de ‚klassieke’ Nederland volgde in 1637 het voorbeeld van de
vorm van slavernij al lang is afgeschaft, vindt sla
Mensenhandel is niet het werk van individuen.
Zuid-Europese landen. Nadat Nederland een
vernij in de vorm van mensenhandel nog steeds
Er liggen veelal grotere criminele organisaties
stukje van Brazilië wist te bemachtigen: Neder
plaats op grote schaal. De Internationale Ar
aan ten grondslag. In het land van herkomst zit
land-Brazilië, werd besloten een eigen slaven
beidsorganisatie van de Verenigde Naties (IAO)
ten de ronselaars, de mensen die het vervoer en
handel op te zetten. De Nederlandse slavenhan
schat het aantal slachtoffers van mensenhan
de papieren regelen. En in het land van aankomst
del kende een vliegende start: de West-Indische
del wereldwijd op 20 miljoen. Het merendeel
de bordeel exploitanten, die de vrouwen pros
Compagnie (hierna: WIC) domineerde de
hiervan is het slachtoffer van arbeidsuitbuiting
titueren en onder controle houden. Mensen-
markt van 1642-1645. Maar liefst 4.000 slaven –
gevolgd door seksuele uitbuiting.13
handel is niet het enige delict waar deze orga nisaties zich schuldig aan maken, zo zijn ze
onthoud het ging allemaal nog met zeilschepen - werden per jaar naar het Nederlands deel van
We hebben allemaal wel gehoord van de dui
vaak ook betrokken bij andere (gewelds)mis
Brazilië gebracht.
zenden dwangarbeiders die in Qatar werken
drijven.18
8
aan de voetbalstadions voor het Wereldkampi Een ooggetuige: Willem Bosman beschrijft hoe
oenschap voetbal in 2022. Arbeidsmigranten
Naast seksuele uitbuiting, is dwangarbeid een
de inkoop van slaven aan de Afrikaanse kust te
uit omringende landen die naar Qatar worden
niet te onderschatten fenomeen. Ik noemde
werk ging, na de keuring van de chirurgijn: ‘De
gelokt om te werken. Aldaar worden hun pas
hiervoor dwangarbeid in het Midden-Oosten,
slaven worden vervolgens gescheiden; de goed
poorten ingenomen en worden ze gedwongen
maar ook in Nederland vindt er - weliswaar in
gekeurden worden in lange rij aan de ene kant
te werken onder erbarmelijke omstandigheden.
mindere mate - slavernij-achtige arbeidsuitbui
van het plein gezet, de mannen en vrouwen met
Terug kunnen ze niet meer.14
ting plaats. Dwang niet alleen door middel van
gebreken – wij noemen ze de “makrons” – wor
geweld of bedreiging, maar ook door gebruik te
den aan de andere zijde opgesteld (…) Intussen
Mensenhandel, gekenmerkt door uitbuiting,
maken van de economisch afhankelijke positie
ligt het brandijzer met de naam of het wapen
kan zodoende worden onderverdeeld in seksu
waarin werknemers zich bevinden.19 De cham
van de compagnie in het vuur te gloeien. Alle
ele uitbuiting en niet-seksuele uitbuiting. Het is
pignonsector is daarvan een berucht voorbeeld.
goedgekeurde slaven worden daarmee op de
een zeer breed begrip. Zo valt naast dwangar
Veelal Oost-Europese werknemers worden ge
borst gebrandmerkt.’9
beid, ook gedwongen bedelarij en het roven van
dwongen voor een laag loon zeer lange dagen
organen onder de definitie ‘mensenhandel’.
te werken.
zetgebied - Nederlands-Brazilië verloor en de
In de Europese Unie en Nederland staat men
Al deze verschillende vormen van mensenhan
WIC onder meer financiële druk kwam te staan,
senhandel, met name seksuele uitbuiting hoog
del zijn in Nederland strafbaar gesteld in één
15
Nadat Nederland de kolonie - en belangrijk af
46 Slavernij door de jaren heen
artikel: artikel 273f Wetboek van Strafrecht.
vrijspraak. Het probleem dat zich voordoet is
lonenlanden die lange dagen moeten werken,
Er zijn een aantal criteria waaraan de Neder
dat mensenhandel een delict blijft dat relatief
voor lage lonen onder zeer slechte omstandig
landse rechter toetst of er daadwerkelijk sprake
weinig risico’s met zich meebrengt en hoge op
heden. Zo wordt het bedrijf Foxconn – leve
is mensenhandel. Allereerst de actie; iemand
brengsten genereert. De strafmaat neemt dan
rancier van Apple producten – reeds lange tijd
moet gelokt zijn naar Nederland met als doel
ook elk jaar toe; in 2013 was het gemiddeld 804
beschuldigd van dwangarbeid. Toch is Apple
de persoon hier uit te buiten. Daarnaast moet
dagen onvoorwaardelijk.21
booming. Het spreekwoord luidt dat degenen
het vallen onder een van de in het artikel ge
die hun geschiedenis niet kennen, gedoemd
noemde middelen, bij mensenhandel gaat het
De geschiedenis herhaalt
zijn hem te herhalen. Wij kennen onze geschie
hoofdzakelijk om de middelen: dwang, mislei
We zijn, ruim 150 jaar na de afschaffing van de
denis en blijven hem herhalen.
ding, misbruik van uit feitelijk verhoudingen
slavernij in Nederland, nog steeds niet van deze
voortvloeiend overwicht en misbruik van een
praktijk af. Het is enkel in een nieuw jasje gesto
kwetsbare positie. Ten slotte moet er sprake
ken. Nog steeds worden kwetsbaren uitgebuit
zijn van het oogmerk van uitbuiting.20
en gedwongen te werken onder slechte om standigheden, nu echter in de vorm van men-
In Nederland zijn er van 2009-2013 elk jaar ge
senhandel. Ook wij zelf plukken de vruchten
middeld 237 zaken over mensenhandel door
van slavernij-achtige dwangarbeid. Denk aan
het OM tenlastegelegd. Bij meer dan de helft
de kleren die we aanhebben en het speelgoed
hiervan is het tot een veroordeling gekomen,
waarmee we vroeger speelden. Allemaal ge
bij het andere deel volgde een (gedeeltelijke)
maakt met de handen van arbeiders uit lage
De vrouwen worden veelal uitgekozen op een paar factoren; zo zijn ze kwets baar, is er de gelegenheid en is de kans dat ze klagen klein.
noten 1 A. Van Hooff, Athene, Antwerpen: Veen Bosch & Keuningers uitgevers 2011. 2 S. Drescher & S. L. Engerman, A Historical Guide to World Slavery, New York: Oxford University Press 1998 p. 247. 3 S. Drescher & S. L. Engerman, A Historical Guide to World Slavery, New York: Oxford University Press 1998 p. 193. 4 S. Drescher & S. L. Engerman, A Historical Guide to World Slavery, New York: Oxford University Press 1998 p. 196. 5 N. Fields, Spartacus and the slave war 73-71 BC, Oxford: Osprey Publishing Limited 2009 p. 79-80. 6 P.C. Emmers, De Nederlandse slavenhandel 1500-1850, Amsterdam: Arbeiderspers 2000 p. 29. 7 S. Drescher & S. L. Engerman, A Historical Guide to World Slavery, New York: Oxford University Press 1998 p. 33-35. 8 P.C. Emmers, De Nederlandse slavenhandel 1500-1850, Amsterdam: Arbeiderspers 2000 p. 41-45. 9 P.C. Emmers, De Nederlandse slavenhandel 1500-1850, Amsterdam: Arbeiderspers 2000 p. 109-110. 10 P.C. Emmers, De Nederlandse slavenhandel 1500-1850, Amsterdam: Arbeiderspers 2000 p. 185-190. 11 J. Postma, The Dutch in the Atlantic Slave Trade, 1600-
1815, New York: Cambridge University Press 2008. 12 P.C. Emmers, De Nederlandse slavenhandel 1500-1850, Amsterdam: Arbeiderspers 2000. 13 ILO Global Estimate of Forced Labour, Internatio nal Labour Organisation, Geneva 2012. 14 No extra time: How Qatar is still failing on workers’ rights ahead of the World Cup, Amnesty International 12 november 2014. 15 Artikel 273f Wetboek van Strafrecht. 16 Eurostat, Trafficking in Human Beings, Luxembourg: PbEU 2015 p. 17 17 M. Smit, Mensenhandel – een moderne vorm van slavernij, TvC 43-4 2001. 18 M. Smit, Mensenhandel – een moderne vorm van slavernij, TvC 43-4 2001. 19 Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Mensenhandel, negende rapportage van de Nationaal rapporteur, Den Haag 2013 p. 116-118. 20 A. Beijer, Mensenhandel met het oog op seksuele uitbuiting; de interpretatie van artikel 273f, Delikt en Delinkwent 2010/60. 21 Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Mensenhandel in en uit beeld II. Update cijfers vervolging en berechting 2009-2013. Den Haag 2014.
Slavernij door de jaren heen 47
thema
Montesquieu: grondlegger van vele staats inrichtingen Tekst door Els van Kolfschooten
De machtenscheiding van Montesquieu is een belangrijk begrip in ons Nederlands rechtssysteem. Maar waar komt dit idee eigenlijk precies vandaan en waar is het op gebaseerd? Daar ga ik proberen de antwoorden op te vinden. Allereerst zal ik een korte geschiedenisles geven (het thema is immers Recht & geschiedenis) over wat er aan de periode van Montesquieu vooraf ging.
De oude Grieken
Zij vertegenwoordigen de economische func
rijke mannen de macht hebben. Toch was zijn
Een link tussen recht en geschiedenis is gauw
tie. Daarna had je de wachters, zij hadden de
idee over een samenleving die samenwerkt om
gelegd. Veel filosofen uit eerdere tijden hadden
beschermende en verdedigende functie in een
orde te creëren vooruitstrevend te noemen.
een mening over hoe een land het beste inge
staat. De hoogste klasse waren de leiders, zij be-
richt kon worden. Zo kunnen we dus teruggrij
stuurden de staat. Volgens Plato is er een recht
Verlichting
pen op de oude filosofie, beginnend bij de oude
vaardige staat als alle klassen samenwerken,
In de 18de eeuw was het in Europa de tijd van de
Grieken. Denk bijvoorbeeld aan Plato.
dan is er een geordende samenleving.
Verlichting. Dit was een tijd waarin het gebruik
Hij had verschillende ideeën over wat rechtvaar
Dit zou je ook als een soort machtenscheiding
van de rede het belangrijkst was. Wetenschap en
digheid was. Hij zag de bevolking ingedeeld
kunnen zien. Maar het is wel degelijk anders.
intellectuele vorming werden bevorderd, men-
in verschillende klassen; de laagste klasse was
Plato was namelijk absoluut geen democraat.
sen werden opgeroepen tot zelfstandig denken.2
de klasse met de meeste mensen, de werkers.
Hij geloofde alleen in aristocratie, waar een paar
1
48 Montesquieu: grondlegger van vele staatsinrichtingen
Één van de verlichte filosofen in Frankrijk was Montesquieu, eigenlijk genaamd Charles-Louis de Secondat, maar hij erfde deze naam van zijn oom.3 Zijn belangrijkste werk is l’Esprit de Lois (vert. de geest van de wetten) uit 1748.4 Hier komt zijn belangrijkste leerstuk van de machten scheiding uit voort. Dit boek legt de link tussen het klimaat en fy sieke leefomstandigheden en de rechtsregels in
Zijn belangrijkste werk is l’Esprit de Lois (vert. de geest van de wetten) uit 1748. Hieruit komt zijn belangrijkste leerstuk van de machtenscheiding uit voort.
een land. Montesquieu ontdekte dat tussen klimaat, bodemgesteldheid, bevolkingsdichtheid, ligging aan zee of in een berggebied een ver band is tussen hoe bevolkingsgroepen leven.
De tweede macht is de uitvoerende macht. Ver
Waarbij je kan denken aan godsdienst, gewoon
antwoordelijk voor het dagelijks bestuur van de
ten en rechten van een volk. Dit is vrij logisch.
staat en het uitvoeren van de wetten en de re
Beeld je een land in waar het erg dunbevolkt is,
gels. Volgens Montesquieu lag dit bij de koning
je uren moet rijden voordat je iemand tegen
of vorst. In die tijd was de koning vaak nog ab
komt, hier zullen rechtsregels over hoe men
solutistisch, maar in zijn model was de koning
met elkaar moet samenleven erg verschillen van
op twee manieren niet zelfstandig. De koning
de situatie in een dichtbevolkt land.
is gebonden aan het recht; gewoonterecht en
Dit is ook één van de redenen waarom Montes
wetten. Verder ontleent de koning ook zijn be
quieu geen voorstander was van een codificatie
voegdheid aan de wet: het legaliteitsbeginsel.
van het recht. Volgens hem was het recht niet
Hierdoor kwam al naar voren dat wetten niet
universeel, maar per volk verschillend. Dit past
slechts een negatieve functie hebben van een
erg bij het Franse denkbeeld uit die tijd het ju
beperking, maar ook een positieve functie om
ridisch humanisme. Zij zagen het recht als een
dat je er bevoegdheden aan kunt ontlenen.
historisch verschijnsel, als een product dat door
De derde macht is de rechtsprekende macht. Er
tijd, plaats en omstandigheden en andere fac
waren afhankelijke rechters nodig die losston
6
toren wordt bepaald en juist niet universeel is.
den van de wetgevende en uitvoerende macht.
Wel geloofde Montesquieu in het natuurrecht,
Wel moeten zij zich houden aan de wetten van
maar dat is was volgens hem ook niet univer
de staat.7
5
seel, maar aangepast aan het volk en staat. Ook al was Montesquieu een Fransman, hij had
Trias Politica
dit systeem gebaseerd op het Engelse systeem.
spreiding ook voldoende. Het gaat erom dat de
De meesten kunnen dit waarschijnlijk dromen,
Hij heeft dit niet helemaal zelf bedacht, dit
machten elkaar in evenwicht moeten houden.
maar volgens Montesquieu was de staat het best
kwam al eerder naar voren in het gedachtegoed
Als deze drie machten namelijk verenigd zijn
ingericht als deze werd ingedeeld in drie mach
van Locke. Hij schreef al eerder in zijn boek
in één persoon ligt despotie op de loer, ook wel
ten. Niet alle macht moet bij één persoon lig
‘Two treatises of government’, dat de koning
absolutisme genoemd. Daarbij heeft één per
gen, maar verdeeld worden.
niet absolutistisch mocht zijn omdat mensen
soon of een paar personen de absolute macht
De eerste macht is de wetgevende macht. Deze
bepaalde onvervreemdbare rechten hebben.8 De
in handen, waar geen plaats is voor volksverte
bestond uit het parlement en de senaat. Het par-
staat moet ervoor zorgen dat deze rechten wor
genwoordiging.
lement was de vertegenwoordiging van het volk,
den nageleefd, in het bijzonder het bestuur van
waar de burgers invloed op hadden door middel
de staat, volgens hem kon dit wel een koning
van stemming. De senaat bestond uit de hoge
zijn, maar mocht deze niet alle macht hebben.
Toegepast in verschillende rechtssystemen Het idee van Montesquieu is nooit ergens in
adel, in die tijd was de adel nog belangrijk door de privileges die ze hadden, daarom kregen zij
Volgens Montesquieu was niet per definitie
zuivere vorm toegepast, maar heel veel landen
ook veel invloed.
machtenscheiding nodig, maar was machten
hebben wel hun staatsinrichting hierop geba
Montesquieu: grondlegger van vele staatsinrichtingen 49
thema
Het Nederlandse systeem kent geen strikte machtenscheiding, maar meer het systeem van checks and balances.
Het Nederlandse systeem kent geen strikte machtenscheiding, maar meer het systeem van checks and balances. De bevoegdheden zijn niet geconcentreerd bij één persoon, maar bepaalde organen zijn belast met bepaalde taken. Deze organen kunnen elkaar controleren. Dit komt het duidelijkst naar voren in vertrouwensrelatie
seerd. Waarbij de Amerikaanse indeling misschien
de scheiding der machten is vastgelegd, heeft
tussen regering en Staten-Generaal, vooral de
het meest in de buurt komt. Toen deze in 1787
geen grondwet.
ministeriële verantwoordelijkheid. Dit bestond
is vastgelegd bij de Constitution zag je sterke
Deze grondwet bleef helaas niet lang tot stand,
ook al in de tijd van Montesquieu toen hij de si
invloeden.
hierna kwam in Frankrijk Napoleon aan de
tuatie in Engeland beschreef, maar dit is hem
Het Amerikaanse systeem zit als volgt in elkaar.
macht.
toen niet opgevallen. In 1848 is dit wel in onze
10
De wetgevende macht ligt alleen bij de volksver
Grondwet opgenomen.13
tegenwoordiging, bij het Congres. Het Congres
Nederland
bestaan uit het Huis van Afgevaardigden en de
Vooral van belang voor ons is hoe de Trias Politica
Al met al kun je zeggen dat de invloed van Mon
Senaat. Dit zijn wel vertegenwoordigers vanuit
is verwerkt in onze eigen Nederlandse rechts-
tesquieu nog in deze tijd overal erg belangrijk
de bevolking, enigszins vergelijkbaar met de
systeem. In eerste instantie was onder het be
is. Zijn ideeën over een eerlijke en geordende
Eerste en Tweede Kamer in Nederland. De uit
wind van Koning Willem I een opzet die er erg
staatsinrichtingen zie je terug over de wereld.
voerende macht ligt bij de president. Dit lijkt erg
op leek. De koning was de uitvoerende macht,
Hij heeft een belangrijke stap gezet in de ge
veel op het strikte systeem van Montesquieu, de
maar wel binnen de grenzen van de wet. Boven
schiedenis door deze leer over de Trias Politica
president is namelijk wel gebonden aan de wet,
dien had de wetgever meer macht op het gebied
te bedenken en uit te werken.
maar kan verder eigenlijk niet afgezet worden.
van burgerlijk recht en strafrecht. Toch had de
Er is geen parlementaire verantwoordelijkheid,
koning nog wel een algemene bevoegdheid tot
zoals je in veel Europese landen ziet. Maar er is
zelfstandige maatregelen van bestuur vast te
ook in Amerika een klein verschil met de op
stellen. De rechterlijke macht was toen al wel
vatting van Montesquieu. De president is niet
volledig onafhankelijk. Zij beslechtten geschil
belast met de algemene uitvoering van het recht,
len in burgerlijke en strafzaken.
ook al is hij wel hoofd van de uitvoerende macht.
Tegenwoordig is dit iets anders ingericht. De
Hij houdt zich verder bezig met zeer specifieke
wetgevende macht ligt bij regering en Staten-
taken. Zoals opperbevelhebber van de strijdkrach
Generaal, volgens artikel 81 van de Grondwet.
ten (defensie) en buitenlandse betrekkingen.
De uitvoerende macht ligt bij de regering, maar
Als laatste de rechtsprekende macht, waarbij het
deze is niet geheel gescheiden, omdat zij tevens
Hooggerechtshof aan het hoofd staat en ze jury
een medewetgevende rol hebben. Terwijl volgens
rechtspraak kennen.
Montesquieu de regering zich alleen zou moe
9
ten bezig houden met het recht om te weigeren Natuurlijk had Montesquieu ook invloed in
voorstellen uit te voeren. De rechterlijke macht
Frankrijk, het land waar hij zelf vandaan kwam.
is onafhankelijk en onpartijdig, maar wel door
Namelijk in de ‘Déclaration des droits de l’homme
beroepsrechters en zonder juryrechtspraak.11
et du citoyen’ afkomstig uit de tijd van de Franse
In het verleden is wel eens wat ophef geweest
Revolutie, opgenomen in de Franse Grondwet
over onafhankelijk rechters. Zo had je de kwes
van 1791. In artikel 16 staat; Toute société, dans
tie over de Raad van State. In het beroemde Ben
laquelle la garantie des droits n’est pas assurée,
them arrest12 is besloten dat het Kroonberoep
ni la séparation des pouvoirs déterminée, n’a
niet onafhankelijk en onpartijdig was. Dus dit
de consitution.’ Vertaling: Iedere maatschappij
is niet altijd geweest zoals de leer van Montes
waarin de rechten niet gewaarborgd zijn, noch
quieu.
50 Montesquieu: grondlegger van vele staatsinrichtingen
noten 1 Xaveer de Win, Plato, Ver zameld Werk, Amsterdam: Uitgeverij Ambo 1980, deel 3: De Staat 2 J.H.A. Lokin en W.J. Zwalve, Hoofdstukken uit de Europese Codificatiegeschiedenis, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2016, p. 34 3 J.H.A. Lokin en W.J. Zwalve, Hoofdstukken uit de Europese Codificatiegeschiedenis, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2016, p. 181 4 Montesquieu, l’esprit des lois, 1748, livre 11 chapitre 6 5 J.H.A. Lokin en W.J. Zwalve, Hoofdstukken uit de Europese Codificatiegeschiedenis, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2016, p. 47 6 J.H.A. Lokin en W.J. Zwalve, Hoofdstukken uit de Europese Codificatiegeschiedenis, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2016, p. 48 7 M.C. Burkens e.a., Begin selen van de democratische rechtsstraat, Deventer: Kluwer 2012, p. 18
8 John Locke, Two treatises of government, 1690 9 M.C. Burkens e.a., Begin selen van de democratische rechtsstraat, Deventer: Kluwer 2012, p. 109 10 J.H.A. Lokin en W.J. Zwalve, Hoofdstukken uit de Europese Codificatie geschiedenis, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2016, p. 185 11 M.C. Burkens e.a., Begin selen van de democratische rechtsstraat, Deventer: Kluwer 2012, p. 112 12 EHRM 23 oktober 1985, Benthem, Jurisprudentiebundel SBR, Ars Aequi 2011, p.189 13 S M.C. Burkens e.a., Be ginselen van de democrati sche rechtsstraat, Deventer: Kluwer 2012, p.117
Carrière Een ambitieuze student zal zich oriënteren op de verschillende mogelijkheden voor een carrière in het recht. Juncto helpt daarbij. Speciaal voor jou, gingen we deze keer op bezoek bij Van Doorne. Een kantoor dat het recht beoefend op het hoogste niveau en wellicht ook voor jou een droombaan in petto heeft! • Van Doorne!, p. 56
carrière
Van Doorne! Tekst door Lennart Jilesen
Met ruim 85 jaar ervaring, 160 advocaten, notarissen en fiscalisten en tal van verschillende expertisegebieden, behoort Van Doorne bij de top der advocatenkantoren. Daar waar het recht op het hoogste niveau wordt bedreven en de meest complexe problemen worden opgelost, begaven wij ons voor deze kantoorspecial op de werkvloer van Van Doorne. Daarbij spraken wij met een van de daar werkzame advocaten: mr. Tycho Ruers.
52  Van Doorne!
Na onze auto te hebben geparkeerd, stappen we
algemeen deken van de Nederlandse Orde van
het kantoor binnen van Van Doorne. Bij de re
Advocaten, mr. Hendriksen, en de deken van
ceptie worden we vriendelijk verwelkomd door
de Amsterdamse orde van Advocaten, mr. Van
een van de medewerkers. Terwijl zij onze aan
Regteren Altena, bij Van Doorne werkzaam.
wezigheid wil doorgeven, wandelen we richting de aangenaam ogende stoelen in de ontvangst
Van Doorne is er erg op gebrand om maat
hal. Maar nog voordat we kunnen gaan zitten,
schappelijk verantwoord te ondernemen. Dit zit
haast zich een vriendelijk lachende advocaat de
als het ware in de genen van het kantoor. Toen
trap af: “Kom snel verder jongens!”. De heer
het kantoor in de jaren 30 van de 20ste eeuw
Ruers schudt ons de hand en begeleidt ons per
werd opgericht door Pieter van Doorne waren
soonlijk naar de bovenste verdieping, waar in de
de eerste zaken pro bono. Pro bono hield in die
grootste beschikbare ruimte koffie en fris op ons
tijd nog in dat het ècht voor ‘noppes’ was. He
staat te wachten: ‘Het interview kan beginnen’
dendaags zien we deze ‘genen’ van Van Doorne terug in het feit dat zij meerdere goede doe
Het kantoor
lenorganisaties bijstaan. Hierbij kun je onder
Van Doorne is een Nederlands advocatenkan
andere denken aan het KiKa Kankerfonds, de
toor met vestigingen in Amsterdam en Londen.
Johan Cruyff Foundation en CliniClowns.
Daarnaast werken zij nauw samen met VanEps
heeft Tycho een gesprek gehad met de recruiter
Kunneman VanDoorne, die kantoren heeft op
Even voorstellen
van Van Doorne en daarop besloot hij te sollici
Aruba, Bonaire, Curaçao en St. Maarten. Van
Onder de vele bij Van Doorne werkzame perso
teren. Tijdens het eerste gesprek werden vooral
Doorne is vanzelfsprekend niet zo begonnen.
nen is ook mr. Tycho Ruers. Voor deze special
persoonlijke vragen gesteld. ‘Wie ben je? Wat
Haar oorsprong ligt in 1930 toen mr. P.W. van
spraken wij met hem over de verschillende as
doe je? Wat beweegt je?’ Blijkbaar klikte het,
Doorne een praktijk begon aan de Keizers
pecten van het kantoor.
want hij werd uitgenodigd voor de volgende
gracht in Amsterdam. Door de jaren heen ont
sollicitatieronde.
wikkelde deze praktijk zich en vormde zich tot
Tycho is in tegenstelling tot onze verwachtin
een advocatenkantoor. Dit advocatenkantoor
gen niet begonnen met een rechtenstudie. Hij
In de laatste ronde kwam het meer aan op de in
fuseerde enkele malen met anderen en vanaf
heeft eerst een bachelor afgesloten in Liberal
houd. Tycho had een gesprek met twee partners
2004 ging het kantoor verder als Van Doorne
Art & Sciences. Dit volgde hij aan het University
van het kantoor. De eerste helft van dat gesprek
N.V. Dat is tot op heden zo gebleven. De locatie
College in Utrecht. Tijdens deze studie kwam
ging over de scriptie van de toen solliciterende
aan de Keizersgracht is inmiddels verruild door
hij in aanraking met het recht. Dat vond hij
heer Ruers. Volgens hem was dat prettig, “want
een pand net buiten de Amsterdamse Zuidas.
dusdanig interessant dat hij vervolgens aan een
dat is stof waar je natuurlijk goed in zit. Dan
Eerder werd reeds aangegeven dat ruim 160
studie rechten is begonnen. Deze heeft hij zeer
ben je in het voordeel”. In de tweede helft werd
advocaten, notarissen en fiscalisten werkzaam
succesvol doorlopen. Met verscheidene neven
het echter pittiger. Er werd een juridische stel
zijn bij Van Doorne. Deze specialisten hebben
activiteiten (waaronder een functie als commis
ling voorgeworpen die Tycho moest verdedi
verschillende expertises (Arbeidsrecht, Euro
saris-extern bij Sirius, de studievereniging van
gen. “Dan moet je schriftelijk die stelling ver
pees- en Mededingingsrecht, IE-recht, en nog
het Utrechtse Law College) resulteerde zijn stu
dedigen, zoals bij je tentamens”. Tycho hoorde
veel meer). Daarmee is nog niet alles gezegd.
die in het Cum Laude behalen van zijn master
daarna vrij snel dat hij was aangenomen. De
Het kantoor telt naast de hiervoor genoemde
Recht en Onderneming. Deze master heeft hij
sollicitatieprocedure ging erg vlot. Binnen drie
specialisten meer dan 100 andere medewer
overigens in Amsterdam gevolgd.
weken na zijn eerste sollicitatiebrief werd Tycho
kers. Samen verzorgen zij diensten binnen veel
aangenomen.
verschillende sectoren. De clientèle die van
Reeds in het derde jaar van zijn bachelor kwam
deze diensten gebruikmaakt, varieert van kleine
Tycho in aanraking met Van Doorne. Hij had
‘Bij een sollicitatie wordt niet zuiver geselec
tot grote (internationale) ondernemingen. Ook
toen net het vak economisch publiekrecht
teerd op cijferlijsten’. vertelt Tycho. Een goede
overheidsinstellingen schakelen Van Doorne
afgerond en kon bij Van Doorne een daarop
cijferlijst is vanzelfsprekend prettig, maar daar
in. De bij van Doorne werkzame mr. Ten Haaft
aansluitende stage lopen bij de expertise Eu
mee is niet alles gezegd. In de praktijk zul je
is zelfs Rijksadvocaat Bovendien zijn ook de
ropees- en mededingingsrecht. Na zijn master
veel meer vaardigheden nodig hebben dan je
Van Doorne! 53
carrière
uit een lesboek kunt leren. Daarom is het een
Wat ook een groot voordeel is, is dat de advo
voordeel om naast je studie ook andere activitei
caat-stagiaires breed worden ingezet. De dos
ten te hebben. Dat kan bijvoorbeeld in de vorm
siers en taken van Tycho zijn dan ook erg divers,
van commissiewerk voor een vereniging, maar
dat maakt het werken bij Van Doorne erg leuk
ook door het beoefenen van een sport. Je kunt
en interessant.
namelijk op allerlei vlakken vaardigheden ont wikkelen die later zeer behulpzaam kunnen zijn
Inmiddels zijn de Juncto redacteuren erg onder
voor de praktijk. Ook daar wordt naar gekeken’.
de indruk geraakt van Van Doorne. Het kan
De reden dat juist Van Doorne zo aantrekkelijk
toor heeft een geweldige sfeer en een prachtige
leek voor Tycho zit voornamelijk in de aard van
clientèle. Met uitdagende en variërende werk
het kantoor en de daar werkzame mensen. Ty
zaamheden en een goede begeleiding, lijkt Van
cho heeft met veel kantoren kennisgemaakt en
Doorne alles te bieden voor een goede start van
ontdekte dat de sfeer bij Van Doorne nuchter en
je carrière (en het vervolg daarop). Ben ook jij
‘down to earth’ was, maar wel op een erg hoog
inmiddels wel toe aan een goede dosis praktijk
niveau en met veel mogelijkheden. Daardoor
ervaring? Dan kun je te allen tijde solliciteren
was er een klik. Tycho is dan ook zeer positief
bij Van Doorne. Ook is het mogelijk om als stu
over zijn collega’s. Daarnaast spraken ook de
dentstage te lopen op Curaçao
inhoudelijke mogelijkheden bij Van Doorne aan. Samen met enkele andere grote kantoren
Heeft dit kantoor jouw enthousiasme gewekt en
geeft Van Doorne de advocaat-stagiaires bij-
wil je meer weten over Van Doorne of zelf een
voorbeeld een advocatenopleiding aan de zo
keer kennismaken met het kantoor? Neem dan
genaamde Law Firm school. Hoewel de ten
voor meer informatie contact op met Lynn van
tamens bij ‘De Orde’ worden afgelegd, zijn de
den Pol via poll@vandoorne.com of telefoon
colleges en cursussen meer toegespitst op de
nummer 020 6789 331. Voor verdere informa
praktijk die Van Doorne beoefent. Dat komt ten
tie kun je natuurlijk ook op de website kijken:
goede aan de kwaliteit en het niveau van deze
www.werkenbijvandoorne.nl.
colleges en cursussen.
Werken bij Van Doorne Zodra je begint met werken bij Van Doorne, word je gekoppeld aan een patroon. In Tycho’s geval is dat zijn kamergenoot. Deze is erg be trokken bij het werk dat Tycho uitvoert en on dersteunt hem daarbij. De begeleiding van een advocaat-stagiair gaat echter verder dan dat. Er heerst een zodanige sfeer op de werkvloer dat vrijwel iedereen elkaar ondersteunt en helpt waar nodig: ‘je werkt immers samen aan een zaak’. Dat is volgens Tycho prettig. Als het no dig is, kan hij zelfs bij de partners terecht met zijn vragen. Een gemiddelde werkdag van Tycho bevat op dit moment nog veel opleiding. Met regelmaat worden er interessante onderwerpen besproken en zijn er colleges en presentaties. Dit draagt bij aan de ontwikkeling van advocaat-stagiaires.
54 Van Doorne!
Meer dan het thema Studeren is meer dan slechts in de collegebanken zitten en strekt veel verder dan Recht & Geschiedenis. Zo ook de artikelen in deze rubriek. Blader snel verder voor de informatie buiten het Thema van dit seizoen die je niet mag missen. • Exclusief interview met Ton Hol, p. 56 • La ley mordaza: Hoe demonstreer je tegen een demonstratieverbod?, p. 61
meer dan het thema
Rechtsgeleerdheid Een departement met toekomst! Tekst door Arjon Tieman
Iets minder dan een jaar geleden trad prof. mr. Ton Hol aan als hoofd van het departement Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Utrecht. Gezien zijn eerste jaar er bijna op zit, blikt hij samen met de Juncto terug op afgelopen jaar.
In zijn jonge jaren lagen de ambities van de
Het was dan ook niet vreemd dat de jonge Ton
recht en strafrecht) en deze vakken boden wel
heer Hol niet zozeer binnen het juridische vak
later filosofie wilde gaan studeren. Zijn vader
de gezochte uitdaging. De heer Hol vond ze zo
gebied. Op de middelbare school had hij be
wees hem echter op het ‘brood dat op de plank
leuk, dat de overstap naar een andere studie uit
langstelling voor filosofie, hij las boeken van
moest komen’ en naast een studie filosofie leek
bleef. De studie rechten werd voortgezet.
bijvoorbeeld Sartre. Zelf voegt hij hieraan toe
een studie Rechten niet verkeerd. Dit mede ge
dat dit boeken zijn die hij soms niet helemaal,
zien de belangstelling die Ton Hol had voor po
De heer Hol haalde al zijn vakken zonder al te
of zelfs helemaal niet, begreep. Zijn geschiede
litiek. Een rechtenstudie sloot daarop aan. Op
veel moeite. Zelfs het destijds ‘zware’ privaat
nisleraar had dat in de gaten en liet de jonge Ton
vallend is dat deze studie niet genoeg uitdaging
recht. De reden dat dit vak destijds zo zwaar
achter in de klas zitten om dergelijke boeken te
kon bieden en na een jaar werd besloten om te
werd gevonden door studenten was de omstan
lezen. Zelfs de opdrachten voor het vak geschie
stoppen met de studie Rechten. Er ging echter
digheid dat er slechts één toets-moment was
denis werden daarop aangepast. Zo vroeg deze
iets mis met de afspraak die Ton had met de stu
aan het einde van het jaar. ‘In slechts een week
geschiedenisleraar om een serie van 7 papers
dentendecaan om een overstap naar de studie
moest een student alle stof van afgelopen jaar
over filosofie.
psychologie te regelen. Voordat dit rechtgezet
er doorheen jagen’. In datzelfde jaar ontwik
kon worden, waren inmiddels enkele tweede
kelde de heer Hol volgens eigen zeggen een
jaars vakken aangevangen (waaronder privaat
haat-liefde verhouding met het privaatrecht. Dat kwam mede doordat destijds het Marxisme opspeelde en het privaatrecht als ware het kapi
‘Hij las boeken van bijvoorbeeld Sartre. Zelf voegt hij hieraan toe dat dit boeken zijn die hij soms niet helemaal, of zelfs helemaal niet, begreep.’ 56 Rechtsgeleerdheid
talisme vertegenwoordigde. Toch was het voor de heer Hol het ‘spannendste’ vakgebied. Na zijn studie rechten (en een jaar later filoso fie), had de heer Hol nog geen precies beeld van wat hij later wilde gaan doen. ‘Het uitstip pelen van een carrière was toen nog niet zo in de mode’. Wel was voor hem duidelijk dat het
iets aan ‘De Universiteit’ moest zijn. Er bestond
en georganiseerd. Dit leidde er als snel toe dat
inderdaad de mogelijkheid geboden om te pro
namelijk een ambitie voor het schrijven van een
de jonge docent werd gevraagd om ook een
moveren.
proefschrift. (Deze is later daadwerkelijk ge
positie in te nemen ter ondersteuning van het
schreven met als onderwerp de onrechtmatige
bestuur van de faculteit. “Kennelijk had ik iets
Na deze promotie werd de heer Hol hoofddo
daad. Waarbij het zorgvuldigheidsbeginsel van
goed georganiseerd”, vertelt de heer Hol la
cent en gaf onder andere bestuursrecht, privaat
uit zowel economisch als filosofisch perspectief
chend. Later werd daaraan de taak toegevoegd
recht en rechtsfilosofie. Gezien dit voor hem
werd benaderd).
om de financiën te beheren met de belofte ‘als
‘slechts een doorstroomfunctie’ betrof, oriën
je dit een paar jaar doet, dan krijg je daarna een
teerde de heer Hol zich verder en hem werden
Op een gegeven moment werd hij aangeno
stevige functie!’ – Dat bood de 25-jarige met
verscheidene functies aangeboden. Er moest
men als universitair docent (toen heette dat
een een mogelijkheid tot het schrijven van het
een keuze worden gemaakt tussen de rechter
nog wetenschappelijk medewerker) bij het vak
hiervoor genoemde proefschrift. Na een aantal
lijke macht (als rechter) en de wetgevende (bin
rechtsfilosofie. Daar heeft hij een aantal vak
jaren het bestuur te hebben ondersteund, werd
nen het Ministerie van Justitie). Nog voordat
ken binnen het rechtstheoretisch deel opgezet
deze keuze was gemaakt, ontving de hoofd docent echter een telefoontje uit Utrecht om daar te komen praten. Uiteindelijk leverde hem dat een hoogleraarpositie op aan deze mooie universiteit. Na het vertrek vanuit Leiden naar Utrecht ontplooide de heer Hol zich nog verder dan reeds het geval was en hoewel dit aanvan kelijk niet werd nagestreefd door de heer Hol, resulteerde dit uiteindelijk vorig jaar in een aan stelling als hoofd van het Departement Rechts geleerdheid. Daarnaast blijft hij werkzaam als rechter. Het hoofd van het Departement Rechtsgeleerd heid speelt vanzelfsprekend een prominente rol bij de ontwikkeling van het departement en het daarbij horende onderwijs. Als we de vraag stellen op welke gebieden de heer Hol zich wil richten, wordt dit beantwoord aan de hand van een drietal aandachtspunten. Voorop staat de intensivering van het onderwijs. Bijvoorbeeld door meer contacturen te organiseren tussen docenten en studenten, maar vooral ook door versterking van de academische en professi onele vaardigheden. Meer schrijven, spreken met daarop goede feed back, dat vindt Hol be langrijk. Een van de belangrijkste aspecten aan het inrichten van onderwijs vindt de heer Hol het contact met studenten. Dat is noodzakelijk om aansluiting te vinden op hetgeen studenten graag willen. Daarnaast zet Hol in op verdere internationalisering. Op dit moment vindt de heer Hol bijvoorbeeld het aantal universiteiten in Amerika waarmee uitwisselingen kunnen
Rechtsgeleerdheid 57
plaatsvinden, te weinig (zowel voor studenten
‘career services’ die de universiteit wil aanbie
Juist deze gevallen moeten op een goede manier
als docenten). Tot slot moet worden gestreefd
den. Deze zijn bedoeld om onze rechtenstudie
worden opgelost. “Enerzijds moet je niet om de
naar een wisselwerking met andere vakgebie
meer te laten aansluiten op de arbeidsmarkt.
hete brij heen draaien, anderzijds moet je niet
den. Hoewel we er voor moeten zorgen dat de
Ook hier ligt ruimte voor initiatieven vanuit de
bot zijn”, zegt hij. Alles bij elkaar genomen,
studenten het recht goed in de vingers krijgen,
student en een samenwerking met bijvoorbeeld
maakt dat de heer Hol zeer positief is over het
is het ook van belang dat ze oog krijgen voor
studieverenigingen. Daarnaast wordt nagedacht
afgelopen jaar. Met veel plezier vervult hij zijn
wat economen, bestuurskundigen, psycholo
over versterking van beroepsvaardigheden bin
huidige functie, ondanks de lastige aspecten
gen enzovoort ons over het recht kunnen leren.
nen het onderwijs, zoals schrijven, onderhan
die daaraan zitten.
Dat past bij een academische opleiding.
delen, spreken, iets wat de student later veel zal doen.
Daarmee is nog niet alles gezegd. Het hoofd
Dan wordt er op de deur geklopt. “Denkt u aan uw volgende afspraak?”. De volle agenda van
van de faculteit stipt het belang aan van een
Maar… hoe zit het nu met ons thema geschie
de heer Hol kan maar één ding betekenen: Er
brede ontwikkeling van studenten. Deze ont
denis? Waar zien we dat terug? – De heer Hol
wordt hard gewerkt aan ons departement Rechts-
wikkeling is niet alleen iets wat op het bordje
wijst daarvoor naar de inhoud van het onder
geleerdheid. Met een positief en fijn eerste jaar
van de universiteit ligt, maar is net zo goed iets
wijs. Geschiedenis is erg belangrijk. Immers,
achter de rug, zet de heer Hol zijn taken voort.
waar studenten zelf aan moeten werken.
“Als je niet weet waar je vandaan komt, weet je
De Juncto wenst de heer Hol daarbij veel succes
ook niet waar je naartoe moet”. Deze geschie
en we hebben na dit zeer interessante gesprek
Als voorbeeld uit zijn eigen studententijd noemt
denis wordt op verschillende manieren in het
het volste vertrouwen in het departementshoofd.
de heer Hol de lees- en discussiegroep die hij
onderwijs verwerkt. De heer Hol geeft aan dat
met een aantal studenten had. Dit was een ini
er op het gebied van geschiedenis een leerstoel
tiatief van deze studenten zelf. De groep dis
komt, op dit moment is er namelijk geen één.
cussieerde over verscheidene onderwerpen van
Toch moet de geschiedenis die studenten krij
de vakken en gaven daar voor elkaar korte pre
gen, niet afhangen van de ideeën van één pro
sentaties over. Docenten mochten wel aanwezig
fessor of de lesstof van één cursus. Elk vakge
zijn, maar mochten niets zeggen. Op die manier
bied kent zijn eigen geschiedenis en zal hierin
werd aan studenten een mogelijkheid geboden
moeten voorzien. Zo zal bij de cursus Strafrecht
om zich breder te ontwikkelen dan binnen het
worden ingaan op het daarvoor relevante ver
strikte kader dat de universiteit aan studenten
leden en behandelt de cursus Europees Recht
bood door middel van cursussen. Er was dan
een geschiedenis van Europa. Een student zal
ook veel interesse vanuit de universiteit en de
het Europese systeem beter begrijpen als het
bijeenkomsten werden actief bezocht door pro
haar geschiedenis kent. Als voorbeeld noemt de
fessoren. Binnen de Law Colleges ziet Hol ver
heer Hol het tot stand komen van de Europese
gelijkbare initiatieven, maar ook bij disputen en
Gemeenschap voor Kolen en Staal tegen de ach
verenigingen beuren vergelijkbare dingen.
tergrond van de ervaringen met Nazi-Duitsland
Tegenwoordig leveren ook andere partijen een
De Heer Hol betitelt zijn functie als hoofd van
grote bijdrage aan deze ‘bredere’ ontwikkeling
het departement Rechtsgeleerdheid liever als
van de student (denk bijvoorbeeld aan studie
‘uitdagend’ dan als ‘moeilijk’. De dossiers waar
verenigingen). Dit wordt door de heer Hol toe
hij mee te maken krijgt, zijn niet altijd even een
gejuicht en hij is uitgesproken enthousiast over
voudig. Als voorbeeld noemt hij de afwegingen
wat de verenigingen allemaal neerzetten. Hij
die moeten worden gemaakt bij het bieden van
noemt de arbeidsmarkt-oriëntatie en de bedrij
vaste aanstellingen binnen het departement.
vendagen die worden georganiseerd. Dit is te
Daarbij kan het voorkomen dat een medewer
vens een gebied waarop de universiteit een gro
ker slecht nieuws ontvangt over zijn of haar
tere bijdrage kan leveren dan nu het geval is. De
baan. In zulke gevallen vindt de heer Hol het
heer Hol is daarom bezig met de zogenoemde
persoonlijk contact met mensen een prioriteit.
58 Rechtsgeleerdheid
Bedankt!
zoekt nieuwe hoofd颅redacteur De Juncto is al 26 jaar het onafhankelijke departementsblad van het departement Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Utrecht. Elk jaar is de Juncto weer op zoek naar nieuwe, enthousiaste redactieleden om de inhoudelijke artikelen van de Juncto vorm te geven. Met een sterk groeiende oplage heeft de Juncto een grootbereik binnen juridisch Utrecht en biedt het een platform voor studenten om zich ook op journalistiek gebied te ontplooien. Voor het collegejaar 2015-2016 zijn wij op zoek naar een nieuwe hoofdredacteur. Lijkt het jou leuk om je te verdiepen in juridische onderwerpen en leiding te geven aan een 15 koppige redactie? Geef je dan uiterlijk v贸贸r 1 juli 2015 op. Stuur een mail naar juncto@jsvu.nl met daarin je motivatiebrief en CV. Voor meer informatie over taken en verantwoordelijkheden als (hoofd)-redacteur of de Juncto zelf, bezoek onze website www.dejuncto.nl of stuur een mail naar het bovenstaande e-mailadres.
Nieuws Kalender Inschrijven activiteiten Ledenlijst Commissies Fotoalbum Fotogame
Download nu OneSociety.nl
meer dan het thema
Hoe demonstreer je tegen een demonstratie verbod? Tekst door Sophía de Vries
Het is stil en onopvallend gebeurd. Er is in Spanje , in april 2015 een wet aangenomen die het haar inwoners vrijwel onmogelijk maakt om te demonstreren. Onder de naam La Ley de la Seguridad Ciudadana – ´De wet voor de veiligheid en bescherming van burgers´, snoert de Spaanse overheid haar burgers de mond. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Wat houdt deze wet precies in en wat is de geschiedenis achter deze wet? Hoe gaan de Spanjaarden zelf met deze wet om? Waar liggen oplossingen voor het conflict tussen overheid en burgers over deze wet?
Achtergrondinformatie
Kort samengevat is de PP sterk voorstander van
De Wet voor de Bescherming van de Burger, die
In Spanje heeft de christendemocratisch-con
de eenheid van Spanje, dus tegen verdere ont
door deze burgers zelf ook wel de ‘Muilkorfwet’
servatieve Partido Popular,(PP) die in 2011 on
wikkeling van de autonomie van Catalonië en
wordt genoemd, kon door de absolute meerder
der leiding van Mariano Rajoy aan de macht
Baskenland, en tegen abortus en het homohu
heid van de PP dit jaar met geen enkel probleem
kwam, op dit moment een absolute meerder
welijk. In 2000 zorgde de PP ervoor dat een ver
zónder steun van de oppositie worden aangeno
heid in het parlement.
eniging die de herinnering aan Franco levend
men. Onder de burgers was tevoren niet bekend
wil houden, werd gesubsidieerd door de staat.
dat het plan bestond een dergelijke wet aan te
Hoe demonstreer je tegen een demonstratieverbod? 61
meer dan het thema
nemen. “Dan hadden we daarvóór natuurlijk
onder de mondiale economische crisis. Dat
per dag in maart, is de werkeloosheid nog
wel gedemonstreerd tegen deze wet, toen het
is volgens Rajoy de reden om een deze wet te
steeds heel erg hoog. Volgens de cijfers van het
nog kon.” zegt Susana, vierdejaars rechtenstu
maken. Om de veiligheid van haar burgers te
Spaanse Ministerie van Werkgelegenheid was
dente aan Universidad Complutense in Madrid.
kunnen bewaken is het niet langer toegestaan
het eerste kwartaal van 2014 meer dan 25 % van
Zelf demonstreert ze niet vaak, maar wie als
een protestmars te organiseren zonder vooraf
de beroepsbevolking werkloos. Dat komt over
Nederlander langere tijd in Madrid is geweest,
gaande toestemming. Demonstraties voor over
een met ongeveer 6 miljoen werkelozen. 1 Een
weet dat dat een uitzondering is. Fascisme, an
heidsgebouwen in het algemeen zijn vanaf het
groot deel van deze mensen gaat dagelijks de
tifascisme, communisme, feminisme, bezuini
intreden van deze wet voortaan verboden. Dat
straat op om de hulp van medeburgers te vra
gingen, Catalanen en collegegeld, alles is een
is bijzonder omdat de belangrijkste reden voor
gen. Ook hebben zij de mogelijkheid om zich
rede tot demonstratie. Is er op maandag een
een demonstratie meestal een overheidsbeslis
aan te sluiten bij een van de vele protesten, die
demonstratie voor de vrijheid om voor abortus
singen is die , volgens de overheid, noodzake
in Madrid bijna dagelijks te zien zijn.
te kiezen, dan is er op dinsdag een protest hier
lijk is als gevolg van de crisis. Vanaf 1 juli 2015 kan zo’n protest allen nog maar
tegen. In een week zijn er in Madrid al meer te zien dan in een heel leven van de gemiddelde
Pensioenen en uitkeringen gaan omlaag, be
plaatvinden met toestemming van de overheid
Nederlander. Dat geeft veel onrust in een land
lastingen omhoog. Ondanks de afname van
zelf. In de wet staan uiteraard wel richtlijnen
dat net als andere Zuid-Europese landen lijdt
werkeloosheid met zo’n vijfduizend mensen
voor het verbieden van bijeenkomsten. Die zijn
62 Hoe demonstreer je tegen een demonstratieverbod?
echter zo ruim dat er nauwelijks van richtlijnen gesproken kan worden. Zo mag een protest te allen tijde a priori worden verboden wanneer dit op een publieke locatie plaatsvindt, en er enig risico is voor verstoring van de openbare orde en/of gevaar vormt voor de publieke veiligheid. Een demonstratie is nooit honderd procent vrij van deze risico’s. Met de juiste inkleding is dus
In de wet staan uiteraard wel richtlijnen voor het verbieden van bijeenkomsten. Die zijn echter zo ruim dat er nauwelijks van richtlijnen gesproken kan worden.
elke poging tot samenscholing nu te verbieden. Het pijnlijke aan deze wet is dat het de Spanjaar den vooral herinnert aan de tijd van Franco, die
een protestmars, maar op het verstoren hier
Recente geschiedenis
met zijn Tribunal de Orden Público, ook onder
van. De vergelijking werd gemaakt omdat het
De Ley de la Seguridad Ciudadana, waarin het
het mom van binnenlandse veiligheid, haar
verstoren van openbare orde de essentie van de
recht om te demonstreren op een minder aan
burgers heel lang heel stil wist te houden.
wet is. De nuance dat er in Nederland een straf
stootgevende manier aan banden werd gelegd,
De sanctie die op het moment op een ‘zware’
staat op het aantasten van het recht om zich te
bestaat al sinds 2013. Ook de “muilkorfwet” die
overtreding van de nieuwe wet staat kan vari
verenigen, en in Spanje op de vereniging zelf,
op 1 juli van kracht gaat, is in Spanje geen nieu
ëren van dertigduizend en één ( €30.001 !) tot
maakt dat de wet met een ogenschijnlijk zelfde
wigheid. Al in het jaar dat de Partido Popular
zeshonderdduizend euro. Een zware overtre
intentie, namelijk het bewaren van publieke
als grootste partij verkozen werd, was volgens
ding bega je als je geweld, wapens of explosie
orde en veiligheid, een tegenovergestelde ge
de kieswet op de laatste dag van de verkiezin
ven gebruikt tijdens een demonstratie, of de
voelswaarde krijgen.
gen elke vorm van campagnevoering verboden. Onder campagnevoering viel toen ook het da
veiligheidsdiensten schoffeert en in hun taken belemmert. Het lijkt absoluut niet onredelijk
De context waarin deze wet wordt aangeno
genlange protest op onder andere het Madri
om dergelijke handelingen te bestraffen. Ech
men is echter misschien nog wel bepalender
leense plein Puerta del Sol. Duizenden jongeren
ter, degenen die het protest organiseren of aan
dan de Wet zelf. In Nederland omschrijft wet
gingen de straat op om te demonsteren tegen
moedigen begaan ook deze zware overtreding.
de overtreding ook niet waterdicht vanwege de
de bezuinigingen en enorme werkeloosheid,
De minder zware overtredingen kunnen leiden
noodzakelijk open normen, maar heeft de uit
die destijds de hoogste was in de Eurozone. Een
tot een geldboete van maximaal dertigduizend
werking zich al bewezen in positieve zin. Hier
belangrijk verschil was echter dat toentertijd
en één euro, en de aller lichtste leveren een
mee wordt het werkelijke belang voor de bur
niemand het protestverbod doordrukte en pro
boete van ‘maar’ honderd tot zeshonderd euro
ger gewaarborgd. In Spanje is de overtreding
beerde te handhaven, om zo geen stemmen te
op. In de wet gaat het om een administratieve
niet scherp omschreven hetgeen juist gebruikt
verliezen. Nu staat echter niets president Rajoy
boete. Dit is voor veel Spanjaarden onaccepta
wordt om alles wat de politie onwelgevallig is
in de weg om Spanje met deze wet rustig te hou
bel. De genoemde boete, die kan oplopen tot
uit het straatbeeld te verwijderen.
den. Tot de verkiezingen in november.
Er is in Spanje veel meer blauw op straat dan
Internationaal
wel €600.000, kan dus zonder tussenkomst van een rechter worden opgelegd.
in Nederland. Riemen met kogels en gummi
Een wet die met zoveel woorden het verbod op
In Nederland zijn dergelijke overtredingen ge
knuppels zijn de standaard, en de meest neu
onze lang bevochten vrijheid van vereniging en
regeld in het Wetboek van Strafrecht. Ter ver
trale omschrijving van policía die we in Madrid
vergadering verbiedt, is in Europa natuurlijk
gelijking: Op het verstoren van een vredige bij
hebben weten te ontluisteren, was vrij vertaald:
eigenlijk ondenkbaar. In zowel de Universele
eenkomst of protest staat slechts een geldboete
“Autoritaire apen. Maar ze doen niks hoor, ze
Verklaring voor de Rechten van de Mens als het
van de tweede categorie. Wanneer je dat met
willen alleen dat je weet wie er de baas is.” Als
Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens
geweld doet, een gevangenisstraf van maximaal
daarnaast ook het filmen of op een andere ma
wordt de vrijheid van vereniging en vergadering
9 maanden, of een geldboete van de derde ca
nier vastleggen van de politie, guardia civil, en
in een apart artikel genoemd.
tegorie. Dat komt overeen met een bedrag van
andere bewakers van recht en orde verboden
In de eerste wordt dit recht in artikel 20 kort er
maximaal €8.100. Dat is anders dan de 600.000
wordt, is het voor de burgers onbegrijpelijk dat
kend. In het Europese Verdrag wordt hetzelfde
euro boete die een Spanjaard riskeert. Daar
deze wet met de beste intenties is aangenomen.
met meer woorden gezegd. In artikel 11 staat
naast staat de straf niet op het organiseren van
kort beschreven wat de genoemde vrijheid in
Hoe demonstreer je tegen een demonstratieverbod? 63
meer dan het thema
houdt voor alle Europeanen. Zoals gebruikelijk
de krant El País zou 82% van de bevolking, of
Eind dit jaar zijn er weer landelijke verkiezin
staat in het volgende lid onder welke voorwaar
althans haar lezers, deze wet willen afschaffen
gen. In Spanje is het gewoonte om de kiezers
den en omstandigheden , beperking van het
of ten minste wijzigen.
te lokken met verkiezingsstunts zoals het ver
4
recht van vrijheid van vereniging en vergade
laging van belastingen op het laatste moment,
ring is toegestaan. De beperkingsclausule stelt
Reactie
een maand extra bijstand, beloftes over hogere
dat het inperken van het recht op vereniging en
De reactie van de Spanjaarden was verassend.
pensioenen en meer banen.
vergadering alleen is toegestaan voor zover dit
Je kunt de Spanjaard wel uit het protest houden
bij wet is voorzien, en de beperking in een de
maar het protest niet uit de Spanjaard. Een bij
Omdat geen enkele politicus dergelijke beloften
mocratische samenleving als noodzakelijk is te
zonder creatieve oplossing, geïnitieerd door de
in deze tijd kan waarmaken, worden ze na de
beschouwen in het belang van onder andere na
beweging No Somos Delito, “wij zijn niet cri
verkiezingen snel teruggedraaid, of ‘vergeten’.
tionale veiligheid. De staat moet zich niet alleen
mineel”, was vrijdag 10 april jongstleden te zien
De kiezers voelen zich bedonderd en gaan de
onthouden van overheidsbemoeienis om deze
in Madrid. Het was de eerste hologramdemon
monstreren.
vrijheid te waarborgen. Uit het welbekende
stratie ooit. Met hulp van de organisatie Holo
arrest Ärtzen für das Leben van het EHRM uit
grams for freedom lieten circa achttienduizend
Er zijn andere oplossingen dan burgers het
1988 blijkt dat de staat zelfs de verplichting
mensen zich inscannen, en liepen mee in deze
zwijgen op te leggen met een verbod op de
heeft om actief bij te dragen aan het bieden van
stoet, zónder de wet te overtreden. Voor het Pa
monstraties. Wanneer politici hun taak binnen
voldoende mogelijkheden en waarborgen voor
lacio Real in madrid werd een zwart doek opge
de democratie serieuzer nemen vermindert de
het houden van een vreedzame demonstratie.2
hangen, waarop alle ingescande protestgangers
kans op frustratie bij burgers door loze belof
De vraag die opkomt bij de nieuwe Spaanse
werden geprojecteerd. Zo demonstreer je dus
ten. Eerlijkheid kan stemmen kosten maar zal
wet is of de genoemde beperkingen inderdaad
tegen een wet die demonstratie verbiedt. Het
het uiteindelijk winnen binnen het democra
voldoen aan de vereisten die het EVRM hieraan
heeft er spookachtig uitgezien. Hiermee wilden
tisch bestel. De pers kan daarin een grote rol
stelt. Omdat ze zulke brede open normen bevat
de initiatiefnemers benadrukken hoe inhouds
gaan spelen. Het is belangrijk dat oprechte en
valt te bezien of een maatregel “bij wet voor
loos hun status als inwoner van Spanje is ge
vakbekwame politici een groter podium gaan
zien” genoemd kan worden.
worden. De virtuele demonstratie lijkt tot noch
krijgen dan populistische stemmenwinners. Ze
toe geen effect te hebben, de wet zal gewoon
zullen niet een demonstratie moeten rapporte
Over de noodzakelijkheid van de nieuwe maat
per 1 juli aanstaande in werking treden. Wel
ren, maar de aanleiding daarvoor.
regelen in een democratische samenleving kun
word er een verandering verwacht betreffende
nen we stellen dat sommige daar nu al niet aan
verkiezingsuitslagen eind dit jaar. Alle opposi
De burger zal beter begrijpen waarom bepaalde
lijken te voldoen. Zo krijgen mensen die tijdens
tiepartijen zijn namelijk buitengewoon ontevre
maatregelen nodig zijn en van daaruit ook meer
een protest hun gezicht bedekken voortaan een
den over de gang van zaken. Er vielen termen
acceptatie kunnen tonen. Het beoefenen van
boete van minimaal dertigduizend en één euro.
als “politiestaat”, “punitief populisme”, “esca
werkelijke democratie is een langere weg voor
Eenzelfde sanctie staat op het tonen van teksten
latie van disproportionele sancties” .
de Spaanse politiek dan het aannemen van een
die door de politie aanstootgevend gevonden
beperkende wet. Een weg die de Spanjaarden
Over of de wet inderdaad voldoet aan de in het
Oplossingen voor het conflict tussen overheid en burgers met betrekking tot de nieuwe wet
EVRM gestelde eisen, kunnen we op dit mo
Spanje kent een relatief jonge democratie. Deze
“Welke regering is de beste? Die regering die
ment natuurlijk nog niets zeggen. In de regel
begon namelijk pas echt in 1975, na de dood
ons leert onszelf te regeren.” - Goethe (1749-1832)
moet de maatregel dan beantwoorden aan een
van Franco. Daarom dienen de Spaanse be
pressing social need, en proportioneel zijn in
stuurders extra voorzichtig om te gaan met de
kan worden.
verhouding tot het na te streven doel. Daarin
vrijheden van burgers die een democratische
bestaat een zekere margin of appreciation, en
rechtsstaat waarborgen. Een inperking van het
zal afhangen van de concrete omstandigheden
recht op vereniging en vergadering, is daarmee
van het geval. Wel heeft de Spaanse bevolking
onbespreekbaar.
3
het gevoel erg te worden beperkt in haar recht om te demonstreren. Volgens een enquête van
64 Hoe demonstreer je tegen een demonstratieverbod?
hopelijk zonder voorafgaande toestemming mogen afleggen.
noten 1 Báñez afirma que los datos de empleo de marzo confirman que España se encuentra ante un “cambio estructural” en el mercado de trabajo, 6 april 2015, prensa.empleo.gob.es 2 EHRM 21 juni 1988, 10126/82, (Ärtze für das leben/ Austria)
3 EHRM 7 December 1976, 5493/72, (Handyside/ The United Kingdom); EHRM 26 April 1979, 6538/74, (Sunday Times/ The United Kingdom) 4 Toda la oposición acusa al PP de imponer un “Estado policial”, El País 27 maart 2015