Naar een ander Europa

Naar een Ander Europa

Een RSLP publicatie

Hoe Europa verandert naar een systeem-staat door invoering van een schaalbaar paspoort.

Naar een ander Europa De toekomst van Europa is onzeker. Er zijn sterke tegenstrijdige krachten werkzaam. Om de Euro te redden is een Europese Politieke Unie nodig maar dat veroorzaakt grote spanningen met de Europese natiestaten. Om de schuldencrisis op te lossen is solidariteit vereist van het rijke Noorden met het arme Zuiden, maar steeds minder burgers kunnen dit opbrengen. Eurofielen zoals Verhofstad en Cohn Bendit zien de natiestaat als een bedreiging en willen snel méér Europa, maar nationale populisten zien juist Europa als bedreiging en willen minder Europa. Door de crisis krijgen steeds meer Europese lidstaten te maken met regionale spanningen. Catalonie en Vlaanderen zoeken de oplossing van de crisis in meer zelfstandigheid. De bezuinigingen in heel Europa veroorzaken toenemende werkeloosheid en sociale onrust. De Europese kiezer op drift geraakt waardoor democratieën onbestuurbaar dreigen te worden. Voeg daar de economische globalisering en de macht van de financiële markten bij en je hebt een waarlijk onvoorspelbaar kruitvat.

Om dit kruitvat onschadelijk te maken is méér Europa niet voldoende. Er is nieuwe politieke visie, creativiteit en innovatie nodig op zowel beleidsinhoudelijk als bestuurlijk terrein. Ik concentreer me hier op de bestuurlijke innovatie. In een ander stuk komt de beleidsinhoudelijke innovatie aan bod. Ik stel voor het Europa van de toekomst om te vormen in een hybride systeemstaat, waarin staten van verschillende schaal, nauw met elkaar verweven zijn in een hybride organisatie, identiteitsrijk, met elk met een eigen ontwikkelingssnelheid. Dit systeem is het eindresultaat van één enkele bestuurlijke innovatie: het schaalbaar paspoort. Dit nieuwe type identiteitspapier zal in staat zijn het kruitvat onschadelijk te maken, en vele noodzakelijke hervormingen tot stand te brengen.

Het huidige nationale paspoort komt voort uit de inschrijfplicht voor ingezetenen (1813) die in de Franse Revolutie werd ingevoerd. Samen met een andere vernieuwing uit die tijd, de dienstplicht, heeft het identiteitspapier in hoge mate bijgedragen aan de 19de eeuwse ‘nationbuilding’ van Europese staten. Nu, twee eeuwen later, zet de multicul-

turele samenleving de nationale identiteit opnieuw op de agenda. Die identiteit wordt opnieuw geformuleerd in allerlei nationale canons, die al gedateerd lijken zodra ze zijn opgeschreven. Uiteindelijk is de ‘bottomline’ van elke nationale canon: de Nederlandse identiteit, dat is mijn paspoort, het Nederlandse identiteitspapier. En precies deze ‘bottom-line’ geeft ook het probleem van Europa weer. Europa heeft geen identiteit omdat het geen paspoort heeft. De tekst van de website van de Europese commissie geeft de Europese positie goed weer: “Iedereen die de nationaliteit van een EU-land heeft, is automatisch ook EU-burger. Het burgerschap van de EU is een aanvulling op het nationale burgerschap, en dus geen vervanging.” In de verworpen grondwet zou deze breed aanvaarde visie zijn geconcretiseerd met een ‘aanvullend’ Europees paspoort. We zouden dan allemaal een dubbel (geschaald) paspoort hebben gehad: een nationaal paspoort en ter aanvulling een Europees paspoort. In mijn visie is deze positiebepaling van Europa de grote zwakte van het Europese project. Er ontstaat een slap en identiteitsloos Europa dat nimmer in staat zal zijn de identiteitsrijke natiestaten te weerstaan.

Nog niet zo lang geleden, verweet de Nederlandse politicus Wilders bewindspersonen met een dubbel paspoort (o.a. Veldhuijzen en Abouthaleb) een dubbele loyaliteit. Onterecht, omdat loyaliteit hier pas echt aan de orde is als Zweden en Nederland, of Marokko en Nederland elkaar de oorlog zouden verklaren, wat natuurlijk volstrekt hypothetisch en fictief is. Het politiekcorrecte tegenargument is dat een dubbel paspoort een uitdrukking is van een mondiaal proces dat kortweg ‘globalisering van identiteit’ genoemd kan worden. Een burger met twee paspoort voelt zich met beide landen nauw verbonden. Een minder politiekcorrect, maar waarschijnlijk realistischer argument is dat eigenbelang van individu en staat dubbele paspoorten veroorzaken: in sommige natiestaten is het verlies van paspoort gewoon grondwettelijk verboden, en voor sommige burgers is een dubbel paspoort een ‘verzekering’ tegen sociale chaos. Gaat het ‘fout’ in het ene land, heb je altijd nog het andere land om op terug te vallen.

Kiezen we de ‘globalisering van identiteit’ als uitgangspunt dan is het vragen aan burgers met een dubbel paspoort één van beide te kiezen, volstrekt onethisch. Maar bij het schaalbaar paspoort dat ik hier voorstel is die keuze juist de kern van de zaak: de drager van een schaalbaar paspoort dient een expliciete keuze te maken voor een schaal van bestuur. Indien de burger zijn identiteit ontleent aan een hogere of lagere

schaal kan hij of zij van schaal wisselen. Een Nederlander die bewust kiest voor een Europese identiteit en bijbehorend bestuur kan zijn schaalbare paspoort ‘opschalen’ van Nederlandse naar Europees niveau. Het omgekeerde kan ook: Een Belg, die zich méér verbonden voelt met de Vlaamse identiteit dan de Belgische, kan zijn schaalbare paspoort ‘neerschalen’ naar regionale schaal. De keuze is aan elk individuele burger. Als één enkele burger zijn identiteit wijzigt, lijkt dat niet meer dan een symbolisch statement, maar als miljoenen nationale burgers Europeaan worden, zijn we getuige van de geboorte van een nieuwe staat met ingrijpende gevolgen voor de bestuurlijke organisatie en verhoudingen binnen Europa.

De invoering van een schaalbaar paspoort is stapsgewijs proces dat telkens opnieuw moet worden geactualiseerd en geevalueerd. Het schaalbaar paspoort kan, om te beginnen, worden ingevoerd, naast het oude nationale paspoort. Burgers met een nationaal paspoort en burgers met een nationaal geschaald paspoort zijn principieel gelijkwaardig. De rechten en plichten van burgers die het nationaal paspoort omruilen voor een schaalbaar paspoort op nationaal niveau veranderen dus niet. Maar wat gebeurt er als een burger van schaal wisselt? Wat gebeurt er als bijvoorbeeld een Nederlander de Europese nationaliteit kiest, of een Belg de Vlaamse nationaliteit aanneemt? Dit hangt allereerst af van de bestuurlijke structuur van de doelschaal. Als de doelschaal nog niet de status van een staat heeft, er geen voldoende bestuurlijke en politieke organisatie is, en bijvoorbeeld het bestuur niet via verkiezingen wordt verkozen, dan mogen de rechten en de plichten van de burger niet kunnen vervallen. Vergelijkbaar met een Nederlander die zijn Nederlanderschap niet kan verliezen als dat statenloosheid tot gevolg heeft. Op dit moment hebben de EU noch Vlaanderen de status van een staat. Maar de schalen beschikken al wel over een passende bestuurlijke organisatie en er worden ook al Europese en regionale verkiezingen gehouden. Deze bestuurlijke ‘infrastructuur’ kan gebruikt worden voor de nieuwe staat.

Maar daarna wordt het ingewikkelder. De rechten en plichten van de nieuwe staatsburgers zullen uit moeten worden onderhandeld tussen bronstaat en doelstaat. De burgers van de nieuwe staat zijn virtueel ‘naakt’, onbeschermd en volstrekt rechteloos. Alle overheidszorg, waar gewone nationale burgers zo vanzelfsprekend van uit gaan, - sociale zekerheid, arbeidsrecht, belastingen, zorg, onderwijs, welzijn, huisvesting, - is opnieuw te bepalen voor de burgers van de nieuwe staat. Te verwachten is dat de EU, de voorloper van de Europese staat, de onderhandelingen voor de nieuwe Europese burgers zal voeren. Er zullen contracten worden opgesteld tussen bron- en doelstaat, zoals die nu ook bestaan tussen natiestaten onderling. Deze schaalbaarheidscontracten kunnen vele vormen aannemen. Als de doelstaat overheidstaken weer

uitbesteed aan de bronstaten van de burgers, zal er voor die burgers relatief weinig veranderen. Maar als de doelstaat een eigen belastingstelsel wil opzetten zal een ontvlechtingoperatie nodig zijn, waarbij geldstromen worden herschikt.

Het schaalbare paspoort heeft drie eigenschappen die de belevingswereld van de dragers van een dergelijk paspoort radicaal verandert.

Dat zijn het grondgebied, het kiesrecht en het equivalent van de dienstplicht, die ik hier in deze volgorde zal toelichten. In het internationaal recht heeft een staat drie essentiële kenmerken: gezag, grondgebied (land) en bevolking (burgers). Een schaalbaar paspoort maakt nieuwe, hogere en lagere staten mogelijk die geen exclusieve claim meer hebben op grondgebied. Een Europese staat heeft gezag, heeft een bestuur en eigen burgers maar deelt het grondgebied met nationale en mogelijk zelfs regionale staten. Dat leidt tot nieuwe internationale vraagstukken: Hebben Europese staatsburgers visa nodig als ze de nationale grenzen overschrijden? Welke verblijfsrechten hebben Europese burgers in nationale staten? Begrippen als ‘vaderland’, ‘geboortegrond’, ‘thuishaven’, ‘blut und boden’, verliezen in deze context hun betekenis.

In de toekomst kan in een Brusselse straat een Belgische staatsburger, een Vlaamse staatsburger en een Europese staatsburger naast elkaar wonen. Ze delen hun directe leefomgeving maar zijn toch elk verbonden met een eigen identiteitsgroep en een eigen bestuurlijke omgeving. Had er een schaalbaar paspoort bestaan in het voormalig Joegoslavië, was het uiteenvallen van het land niet voorkomen maar was dat uiteenvallen waarschijnlijk wel met veel minder geweld en ellende gepaard gegaan.

Passief en actief kiesrecht zijn bij een schaalbaar paspoort anders ingericht. Burgers met een schaalbaar paspoort kunnen zich voortaan alleen verkiesbaar stellen, voor bestuursfuncties van de schaal waartoe zij ‘behoren’, het passieve kiesrecht. Staatsburgers kiezen het parlement en een regeringshoofd (een dubbel actief kiesrecht). Beide wijzigingen zijn nodig om de band tussen bestuur en burger te versterken, om bestuur en identiteit samen te smeden. De gekozen bestuurder wordt het gezicht van de staat. Door de directe legitimatie van de bestuursmacht kan daadkracht en visie beter tot zijn recht komen. Maar tegenover deze macht moet ook een sterke en dus direct gekozen volksvertegenwoordiging staan. De politieke ‘tweestrijd’ tussen bestuur en volksvertegenwoordiging zullen de groeven in het gezicht zijn, zullen de identiteit vormgeven. Burgers kunnen zo worden aangesproken door een bepaalde bestuurlijke identiteit dat zij hun schaalbare paspoort gebruiken om naar de bijbehorende bestuursschaal over te schakelen. Burgers die kiezen voor de Europese identiteit, en Europees staatsburger worden, zullen voortaan zelf de voorzitter van de Europese Commissie

kiezen. Tevens kiezen ze via directe verkiezingen eigen Europese vertegenwoordigers in het parlement. Voor het huidige Europese parlement betekent dit dat het zal moeten worden omgezet naar een gematigd districtenstelsel waarbij een deel van de leden afgevaardigden zijn van nationale lidstaten, zoals nu het geval is, en een ander deel rechtstreeks door de eigen Europese staatburgers worden gekozen. Het aantal Europese staatsburgers bepaalt de verhouding tussen het aantal directe en districtsvertegenwoordigers. Burgers met een nationaal (geschaald) paspoort hebben geen direct maar slechts indirecte stemrecht, nl via nationale afgevaardigden in het Europese parlement. Ze kunnen alleen het nationale regeringshoofd kiezen en hebben geen stem in de keuze van de voorzitter van de Europese Commissie. Voor een nieuwe regionale staat geldt hetzelfde: Een Vlaming, in bezit van een Vlaams paspoort stemt op kandidaten of kan zich kandidaat stellen voor het Vlaams bestuur, en kiest de eigen districtsvertegenwoordiging in het federale parlement. Maar de Vlaamse staatsburger kan geen stem meer uitbrengen op het Belgische staatshoofd, omdat hij immers expliciet voor Vlaanderen heeft gekozen.

Het schaalbare paspoort is, net als een gewoon nationaal paspoort verbonden met de dienstplicht. Hoewel in veel landen de dienstplicht is vervangen door een beroepsleger is ‘defensie’ nog steeds een onlosmakelijk onderdeel van de nationale identiteit. Als iemand wisselt van staat vervalt de militaire bescherming door de bronstaat, en wordt de doelstaat geacht deze rol over te nemen. Het financiële equivalent van de dienstplicht (in meer brede zijn: de defensie) is de uitgave aan defensie per hoofd van de bevolking. Volgens Sipri (de cijfers voor “Military expenditure” per land) is dat bedrag voor Nederland ongeveer 600 dollar per jaar. Ik stel voor het nieuwe identiteitspapier te oormerken met dit bedrag. Zodra het burger zijn identiteit naar een ander schaal verhoogt of verlaagt, gaat dit budget ‘rechtelijk’ over van de ene naar de andere schaal.

Door deze drie kenmerken heeft de burger met het schaalbare paspoort een fluwelen breekijzer in de hand. De burger bepaalt via zijn schaalkeuze direct het krachtenspel van de bestuursschalen en de onderlinge machtsverhoudingen. Het schaalbaar paspoort is daarmee de oplossing voor een van de taaiste problemen van onze tijd: de rigiditeit van de bestuurlijke organisatie. De reden dat bestuurlijke hervormingen altijd weer mislukken is dat veel (en zeker direct gekozen) besturen nauwelijks in staat zijn zichzelf te veranderen. Elke gekozen politicus herbevestigt met zijn verkiezing de (nationale) identiteit en zit er

meestal niet om de ‘eigen stoelpoten’ af te zagen. Daar waar politici dat wel doen voltrekt zich een politiek proces vol voetangels. Neem bijvoorbeeld de weg die een regio te gaan heeft om zich te kunnen verzelfstandiging en afsplitsen van een staat. Idealiter, dient een regionale partij eerst voldoende zetels te halen in het nationale parlement, zodat een referendum kan worden uitgeschreven voor afsplitsing of verzelfstandiging. Ten minste tweederde van de bevolking zal zich in een referendum moeten uitspreken voor verzelfstandiging. Maar in het algemeen blijft een verzelfstandiging problematisch omdat de tegenstemmers een grote niet te veronachtzamen minderheid vormt. Dit kan tot grote sociale spanningen leiden. Een referendum is dan ook geen effectief instrument om bestuurlijke hervormingen af te dwingen. Het herbevestigt slechts de politieke krachtsverhoudingen, maar geeft geen oplossing hoe de impasse te doorbreken. Een schaalbaar paspoort doet dat wel. Het legt de keuze bij het individu zelf. In het Vlaamse voorbeeld: een deel van de bevolking kiest voor de Vlaamse staat, terwijl het andere deel van de bevolking gewoon Belgisch blijft. Politici van beide schalen zullen onderling moeten bepalen hoe voorzieningen, rechten en plichten verschuiven voor de nieuwe burgers. In de huidige situatie is elke democratie een gevangene van zichzelf. De band tussen burger en staat is onverbreekbaar en heilig; het belemmert daarmee vernieuwing van identiteit en nieuwe staatsvorming. Een schaalbaar paspoort herstelt deze fundamentele weeffout in het functioneren van democratieën waardoor bestuurlijke hervormingen makkelijker tot stand komen.

Omdat het schaalbare paspoort de burger zelf het roer in handen geeft als het gaat om bestuurlijke vernieuwing zal de aard van de bestuurlijke instituties veranderen. Het bestuur zal enerzijds veel meer aandacht krijgen voor de relatie tot de eigen burger omdat die immers bepalen welke institutie macht ontvangt. Anderzijds zullen instituties veel flexibeler worden en zich gemakkelijk aanpassen aan nieuwe maatschappelijke realiteiten. Wanneer burgers in vrijheid de schaal van hun paspoort bepalen wordt een niet alleen een mal gegeven voor de door de burger gewenste bestuursstructuur, maar wordt die mal ook veel beweeglijker dan nu het geval is.

In werkelijkheid zal het nog wel even duren voor de bestuurlijke rigiditeit is afgebroken. Overstappen naar een andere schaal is geen lichtzinnige of vrijblijvende keuze. Een identiteit is geen kleed wat je makkelijk verwisselt. Het heeft verregaande consequenties en burgers zullen dan ook heel overtuigd moeten zijn van een dergelijk stap. Toch kan het sneller gaan dan we denken. Het ligt voor de had dat sterke regionale identiteiten zoals Vlaanderen, Catalonie of Schotland, als eerste de mogelijkheid van een schaalbaar paspoort benutten om zich bestuurlijk

te reorganiseren. Het fluwelen breekijzer kan in dat geval wel eens een snelle doch geweldloze revolutie teweeg brengen. De keerzijde is wel dat de regio’s nimmer die gedroomde eenheidsstaat krijgen met één volk, één land en één bestuur zoals de natie-staten van nu. Integendeel, het wordt een staat zonder grond met vele identiteiten: Vlaams, Belgisch, Europees, Waals. Maar het is wel een staat die vanuit eigen identiteit en kracht kan, mag en zal opereren. Maar het schaalbaar paspoort kan ook een trage evolutiekracht zijn die samenlevingen heel langzaam transformeert. Zal in de toekomst de Benelux niet voldoende identiteit ontwikkelen om staat te worden? Of het schaalbaar paspoort nu fluweel zacht of revolutionair snel werkt, de nieuwe staat moet identiteitrijk zijn.

Daartoe zijn voorwaarden zoals zelfstandigheid, zelfbeschikking en keuzevrijheid, een redelijk takenpakket, een integrale beleidsafweging, eigen belastinggebied, een sterke overheidsorganisatie en een goede band tussen burger en bestuur noodzakelijke voorwaarden. Als een van deze elementen ontbreekt, heeft de staat weinig overlevingskansen.

Het hoeft geen betoog dat de grootste weerstand tegen een schaalbaar paspoort van de natiestaten zelf zal komen, vooral de grote natiestaten.

Deze staten hebben veel staatsburger te ‘verliezen’. Zij zullen aanvoeren dat de oude natiestaat de burgers de beste bescherming biedt tegen rechteloosheid en sociale chaos. Maar in werkelijkheid gaat het natuurlijk om macht. Europese natiestaten vrezen als de deuren van de gevangeniscel die nationaliteit heet, worden opengezet, mensen massaal de staat zullen verlaten waardoor ze veel macht verliezen. Zoals al gezegd, lijkt me die angst ongegrond. Het kleed van de nationaliteit verruilt men niet licht. Ook de sterke regionale identiteiten zouden wel eens minder aantrekkingskracht kunnen hebben als een van belangrijkste motieven voor verzelfstandiging wordt ontkracht. Dat motief is geld. De Wever van de Vlaamse nationalisten steekt niet onder stoelen of banken dat de Vlaanderen voor de kosten van Wallonie opdraait. Bij zelfstandigheid zouden die kosten moeten wegvallen. Het is een populistisch motief en getuigd van grote kortzichtigheid. Zelfstandigheid zal tot een reorganisatie van financiële stromen en afhankelijkheden leiden, dat is zeker, maar de financiële winst zal betrekkelijk gering zijn. Binnen het complexe bestuurlijke systeem van afhankelijkheden zouden te grote verschuivingen zoveel chaos veroorzaken dat alle winst van zelfstandigheid te niet zal worden gedaan. Alleen als de identiteitswisseling een zaak van bewustzijn en identiteitsbevestiging is de verandering bestendig op de langere termijn. Tot slot, wil ik nog wijzen op een andere keerzijde. Als er wel regionale staten ontstaan, zal tegenover het verlies aan macht van de nationale staat, een identitatieve ‘winst’ staan: De ‘achterblijvers’ worden identitatief homogener en dus sterker. Dat maakt bestuur effectiever.

Een belangrijke vraag is wat een schaalbaar paspoort betekent voor de bestuurbaarheid? Is Nederland nog wel bestuurbaar als miljoenen(!)

Europese Nederlanders, nu veelal stemmers op GL en D66, het schaalbaar paspoort zouden gebruiken om Nederlandse Europeaan te worden?

Als elke zichzelf respecterende regio een eigen staat wil beginnen wat betekent dat voor de bestuurbaarheid van Europa? Kun je ongestoord een nieuwe Europese staat laten ontstaan, die los staat en tegelijkertijd verbonden is met de natiestaten, die eigenstandig is en toch in alle staten aanwezig is? Anders gezegd, zal een schaalbaar paspoort het kruitvat niet juist doen ontploffen in plaats van onschadelijk maken.

Misschien, denkt u, is de oude natiestaat niet meer de beschermer van zijn burgers, maar dan is het toch wel de ‘laatste dam’ tegen een complete bestuurlijke chaos. Het meest opmerkelijke van deze gedachtegang is dat een ‘onschuldig’ instrument als een schaalbaar paspoort als zo’n grote bedreiging wordt ervaren. Het geeft te denken over de toestand van de natiestaat. Blijkbaar is er zoveel interne spanning opgebouwd dat alleen nog met bruut nationalisme en een streng allesbepalend eenheidsdenken de ‘boel’ bij elkaar gehouden kan worden. Als de natiestaat de laatste ‘dam’ is, - de deuren van de gevangeniscel op slot moeten blijven, - dan is er iets fundamenteels mis met die natiestaat. Zou het dan niet juist verstandig zijn de op ‘opgehoopte’ spanning gecontroleerd te laten weglopen? Is de opgehoopte spanning op zichzelf niet een teken dat het einde van de natiestaten is bereikt? De oude natiestaten hebben gefaald in het oplossen van de problemen van deze tijd. Is het dan geen tijd dat burgers andere staten, De Europese staat en regionale staten, een kans moeten kunnen geven om die problemen aan te pakken?

We kunnen meer over bestuurbaarheid zeggen als we het eindbeeld van een Europa met schaalbaar paspoort proberen te schetsen? Zal het een doos van Pandora blijken, of toch een luchtkasteel waar niemand warm voor loopt? Welke identiteiten blijven over? Hoeveel eenheid en hoeveel versnippering zullen er ontstaan? Wat zijn de financiële en politieke verhoudingen tussen oude en nieuwe staten? Wat duidelijk is, is dat wanneer een bal wordt losgelaten in een onevenwichtige beginsituatie er een beweging ontstaat die gericht is op een nieuw evenwicht.

Op grond van een aantal algemene uitgangspunten is er wel iets zeggen over dit evenwichtige eindbeeld. Identiteit krijgt pas zijn waarde in de interactie. Dat geldt ook voor staten. Men zal zich aan elkaar willen kunnen spiegelen. De omvang is een basis voor vergelijkbaarheid, gelijkwaarheid en communicatie. Ik denk daarom dat de Europese systeemstaat beweegt naar een systeem van 2 of 3 schalen met per schaal bestuurseenheden van gelijke bevolkingsomvang. De grote verschillen in omvang tussen de lidstaten van de EU zal dus geleidelijk aan ‘oplossen’ omdat regio’s zelfstandig worden, of landen in hogere staten samen-

gaan. De machtsvraag vertaalt zich in een participatievraag. Lagere staten willen bestuurlijk participeren in hogere staten. Wil de EU bestuurbaar blijven zal aan het lidmaatschap van de EU een minimum bevolkingsomvang van de lidstaat moeten worden verbonden. De representatie krijgt een dubbelkarakter met direct door de eigen bevolking gekozen vertegenwoordigers en per (deel)staat gekozen vertegenwoordigers. De financiële verhoudingen zullen deels hiermee verbonden zijn. Elke staat heeft een eigen belastinggebied waarbij de eigen bevolking belasting betaald en er is een afdacht en/of verdelingssysteem van algemene middelen naar hogere en/of lagere schaal, mede afhankelijk van verdeling van taken en belastinginkomsten per schaal. Ook het aan het schaalbare paspoort gekoppelde ‘defensiebudget’ zal hierin worden meegenomen.

Zo ontstaat het eindbeeld van de Europese systeemstaat dat ik al in de introductie schetste. Een kleurrijk palet van bestuurlijke eenheden van diverse schalen, samengebonden in een Europese eenheid: een sterke Europese stroming die een goed tegenwicht vormt voor ongetwijfeld nog steeds aanwezige lokale populistische stromingen. De Europese systeemstaat is Identiteitsrijk: erkenning en versterking van de regionale, nationale en Europese identiteiten Hybride: sociale hulpsystemen zullen naast elkaar bestaan waarin burgers zelf kunnen ‘overschakelen’ van hun nationale systeem naar een Europees of regionaal systeem.

Verschillende snelheden: Sommige landen of regio’s zullen veel sneller vorderen in het hervormingsproces dan andere.

Meerschaligheid: nieuwe identiteiten vinden hun weerslag in de bestuurlijke vormgeving, op alle schalen van bestuur.

De systeemstaat Europa is een harde maar nog lang geen voldoende voorwaarde voor een oplossing van de actuele problemen van Europa, de eurocrisis, de werkeloosheid, de schuldenproblematiek, de economische recessie. Het is slechts de eerste helft van een oplossing. De andere helft moet komen van structurele beleidsinhoudelijke veranderingen. Elders ben ik dieper om dit onderwerp ingegaan. Hier beperk ik me tot een korte samenvatting. We staan op drempel van een nieuw millen-

nium dat wordt gekenmerkt door enerzijds een ongekend menselijk vermogen en anderzijds de beperkingen van onze planeet. Tot op heden was de Aarde een kolossale baarmoeder waarin de mensheid kon groeien. Ze vormde een onuitputtelijke buffer voor grondstoffen en voedsel, en bezat een onbeperkt vermogen om afvalstoffen op te nemen. Maar met meer dan 6 miljard mensen en de huidige technologische mogelijkheden verandert dat drastisch. Door ons wereldwijd autogebruik stijgt de temperatuur van de Aarde snel. Dat is nieuw en opzienbarend maar toch slechts het begin van een proces. De komende 1000 jaar zal de mens de Aarde dramatischer van aanzien veranderen dan het leven de afgelopen miljard jaar heeft gedaan. De cruciale uitdaging voor de mens is of we op een verantwoorde wijze met de Aarde, onze leefomgeving, zullen omgaan? De eerste stap in dit proces is ‘duurzaamheid’ maar deze vlag dekt de lading van het proces nauwelijks. Een elektrische auto lijkt misschien wel duurzaam, maar elke auto die niet voor 100% op zonne-energie beweegt en niet voor 100% uit gerecycled materiaal is gemaakt blijft een bedreiging voor het milieu omdat ze een extra beslag legt op energie en grondstoffen. Er is meer nodig.

Veel economen denken dat groei ons uit de crisis zal halen. Ik denk van niet. De huidige groei zal ons juist naar de volgende crisis brengen, omdat die groei gelijk staat aan groei van productiviteit, aan groei van grondstoffen- en energie verbruik. Groei brengt ons sneller naar de afgrond. Hier is een fundamentele koerswijziging nodig. We zullen een andere groei moeten zoeken. Een groei die niet langer gebaseerd is op consumptie van materiële goederen maar op ‘consumptie’ van menselijke relaties. Het goederenvolume is eindig omdat de grondstoffen eindig zijn, maar een groei op basis van menselijke relaties is onbeperkt vol te houden. Deze omwenteling zal moeten worden gerealiseerd door ‘spullen’ duurder te maken, en het aangaan van relaties goedkoper. De kosten van grondstof- verbruik en hergebruik en de milieubelasting dienen in elk product te worden opgenomen. Belasting op kapitaal en milieu moet fors stijgen. Belasting op arbeid fors dalen. Het netto-effect: de goedereneconomie zal kleiner worden want ze wordt minder winstgevend, de relatie-economie wordt groter omdat ze meer winstgevend wordt.

De kernsectoren van de relatie-economie zijn precies die sectoren die mede vanwege de lage arbeidsproductiviteit vaak door de overheid worden uitgevoerd, en waar in tijden van crisis nu ook de zwaarste klappen vallen: onderwijs, cultuur, zorg, (burger)participatie. Het is bijna schizofreen. In crisistijd worden de groeisectoren met de meeste potentie afgebroken ten gunste van de sectoren die ons Aardse leefomgeving aantasten. Laat ik het helder formuleren. Sommigen mensen klagen

over de hoge prijs van de benzine. Ik niet. Ik verwacht en hoop dat de prijs van benzine over 10 jaar zal zijn verveelvoudigd, de arbeidskosten nog een fractie zijn van nu en de werkgelegenheid in de relationele sectoren zal zijn verveelvoudigd. Stimulering van de relatie-economie is kiezen voor de menselijke maat, voor kleinschaligheid, voor veelzijdigheid, voor menselijke creativiteit en ontplooiing en zal de samenleving een compleet ander aanblik geven.

Dat is de grote uitdaging waar de wereld maar in het bijzonder Europa voor staat. Europa dreigt in de globalisering ten onder te gaan. Dat is te keren. Europa kan haar welvaart behouden maar alleen door de materiële groei voor relationele groei te vervangen. Deze inhoudelijke koerswijziging zal niet lukken zonder een bestuurlijke structuurwijziging.

Als méér Europa een topdown benadering impliceert, een Europese centraal gestuurde bureaucratie, - een Europese Politieke Unie, Een bankenunie, een Europese begroting – dan zal deze structurele hervorming falen, omdat het van een veel te simplistische gedacht uitgaat, dat de aansturing vanuit een schaal mogelijk zou zijn. Het is echter ook een illusie te menen dat Europese natiestaten in staat zijn deze beleidsinhoudelijke omwenteling te realiseren. Ze zullen teveel naar elkaar kijken en vrezen voor ongewenste werkgelegenheidseffecten door hervormingen van anderen. De complexiteit van de problematiek vraagt om een meervoudige aanpak, waarbij flexibiliteit en overdracht van kennis en ervaring cruciaal zijn. Een systeemstaat Europa is de bestuurlijke randvoorwaarde voor deze beleidsinhoudelijke koerswijziging. Een flexibele overheids- en bestuursstructuur, een relatief kleine Europese staat (aannemende dat niet meer dan 10% van de Europese bevolking Europeaan wordt), die nationale experimenten coördineert op Europese schaal. Het schaalbare paspoort is een cruciaal onderdeel in dit pakket.

Het geeft ruimte aan de vernieuwing van de relatie tussen burger en bestuur.

Johannes WH Janssen IT-ondernemer, filosoof, auteur van De Relatiepartij.

Het hier gepresenteerde samenlevingsmodel is uitgewerkt in het boek De Relatiepartij, verkrijgbaar op www.pumbo.nl/relatiepartij. Wil u een beweging in deze richting ondersteunen, dan zou de eerste (kleine) stap kunnen zijn: lid worden van de, vooralsnog fictieve, Relatiepartij op www.relatiepartij.eu.