Graduation Project Flexible Integration

FLEXIBEL INBREIDEN IN DE S T E D E L I J K E S T R U C T U U UR

Afstudeeropdracht Jet Munster | Hogeschool Saxion

VOORWOORD

COLOFON

Jet Munster Student Stedenbouwkundig Ontwerpen 460705@student.saxion.nl 460705 Opdrachtgever Future Urbanism | Stedenbouwkundig Adviesbureau Creative Director | Erwin Webbink Docentcoach Hogeschool Saxion Egbert Stolk

Welkom bij het afstudeerportfolio van de afstudeeropdracht ´Flexibel Inbreiden in de Stedelijke Structuur´.

Mijn naam is Jet Munster, vierdejaars student Stedenbouwkundig Ontwerpen aan Hogeschool Saxion te Deventer, in dit portfolio is mijn afstudeeropdracht te zien over verdichtingsstrategieën. De begeleiding vanuit school werd gedaan door Egbert Stolk, hoofddocent Stedenbouwkundig Ontwerpen.

Voor mijn afstudeeropdracht ben ik werkzaam geweest bij het stedenbouwkundig adviesbureau Future Urbanism - consultant in stedenbouw, architectuur en landschapsarchitectuur.

Ik werd begeleid door Erwin Webbink, creative director van het bureau.

De aanleiding voor de opdracht was mijn fascinatie met betrekking tot de wisselwerking tussen steden, mensen en de woningmarkt als hot topic.

De afgelopen maanden heb ik mij op vele vlakken mogen ontwikkelen en heb ik met plezier en uitdaging aan het project gewerkt. Het resultaat is een stedenbouwkundig plan voor het gebied de Josink Es. Dit plan dient ter inspiratie voor locaties waar verdichten mogelijk is, met als onderliggend doel het woningtekort verminderen. Met behulp van de toolbox is het stedenbouwkundig plan vormgegeven. De toolbox is toepasbaar op meerdere locaties, waarbij maatwerk een vereiste is.

Veel leesplezier!

INHOUDSOPGAVE

4

Gemiddeld aantal personen per huishouden

65 m² p.p

FASCINATIE

p.6

INLEIDING

p.7

AANPAK

p.8

CONTEXT

p.10

80 m² p.p 1,6

2,1

2,2 2,9

10 m² p.p

3,6

4,1

1945

1960

1980

2009

2022

17m

7m

6,8m 60m

LOCATIE ANALYSE

7m

p.52

20m

Ruimtelijke analyse Hoofdas Bestemmingsplan Milieuzonering Concept 1:200

2

4

p. 54 p. 55 p. 56 p.57 p.58 6

8

2030/2040 (verwachting)

De woningmarkt De geschiedenis Mis match

p.12 p.14 p.16

WIJK ONDERZOEK

p.18

Amsterdam Enschede Referenties conclusie

p.20 p.32 p.38 p.40

DOEL

p.41

TOOLBOX

p.42

LOCATIE

p.46

HET ONTWERP

p.60

Masterplan Toelichting toolbox Doorsnede Mixed-milieu Wonen in het groen Wand Groen Het hart Visualisatie Parkeren Netwerk

p.62 p.64 p.66 p.68 p. 70 p.72 p.74 p.76 p.78 p.80 p.82

VERVOLGSTAPPEN

p.84

BIBLIOGRAFIE

p.86

Josink Es

Locatiekeuze Netwerk Toekomstperspectief

p.48 p.50 p.51 Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

5

FASCINATIE

6

De stad en haar gelaagdheid fascineren mij. Het dagelijkse systeem van de stad, hoe burgers zich daarin bewegen en de mogelijkheden van een stedenbouwkundig ontwerper om daar een positief effect op te hebben. De omgeving van een persoon heeft veel invloed op hoe iemand zijn/ haar leven inricht. Met deze gedachte in het achterhoofd worden locaties in de stad of daarbuiten gezien als een verbindende factor tussen de bewoners. Het afgelopen half jaar heb ik mij verdiept in de woningbouwopgave doormiddel van het schrijven van een paper. Daarvoor ben ik onderzoek gaan doen naar de Nederlandse woningmarkt, waarbij ik in mijn achterhoofd hield hoe de openbare ruimte van een stad invloed heeft op de bewoners.

De keuze voor het onderwerp van deze opdracht komt dan ook uit de combinatie van deze twee interesses.

INLEIDING

Met mijn fascinatie en interesse over de stad en de woningmarkt ben ik vanuit een stedenbouwkundige invalshoek een opdracht gaan formuleren die een positieve bijdrage zal leveren aan de woningbouwopgave in Nederland doormiddel van verdichten. Daarvoor ben ik gaan kijken naar de problemen die zich afspelen op de woningmarkt, de geschiedenis en de keuzes die in het verleden zijn gemaakt. De economische keuzes uit het verleden en heden spelen een grote rol, maar zullen in deze opdracht niet expliciet worden behandeld. De focus zal liggen op het analyseren van de gemaakte ontwerpkeuzes voor de openbare ruimte in bestaande wijken en toekomstige wijken, om daar lessen uit te halen voor de opdracht. Deze kennis zal gebruikt worden om een wijk/ gebied te ontwerpen waarbij antwoord wordt gegeven op de hoofdvraag die in het volgende hoofdstuk aanbod komt. Waarbij het beoogde doel is om een ontwerp te realiseren wat een positieve bijdrage zal leveren aan de woningmarkt en haar toekomst.

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

7

AANPAK

Met behulp van het plan van aanpak is in de eerste weken de opdracht uiteen gezet. Tijdens het werken aan de opdracht zijn er enkele wijzigingen geweest in deze aanpak, daar zal toelichting op worden gegeven. Het volledige plan van aanpak is te lezen als bijlage.

Mijn fascinatie diende als aanleiding voor de opdracht ´flexibel inbreiden in de stedelijke structuur´. ´Wonen is een hot topic, de vraag naar woonruimte is sterk toegenomen. Betaalbare en passende woningen in zowel de sociale huursector als de vrije markt zijn nauwelijks nog te vinden´ zo schrijft Joks Janssen. (Janssen, 2021) De verdichtingsopgave hangt nauw samen met het tekort aan passende woningen. Verdichten kan worden gezien als kans voor dit probleem en zal een rol spelen in deze opdracht. Met name het woord ´passende´ wekt mijn interesse wanneer wordt gesproken over woonruimtes. Hier wordt in de volgende hoofdstukken dieper op ingegaan, voor nu worden de probleemstelling, hoofdvraag en doel toegelicht.

PROBLEEMSTELLING ´De bebouwde omgeving en haar huidige aanbod sluiten niet aan op een deel van de inwoners van Nederland. Er is een woningtekort, huizen zijn duur, bouwprocessen duren lang en passende woningen zijn al helemaal schaars. Er is een mis match ontstaan tussen demografische gebeurtenissen en de bebouwde omgeving/ de woningmarkt´.

HOOFDVRAAG ´Op welke manier kan een wijk worden verdicht met als hoofddoel een divers aanbod aan passende woningen die meebewegen met demografische ontwikkelingen en tegelijkertijd de bestaande functies versterken?´.

DOEL Het doel van de opdracht is om inspiratie te bieden voor verdichtingsstrategieën die bijdragen aan het verminderen van het woningtekort.

Dit doel wordt behaald door het vormgeven van een toolbox die inzetbaar is op diverse locaties in Nederland, de toepassing van de toolbox wordt getest door het vormgeven van een stedenbouwkundig ontwerp voor een locatie.

8

DE WEG ER NAARTOE Met behulp van onderstaand stappenplan is de opdracht uitgevoerd. Het onderste stappenplan bevat enkele aanpassingen, deze is uiteindelijk uitgevoerd. Het grootste verschil zit hem in de stap na het ontwikkelen van de toolbox, waarbij het uiteenzetten van typologieën tot het stappenplan behoorde. Deze stap is vervangen voor de locatieanalyse van het te ontwerpen gebied. De reden voor deze keuze is de tijdintensiteit van het toepassen van de toolbox op de locatie, dit betreft maatwerk (zoals gewenst in ieder gebied).

Fascinatie

Analyse

Problemen

Oplossingen

Toolbox

Typologieën

Concept

Ontwerpen op locatie Figuur 1

Fascinatie

Analyse woningmarkt & wijken

Conclusie

Doel

Toolbox

Locatie analyse

Concept

Ontwerp Figuur 2

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

9

CONTEXT

10

In de inleiding en aanpak werd gesproken over de problemen van de woningmarkt, maar wat zijn deze problemen? Om de opdracht goed uit te voeren is het van belang dat de problemen in beeld worden gebracht, zodat er passende oplossingen worden vormgegeven.

Daarom wordt op de volgende pagina´s de woningmarkt uiteengezet, cijfers van de bestaande situatie, de geschiedenis of terwijl de aanloop (want de problemen van het heden hebben zich eerder afgespeeld) en de mis match die is ontstaan door diverse factoren. Met behulp van deze kennis kan de stap worden gezet naar het doen van analyses in wijken. Om aan de hand van deze bevindingen een toolbox op te stellen. Deze toolbox zal getoetst worden op een locatie.

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

11

DE WONINGMARKT

In het nieuws is veel te lezen over de woningmarkt, de huizenprijzen en het tekort aan huizen. Door het lezen van de nieuwsartikelen omtrent dit ontwerp wordt duidelijk dat er een scheve verhouding is tussen het aanbod, de vraag en de prijs. ´Het woningtekort loopt nog zeker drie jaar op tot 316.000 woningen in 2024´. (Woningtekort loopt op, 2022) Het is dus van belang dat er woningen worden bijgebouwd en dat er slimmer wordt omgegaan met de beschikbare ruimte. Zo wordt er veel gesproken en geschreven over welke manier van bouwen toekomstbestendig is. Deze discussie was het onderwerp voor mijn essay, er wordt gediscussieerd over de keuze tussen bouwen buiten bestaand stedelijk gebied of binnenstedelijk verdichten. Door onderzoek te doen naar deze discussie ben ik van mening dat binnenstedelijk verdichten een beter toekomstperspectief bied dan bouwen buiten bestaand stedelijk gebied. De verantwoording van mijn standpunt en verdere toelichting over de voor- en nadelen zijn terug te lezen in het essay ´Inzetten op stedelijke verdichting? Door het oog van de woningbouw´. (link 1).

Het ingenomen standpunt, inzetten op binnenstedelijke verdichting, is de achterliggende gedachte achter de keuzes die gemaakt worden in het wijkonderzoek. Verdere toelichting daarover is te lezen in het volgende hoofdstuk, waar wijken met relevante ontwikkelingen worden geanalyseerd.

Door online research te doen wordt duidelijk dat er een tekort is, maar er wordt nog te weinig aandacht besteed aan het tekort aan passende woningen. Wanneer het woord passend wordt gebruikt is het interessant om te kijken naar de verhoudingen van de bevolkingssamenstelling en de woningmarkt. Op de rechterpagina zijn enkele grafieken te zien die hier een inkijk in geven. Er zijn relatief veel alleenstaande ouderen en het aantal eenpersoonshuishoudens groeit per jaar. Verdere toelichting wordt gegeven in de volgende hoofdstukken, eerst is het van belang om te kijken naar de geschiedenis. Welke ontwikkelingen hebben zich in het verleden afgespeeld en kunnen daar lessen worden uitgehaald.

CONTEXT Link 1: https://issuu.com/jetmunster_ /docs/essay_inzetten_op_stedelijke_verdichting_door_het_

12

Bevolkingsgroei en migratiesaldo

150.000 130.000 110.000 90.000 70.000 50.000 30.000 10.000 10.000

1999 2000 2001 2002 2003 2004

30.000

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

Natuurlijke aanwas Migratiesaldo Totale bevolking

Figuur 3

Alleenwonenden 2021

2005 2006 2007 2008 2009 2010

2018

2019

Figuur 4

Bevolkingsomvang en aantal huishoudens 2021 Index (1980 = 100)

70 jaar of ouder

300

60 tot 70 jaar

250

50 tot 60 jaar 200 40 tot 50 jaar 150 30 tot 40 jaar 100 20 tot 30 jaar Aantal huishoudens

600 Mannen

Aantal eenpersoonshuishoudens

50

15 tot 12 jaar

Vrouwen

500

400

300

200

100

0

100

200

300

400

500

600 x 1000

Figuur 5

Omvang bevolking

0 1980

1990

2000

2010

2020 Figuur 6

(blikopdewereld, z.d.)

(Aantal personen per huishouden nederland (2009), 2010) (Café, 2022) (Van der Lans, 2013) (De Telegraaf, 2022)

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

13

DE GESCHIEDENIS

Het woningtekort is geen nieuw probleem voor Nederland. Bekend is de woningnood na de Tweede wereldoorlog tijdens de wederopbouw. Maar welke ontwikkelingen hebben zich in het verleden nog meer afgespeeld, en hoe werd er door het bouwen van wijken/ woningen op gereageerd? Om antwoord te krijgen op deze vraag en de geschiedenis inzichtelijk te maken is op de rechterpagina een grafiek te zien waarin verschillende gebeurtenissen uiteen zijn gezet.

De grafiek laat zien hoe het inwonersaantal van Nederland blijft groeien, welke demografische gebeurtenissen hebben gezorgd voor een negatief effect op de woningmarkt en welke wijk typologieën een reactie waren op de tekorten van destijds en nu (kredietcrisis, aftreden minister van volkshuisvesting wat resulteerde in weinig nieuwbouw). De grootste tekorten, die van na de Tweede wereldoorlog, tijdens de nota volkshuisvesting en die van nu hebben als overkoepelende oorzaak demografische gebeurtenissen in Nederland. Uit de geschiedenis blijkt dat na verloop van tijd het tekort en de bijkomende problemen afnemen, echter gaan hier vele jaren overheen.

Dit roept de vraag op, kan dit anders? In de grafiek is te zien dat vanaf 1990 de Vinex wijken werden gebouwd, ook wel de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening, een woningbouwplan uit 1993. Dit resulteerde in grootschalige nieuwbouwwijken aan de randen van verschillende steden, met voornamelijk gezinswoningen. (Toelichting vinexwijk, z.d.) In het vorige hoofdstuk is toegelicht dat het aantal eenpersoonshuishoudens aan het toenemen is, een scheve ontwikkelingen wanneer wordt gekeken naar de manier hoe Nederland omgaat met de woningbouwopgave door voornamelijk te bouwen voor gezinnen.

Of terwijl, er is een mis match ontstaan tussen het aanbod van de markt en de vraag van de (toekomstige)bewoners, met daarbij het (te)langzaam bijsturen voor demografische ontwikkelingen vanwege de lange processen.

CONTEXT 14

20

400.000

Coronacrisis

15

300.000

Weinig nieuwbouw Nieuwe minister volkshuisvesting Aftrede minister volkshuisvesting 10

200.000

Kredietcrisis

Nota volkshuisvesting

Woningnood

Wederopbouw

5

100.000

Villa wijk

Arbeiderswijk Woningwet

WOII

Historische binnenstad

Tuindorp

Voor-oorlogs

1920

1930

Bloemkoolwijk

Na-oorlogs

Vinex-wijk

0

0 1900

1910

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

2030

Jaartallen

(blikopdewereld, z.d.)

(Aantal personen per huishouden nederland (2009), 2010) (klimaateffectatlas, z.d.)

(Hans Langenberg, 2022)

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

15

DE MIS MATCH

Door de grafiek op de vorige pagina werd duidelijk dat woningtekorten van alle tijden zijn en dat deze na verloop van tijd, waarschijnlijk, zullen afnemen. Maar het woningtekort van het heden, hoe kan daar op korte termijn een passende oplossingen voor gevonden worden? Om deze vraag te kunnen beantwoorden is het belangrijk om te kijken naar de samenstelling van de huishoudens in Nederland. Op die manier kan er worden ingespeeld op de vraag, waarbij het ook belangrijk is om te kijken hoe de woningmarkt aanpasbaar gemaakt kan worden voor demografische ontwikkelingen.

Op de rechterpagina zijn grafieken te zien die aantonen hoe de verhoudingen op de huidige woningmarkt zijn. De bovenstaande toont aan dat het aantal personen per huishouden jaarlijks afneemt, terwijl de woningen alleen maar groter zijn geworden. Dit betekent dat er ´loze´ ruimte is ontstaan in veel huizen. de beschikbare woonruimte wordt niet optimaal benut. Één van de oorzaken van dit probleem is het gebrek aan doorstroming, voornamelijk bij oudere mensen die alleenstaand zijn en geen nieuwe, kleinere en passende woonruimte kunnen vinden. Vanwege de omvang van deze opgave zal in deze opdracht voornamelijk worden ingegaan op het ontwerpen van passende woningen voor een doelgroep waar in mijn ogen te weinig voor is gebouwd in de laatste jaren, namelijk een/ twee persoonshuishoudens. Huishoudens bestaande uit een of twee mensen die vanwege hun voorkeuren niet in een groot huis hoeven te wonen. Zoals te zien in de grafiek op de vorige pagina was het laatste grootschalige nieuwbouwplan (Vinex wijken) gericht op woningbouw voor gezinnen.

Dit verklaard de grafiek van het gemiddelde aantal personen per huishouden en dat deze uit verhouding is. Bij ´de verdeling personen in huishoudens 2021´ is duidelijk dat 18% van de huishoudens bestaat uit gezinnen. Terwijl een groot deel van de woningvoorraad bestemd is voor huishoudens met kinderen.

Het is aannemelijk dat het ontwikkelen van kleinere woonruimtes, nog steeds voldoende om comfortabel te kunnen wonen, zal bijdragen aan de vraag van deze doelgroep. Deze doelgroep bestaat uit een uiteenlopende samenstelling van mensen. Dit kunnen stellen zijn, singles, expats, studenten, starters, ouderen of mensen die opzoek zijn naar een tijdelijke woonruimte. Voor deze groepen kan een flexibele woonruimte, een huis/ appartement wat voor een korte tijd verhuurbaar is, ook geschikt zijn. Naast het kunnen huren of kopen van een huis.

CONTEXT 16

Om creatief om te gaan met het woningtekort is het dus van belang dat er op een nieuwe manier wordt gekeken naar het bouwen van woningen. Hoe dit gedaan kan worden? Daarvoor wordt in het volgende hoofdstuk onderzoek gedaan naar wijken waar ontwikkelingen zijn geweest op dit gebied, of geschikt lijken voor dit soort ontwikkelingen. Aan de hand van die kennis wordt een toolbox ontwikkelt die toegepast kan worden op wijken om zo een divers aanbod aan woningen toe te voegen.

Gemiddeld aantal personen per huishouden

80 m² p.p

65 m² p.p

1,6

2,1

2,2 2,9

10 m² p.p

3,6

4,1

1945

1960

1980

2022

2009

2030/2040 (verwachting)

Woningvoorraad 2020

Woningvoorraad 2050

Meergezinswoningen Eengezinswoningen

Voor 1945 1945 - 1994 Overige of onbekend

1995 - 2019 2020 - 2050

Verdeling personen in huishoudens 2021

Woninggrootte 2020

18%

Samenwonend

Samenstelling huishoudens 2020

3% 2% 1%

27%

Alleenstaand Thuiswonend kind Alleenstaande ouder < 75 m² > 75 m²

In instelling Paren zonder kinderen

Overig 49%

Één-persoons-huishoudens Één-ouder-gezinnen Twee-ouder-gezinnen

Uit recent onderzoek... (Hoeveel mensen wonen nu in nederland?, 2022).

Uit recent onderzoek... (Ruimte zat in de stad, 2020).

In onderzoek van Van der Lans (2013).

Uit recent onderzoek... (Café, 2022).

Uit recent onderzoek... (Aantal personen per huishouden nederland (2009), 2010)

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

17

WIJK ONDERZOEK Fascinatie

FSI

MXI

Culturele verschillen

Relaties met de omgeving

Dichtheden analyse

Functiemix analyse

Regionale en culturele verschillen

Verbinding gebied met omgeving

Verdichtings mogelijkheden

Functiemening mogelijkheden

Randstad vs provincie

Onderlinge verbindingen

MRA vs Euroregio

Relaties van doelgroepen met de omgeving

Leefbaarheid

Samenhang en oriëntatie

Milieu en gezondheid

?

Woningtekort

Huizenprijzen

Monotome wijken

Kwaliteiten en kansen

18

Inkomensgroepen per wijk

Menselijke maat

Locaties van voorzieningen

Diversiteit in woningtypologieën

Herkenningspunten

Helder stratenpatroon

Hoeveelheid groen in de wijk

Hoeveelheid kwalitatief groen in de wijk

Lessons learned

Amsterdam

Enschede

Dichtheden & functie analyse Kansen & kwaliteiten

Dichtheden & functie analyse Kansen & kwaliteiten

Stedenbouwkundige analyse uitgekozen wijken

Stedenbouwkundige analyse uitgekozen wijken

Nieuwendam Kolenkitbuurt Schinkelkwartier Jeruzalem

Stadsveld Josink Es

Na de context van de woningmarkt in kaart te hebben gebracht wordt in dit hoofdstuk onderzoek gedaan naar verschillende wijken. Op die manier kunnen lessen worden gehaald uit gemaakte ontwerpkeuzes om dit mee te nemen naar het vormgeven van de toolbox en het uiteindelijke ontwerp. Voor dit onderzoek zijn de steden Amsterdam en Enschede gekozen.

Amsterdam is gekozen vanwege de hoeveelheid ontwikkelingen die zich er afspelen, de laatste jaren zijn er veel vernieuwde transformaties geweest waar kennis uit gehaald kan worden. Enschede is gekozen vanwege de potentie die de stad heeft, gezien de ligging en de te ontwikkelen locaties in de stad. De twee steden hebben culturele verschillen wanneer wordt gekeken naar de aanpak van projecten en ontwikkelingen die zich nu afspelen. Amsterdam is door haar grootte voorloper in ontwikkeling. Enschede is een stad met minder inwoners, maar ontwikkelt ook en bevat bovendien veel locaties met kansen. De achterliggende gedachte is daarom het opdoen van kennis uit Amsterdam, zodat dit kan worden toegepast in Enschede.

Op de linker pagina is de analyse toolbox te zien. Waarin elementen op een rij zijn gezet die zijn getoetst per wijk, om zo een duidelijke situatieschets te krijgen. De volledige uitwerking van deze toolbox is te vinden in het analyseboek van de opdracht.

De context uit het vorige hoofdstuk en het onderzoek in dit hoofdstuk zijn onderdeel van de analyse van de opdracht. Vanwege de omvang van de analyse is gekozen de belangrijkste informatie toe te lichten in dit document. Voor verdere toelichting over de onderzoeken per wijk, meer analysekaarten, achtergrondinformatie en culturele verschillen is het analysebestand te vinden in de bijlages.

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

19

AMSTERDAM

De stad Amsterdam telt 905.234 inwoners op 31 januari 2022 met 5470 inwoners per km² (Wikipedia, 2022b). Om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de stedenbouwkundige structuur van Amsterdam is het van belang om de dichtheid inzichtelijk te krijgen. Aan de rechterzijde zijn analysekaarten te zien waar de bouwblokken van de stad zijn geanalyseerd doormiddel van dichtheden en functie mix. Op deze manier kunnen wijken worden ontleed uit het stedelijk weefsel die interessant zijn om naar te kijken vanwege een juist lage of hoge dichtheid.

FSI De dichtheden zijn gemeten met de waarde FSI (Floor Space Index), dit is de verhouding tussen de totale bruto vloeroppervlakte van een gebouw en de bijbehorende terreinoppervlakte (Plan Bureau voor de Leefomgeving, 2019). Met behulp van deze kaart wordt inzichtelijk in welke wijken/ gebieden nog amper mogelijkheden zijn voor verdichting/ inbreiding en welke wijken deze mogelijkheden wel zijn. Verdere toelichting is te vinden in de blijga.e MXI De functie mix is gemeten met de waarde MXI (Mixed Use Index), de waardes zijn in de legenda rechts onderin de kaart te lezen. De legenda begint bij een ligt paarse kleur die staat voor industrie, een monotone invulling van een gebied. De rechterzijde van de legenda eindigt met een zalm kleur die staat voor woningbouw, wederom monotoon. De kleuren daartussen betekenen dat het gebied gemixt is. De FSI en MXI waarden staan in verbinding met elkaar. Een lage FSI betekent minder draagvlaak voor voorzieningen wat zorgt voor minder functie mix en andersom. Verdere toelichting over de MXI kaart is te vinden in de bijlage.

WIJK ONDERZOEK 20

FSI (Floor Space Index)

MXI (Mixed Use Index)

FSI (Floor Space Index)

1:40000

Monotoon Industrie

0

Gemixte

Monotoon Werken

1:40000

14

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

21

WIJKEN

WIJK ONDERZOEK 22

Amsterdam heeft als onderzoekslocatie veel te bieden, vanwege de vele ontwikkelingen in de stad. Aan de rechterzijde zijn de onderzoekslocaties uitgelicht, met als achtergrond de FSI (dichtheden) kaart van de stad. De wijken die zijn uitgekozen voor dit onderzoek zijn Nieuwendam, Kolenkitbuurt, Schinkelkwartier en Jeruzalem.

De wijken verschillen van elkaar, met elk hun kwaliteiten en kansen. Doormiddel van het doen van onderzoek naar dichtheden, functie mix en andere meetbare waarden van de stad komt er kennis naar boven die gebruikt kan worden voor het onderzoek.

Daarnaast worden de relaties met de omgeving en binnen de wijk onderzocht.

Nieuwendam Waterlandpleinbuurt - 13265 inwoners

Kolenkitbuurt -11020 inwoners

Jeruzalem -11065 inwoners

Schinkelkwartier - 22000 inwoners (over 25 jaar)

1:40000

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

23

NIEUWENDAM

NIEUWENDAM De wijk Nieuwendam, in het specifiek voor deze analyse de Waterlandpleinbuurt, is een wijk met een rijke geschiedenis en bestaat voor een groot deel uit portiek- en galerijflats die vanaf 1960 zijn gebouwd. Middelhoogbouw komst het meest voor in de wijk- De noordelijke zijde bestaat uit gestapelde laagbouw, het middengebied bestaat uit portieketageflats in vier bouwlagen (Gemeente Amsterdam, 2014). De wijk heeft de laatste jaren veel ontwikkelingen doorgemaakt, tussen 2001 en 2005 werd de kwaliteiten van de woningen en woonomgeving verbeterd. In de analyse is voornamelijk gekeken naar de structuur van de wijk en de kansen die daaruit voortkomen. De wijk ligt relatief dicht bij het centrum van Amsterdam, waardoor verdichting van de bestaande structuur moet gezien worden als kans voor de wijk.

(nul20, 2012)

WIJK ONDERZOEK 24

Oppervlakte onderwijs

1:15000

0

15000

1:15000 (Openstreetmap, 2022)

Oppervlakte Winkels

1:15000

NDSM

Historisch centrum

0

48000

Verbinding met omgeving Analysegebied Park Volkstuin Industrieterrein Sport Pleinen Faciliteiten Metro Bus Pond 0

150

300 1:15000

53000

Oppervlakte industrie

1:15000

0

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur Oppervlakte onderwijs

25 68000

WIJK

KOLENKITBUURT De Kolenkitbuurt is een buurt gelegen in de wijk Bos en Lommer in stadsdeel West.

De buurt werd gebouwd kort na de Tweede Wereldoorlog en bestaat voor het grootste deel uit portiekflats. Vanwege de problemen in de wijk werd in 2003 het VNP vastgesteld om de wijk een impuls te geven. Door de crisis werd in 2015 de aangepaste Vaststellingsovereenkomst getekend waarbij de helft van de woningen werd gesloopt voor nieuwbouw. (Rochdale, 2019) Het werd een gemixte wijk met sociale huur, vrije sector huur en koopwoningen. Over de aanpak van de vernieuwing in de wijk is veel te leren, met name hoe goed de wijk verbonden is met haar omgeving en hoe de verdichting is toegepast op voor een deel bestaande bouw.

(Urhahn, z.d.)

WIJK ONDERZOEK 26

MXI (Mixed Use Index)

Oppervlakte wonen

1:10000

0

26000

1:5000 (Openstreetmap, 2022)

Oppervlakte kantoor

1:10000

0

53000

Oppervlakte industrie

Westerpark

Historisch centrum

Sloterplas

Rembrandt park

Verbinding met omgeving Analysegebied Park Volkstuin Industrieterrein Sport Pleinen Centrum Trein Metro Tram 0

150

300 1:15000

Oppervlakte Bijeenkomst

1:10000

0

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

48000

27

WIJK

JERUZALEM De wijk Jeruzalem is gelegen in Watergraafsmeer, Amsterdam-Oost. De wijk en de woningen zijn ontworpen door de stedenbouwkundigen en architecten Cornelis van Eesteren, Ko Mulder, Benjamin Merkelbach, Charles Karsten, Piet Elling en Mart Stam.

De woningen zijn gebouwd tussen 1950 en 1954. De hele wijk kreeg in 2010 de status van rijksmonument. Het was de eerste naoorlogse wijk die deze status kreeg. De wijk is in cultuurhistorisch opzicht interessant omdat de architectonische en stedenbouwkundige inzichten die hier in het klein werden toegepast, later werden gebruikt in de bouw van de veel omvangrijkere Westelijke Tuinsteden. (Jeruzalem Amsterdam, 2020) Opvallend is dat er voornamelijk woonfuncties zijn in de wijk. Na het uitvoeren van de analyse wordt duidelijk waarom, de structuur van de wijk is ingericht om te voorzien in wonen aangezien in het omliggende deel van de stad voldoende functies dichtbij zijn.

WIJK ONDERZOEK 28

(studioninedots, z.d.)

Oppervlakte onderwijs

1:10000

0

15000

1:5000 (Openstreetmap, 2022)

Oppervlakte Winkels

1:10000

0

48000

Historisch centrum

Universiteit (UVA)

RAI

Verbinding met omgeving Analysegebied Park Volkstuin Industrieterrein Sport Pleinen Faciliteiten Trein Metro Tram Bus 0

150

300 1:15000

53000

Oppervlakte industrie

1:10000

0

Oppervlakte onderwijs

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

68000

29

WIJK

SCHINKELKWARTIER Het Schinkelkwartier was een werkgebied maar zal in de toekomst een stadswijk van Amsterdam worden. De komende 25 jaar verandert het Schinkelkwartier van een geïsoleerd werkgebied naar een inclusief, levendig en groene stadswijk. Het kwartier bestaat uit zes delen met ieder hun eigen kenmerken. (Gemeente Amsterdam, z.d.-c) Interessant om analyseren is hoe de bestaande locatie is gelegen in het netwerk, om te zien welke aanpassingen in de toekomst zullen bijdragen aan het versterken van dit netwerk. Momenteel is het gebied grootschalig opgesteld door de industrie- en kantoorpanden, voor een bewoonbaar gebied is het terugbrengen van de schaal van belang om waardevolle ruimtes te creëren. De aanpak daarvan kan gebruikt worden als inspiratie voor de opdracht.

Aangezien de locatiekeuze voor de uitwerking gebaseerd zal zijn op Enschede en een van deze locaties een bestaand bedrijventerrein is, bied het Schinkelkwartier een inkijk in de mogelijkheden voor het her ontwikkelen van een bedrijventerrein.

(Gemeente Amsterdam, z.d.-c)

WIJK ONDERZOEK 30

MXI (Mixed Use Index)

Oppervlakte wonen

1:10000

0

26000

(Arcgis, 2022)

Oppervlakte kantoor

1:10000

0

53000

Oppervlakte industrie

Historisch centrum

Zuidas

Schiphol

Verbinding met omgeving Analysegebied Park Volkstuin Industrieterrein Sport Pleinen Centrum Trein Metro Tram 0

300

600 1:30000

Oppervlakte Bijeenkomst

1:10000

0

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

48000

31

ENSCHEDE

De stad Enschede telt 159.732 inwoners in 2021. (Enschede groeit, 2022) Om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de stedenbouwkundige structuur van Enschede is het van belang om de dichtheid inzichtelijk te krijgen. Aan de rechterzijde zijn analysekaarten te zien waar de bouwblokken van de stad zijn geanalyseerd doormiddel van dichtheden en functie mix.

FSI De dichtheden zijn gemeten met de waarde FSI (Floor Space Index), dit is de verhouding tussen de totale bruto vloeroppervlakte van een gebouw en de bijbehorende terreinoppervlakte (Plan Bureau voor de Leefomgeving, 2019). Met behulp van deze kaart wordt inzichtelijk in welke wijken/ gebieden nog amper mogelijkheden zijn voor verdichting/ inbreiding en welke wijken deze mogelijkheden wel zijn. Verdere toelichting over de FSI kaart is te vinden in de bijlage.

MXI De functie mix is gemeten met de waarde MXI (Mixed Use Index), de waardes zijn in de legenda rechts onderin de kaart te lezen. De legenda begint bij een ligt paarse kleur die staat voor industrie, een monotone invulling van een gebied. De rechterzijde van de legenda eindigt met een zalm kleur die staat voor woningbouw, wederom monotoon. De kleuren daartussen betekenen dat het gebied gemixt is. De FSI en MXI waarden staan in verbinding met elkaar. Een lage FSI betekent minder draagvlaak voor voorzieningen wat zorgt voor minder functie mix en andersom. Verdere toelichting over de MXI kaart is te vinden in de bijlage.

WIJK ONDERZOEK 32

FSI (Floor Space Index)

FSI (Floor Space Index)

1:15000

MXI (Mixed Use Index) 0

14

1:15000

Monotoon Industrie

Gemixte

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

Monotoon Werken

33

WIJKEN

Enschede heeft wijken waar veel inspiratie uitgehaald kan worden, neem als voorbeeld Roombeek.. Echter zijn voor Enschede twee locaties gekozen waar juist veel mogelijkheden benut kunnen worden. Deze keuze is gemaakt vanwege de analyse die in Amsterdam is gedaan, waar veel informatie is vergaard die bruikbaar is voor het onderzoek. Op de rechterpagina zijn de twee locaties te zien die zijn uitgekozen voor de opdracht. De wijk Stadsveld en het bedrijventerrein de Josink Es. Stadsveld is een wijk met veel ontwikkelkansen, aangezien er de laatste jaren weinig ontwikkelingen zijn geweest in de structuur van de wijk. De Josink Es is een bedrijventerrein waar momenteel geen woonfunctie is. Echter geeft de structuur van het gebied ruimte voor inspiratie en creativiteit.

Naast de gebieden behandeld in deze analyse zijn er meerdere gebieden in Enschede waar ontwikkelmogelijkheden liggen en onderzocht moeten worden. Dit gaat om de twee gebieden dichtbij het station en de Zuiderval, te zien op de visualisatie op de rechterpagina. Alle drie de gebieden bevatten niet benutte ruimte waar veel potentie ligt voornamelijk vanwege de ligging.

WIJK ONDERZOEK 34

Stadsveld (noord en zuid)-3438 inwoners Josink Es - 0

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

35

WIJKEN

STADSVELD & JOSINK ES Op de rechterpagina zijn analysekaarten te zien van beide wijken. In vergelijking met Amsterdam bevatten de analysekaarten van Enschede aan lagere dichtheid en functie mix. Ook de voorzieningen bevinden zich minder vaak in de wijk. Neem de dichtheid van het aantal woningen per kavel. Het gebied de Josink Es bevat geen woonvoorzieningen terwijl deze aangrenzend is aan een woonwijk. Stadsveld bevat in relatie tot haar omgeving een relatief hoge woningdichtheid.

De twee wijken in Enschede zijn met een andere invalshoek onderzocht dan de wijken in Amsterdam. Vanwege de culturele verschillen (toegelicht in de bijlage van de analyse) wordt Amsterdam gezien als input voor het uitwerken van een ontwerp op een locatie in Enschede.

Het Schinkelkwartier in Amsterdam bied veel informatie en mogelijkheden voor het gebied de Josink Es vanwege overeenkomende kwaliteiten zoals de functies, ligging (rand van de stad) en het groen. Er is een groot schaalverschil, maar de aanpak van het Schinkelkwartier is nuttige input voor dit gebied.

WIJK ONDERZOEK 36

MXI (Mixed Use Index)

Oppervlakte onderwijs Oppervlakte wonen

1:10000

1:10000

0

0

26000

15000

Oppervlakte Winkels Oppervlakte kantoor

1:10000

1:10000 0

0

48000

53000

Oppervlakte industrie

53000

Oppervlakte industrie OSR (Open Space Ratio)

1:10000

0

600

1:10000

0

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur Oppervlakte onderwijs

68000

37

REFERENTIES

Tijdens het analyseren van de verschillende wijken in Amsterdam via de computer ben ik op locatiebezoek geweest. Locaties gelegen in Amsterdam waar ontwikkelingen hebben plaatsgevonden of plaatsvinden die van meerwaarde zijn voor het onderzoek. Locaties waar inspirerende plannen zijn vormgegeven. Naast de Kolenkitbuurt waar de vernieuwingen grotendeels voltooid zijn heb het Amstel(kwartier), Oost, Overhoeks en Buiksloterham bezocht. Enkele afbeeldingen zijn te zien op de rechterpagina.

Door de wijken op ooghoogte te bekijken en te ervaren heb ik kennis kunnen opdoen over de manier waarop de bebouwde- en onbebouwde ruimte reageren op elkaar.

Bijvoorbeeld Amsterdam-Oost dichtbij de Qfactory, waar de straat autovrij is en wordt ervaren als een erf.

Buiksloterham is ontworpen op een grotere schaal waarbij, op de foto’s te zien, is ingespeeld op de bestaande kwaliteiten van het gebied zoals water. Naast de ruimtelijke bevindingen tijdens het locatiebezoek van Buiksloterham is de aanpak die is gebruikt in het gebied leerzaam (zie referentie City Plot in de analyse bijlage). De indeling van de ruimtelijke configuratie zorgt voor kwalitatieve openbare ruimtes.

Interessant is dat de gebieden van Amstel (I, II, III) en Buiksloterham nog in aanbouw zijn. Veel delen van de locaties zijn bouwterrein, wat zorgt voor een inkijk in het contrast wat stedenbouw met zich meebrengt. De bestaande situatie van beide locaties beschikken over weinig elementen die zorgen voor een kwalitatief hoogwaardig gebied. Leerzaam is het om de gebieden gezien te hebben voordat ze voltooid zijn om inzicht te krijgen in de kwaliteiten die kunnen worden toegevoegd aan een gebied. De ruimtelijke ingrepen zijn bruikbaar ter inspiratie voor de uitvoering van de opdracht

WIJK ONDERZOEK 38

Amstel(kwartier)

Oost

Overhoeks

Buiksloterham Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

39

CONCLUSIE

Vanuit mijn fascinatie ben ik gaan kijken naar de woningmarkt en hoe er als stedenbouwkundig ontwerper een antwoord gegeven kan worden op de vraag: ´Op welke manier kan een wijk worden verdicht met als hoofddoel een divers aanbod aan passende woningen die meebewegen met demografische ontwikkelingen en tegelijkertijd de bestaande functies versterken?´. Om deze vraag te beantwoorden is een analyse uitgevoerd die betrekking heeft op de woningmarkt, haar geschiedenis en de mis match die is ontstaan. Daarnaast zijn verschillende wijken in Amsterdam en Enschede onderzocht om met behulp van de analyse toolbox de verschillende wijken naast elkaar te leggen en te kijken welke lessen uit de gemaakte ontwerpkeuzes gehaald kunnen worden.

Met behulp van de tools die zojuist zijn benoemd kunnen de volgende conclusies worden getrokken wanneer wordt gekeken naar keuzes die zijn/ en worden gemaakt met betrekking tot het ontwerpen van de openbare ruimte en de woningen die zich daarin bevinden.

Frisse flexibele blik op woningbouw Om het woningtekort te verminderen is een frisse flexibele blik nodig. Concreet betekent dit dat bij nieuw- en verbouw rekening gehouden moet worden om te voorzien in passende woningen. Een divers aanbod aan huizen, appartementen en studio´s moet zorgen voor meer balans op de woningmarkt. Een deel van deze woningen dient flexibel te zijn door bijvoorbeeld lease contracten. Wanneer de grootte van de woning aangepast moet worden door de vraag naar grotere of kleinere woonruimtes is dit mogelijk vanwege flexibele binnenruimtes (zie het open building concept in de analyse blz. 17). Kleinere appartementen en studio’s worden vaak als niet rendabel gezien, maar door deze te mixen met de midden- en hogere sector is dit mogelijk Woningbouwprocessen moeten worden versneld om in te spelen op demografische ontwikkelingen. Inzetten op flexibele huurcontracten zoals toegelicht is een optie Functie mix voor een divers aanbod en draagvlak Verdichten en het toevoegen van een divers aanbod aan passende woningen zorgt voor een gemixte doelgroep in een wijk. Woningen toevoegen betekent functies toevoegen aansluitend op het inwonersaantal. Om een wijk vitaal en toekomstbestendig te ontwerpen is het van belang dat ook de functies gemixt zijn. Dit kan betekenen dat een gebied bestaat uit woon, werk, winkel en recreatieve functies Maatwerk openbare ruimte Wanneer een wijk een mixed milieu wordt is het van belang dat de verschillende functies goed in elkaar overlopen, dat er voldoende (groene)openbare ruimte is om elkaar te ontmoeten, dat de menselijke maat in acht wordt genomen en dat het gebied goed aansluit op de omgeving. Voor het laatste is de driepstapsanalyse (zie blz. 14 v.d. analyse) een geschikte tool

WIJK ONDERZOEK 40

Analyseren d.m.v. data Een wijk analyseren met behulp van data als FSI en MXI zorgt ervoor dat de kwaliteiten en kansen van een wijk snel inzichtelijk worden gemaakt. Met de gegenereerde data wordt duidelijk welke stappen kunnen worden gezet om een positieve impact te leveren op de leefomgeving en haar (toekomstige)inwoners

DOEL

Het doel van de opdracht is om inspiratie te bieden voor verdichtingsstrategieën die bijdragen aan het verminderen van het woningtekort. Zoals ook beschreven in de aanpak blijft dit doel hetzelfde na het uitvoeren van de analyse, die heeft gezorgd voor meer diepgang.

Met behulp van de opgedane kennis uit de analyse en de daaruit voortkomende conclusie kan de toolbox worden vormgegeven zoals beschreven in de aanpak, om de punten uit de conclusie invulling te geven. De toolbox zal inzetbaar zijn op allerlei verschillende locaties. Denk aan voor- en naoorlogse wijken, bloemkoolwijken, stadscentra, Vinex wijken, bedrijventerrein en havengebieden. Voor de opdracht is met behulp van de analyse gekozen voor een locatie in Enschede, de Josink Es. Reden van deze keuze bestaat voornamelijk uit de ligging in het netwerk van de stad, de kwaliteiten in de openbare ruimte (sterke groenstructuur en ruimte opzet) en de kansen die op het eerste oog door de analyse zichtbaar zijn. Een bestaand bedrijventerrein transformeren naar een gemixt gebied is nog niet eerder gedaan in Enschede. Des te waardevoller om deze kans te benutten. Verdere toelichting over deze keuze wordt gegeven na het hoofdstuk van de toolbox met de verantwoording voor de locatie.

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

41

TOOLBOX

VERDICHTINGSSTRATEGIEËN

42

De uitwerking van deze opdracht speelt zich af op één locatie. Echter is dit niet het hoofddoel van deze opdracht. In het vorige hoofdstuk is het doel toegelicht waarbij de nadruk ligt op het vormgeven van een toolbox met ontwerpprincipes zodat deze toegepast kunnen worden op meerdere gebieden.

Op deze manier gaat de filosofie van de opdracht verder dan enkel een uitwerking van het projectgebied. De ontwerpprincipes op de volgende pagina zijn een houvast om een gebied gemixed te verdichten. De principes geven handvaten voor de openbare ruimte, programma en doelgroepen.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Sterke openbare ruimte Flexibele binnenruimte Mixed-use Divers woningaanbod en milieus Aanpasbare woningen (Centrum gebied met ) levendige plint Ontmoeting en ontspanning mogelijk maken Groenstructuur

Maatwerk bij het toepassen van de toolbox is voor elk gebied van belang. Elk gebied heeft eisen kansen en kwaliteiten, deze komen vooraan te staan wanneer keuzes worden gemaakt. De toolbox dient als tool om het beoogde doel van een passend plan te realiseren. Maatwerk is dus een belangrijke kanttekening en is in de meeste gevallen leidend. De algemene stedenbouwkundige kennis van de stedenbouwkundige of stedenbouwkundig ontwerper speelt een rol in het nemen van keuzes. Naast maatwerk en de algemene kennis van de opdrachtnemer is de context van belang, deze mag niet ondergeschikt zijn aan de elementen uit de toolbox.

M

1 Sterke openbare ruimte

2 Flexibele binnenruimte

3 Mixed-use

4 Divers woningaanbod en milieus

6

5 Aanpasbare woningen

Levendige plint

7

8

Onmoeting en ontspanning mogelijk maken

Groenstructuur

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

43

Sterke openbare ruimte

Mixed-use

TOOLBOX 44

Flexibele binnenruimte

Divers woningaanbod en milieus

Aanpasbare woningen

Levendige plint

Mixed-use

Onmoeting en ontspanning mogelijk maken

Groenstructuur

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

45

JOSINK ES

46

De Josink Es is de gekozen locatie voor het toepassen van de toolbox. Dit beschikt over de meeste kansen en uitdagingen. Het toepassen van de elementen uit de toolbox zal resulteren in een nieuw milieu voor Enschede. Het voornaamste doel van het ontwerp dat zal worden vormgegeven voor het gebied is om passende woningen toe te voegen voor de bewoners van Enschede, in een gemixt gebied waar alle betrokken functies meerwaarde van elkaar zullen ervaren. Daarbij is het van belang om te kijken welke verbindingen er zijn tussen het huidige gebied en de structuur van de stad, om deze te versterken en verbeteren.

De Josink Es is een gebied gelegen ten westen van Enschede, dit gebied fungeert momenteel als bedrijventerrein. De N18 ligt ten noorden van het gebied, met een afrit die directe verbinding bied tot het gebied. Met het industriegebied gelegen ten noorden, de wijk Stadsveld ten oosten en het buitengebied ten zuidwesten heeft het gebied veel potentie. De N18 gaat over in de Parkweg, wat betekent dat het centrum van de stad goed bereikbaar is.

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

47

LOCATIE KEUZE

De analyse heeft duidelijk gemaakt waarom de Josink Es als het meest kansrijk wordt gezien van de geanalyseerde gebieden in Enschede. Naast het zien van de potentie in de locatie door te kijken naar andere gebieden is het van belang om te kijken waarom dit gebied een meerwaarde zal zijn voor Enschede.

Onderaan de tekst zijn beelden te zien van de bestaande situatie. Het gebied kent geen woonfuncties dus waarom zou het gebied daar geschikt voor zijn? Om dit te verantwoorden wordt op de volgende pagina´s toelichting gegeven over de beweegredenen achter de locatiekeuze.

Op de rechterpagina is een kaart te zien van de bestaande situatie, waar de structuur zichtbaar is. Een versnipperd bedrijventerrein met veel groen en een goede infrastructuur, elk bedrijf is bereikbaar. Door de versnipperde structuur kan het gebied als niet af of kaal ervaren worden. Mochten er enkel bedrijven bijkomen, is een ingreep in de structuur en samenhang noodzakelijk.

Maar vanwege de aard van de opdracht en de kansen die deze versnipperde structuur met zich meebrengen is het goed om te kijken naar een invulling van het gebied die een grotere meerwaarde zal toevoegen dan enkel nieuwe bedrijven.

De afbeelding onder de bestaande situatie geeft aan waar zich woningen bevinden dichtbij bedrijfshallen, om aan te geven dat bedrijven gemengd met woningen niet een nieuwe structuur is voor Enschede. Echter oogt het niet gepland om dit naast elkaar te positioneren. Wanneer de Josink Es bewust wordt ontworpen om wonen en werken in elkaar over te laten lopen en elkaar te versterken zorgt dit voor een wisselwerking tussen de twee en zal dit van meerwaarde zijn voor de kwaliteiten van de stad.

Wat het her ontwikkelen van het gebied nog meer aan waarde toevoegt voor de stad wordt toegelicht op de volgende pagina´s.

LOCATIE 48

1:2500

25

50

75

100

Bestaande situatie

Stadscentrum

Josink Es

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

49

Kennispark & UT

Rigtersbleek

NETWERK

Josink Es

Zoals benoemd ligt het gebied ten westen van Enschede. Op de visualisaties is zichtbaar hoe het gebied zich verhoud tot haar omgeving.

Het centrum is binnen een kwartier te bereiken met de fiets, Kennispark en de Zuiderval zijn gebieden waar ontwikkelingen plaatsvinden die in hetzelfde straatje passen als de doelen die voor de Josink Es worden opgesteld in deze opdracht. Deze gebieden zijn met de auto binnen tien minuten bereikbaar, waarbij fietsen binnen een kwartier ook mogelijk is.

Zuiderval

Kennispark & UT

De locaties op de visualisaties zijn enkele voorbeelden van locaties in Enschede waar ontwikkelmogelijkheden zijn. Dit zijn niet de enige gebieden, maar de gebieden met de meeste gelijkenis. Het toepassen van de toolbox kan ik theorie op elke locatie in Enschede waar een impuls van de structuur en functies gewenst is.

De bovenste visualisatie kaart het land onder de Josink Es aan als ontwikkellocatie. Reden daarvan is eventuele stadsuitbreiding in de toekomst waarbij dat land meegenomen kan worden in de filosofie van het plangebied.

14 minuten 15 minuten

7 minuten

Stadscentrum

Josink Es

13 minuten

12 minuten

Zuiderval

LOCATIE 50

7 minuten 0

200

400 1:20000

100%

TOEKOMST PERSPECTIEF

50%

Het gebied ligt nu nog aan de rand van de stad, stadsuitbreiding kan ervoor zorgen dat het gebied zich over jaren bevindt binnen de stedelijke structuur van Enschede. Bedrijventerrein worden geplaatst aan de randen van het centrum, maar wanneer de Josink Es wordt ontwikkelt tot gemixt gebied zal dit niet gelden voor de bedrijven in het gebied. Belangrijk om daarbij mee te nemen is de mate van overlast en vervuiling van de bedrijven in het gebied. Deze moeten voldoen aan de milieuzonering om niet tot overlast te zijn voor de andere functies in het gebied. De ligging van de bedrijven van in de toekomst in kwaliteit toenemen.

Josink Es

Bestaande situatie

100%

Josink Es

50%

Toekomstverwachting - locatie omringd door het stedelijk weefsel

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

51

LOCATIE ANALYSE JOSINK ES

52

Centrum

Centrum

Mixed-use woon en werk Mixed-use woon & werk Met behulp van kennis uit voorgaande hoofdstukken en de verantwoording van de locatiekeuze kan onderzoek gedaan worden naar het gebied. Om een beeld te krijgen van de kwaliteiten en kansen wordt een ruimtelijke analyse uitgevoerd die het gebied in kaart brengt. Aan de rechterzijde is een visualisatie te zien van de beoogde sferen in het gebied na het uitvoeren van de ruimtelijke analyse. Het gebied beschikt over een sterke groenstructuur aan de zuid zijde en is gelegen langs de N18 aan de noordzijde. Deze ruimtelijke aspecten zijn aanknopingspunten om de structuur vorm te geven. Het noordelijke deel van het gebied zal gericht zijn op wonen en werken, waar het zuidelijke deel groener van aard zal zijn. De hoofdweg van het gebied zorgt voor een goede bereikbaarheid en positioneert gevoelsmatig het centrum van het gebied. De verantwoording van deze sferen die zijn omgezet vanuit de analyse worden toegelicht op de volgende pagina´s.

Wonen in het groen Wonen in het groen

Groene aders Groene aders

Plangebied

Plangebied

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

53

RUIMTELIJKE ANALYSE De schetsen aan de rechterzijde ontleden de structuur. De wegenstructuur, vrije (openbare)ruimte, bebouwde en ongebouwde kavels en de groenstructuur zijn in beeld gebracht. Het is een gebied met een grote korrel vanwege de bedrijfspanden en een versnipperde structuur door de lege kavels. Vanwege de grote korrel is het willen inpassen van een typische woonwijkstructuur geen logische stap. Het aanhouden van de bestaande structuur moet gezien worden als kwaliteit, zeker vanwege de sterk aanwezige groenstructuur die als stroken het gebied ingaan. Het toepassen van bijvoorbeeld het City Plot concept van Studioninedots is een betere invalshoek doordat het uitgaat van een grove wegenstructuur, waardoor juist de binnenruimtes van de bouwblokken van meerwaarde worden. Een levendige plint realiseren is uiterst belangrijk om de toekomstige panden aan te laten sluiten op de openbare ruimte om zo de menselijke maat te behouden. Blinde gevels zijn veel voorkomend bij bedrijfspanden maar moeten worden vermeden bij dit gebied.

Door de hoofdweg, ook wel hoofdas, wordt snel duidelijk waar gevoelsmatig het hart van het gebied zal moeten liggen zoals te zien op de schets.

LOCATIE ANALYSE 54

Wegen en opritten

Gevoelsmatig hart, vrije kavels en hoofdas

Onbebouwde kavels

Bebouwde kavels en groenstructuur

DOORSNEDE HOOFDAS Om de schaal van het gebied visueel te krijgen is aan de rechterzijde een doorsnede gevisualiseerd van de bestaande hoofdweg omdat op de vorige pagina werd gesproken over de grove korrel van het gebied. De gevels van de bedrijfspanden zijn ver verwijderd van de we, met daartussen veel loze ruimte door parkeerplaatsen waardoor de menselijke maat zoek is. Wel is er groen aanwezig langs de weg maar beschikt deze niet over voldoende kwaliteit. Wanneer woningen worden toegevoegd aan het gebied is het van belang een fijnmazige structuur van voetpaden toe te passen en het wegprofiel te versmallen om zo een intieme sfeer met oog voor detail te ontwerpen.

Waarbij ingehaakt kan worden op de golvende groenstructuur.

1:2500

17m

7m

6,8m

7m

25

50

75

100

20m

60m

(Google Maps, 2020)

1:200

2

4

6

8

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

55

BESTEMINGSPLAN VERKAVELINGSPLAN Het bestemmingsplan bevat logischerwijs de functie bedrijventerrein voor de kavels in het gebied. Opvallend is de groene kwaliteit van het gebied, in verhouding bevat het gebied veel groen. Dit is , in combinatie met de waardevolle bomen, een kwaliteit die behouden dan niet versterkt moet worden. De hoofdweg is duidelijk zichtbaar doordat deze in verbinding staat met het op- en afrit van de snelweg en de weg ten westen van het gebied. Om dit gebeid te ontwikkelen tot een mixed-use gebied zal het bestemmingsplan moeten worden gewijzigd voor een deel van de kavels naar gemixt gebruik en woonfuncties. (ruimtelijkeplannen, z.d.)

Bestemmingsplan 2019 Bedrijventerrein Wegen Groen Waardevolle bomen Water Hoogspanningsverbindingen

(ruimtelijkeplannen, z.d.)

Op de kadaster kaart is zichtbaar dat een groot deel van de kavels bebouwd is in tegenstelling tot enkele leegstaande kavels. De leegstaande kavel behoren tot de openbare ruimte of hebben geen adres. Deze kavels bieden mogelijkheid voor ontwikkeling.

Kadastrale verkaveling Kavels Niet geadresseerd Openbare ruimte Bebouwing

LOCATIE ANALYSE 56

(ruimtelijkeplannen, z.d.)

(Geogap, z.d.)

MILIEUZONERING Het gebied bevat bedrijven met ieder een milieucategorie van 3.2 Dit betekent dat bouwen en toevoegen van functies van een gemengd gebied mogelijk is vanaf een richtafstand van 50 meter. (Gronddatabank, z.d.)

De Bovenste schets toont de bestaande situatie. Waarbij het gehele gebied wordt bedekt met de milieuzonering. Op de schets daaronder is een zone vrij van milieuzonering, door het verplaatsen van enkele bedrijven naar de buitenzijde van het gebied. De onderste schets toont aan om welke bedrijven dit gaat en waar deze gepositioneerd kunnen worden. Op deze manier wordt het centrum gebied vrijgegeven van milieuzones.

De voornaamste hinder in het gebied betreft geluidshinder, waar maatregelen voor genomen kunnen worden. Van belang is om de milieuzonering in acht te nemen bij het nemen van beslissingen in de openbare ruimte. Wanneer ontwerpingrepen binnen de milieuzonering vallen en bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit van het gebied is het van belang een verandering van een milieucategorie te onderzoeken.

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

57

CONCEPT Aan de rechterzijde is een verzameling te zien van schetsen die hebben bijgedragen aan het uiteindelijke ontwerp. Schetsen met ieder een eigen invalshoek, waar veel lessen uit zijn gehaald. Met name het omarmen van de bestaande structuren en deze versterken stond centraal bij het vormgeven van het ontwerp.

De Josink Es beschikt over een sterke groenstructuur, groen vanuit het zuidoosten die als stroken het gebied in trekken. Met behulp van die kwaliteit en het invoegen van sferen in het gebied is het definitieve ontwerp tot stand gekomen.

Er is een nieuwe laag toegevoegd aan de structuur van het gebied doormiddel van sferen. Op de volgende pagina´s wordt het masterplan toegelicht, waarna per sfeer wordt ingegaan op de functies en doelgroepen die beoogd worden.

LOCATIE ANALYSE 58

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

59

HET ONTWERP

Het onwerp is vormgegeven aan de hand van de toolbox. Naast de toolbox elementen zijn er tools opgesteld specifiek voor het gebied om het ontwerp op te bouwen en in delen toe te kunnen lichten. Onderaan de tekst staan de tools weergegeven.

Het plangebied is per sfeer ontleed om een inkijk te geven in het beoogde doel per gebied, in combinatie met de tools om aan te geven welke kwaliteiten zich waar bevinden. Het werken met sferen zorgt voor een divers aanbod in woningen, bedrijvigheid, andere functies en openbare ruimte.

Mixed-

Sterke openbare ruimte

Flexibele binnenruimte

In verbinding met de omgeving

60

Levendige plint

Van grote naar kleinere korrel

Mixed-use

Divers woningaanbod

Autoluw gebied

Verdichten langs de hoofdas

Aanpasbare woningen

Ontmoeting mogelijk maken

Centrum gescheiden van verkeer

Sterke groenstructuur

Sterke openbare ruimte

Mixed-use

Centrum gescheiden van verkeer

Van grote naar kleinere korrel

Verdichting langs de hoofdas

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

61

ONTWERP 62

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

63

TOELICHTING TOOLBOX

ONTWERP 64

Het masterplan op bovenstaande pagina´s verbeeld de toepassing van de toolbox op het gebied de Josink Es. Daar zijn de volgende ruimtelijke ontwerpingrepen toegepast om de toolbox in te passen met het oog op maatwerk voor het gebied.

Sterke openbare ruimte Door het gebied in te delen met sferen en de hoofdas te behouden ontstaat er een sterke structuur waardoor binnen de bouwblokken ontwikkelruimte ontstaat.

Flexibele binnenruimte De ruimte die ontstaat binnen de bouwblokken is, zoals te zien in het centrum, vrij voor invulling met verschillende functies. Met name recreatieve en retail functies kunnen zich hier vestigen. De ruimte zal aanpasbaar zijn wanneer andere functies in het gebied komen.

Mixed-use Door het gebruik van sferen en het toepassen van hogere bebouwing dan de huidige situatie ontstaat er ruimte voor functiemix. Waarbij wonen en werken gemengd zal zijn.

Divers woningaanbod en milieus De milieus (sferen) zijn toegelicht met als kwaliteit dat er een divers aanbod aan woningen zal zijn. Er zal zowel diversiteit zijn in aanbod als in prijs.

Aanpasbare woningen De appartementen die zich in het gebied bevinden moeten voor een deel aanpasbaar zijn door een aanpassing te doen in de architectonische indeling van een gebouw.

Levendige plint Door de sterke openbare ruimte en de flexibele binnenruimte ontstaan er mogelijkheden voor een levendige plint in het centrum en in het gemixte gebied.

Mixed-use

ontmoeting en ontspanning mogelijk maken Door de gecreëerde ruimtes binnen de bouwblokken en de groenstructuur van het gebied kunnen de bewoners en bezoekers zich in verschillende sferen vermaken in een recreatieve sfeer.

Groenstructuur Het gebied beschikt vanuit zichzelf over een sterke groenstructuur, deze structuur is aangezet om zowel de verbinding binnen het gebied te versterken maar ook daarbuiten.

Mixed-milieu

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

65

Wonen

Wonen

Werken

Werken

Commercieel

Wand

ONTWERP 66

Mixed

Wonen Werken Commercieel

Groen

Het hart

Groen

Groen

Wonen in het groen

1:400

4

8

12

16

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

67

MIXED-MILIEU Functies Dit gebied bestaat voor het grootste deel uit bedrijvigheid, met ruimte voor wonen en enkele commerciële functies. Elk gebied bestaat uit een functie mix vanwege het draagvlak wat daaruit voortkomt. Dit gebied focust zich op bedrijvigheid vanwege de toegankelijkheid met de auto, waar een groot deel van de bedrijven uit het gebied gebruik van maken. Door een levendige plint en ruimte voor ontmoeting te creëren in de binnenruimte van het gebied wordt het aantal blinde gevels verminderd en ontstaat er een fijne ruimte waar kansen liggen voor winkels/ bedrijven en recreatie, deze binnenruimte is autovrij.

Doelgroepen

Betaalbaar wonen in een studio dichtbij werkmogelijkheden

68

Werken Wonen

Commercieel

Werken

1:200

2

4

6

8

Wonen

Werken

1:200

2

4

6

8

Mixed-use

Sterke openbare ruimte

In verbinding met de omgeving

Functiemix

Verdichting langs de hoofdas

Ontmoeting mogelijk maken

ONTWERP Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

69

WONEN IN HET GROEN Functies Dit gebied bestaat voor het grootste deel uit woningen, vrijstaande woningen en urban villa’s. In de urban villa’s bevinden zich verschillende woonvormen zoals 1- en 2 kamer appartementen en studio’s (zie de schematische plattegronden bij de doorsnedes). Daarnaast zijn er enkele bedrijfsvoorzieningen gevestigd om overdag te voorzien in bedrijvigdheid en een directe verbinding met de openbare ruimte door glazen gevels. Het gebied is autovrij vanwege het groene karakter, parkeren is mogelijk aan de randen van het gebied in de daarvoor bestemde parkeerbakken. Deze zijn verlaagd zodat de groene uitstraling niet wordt verstoord. Vanwege de verlaging dient het tevens als waterafvoer in natte periodes, verdere toelichting daarover wordt gegeven bij de groenstructuur.

Doelgroepen

Wonen omringd door groen en rust dichtbij faciliteiten in een een- of tweekamer appartement met mogelijkheid tot een flexibele indeling

70

Wonen

1:100

1

2

3

4

Privé

Wonen

Werken

1:200

2

4

6

8

Verlaagd parkeren

1:400

4

6

8

10

Mixed-use

Sterke openbare ruimte

Verdichten langs de hoofdas

Autoluw gebied

Divers woningaanbod

Ontmoeting mogelijk maken

Aanpasbare woningen

ONTWERP Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

71

DE WAND Functie Dit gebied is zichtbaar vanaf de N18, het visitekaartje voor het gebied maar tevens functioneel voor geluidshinder. De Begaande grond en eerste verdiepingen bestaan uit bedrijfsfuncties om genoeg ruimte te faciliteren voor de bestaande bedrijven en toekomstige bedrijven. De panden zijn toegankelijk voor zowel auto, fietser en wandelaar. Boven de bedrijven bevindt zich ruimte voor wonen, waarvan de ingang is gepositioneerd aan de zijkanten van de panden. Met behulp van set backs wordt gezorgd voor een speelse sfeer waar ruimte is voor dakterrassen en balkons voor de bewoners.

De loopbruggen tussen de panden zorgen voor een architectonisch uniek karakter en verbinden tevens de woonvoorzieningen met elkaar.

Doelgroepen

Wonen in een studio of eenkamerappartement dichtbij werkmogelijkheden met uizicht over het landschap

72

Wonen

Werken

1:200

In verbinding met de omgeving

Verdichting langs de hoofdas

Functie mix

2

4

6

8

ONTWERP Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

73

GROEN Functies Dit gebied is zoals benoemd een bestaande kwaliteit van de Josink Es, maar dan versterkt. Naast groen wat zich bevindt binnen de verschillende sferen zorgt deze groenstructuur ervoor dat de gebieden toegankelijk zijn doormiddel van een groene wandelverbinding.

Naast recreatieve functie bied de groenstructuur mogelijkheden voor waterberging en ecologische verbindingen van plant en dier.

Vanwege de omvang van het project is het niet mogelijk geweest om dieper in te gaan op bovenstaande onderwerpen en andere landschappelijke en ecologische thema’s, een goede vervolgstap voor verdere uitwerking.

74

1:100

1

2

3

4

Mixed-use

Groenstructuur

Ontmoeting mogelijk maken

In verbinding met de omgeving

ONTWERP Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

75

HET HART Functies Het centrum van het gebied, waar alle functies en kwaliteiten samenkomen. Gelegen aan de hoofdas, tussen de groenstructuur is het gebied met een stedelijke karakter.

Waar functies als wonen, werken, winkels en recreatie zich mengen om tot een gebied te komen wat inspirerend is voor de gebruiker.

Bedrijvigheid in dit gebied is niet direct bereikbaar met de auo, daar zijn de andere sferen voor geschikt.

Het hart bedient de bedrijven met kantoren en voorziet de bewoners van een divers aanbod aan flexibele woonvormen.

De binnenruimte van het gebied spoort aan tot ontmoeting en recreatie.

Doelgroepen

Wonen in een studio, een- of tweekamerappartement met mogelijkheden tot een flexibele indeling door uitbreiding.

Dichtbij faciliteiten en levendigheid

76

Wonen

Werken

Commercieel

1:100

1

2

3

4

Mixed-use

Aanpasbare woningen

Ontmoeting mogelijk maken

Verdichting langs de hoofdas

Flexibele binnenruimte

Levendige plint

Van grote naar kleine korrel

Functie mix

ONTWERP Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

77

PARKEREN

Parkeren is mogelijk in de daarvoor bestemde parkeergarages en op parkeerplaatsen.

Het stimuleren van garage parkeren sluit aan bij de doelstelling van de gemeente vanwege het verminderen van overlast in de woonbuurten en rondom faciliteiten.

(College van B&W gemeente Enschede, 2018) Het zorgt tevens voor een autoluwe karakter van het gebied. Parkeerplaatsen zijn bestemd voor de bewoners van de urban villa´s in de groene omgeving, waardoor de loopafstanden worden verkort. Bedrijven hebben enkele privé parkeerplaatsen voor aan- en afvoer van producten, voor personeel en voor bezoekers. Het centrum gebied is volledig autovrij, waarbij parkeren mogelijk is aan de randen.

De locaties van de parkeergarages zijn een eerste aanzet, de exacte locaties en groottes volgen na het in kaart brengen van het aantal huishoudens en bedrijven.

Parkeernorm De uitwerking van het plan schetst nog geen beeld van het aantal woningen en bewoners van het gebied. Een getal voor het aantal nodige parkeerplaatsen kan daarom niet worden gegeven, wel kan een aanname gedaan worden in de benodigde parkeernorm.

Gezien de ligging langs de N18 en het gebrek aan openbaar vervoer is het aannemelijk dat de bewoners van het gebied voor een groot deel afhankelijk zijn van de auto, waarbij fietsen zoveel mogelijk wordt gestimuleerd. Echter is het aannemelijk dat de parkeernorm per huishouden niet onder de 1 komt en eerder naar de 2 zal gaan. Voor bedrijven geldt zoveel mogelijk parkeren op eigen terrein.

De tweede kaart toont de wegenstructuur met de wandelpaden die het gebied aan de oostzijde verbinden met de wijk Bruggert. De hoofdweg staat in directe verbinding met alle omliggende wegen.

80

P

P

P

P

P

Legenda

P P

Parkeerplaatsen Ondergronds Autovrij

1:2500

Centrum gescheiden van verkeer

Autoluw

25

50

75

100

ONTWERP Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

81

NETWERK

Het ontwerp heeft invloed op de omgeving van de Josink Es. Op blz. 50 is ingegaan op de geografische ligging van het gebied ten opzichte van belangrijke locaties in de stad. Maar hoe ligt de Josink Es na het ontwerp in het netwerk van de stad? Om dit in beeld te krijgen is aan de rechterzijde te zien welke invloeden de ontwerpkeuzes hebben op de omgeving.

Centrum Het hart van de Josink Es bied faciliteiten die voor een deel ook in andere delen van Enschede zijn gevestigd. Daardoor wordt het netwerk van faciliteiten uitgebreid.

Groen In de groenstructuur zijn wandelpaden toegevoegd, zoals toegelicht bij de sfeer van het groen, waardoor de woonwijken gelegen ten oosten van het gebied worden verbonden met de Josink Es en andersom.

Industrie De industrie gelegen aan de noord- en voor een deel aan de westzijde staat in verbinding met de bedrijfspanden gevestigd in het gebied. Waardoor een uitbreiding van het gebied naar net westen toe denkbaar is mochten meer bedrijven zich willen vestigen in het gebied.

Wegen De structuur van het wegennetwerk zijn geen aanpassingen aan gedaan, vanwege de hoofdas die al goed verbonden in het netwerk lag. Op de kaart is nogmaals zichtbaar welke routes afgelegd kunnen worden vanuit de Josink Es. Het centrum van Enschede en de snelweg zijn beide snel en logisch te bereiken.

82

Kennispark & UT

14 minuten

Kennispark Kennispark&&UT UT

15 minuten

7 minuten

Industrie

Centrum

Sta Kennispark & UT Centrum

13 minuten

Josink Es

1414minuten minuten 1515minuten minuten

7 7minuten minuten

12 minuten

Stadscentrum Stadscentrum

14 minuten

Centrum

Veldkamp

Zuiderval

15 minuten

7 minuten

Josink JosinkEsEs

1313minuten minuten

Stadsveld

7 minuten

Josink Es

Stadscentrum

1212minuten minuten

13 minuten

Zuiderval Zuiderval

12 minuten 7 7minuten minuten

Zuiderval 0 0

Zuiderval

Amster dam

1:10000 Duitsland

25

50

75

20

100

7 minuten 0

In verbinding met de omgeving

Sterke groenstructuur

ONTWERP Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

83

200

400

1:20000

VERVOLGSTAPPEN

84

Na het geven van een antwoord op de hoofdvraag (´op welke manier kan een wijk worden verdicht met als hoofddoel een divers aanbod aan passende woningen, die meebewegen met demografische ontwikkelingen en tegelijkertijd de bestaande functies versterken?´) na het ontwerpen en toepassen van de toolbox, is het van belang om verder te kijken.

Welke vervolgstappen kunnen worden genomen om de filosofie van de opdracht voort te zetten en een inspiratie te laten zijn voor het werkveld? Ten eerste is het van belang om toe te lichten dat het ontwerp van de Josink Es verder uitgewerkt kan worden. Door de hoogbouw-visie van Enschede te analyseren en kijken hoe het ontwerp in relatie ligt met de bebouwing van de stad. Een deel van de gevestigde bedrijven kan gevestigd blijven in het gebied, de be-drijven met een te hoge milieucategorie zullen zich moeten verplaatsen, nader onderzoek is daarbij noodzakelijk. Daarnaast heeft het gebied een sterke verbinding met het groen blauw netwerk van de stad, daar kan verder onderzoek naar gedaan worden om meer verbindende elementen toe te passen. De locatie maar ook de ontwerpingrepen bieden veel mogelijkhe-den voor klimaatadaptatie. Klimaatneutraal bouwen, opwekken van groen energie, waterber-ging en het verminderen van hitte stress door het vele groen zijn onderwerpen die aan bod moeten komen wanneer de transformatie van de Josink Es realiteit wordt in de toekomst.

Naast de vervolgstappen voor de gekozen locatie zijn er stappen te zetten voor de verdere uitwerking en toepassing van de toolbox. Het ontwerp van de toolbox is in wezen een eerste aanzet voor ontwerpelementen die toegepast kunnen worden om het woningtekort in ste-den te verminderen. Het voornaamste doel wat met de opdracht is bereikt is een beeld schet-sen hoe met een frisse blik naar de woningmarkt gekeken moet worden om een andere ma-nier van ontwikkeling te initiëren die op korte termijn toegepast moet worden voor een af-name in het woningtekort.

Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

85

BIBLIOGRAFIE Aantal personen per huishouden nederland (2009). (2010, 13 augustus). CLO. Geraadpleegd op 17 februari 2022, van https://www.clo.nl/indicatoren/nl211401-huishoudens allecijfers. (z.d.). Aantal inwoners per jaar. allecijfers.nl. Geraadpleegd op 202–03-31, van https://allecijfers.nl/gemeente/amsterdam/ allecijfers.nl. (z.d.). Aantal inwoners op de kaart van de wijk De Kolenkit [Illustratie]. allecijfers.nl. https://allecijfers.nl/wijk/de-kolenkit-amsterdam/#:~:text=Het%20aantal%20inwoners%20in%20de,januari%20in%20het%20bevolkingsregister%20vastgelegd.

Arcgis. (2022, 6 april). Arcgis online Kolenkitbuurt woningtyperingen. arcgisonline.nl. Geraadpleegd op 6 april 2022, van https://saxion.maps.arcgis.com/home/webmap/viewer. html?useExisting=1 architectenweb. (2014, 15 mei). Dynamisch masterplan voor buiksloterham. architectenweb.nl. Geraadpleegd op 18 maart 2022, van https://architectenweb.nl/nieuws/artikel. aspx?ID=34721 Bakker, A. (z.d.). Waterlandpleinbuurt [Foto]. routeyou.com. https://www.routeyou.com/ nl-nl/location/view/51268095/waterlandpleinbuurt blikopdewereld. (z.d.). CSE Nederland 1945–1973 Deel 2. blikopdewereld.nl. Geraadpleegd op 4 maart 2022, van https://www.blikopdewereld.nl/samenvattingen/cse/nederland/3656-cse-nederland-1945-1973-deel-2 Boerop, L. (2021, 31 mei). De woningnood in cijfers: zo groot is het tekort, dit kunnen we eraan doen. nu.nl. Geraadpleegd op 18 februari 2022, van https://www.nu.nl/woningnood/6136104/de-woningnood-in-cijfers-zo-groot-is-het-tekort-dit-kunnen-we-eraandoen.html Café, P. J. (2022, 14 maart). Waarom zijn de huizenprijzen zo hoog. LinkedIn. Geraadpleegd op 14 maart 2022, van https://www.linkedin.com/posts/pierrejustincaf%C3%A9_ economie-wonen-dakloosheid-activity-6908785912726323200-Ady4/ CBS. (z.d.). Grote gemeenten. cbs.nl. Geraadpleegd op 17 maart 2022, van https://www. cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2018/09/niet-alle-naoorlogse-stadswijken-kennen-achterstand/ grote-gemeenten College van B&W gemeente Enschede. (2018, januari). Parkeren in balans. Parkeren in Balans. https://repository.officiele-overheidspublicaties.nl/externebijlagen/exb-20187419/1/bijlage/exb-2018-7419.pdf De Bois, P. G. (2022). Urban Design, in a transitional society [Presentatieslides]. O4US. https://www.linkedin.com/in/peterdebois?lipi=urn%3Ali%3Apage%3Ad_flagship3_people%3Bh8Q3af2GQDG4iSNCPdkxtw%3D%3D De Telegraaf. (2022, 14 mei). Staat de woningmarkt op knappen? Spanning stijgt door oplopende hypotheekrente en de gierende inflatie [Illustratie]. detelegraaf. https://dvhn. nl/economie/Staat-de-woningmarkt-op-knappen-Spanning-stijgt-door-oplopende-hypotheekrente-en-de-gierende-inflatie-27687473.html Eigen Haard. (2011, november). uitwerkingsplan Middengebied - Kolenkitbuurt - Amsterdam West (Nr. 1). https://docplayer.nl/31770139-Uitwerkingsplan-middengebied-kolenkitbuurt-amsterdam-west.html Enschede groeit. (2022, 4 januari). indebuurt.nl/enschede. Geraadpleegd op 3 juni 2022, van https://indebuurt.nl/enschede/gemeente/enschede-groeit-zoveel-inwoners-kreegde-gemeente-er-in-2021-bij~150521/ Gemeente Amsterdam. (z.d.-a). Buiksloterham: Duurzame herontwikkeling tot werk- en woongebied. amsterdam.nl. Geraadpleegd op 18 maart 2022, van https://www.amsterdam.nl/projecten/buiksloterham Gemeente Amsterdam. (z.d.-b). De Kolenkitbuurt vernieuwt verder. Geraadpleegd op 21 maart 2022, van https://www.amsterdam.nl/projecten/kolenkit/#PagCls_16173736 Gemeente Amsterdam. (z.d.-c). Schinkelkwartier: van werkgebied naar stadswijk. Geraadpleegd op 18 april 2022, van https://www.amsterdam.nl/projecten/schinkelkwartier/

86

Gemeente Amsterdam. (z.d.-d). Waterlandpleinbuurt: vernieuwing en verbetering. amsterdam.nl. Geraadpleegd op 12 april 2022, van https://www.amsterdam.nl/projecten/ waterlandpleinbuurt/ Gemeente Amsterdam. (2014, 27 april). Waterlandpleinbuurt. web.archive.org. Geraadpleegd op 12 april 2022, van https://web.archive.org/web/20140427091532/http://www. noord.amsterdam.nl/wonen/projecten/woningen/waterlandpleinbuurt/ Gemeente Amsterdam. (2020). Hoogbouw in Amsterdam. Ruimtelijke ordening Gemeente Amsterdam. https://www.amsterdamsebinnenstad.nl/archief/hoogbouw/hoogbouwvisie.pdf Gemeente Amsterdam. (2021). Video’s projectnota Schinkelkwartier. amsterdam.nl.

Geraadpleegd op 1 april 2022, van https://www.amsterdam.nl/projecten/schinkelkwartier/ video/ Geogap. (z.d.). kadastralekaart. kadastralekaart.com/. Geraadpleegd op 21 april 2022, van https://kadastralekaart.com/kaart/perceel/LNK00/AL/286 Glas, P. (2022, 6 december). ‘Spoor 2’ briefadvies woningbouw en klimaatadaptatie. deltaprogramma.nl. Geraadpleegd op 24 maart 2022, van https://www.deltaprogramma.nl/ documenten/publicaties/2021/12/06/briefadvies-deltacommissaris-woningbouw-en-klimaatadaptatie-spoor-2 Golsteijn, M. (2010, 4 september). Nieuwendammerdijk 323, 17de-eeuws houten dijkhuis met 19de-eeuwse tuitgevel aan de haven [Foto]. wikipedia.nl. https://nl.wikipedia.org/ wiki/Nieuwendam#/media/Bestand:Nieuwendammerdijk_323.JPG Google Maps. (2020, juni). 23 ernest staesstraat. Googlemaps. Geraadpleegd op 23 maart 2022, van https://www.google.nl/maps/@52.3766967,4.8403504,3a,75y,190.69h,92.33t/data=!3m7!1e1!3m5!1sx_0PTh5XHY13koMlvnMNCQ!2e0!5s20200601T000000!7i16384!8i8192 Googlemaps. (2020, oktober). Laan van spartlaan [Foto]. Googlemaps. https://www.google.nl/maps/@52.3735831,4.8390292,3a,75y,76.79h,95.02t/data=!3m6!1e1!3m4!1s7LUUtuVdWgkrW0DnoQo5-Q!2e0!7i13312!8i6656!5m1!1e4 Googlemaps. (2021, maart). 438 leeuwendalersweg. Geraadpleegd op 21 maart 2022, van https://www.google.nl/maps/@52.378452,4.8388224,3a,75y,34.51h,97.63t/data=!3m6!1e1!3m4!1s85tioHeF-6NNdsO_b7En6Q!2e0!7i16384!8i8192 Grond en Ontwikkeling Gemeente Amsterdam. (2022, 12 maart). LinkedIn buiksloterham. LinkedIn.nl. Geraadpleegd op 18 maart 2022, van https://www.linkedin. com/search/results/content/?keywords=buiksloterham&position=0&searchId=091d9e55-0cf1-492e-80ef-614183b8f3e1&sid=Zzs&update=urn%3Ali%3Afs_updateV2%3A(urn%3Ali%3Aactivity%3A6907988392089669632%2CBLENDED_SEARCH_FEED%2CEMPTY%2CDEFAULT%2Cfalse)2Cfalse) Gronddatabank. (z.d.). Maximale milieucategorie. Gronddatabank.nl. Geraadpleegd op 10 mei 2022, van https://www.gronddatabank.nl/voorbeeld-milieucategorie Hans Langenberg, W. J. (2022, 11 maart). Achtergrond bij de huizenprijsstijgingen vanaf 2013. cbs.nl. Geraadpleegd op 18 maart 2022, van https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/de-nederlandse-economie/2022/achtergrond-bij-de-huizenprijsstijgingen-vanaf-2013/3-demografische-ontwikkelingen-en-de-woningvoorraad Hoeveel mensen wonen nu in nederland? (2022, 10 maart). Bevolkingsteller CBS. Geraadpleegd op 10 maart 2022, van https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/dashboard-bevolking/bevolkingsteller Huishoudens nu. (z.d.). CBS. Geraadpleegd op 16 februari 2022, van https://www.cbs.nl/ nl-nl/visualisaties/dashboard-bevolking/woonsituatie/huishoudens-nu Lutgert En Reedijk, J. D. (1996). Als Amsterdam zich over ons ontfermt, de geschiedenis van de inlijving bij Amsterdam van de gemeenten Buiksloot, Nieuwendam en Ransdorp in 1921. Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord.

Jeruzalem Amsterdam. (2020, 24 januari). Wikipedia.nl. Geraadpleegd op 5 juni 2022, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Jeruzalem_(Amsterdam) klimaateffectatlas. (z.d.). Wijktypologie. klimaateffectatlas.nl. Geraadpleegd op 6 april 2022, van https://www.klimaateffectatlas.nl/nl/wijktypologie

Lutgert En Reedijk, J. D. (1996). Als Amsterdam zich over ons ontfermt, de geschiedenis van de inlijving bij Amsterdam van de gemeenten Buiksloot, Nieuwendam en Ransdorp in 1921. Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord.

Lutgert, J., Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord, & Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord. (1994). De Waterlandse zeedijk (#216618 ed.). Amsterdam University Press.

Mooyman, R. (2021, 6 januari). ‘De Kolenkitbuurt is opgeknapt, maar de zorgen blijven groot’. dewestkrant.nl. Geraadpleegd op 21 maart 2022, van https://www.dewestkrant.nl/ kolenkitbuurt-is-opgeknapt-maar-de-zorgen-blijven-groot/ nul20. (2012, 8 oktober). Nieuwendam-Noord herdoopt tot Waterlandpleinbuurt. nul20. nl. Geraadpleegd op 06–06-06, van https://www.nul20.nl/nieuwendam-noord-herdoopt-tot-waterlandpleinbuurt Openstreetmap. (2022, 5 april). Openstreetmap Kolenkitbuurt. openstreetmap.org. Geraadpleegd op 6 april 2022, van https://www.openstreetmap.org/#map=15/52.3791/4.8382 oscity.eu. (2014). 3STAP NETWERK ANALYSE. Geraadpleegd op 24 maart 2022, van https://oscity.nl/tools/3stap-network-analyse/ Pauwert. (2022, januari). Blinde vlekken, woonkansen [Visualisatie]. Blinde vlekken?

Woonkansen! https://drive.google.com/file/d/1ThzB4f8Qu2R_ztdsn3ROlVUJVvfrlQGy/ view Pauwert Architectuur. (2021, december). Blinde vlekken? Woonkansen. Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. https://drive.google.com/file/d/1ThzB4f8Qu2R_ztdsn3ROlVUJVvfrlQGy/view Pelzer, P. (2022, 18 maart). “Bouwen voor de eeuwigheid kan niet op kwetsbare plekken”. gebiedsontwikkeling.nu. Geraadpleegd op 21 maart 2022, van https://www.gebiedsontwikkeling.nu/artikelen/bouwen-voor-de-eeuwigheid-kan-niet-op-kwetsbare-plekken/ Plan Bureau voor de Leefomgeving. (2019, mei). RUIMTELIJKE DICHTHEDEN EN FUNCTIEMENGING IN NEDERLAND (RUDIFUN) (Nr. 3654). © PBL Planbureau voor de Leefomgeving. https://www.pbl.nl/sites/default/files/downloads/pbl-2019-ruimtelijke-dichtheden-en-functiemenging-in-nederland-rudifun_3654.pdf

Studioninedots. (z.d.-d). Wisselspoor, stoer stukkie stad. studioninedots.nl. Geraadpleegd op 18 maart 2022, van https://studioninedots.nl/project/wisselspoor/ Sweco, Ecorys, Deltares, Defacto. (2022, december). Het effect van klimaatverandering op de woningbouwopgave (Definitief). https://www.deltaprogramma.nl/documenten/publicaties/2021/12/03/bouwstenendocument-het-effect-van-klimaatverandering-op-de-woningbouwopgave Synchroon. (z.d.). WISSELSPOOR utrecht. Synchroon.nl. Geraadpleegd op 18 maart 2022, van https://synchroon.nl/projecten/utrecht/wisselspoor/ Toelichting vinexwijk. (z.d.). onzetaal.nl. Geraadpleegd op 3 juni 2022, van https://onzetaal. nl/taalloket/vinexwijk-vinex-wijk-vinexwijk#:~:text=Een%20vinexwijk%20is%20een%20 wijk,de%20randen%20van%20verschillende%20steden.

Urhahn. (z.d.). Van achterstandswijk naar BoLoBu. urhahn.nl. Geraadpleegd op 6 juni 2002, van https://www.urhahn.com/van-achterstandswijk-naar-bolobu-kolenkitbuurt-amsterdam/ Van der Lans, J. (2013, 1 februari). 1901 de woningwet ’zaak van het rijk, taak van gemeenten’. canonsociaalwerk.eu. Geraadpleegd op 17 februari 2022, van https://www.canonsociaalwerk.eu/nl_han/details_verwant.php?cps=3&verwant=30#:~:text=Onder%20het%20 regime%20van%20de,10%20vierkante%20meter%20per%20bewoner Van Renesse, M. (2019). Het succes van de Kolenkitbuurt. onsverhaal.nl. Geraadpleegd op 21 maart 2022, van https://www.onsverhaal.nl/kolenkit/succeskolenkitbuurt vaneesterenmuseum. (z.d.). Algemeen Uitbreidingsplan. https://vaneesterenmuseum.nl/.

Geraadpleegd op 31 maart 2022, van https://vaneesterenmuseum.nl/nl/cornelis-van-eesteren-2/algemeen-uitbreidingsplan/ Vereniging Deltametropool. (2022, maart). Bouwen aan leefomgevingskwaliteit (Nr. 1). Planbureau voor de leefomgeving. https://deltametropool.nl/publicaties/bouwen-aan-leefomgevingskwaliteit/ We love the city. (2013, 28 maart). Vernieuwing kolenkitbuurt gaat door [Visualisatie]. welovethecity.eu. https://welovethecity.eu/milestone/vernieuwing-kolenkitbuurt-gaat-door/

Rochdale. (2019). Een korte geschiedenis, kolenkitbuurt. onsverhaal.nl. Geraadpleegd op 21 maart 2022, van https://www.onsverhaal.nl/kolenkit/eenkortegeschiedenis

Wikipedia. (2022a, januari 28). Kolenkitbuurt. Wikipedia. Geraadpleegd op 21 maart 2022, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Kolenkitbuurt

Ruimte zat in de stad (eerste editie). (2020, juni). onderzoeksteam KAW. https://www.kaw. nl/projecten/onderzoek-ruimte-zat-corporatievastgoed/

Wikipedia. (2022b, maart 28). Enschede. Wikipedia.nl. Geraadpleegd op 31 maart 2022, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Enschede

ruimtelijkeplannen. (z.d.). Ruimtelijke plannen - Enschede. ruimtelijkeplannen.nl. Geraadpleegd op 21 april 2022, van https://www.ruimtelijkeplannen.nl/viewer/view

Wikipedia. (2022c, maart 31). Amsterdam. Wikipedia.nl. Geraadpleegd op 31 maart 2022, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Amsterdam

Schuengel, L. (2021, 2 april). Blijf op de hoogte waar blijft de opstand rond de huizencrisis? VPRO. Geraadpleegd op 1 maart 2022, van https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/lees/artikelen/2021/waar-blijft-de-opstand-rond-de-huizencrisis.html

Woningtekort loopt op. (2022, 10 februari). https://www.capitalvalue.nl. Geraadpleegd op 3 juni 2022, van https://www.capitalvalue.nl/nieuws/woningtekort-loopt-nog-zeker-driejaar-op-tot-316-000-woningen-in-2024

Spaan, Waag Society, B. (2015, januari). All buildings in the Netherlands, shaded by year of construction. All 9,866,539 buildings in the Netherlands. Geraadpleegd op 12 april 2022, van https://code.waag.org/buildings/#52.3936,4.9505,14 Space & Matter. (z.d.). Object one Space and Matter. openbuilding.co. Geraadpleegd op 13 april 2022, van https://www.openbuilding.co/object-one-space-and-matter Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord. (2000). Terugblikken op Waterland.

Hoofdstukken uit de geschiedenis van Amsterdam-Noord,. Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord.

Studioninedots. (z.d.-b). Cityplot concept. studioninedots.nl. Geraadpleegd op 18 maart 2022, van https://studioninedots.nl/project/cityplot/ studioninedots. (z.d.). Jeruzalem Blok N. studioninedots.nl. Geraadpleegd op 6 juni 2022, van https://studioninedots.nl/project/jeruzalem-blok-n/ Studioninedots. (z.d.-c). Studioninedots [Visualusatie]. Wisselspoor Utrecht. https://studioninedots.nl/project/wisselspoor/ Afstudeeropdracht flexibel inbreiden in de stedelijke structuur

87

EINDE